Het jaar 1847 is het 47e jaar in de 19e eeuw volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen De Great Famine oftewel de Grote Hongersnood is de periode van voedselschaarste die Ierland treft in de winter van 1846 1847 ;januari 13 Mexico staat Californië af aan de Verenigde Staten ;februari 23 Mexicaans-Amerikaanse Oorlog Slag bij Buena Vista Zachary Taylor verslaat Antonio López de Santa Anna ;maart 1 Faustin Soulouque roept zich uit tot keizer van Haïti 9 Mexicaans-Amerikaanse Oorlog Amerikaanse troepen landen in Vera Cruz ;mei 31 De spoorlijn tussen Den Haag en Rotterdam wordt officieel geopend door de HSM met daarin Het Laantje van Van der Gaag De treinen gaan rijden op 3 juni ;juli 24 De stad Salt Lake City wordt gesticht 26 Liberia wordt onafhankelijk ;augustus 9 De Spoorlijn 59 tussen Antwerpen en Gent is voltooid 13 Koning Willem II legt de eerste steen van zijn paleis in Tilburg het hedendaagse Paleis-Raadhuis ;september 13 Mexicaans-Amerikaanse Oorlog Slag bij Chapultepec Mexico-Stad valt in handen van de Amerikanen ;oktober 5 Uit angst voor een revolutie doet Karel Lodewijk van Bourbon-Parma afstand van het Hertogdom Lucca en staat zijn land af aan het Habsburgse Groothertogdom Toscane 12 Samen met de mechanicus Johann Georg Halske richt Werner von Siemens de firma Telegraphen Bauanstalt von Siemens & Halske op Eerst om in Duitsland telegraaflijnen te bouwen naderhand ook in de andere Europese landen en Azië ;november 18 De SS Phoenix vergaat op het Michiganmeer in de Verenigde Staten 200 immigranten uit de Gelderse Achterhoek komen daarbij om het leven 23 Met de dood van hertog Hendrik van Anhalt-Köthen is het regerend huis uitgestorven Het hertogdom komt in personele unie met Anhalt-Dessau Het aantal leden van de Duitse Bond vermindert hierdoor tot 37 Sonderbundskrieg tussen de rooms-katholieke en protestantse kantons van Zwitserland De oorlog wordt gewonnen door de liberale protestantse kantons ;december 3 De gevluchte slaaf Frederick Douglass brengt in Rochester de eerste editie uit van zijn anti-slavernij courant de North Star 8 De Nederlandse regering geeft in een Koninklijk Besluit spoorbedrijven toestemming om hun telegraaflijnen open te stellen voor het publiek Voorwaarde is dat de tekst van de telegrammen wordt bewaard in een boek dat regelmatig door de burgemeesters moet worden gecontroleerd 11 De Britse spoorwegen voeren een standaardtijd in en gaan over van de lokale middelbare tijd naar Greenwich Mean Time 16 oprichting van de Koninklijke Nederlandsche Zeil en Roeivereeniging in Muiden de oudste watersportclub van Nederland 21 De Algerijnse opstandeling Abd al-Kader geeft zich over aan de Fransen 25 Het waterschap de Polder van Berlicum wordt opgericht Muziek Giuseppe Verdi schrijft de opera Macbeth Friedrich von Flotow schrijft de opera De markt van Richmond Jacques Offenbach componeert de opéra-comique L'alcôve Premières 1 januari eerste uitvoering van Concertouverture nr 3 van Niels Gade 9 december eerste uitvoering van Symfonie nr 3 van Niels Gade Literatuur Emily Brontë schrijft de roman Wuthering Heights Beeldende kunst Bouwkunst Geboren ;januari 1 Margaretha van Bourbon-Parma prinses van Bourbon-Parma overleden 1893 11 Hendrik Goeman Borgesius Nederlands staatsman overleden 1917 28 Dorus Rijkers Nederlands zeevaarder en redder van schipbreukelingen overleden 1928 29 Philip H Diehl Amerikaans technicus en uitvinder overleden 1913 ;februari 11 Thomas Edison Amerikaans uitvinder overleden 1931 17 Otto Blehr Noors politicus overleden 1923 ;maart 2 Cayetano Arellano Filipijns rechter overleden 1920 3 Alexander Graham Bell Schots uitvinder overleden 1922 11 Sidney Sonnino Italiaans staatsman overleden 1922 27 Otto Wallach Duits scheikundige en Nobelprijswinnaar overleden 1931 ;april 10 Joseph Pulitzer Amerikaans krantenmagnaat en uitgever naamgever van de Pulitzer-prijs voor journalistiek overleden 1911 ;juli 2 James Sykes Gamble Engels botanicus overleden 1925 9 Edwin Houston Amerikaans elektrotechnicus en uitvinder overleden 1914 ;augustus 15 Jacobus Cornelius Meeuwissen apostolisch vicaris van Suriname overleden 1916 30 Morton Betts Engels voetballer en cricketspeler overleden 1914 ;september 5 Jesse James Amerikaans outlaw overleden 1882 14 Pavel Jablotsjkov Russisch elektrotechnicus overleden 1894 ;oktober 2 Paul von Hindenburg Duits opperbevelhebber tijdens de Eerste Wereldoorlog overleden 1934 18 Alexander Lodygin Russisch elektrotechnicus en uitvinder overleden 1923 22 Koos de la Rey Zuid-Afrikaans generaal overleden 1914 ;november 6 Olaus Andreas Grøndahl Noors componist muziekpedagoog en dirigent overleden 1923 8 Bram Stoker Iers schrijver overleden 1912 26 Dagmar van Denemarken Deense prinses en later tsarina van Rusland echtgenote van Alexander III van Rusland overleden 1928 ;december 1 Agathe Backer-Grøndahl Noors componiste muziekpedagoge en pianiste overleden 1907 Overleden ;februari 17 William Collins 58 Engels kunstschilder 19 José Joaquín de Olmedo 66 Ecuadoraans politicus ;april 23 Erik Gustaf Geijer 64 Zweeds schrijver historicus dichter filosoof en componist ;oktober 1 Josephus Augustus Knip 70 Nederlands kunstschilder ;november 4 Felix Mendelssohn Bartholdy 36 Duits componist ;december 11 Thomas Barker ±78 Brits kunstschilder Weerextremen in België 10 maart laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag -64 °C 11 maart laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag -64 °C en laagste minimumtemperatuur -108 °C Dit is de laagste minimumtemperatuur ooit in de maand maart 12 maart laagste minimumtemperatuur ooit op deze dag -85 °C 16 april laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 20 °C 3 september laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 106 °C september september met laagste gemiddelde dampdruk 109 hPa normaal 135 hPa Bron KMI met aanvullingen < small> Het jaar 1915 is een jaartal volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;januari 1 De Druivelaar een populaire Belgische dagscheurkalender wordt voor het eerst uitgegeven 6 Opening van het Museumpark Heilig Landstichting waarin leven en sterven van Jezus Christus in beeld wordt gebracht vanuit de Rooms-Katholieke geloofsleer 24 De Engelse en Duitse marine raken slaags in de slag bij de Doggersbank 25 VS Tussen New York en San Francisco wordt de eerste transcontinentale telefoonlijn in bedrijf genomen 31 De slag bij Bolimov was de eerste Duitse poging om op grote schaal gifgas in te zetten tegen de Russen; de duizenden hulzen met gas bleken onsuccesvol ;februari 1 VS William Fox sticht de Fox Film Corporation die ook actief wordt in de filmverhuur 6 Australië De Australische Fanny Durack zwemt de 100m vrije slag in 1'162" Ze is houdster van het wereldrecord vrije slag 100 en 200 meter en over 400 800 en 1500 yard 7 Aan het oostfront vindt de Tweede slag bij de Mazurische meren tussen de Russen en het Duitse Rijk plaats 8 VS de film Birth of a Nation het epos over de Amerikaanse Burgeroorlog 1861-1865 van David Wark Griffith gaat in New York in première 18 Duitsland beschouwt de territoriale wateren rondom de Britse Eilanden als oorlogszone Het begin van de onbeperkte duikbotenoorlog 20 VS Onder het motto Panama-Pacific wordt in San Francisco de 25e wereldtentoonstelling geopend 21 Het Turkse leger gijzelt in Urmia 61 belangrijke christelijke Assyriërs van wie ze grote losgelden eisten De Franse missie bracht genoeg geld op om de Ottomanen te overtuigen 20 van de mensen te laten gaan Op 22 februari werden de overige 41 geëxecuteerd en werden hun hoofden bij de trappen van de Charbachshpoort afgesneden Onder hen was de bisschop Mar Denkha ;maart 3 In de Verenigde Staten wordt het National Advisory Committee for Aeronautics opgericht het eerste nationale instituut voor luchtvaarttechniek 11 Duitsland De chemische industrie begint met de grootschalige productie van kunstmatig salpeter dat gebruikt wordt bij de vervaardiging van kogels en granaten en bij de conservering van levensmiddelen 18 In de Dardanellen gaat een aantal Britse oorlogsbodems in een mijnenveld verloren ;april 5 Cuba De Amerikaan Jack Johnson idool van alle zwarten in de Verenigde Staten raakt zijn titel als wereldkampioen boksen alle klassen kwijt aan Jess Willard door een twijfelachtige knock-out in de 26e ronde 10 Zwitserland Het Internationaal Olympisch Comité IOC krijgt een permanente zetel in Lausanne 17 België Zware mijnladingen onder de Duitse stellingen op Hill 60 worden tot ontploffing gebracht De Tweede Slag om Ieper is begonnen 22 België Duitse troepen gebruiken bij Ieper voor het eerst het dodelijke chloorgas als chemisch wapen 24 In Turkije worden honderden Armeense intellectuelen en kunstenaars gearresteerd en gedeporteerd Dit is de opmaat naar de grote verbanning van het Armeense volk uit Oost-Turkije Deze dag wordt door de Armeniërs herdacht als het begin van de Armeense genocide 25 Met de landing van het Australian and New Zealand Army Corps in Gallipoli begint de deelname van Australië en Nieuw-Zeeland aan de Eerste Wereldoorlog 26 Het geheime Pact van Londen wordt gesloten Italië belooft aan geallieerde zijde aan de Eerste Wereldoorlog deel te nemen en krijgt in ruil daarvoor diverse territoriale beloftes als de oorlog gewonnen wordt ;mei 3 Italië Rome zegt het drievoudig bondgenootschap met Duitsland en Oostenrijk-Hongarije op en verklaart op 23 mei de oorlog aan de Donaumonarchie 7 Het Britse semi-militaire passagiersschip de Lusitania wordt tijdens een reis van New York naar Liverpool door de Duitsers tot zinken gebracht in de Ierse Zee tijdens de duikbotenoorlog Bijna twaalfhonderd van de opvarenden komen om het leven onder wie 128 Amerikaanse staatsburgers 15 In Keulen worden voor het eerst proeven gedaan met het op grote schaal invriezen van levensmiddelen om de voedselvoorziening voor de bevolking te kunnen waarborgen 27 De mislukte geallieerde landing bij Gallipoli leidt tot het ontslag van de Britse minister van marine Winston Churchill 28-29 De vissersvloot van IJmuiden lijdt een zwaar verlies 4 vissersschepen IJM 156 IJM 186 IJM 193 en IJM 215 lopen in de Noordzee op mijnen Alle opvarenden komen hierbij om het leven ;juni 1 Het offensief van de Centralen onder generaal Von Mackensen tegen het Russische leger komt voorlopig tot stilstand Galicië is in Duits-Oostenrijkse handen en Rusland is niet langer een militaire bedreiging 10 Osmaanse rijk Regeringstroepen vermoorden in de Kemachkloof 25000 Armeniërs Bij de vernietigingsveldtocht tegen de Armeniërs vallen in de jaren 1915-1916 ongeveer een miljoen doden 30 Italië De eerste van vier slagen aan de Isonzo tussen Oostenrijks-Hongaarse en Italiaanse troepen begint ;juli 1 België Op de citadel van Namen wordt een openluchttheater geopend met een opvoering van het toneelstuk Iphigenia auf Aulis van Goethe 9 Duits-Zuidwest-Afrika De Duitse koloniale troepen in het huidige Namibië capituleren bij Otawi voor de troepen van de Zuid-Afrikaanse generaal Louis Botha 15 Duitsland De atletiekvereniging van Hamburg neemt het handgranaatwerpen in haar sportprogramma op 16 VS De Amerikaanse atleet Norman Taber vestigt in Cambridge Massachusetts een wereldrecord over de mijl in 4'126" 24 De Amerikaanse excursieboot Eastland kapseist op de Chicago River Meer dan 840 van de ruim 2500 opvarenden komen om het leven 30 Op de binnenplaats van de Londense Tower worden de Nederlandse zeelui Janssen en Roos wegens spionage voor Duitsland terechtgesteld ;augustus 5 Duitsland Een Kondor-vliegtuig vestigt met 3280 meter een nieuwe hoogterecord 24 Polen De legers van kolonel-generaal Paul von Hindenburg de latere president van Duitsland 1925-1934 hebben Polen veroverd De Centrale mogendheden verdelen het land in twee bezettingszones het Duitse generaal-gouvernement Warschau en het Oostenrijkse generaal-gouvernement Kielce ;september 14 De gemeente Amsterdam stelt de Gemeentelijken Woningdienst in met Arie Keppler als directeur die wordt belast met het aanpakken van de woningnood en van de krottenwijken in de binnenstad 22 Duitsland In het Berlijnse Rose-theater wordt het toneelstuk Die Kriegsbraut van Hedwig Courths-Mahler voor het eerst opgevoerd 25 Na de Duitsers gebruiken nu ook de Engelsen gifgas in de strijd aan het westfront ;oktober 5 Griekenland Brits-Franse troepen schenden de Griekse neutraliteit door een landing bij Saloniki 29 Frankrijk Aristide Briand volgt premier René Viviani op In tegenstelling tot veel andere Franse politici betoont Briand zich na de oorlog een groot voorvechter voor toenadering tot Duitsland De Nederlandse regering dient een wetsontwerp in ter invoering van algemeen kiesrecht voor mannen bij een stelsel van evenredige vertegenwoordiging ;november 4 De Duitse onderzeeboot UC-8 loopt vast bij Terschelling 7 Duitsland Burgers winnen de Kronprinzen-Armeegepäckmarsch een mars met volle bepakking over 30 km 13 Oostenrijk-Hongarije In het Weense Johann Strauß Theater beleeft de operette Die Csárdásfürstin van Emmerich Kálmán een glansrijke première ;december 10 Vader William en zoon Lawrence Bragg krijgen samen de Nobelprijs voor natuurkunde 12 Het eerste eendekker-vliegtuig dat geheel van metaal is de Junkers J1 volbrengt zijn eerste vlucht ;zonder datum Nederland Minister van defensie Mr van de Mey en Hofland laat een zangbundel drukken voor het Nederlandse leger Albert Einstein ontwikkelt zijn Algemene relativiteitstheorie De archeoloog Davis verklaart dat de Vallei van de Koningen in Egypte nu uitgeput is en geeft zijn concessie aldaar op Dit geeft Howard Carter de kans om daar te gaan graven Nederland Samen met Paul Scherrer ontwikkelt de Nederlandse tot Amerikaan genaturaliseerde scheikundige Peter Debye een procedé voor het onderzoeken van de structuur van kristallijne poeders Muziek Emmerich Kálmán schrijft de operette Die Csárdásfürstin De Finse componist Jean Sibelius componeert de Symfonie nr 5 opus 82 It's a long way to Tipperary van Jack Judge 14 juni Frank Bridge componeert Klaaglied voor Catherine Première 15 september Frank Bridge dirigeert Klaaglied voor Catherine 4 november Frank Bridge Strijkkwartet in g mineur Literatuur De Franse schrijver Romain Rolland ontvangt de Nobelprijs voor de Literatuur Met het ideaal van toenadering tussen Fransen en Duitsers voor ogen publiceert Romain Rolland zijn boek De vrije geest Franz Kafka publiceert Die Verwandlung een van zijn bekendste verhalen De Weense redacteur Gustav Meyrink publiceert zijn roman Der Golem Alfred Wegener publiceert een theorie over de beweging van de continenten boektitelDie Entstehung der Kontinente und Ozeane Louis Couperus schrijft Van en over alles en iedereen en De ongelukkige Stijn Streuvels schrijft In oorlogstijd Beeldende kunst Bouwkunst Er wordt begonnen met de bouw van Jachthuis St Hubertus op de Veluwe een van de bekendste gebouwen van architect Hendrik Petrus Berlage Geboren ;januari 2 Luc Philips Belgisch acteur overleden 2002 3 Genoveva Matute Filipijns schrijfster overleden 2009 3 Joe Sostilio Amerikaans autocoureur overleden 2000 4 Meg Mundy Engels Amerikaans actrice 6 Ibolya Csák Hongaars atlete overleden 2006 8 Paul Meijer Nederlands acteur overleden 1989 9 Anita Louise Amerikaans actrice overleden 1970 9 Henk Sijthoff Nederlands uitgever overleden 2000 10 Joseph Galibardy Indiaas hockeyer overleden 2011 11 Luise Krüger Duits atlete overleden 2001 17 Jan Baas Nederlands honkballer overleden 2001 18 Santiago Carrillo Spaans politicus overleden 2012 23 Herma Bauma Oostenrijks atlete overleden 2003 23 William Arthur Lewis Saint Luciaans econoom overleden 1991 24 Leo Uittenbogaard Nederlands journalist overleden 1995 25 Ewan MacColl Brits folkzanger songwriter socialist acteur dichter toneelschrijver en platenproducent overleden 1989 28 Brian Shawe-Taylor Brits autocoureur overleden 1999 30 John Profumo Engels politicus overleden 2006 31 Thomas Merton Amerikaans trappisttheoloog dichter auteur en sociaal activist overleden 1968 ;februari 1 Stanley Matthews Engels voetballer overleden 2000 1 Alicia Rhett Amerikaans actrice overleden 2014 1 Albert Speekaert Belgisch priester-dichter overleden 1982 2 Abba Eban Israëlisch minister overleden 2002 2 Evert Werkman Nederlands journalist Het Parool en scenarioschrijver Kapitein Rob overleden 1988 3 Bill Miller Amerikaans pianist overleden 2006 3 Boris Paichadze Georgisch voetballer en voetbalcoach overleden 1990 4 Ray Evans Amerikaans songwriter overleden 2007 4 Norman Wisdom Engels acteur overleden 2010 5 Robert Hofstadter Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar overleden 1990 7 Teoctist Arăpașu Roemeens geestelijke overleden 2007 7 Eddie Bracken Amerikaans acteur overleden 2002 11 Bram Brinkman Nederland politicus overleden 2009 11 Haakon Stotijn Nederlands hoboïst overleden 1964 12 Lamberto Avellana Filipijns film- en toneelregisseur overleden 1991 12 Lorne Greene een Canadees radiopresentator nieuwslezer zanger en acteur overleden 1987 16 Elisabeth Eybers Zuid-Afrikaans dichteres overleden 2007 21 Ann Sheridan Amerikaans actrice overleden 1967 22 Tjeerd Boersma Nederlands atleet overleden 1985 28 Nina Baanders-Kessler Nederlands beeldhouwer en medailleur overleden 2002 28 Peter Medawar Braziliaans-Brits medicus en Nobelprijswinnaar overleden 1987 ;maart 1 Joop Klant Nederlands prozaschrijver en econoom overleden 1994 6 Jan Cottaar Nederlands sportverslaggever overleden 1984 6 Wilhelm Simetsreiter Duits voetballer overleden 2001 11 Wil den Hollander Nederlands schrijfster overleden 2000 11 Joseph Carl Robnett Licklider Amerikaans psycholoog overleden 1990 13 Gerrit Kleinveld Nederlands verzetsstrijder overleden 2006 14 Sewraam Rambaran Mishre Surinaams politicus overleden 1964 16 Albert Hagers Belgisch kunstschilder overleden 2005 21 Arthur Owen Brits autocoureur overleden 2000 21 Eliseo Pajaro Filipijns componist overleden 1984 23 Lodewijk Meeter Nederlands skûtsjeschipper overleden 2006 24 Harry Prenen Nederlands dichter illustrator journalist en leraar overleden 1992 30 Arsenio Erico Paraguayaans voetballer overleden 1977 ;april 3 Piet de Jong Nederlands politicus minister-president 1967-1971 3 Paul Touvier Frans oorlogsmisdadiger overleden 1996 10 Harry Morgan Amerikaans acteur overleden 2011 10 Leo Vroman Nederlands dichter overleden 2014 12 Jan van den Brink Nederlands politicus en bankier overleden 2006 20 Alvin Weinberg Amerikaans natuurkundige overleden 2006 25 Aksel Quintus Bosz Surinaams jurist politicus en hoogleraar overleden 1993 29 Manus Vrauwdeunt Nederlands voetballer overleden 1982 ;mei 3 Rudi West Nederlands acteur overleden 1969 4 Pacita Madrigal-Gonzales Filipijns senator overleden 2008 6 Hens Dekkers Nederlands bokser overleden 1966 6 George Perle Amerikaans componist overleden 2009 6 Orson Welles Amerikaans acteur en regisseur overleden 1985 9 Egon Möller-Nielsen Deens-Zweeds architect en beeldhouwer overleden 1959 10 Beyers Naudé Zuid-Afrikaans blanke predikant en strijder tegen het apartheidsregime overleden 2004 12 Frère Roger Zwitsers geestelijke overleden 2005 12 Maurice Raichenbach Pools-Frans dammer overleden 1998 18 Jan de Cler Nederlands artiest overleden 2009 18 Eino Lahti Fins voetballer overleden 2003 18 Mary Howard de Liagre Amerikaans filmactrice overleden 2009 20 Moshe Dayan Israëlisch oorlogsheld en staatsman overleden 1981 22 Joe Barzda Amerikaans autocoureur overleden 1993 22 Raymond Leblanc Belgisch uitgever overleden 2008 27 Mario del Monaco Italiaans operazanger overleden 1982 29 Karl Münchinger Duits dirigent overleden 1990 ;juni 3 Willem van den Hout Nederlands schrijver overleden 1985 4 Modibo Keïta Malinees politicus overleden 1977 6 Lodewijk van Hamel Nederlands marineofficier en verzetsstrijder overleden 1941 8 Red Adair Amerikaans oliebrandbestrijder overleden 2004 9 Les Paul Amerikaans gitarist gitaarbouwer uitvinder en songwriter overleden 2009 10 Saul Bellow Canadees schrijver en Nobelprijswinnaar overleden 2005 16 Mariano Rumor Italiaans politicus overleden 1990 21 Cesar Basa Filipijns gevechtspiloot overleden 1941 22 Frans Smits Nederlands militair stylist overleden 2006 23 Robin Montgomerie-Charrington Brits autocoureur overleden 2007 23 Dutch Schaefer Amerikaans autocoureur overleden 1978 29 Ruth Warrick Amerikaans actrice overleden 2005 30 Jozef Van Steenberge Belgisch politicus en burgemeester overleden 2011 ;juli 1 Manuel del Rosario Filipijns bisschop overleden 2009 2 Bert Decorte Vlaams dichter overleden 2009 5 John Woodruff Amerikaans atleet overleden 2007 9 Huub Lauwers Nederlands geheim agent overleden 2004 10 Leon Salzman Amerikaans psychiater en psycho-analist overleden 2009 11 Yul Brynner Amerikaans-Russisch acteur overleden 1985 11 Colin Kelly Amerikaans militair piloot overleden 1941 15 Herbertus Bikker Nederlands oorlogsmisdadiger overleden 2008 16 Barnard Hughes Amerikaans acteur overleden 2006 16 Herbert Morris Amerikaans roeier overleden 2009 26 Pattabhi Jois Indiaas yogaleraar overleden 2009 27 Willem Hofhuizen Nederlands schilder overleden 1986 28 Charles Townes Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar overleden 2015 ;augustus 2 William Gear Schots kunstschilder overleden 1997 2 Gary Merrill Amerikaans acteur overleden 1990 3 Eka Thoden van Velzen Nederlands kunstenares overleden 1993 5 Henk Willemse Nederlands kunstenaar overleden 1980 7 Corazon Agrava Filipijns rechter overleden 1997 8 Mathias Clemens Luxemburgs wielrenner overleden 2001 8 Hendrik Sterken Rzn Nederlands schrijver en dichter overleden 2010 11 Henk Vrouwenvelder Nederlands politicus overleden 2000 12 Bill Boyd Amerikaans autocoureur overleden 1984 13 Wouter van der Gevel Nederlands onderwijzer bestuurder en politicus overleden 1967 15 Pierre Cox Belgisch kunstschilder overleden 1974 16 Ferenc Sas Hongaars voetballer overleden 1988 26 Gré Brouwenstijn Nederlands operazangeres overleden 1999 27 Louis Jansen Nederlands burgemeester en verzetsstrijder overleden 2010 27 Norman Ramsey Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar overleden 2011 29 Ingrid Bergman Zweeds actrice overleden 1982 29 Frits Diepen Nederlands ondernemer luchtvaartpionier overleden 1974 29 Jay R Smith Amerikaans acteur overleden 2002 ;september 3 Knut Nystedt Noors componist overleden 2014 3 Memphis Slim Amerikaans pianist overleden 1988 4 Rudolf Schock Duits tenor overleden 1986 5 Willy Schobben Nederlands trompettist overleden 2009 8 NVM Gonzalez Filipijns schrijver overleden 1999 15 Meindert Boekel Nederlands componist organist en dirigent overleden 1989 15 Helmut Schön Duits voetballer en voetbaltrainer overleden 1996 17 Sjabbe Bouman Nederlands atleet overleden 2008 19 Dorothy Bridges Amerikaans actrice overleden 2009 23 Finn Arnestad Noors componist overleden 1994 23 Pearl Perlmuter Amerikaans-Nederlands beeldhouwster overleden 2008 23 Clifford Shull Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar overleden 2001 30 Ben Nijboer Nederlands theoretisch fysicus overleden 1999 ;oktober 9 Albert De Coninck Belgisch verzetsstrijder overleden 2006 11 T Llew Jones Welsh schrijver overleden 2009 17 Frits Böttcher Nederlands hoogleraar overleden 2008 17 Arthur Miller Amerikaans toneelschrijver overleden 2005 19 Louise Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren Nederlands edelvrouw overleden 2008 24 Oreste Piccioni Italiaans natuurkundige overleden 2002 29 Milt Fankhouser Amerikaans autocoureur overleden 1970 ;november 3 André Dequae Belgisch politicus overleden 2006 8 Lamberto Gardelli Italiaans dirigent overleden 1998 9 Hanka Bielicka Pools zangeres en actrice overleden 2007 9 Johan Mittertreiner Nederlands balletdanser overleden 2009 12 Roland Barthes Frans literatuurtheoreticus en filosoof overleden 1980 13 Robert Sobels Nederlands acteur overleden 1991 19 Earl Wilbur Sutherland Jr Amerikaans biochemicus en Nobelprijswinnaar overleden 1974 20 Kon Ichikawa Japans filmregisseur overleden 2008 25 Raul de Barros Braziliaans componist dirigent instrumentalist en trombonist overleden 2009 25 Augusto Pinochet Chileens generaal en dictator overleden 2006 26 Yukio Hayashida Japans politicus overleden 2007 26 Thijs Mauve Nederlands kunstenaar overleden 1996 27 Hendrik van Blerk Zuid-Afrikaans journalist en schrijver overleden 2010 27 Caro van Eyck Nederlands actrice overleden 1979 29 Helmut Niedermayr Duits autocoureur overleden 1985 29 Eugene Polley Amerikaans technicus en uitvinder overleden 2012 30 Brownie McGhee Amerikaans blueszanger overleden 1966 30 Emmanuel Pelaez Filipijns politicus en vicepresident van de Filipijnen overleden 2003 ;december 1 Cor Hund Nederlands beeldhouwer tekenaar en schilder overleden 2007 4 Toos van der Klaauw Nederlands schermster en atlete overleden 2011 7 Romain Deconinck Belgisch acteur en komiek overleden 1994 7 Eli Wallach Amerikaans acteur overleden 2014 9 Elisabeth Schwarzkopf Duits-Brits sopraan en operazangeres overleden 2006 12 Frank Sinatra Amerikaans zanger en acteur overleden 1998 14 Magnolia Antonino Filipijns politicus overleden 2010 15 Carel Kneulman Nederlands beeldhouwer overleden 2008 17 Thomas Ambrose Tschoepe Amerikaans bisschop overleden 2009 18 Norm Houser Amerikaans autocoureur overleden 1996 19 Edith Piaf Frans zangeres overleden 1963 21 Werner von Trapp Oostenrijks-Amerikaans zanger en muzikant overleden 2007 22 Barbara Billingsley Amerikaans actrice overleden 2010 ;niet exact bekend Antun Maqdisi 1914 of 1915 Syrisch politiek filosoof overleden 2005 Antigona Papazicopol Roemeens marionettenspeler Overleden ;januari 30 Klaas de Vrieze 78 Nederlands onderwijzer voorvechter van het gebruik van kunstmest ;februari 4 Mary Elizabeth Braddon 77 Engels schrijfster 18 Harry Ward Leonard 54 Amerikaans elektrotechnicus en uitvinder 27 Willem Hovy 74 Nederlands politicus ;maart 11 Sergej Tanejev 58 Russisch componist 24 Karol Olszewski 69 Pools schei- wis- en natuurkundige ;april 11 Maria Swanenburg 75 Leids gifmengster 23 Rupert Brooke 27 Engels dichter ;mei 2 Clara Immerwahr 44 Duits scheikundige ;juni 10 Jenő Hégner-Tóth 21 Hongaars waterpolospeler ;juli 2 Porfirio Díaz 84 Mexicaans dictator 10 Hendrik Willem Mesdag 84 Nederlands schilder en museum-oprichter ;augustus 3 Maarten Maartens 56 Nederlands Engelstalig schrijver 9 of 10 Frank Bramley 58 Brits kunstschilder 20 Paul Ehrlich 61 Duits chemicus en medicus 24 João Zeferino da Costa 74 Braziliaans kunstschilder en tekenaar 27 Benito Legarda 61 Filipijns politicus en zakenman ;september 7 Louis Paul Zocher 95 Nederlands tuinarchitect 15 Benedetto Lorenzelli 62 Italiaans nuntius in België en curiekardinaal ;oktober 30 Theodorus Cox 73 Nederlands kunstsmid ;november 2 Isaac Rice 65 Amerikaans ondernemer en schaker ;december 19 Alois Alzheimer 51 Duits neuropatholoog en psychiater 22 Arthur Hughes 83 Engels kunstschilder en illustrator ;datum onbekend Marius Royet 35 Frans voetballer Weerextremen in België 7 mei 98 mm neerslag in 1h30 in Forges Chimay 8 juni Maximumtemperatuur tot 309 °C in Oostende en 369 °C in Hoogstraten Bliksem treft school in Durnal Yvoir waarbij kind wordt gedood 10 juni Tornado in Chastre nabij Gembloers 25 december Tot op deze dag 380 mm neerslag in Chiny met in het Maasbekken overstromingen Bron KMI met aanvullingen < small> Het jaar 1931 is een jaartal volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;januari 1 De econoom John Maynard Keynes roept in een radiopraatje de Britse huisvrouwen op om hun huishoudgeld in de winkels te besteden en niet op te potten Door de deflatie kunnen ze nu veel koopjes halen en ze helpen zo de Grote Depressie te bestrijden ;februari 7 De bedenker van de witte stok Guilly d'Herbemont reikt in aanwezigheid van enkele leden van de Franse regering de eerste exemplaren uit aan een oorlogsblinde en een "gewone" blinde 8 Bij het tweede zelfstandige wereldkampioenschap ijshockey prolongeert Canada de wereldtitel door ook de laatste wedstrijd in de finaleronde tegen de Verenigde Staten winnend af te sluiten 2-0 10 De nieuwe hoofdstad van Brits-Indië New Delhi wordt in gebruik genomen 18 Polen krijgt een lening van 113 miljoen frank waard aan krijgsmaterieel van Frankrijk ;maart 1 Japan installeert ex-keizer Pu Yi van China als staatshoofd vanaf 1934 keizer van de marionettenstaat Mantsjoekwo 3 The Star-Spangled Banner wordt het volkslied van de Verenigde Staten van Amerika 5 Sir Oswald Mosley richt in Londen een fascistische partij de British Union of Fascists op ;april Stille Week Eerste reeks uitvoeringen van de Passiespelen Tegelen 14 In Spanje wordt de republiek uitgeroepen 15 Maffiabaas Joe Masseria wordt in een New Yorks restaurant doodgeschoten door Anastasia Genovese Adonis en Siegel Deze vier werken voortaan voor Lucky Luciano ;mei 1 Het Empire State Building in New York City is gereed en neemt de positie van hoogste gebouw ter wereld over van het Chrysler Building Aan de top van het gebouw is een aanlegsteiger bevestigd voor zeppelins 12 Het bevroren lichaam van Alfred Wegener wordt op IJsland teruggevonden 16 Het Genootschap Onze Taal wordt opgericht door zo'n dertig taalpuristen Zij stellen zich vooral ten doel het aantal Duitse leenwoorden en germanismen terug te dringen ;juli 23 De beeldengroep Het treurende ouderpaar van Käthe Kollwitz wordt geplaatst op Het Roggeveld tussen Zarren en Esen nabij Diksmuide waar de zoon van Kollwitz in 1915 is gesneuveld ;augustus 31 Avions Fairey wordt als Belgische dochterbedrijf van de Engelse vliegtuigfabriek officieel opgericht SEGA voegt zich bij Fairey en Fernand Jacquet wordt daarmee commercieel directeur ;september 10 In New York wordt Salvatore Maranzano "capo di tutti capi" vermoord door als agenten verkleede gangsters 16 In Italiaans-Libië wordt de opstandeling Omar Al-Mukthar opgehangen 18 Het Mantsjoerije-incident 18 In München pleegt Geli Raubal half-nicht van nazi-leider Adolf Hitler zelfmoord In de media wordt de zelfmoord behandeld als een schandaal ten ongunste van Hitler Introductie van de langspeelplaat Georges Lemaître verdedigt zijn theorie van de oerknal ;oktober 6 Joris van Severen richt de nationaal-socialistische Vlaamse beweging Verdinaso op ;november 2 DuPont produceert als eerste synthetisch rubber 29 Het Nederlands elftal wint de uitwedstrijd tegen Frankrijk met 3-4 Binnen twee minuten scoort Oranje drie doelpunten ;najaar Onder leiding van minister van financiën Neville Chamberlain verlaat het Verenigd Koninkrijk de gouden standaard en devalueert het Pond Sterling met 30% Het principe van vrijhandel wordt losgelaten Een accijns van 10% moet de invoer tegengaan ;december 4 Maximiliano Hernández Martínez pleegt een staatsgreep in El Salvador 5 Christus Verlosserkathedraal in Moskou wordt verwoest door een orde van Jozef Stalin 11 Via het Statuut van Westminster wordt Zuid-Afrika de facto onafhankelijk van Groot-Brittannië 14 Oprichtingsvergadering in Utrecht van de NSB georganiseerd door Mussert en Van Geelkerken Van de 14 aanwezigen worden er 4 lid 16 Paus Pius XI verklaart de Dominicaan Albertus Magnus heilig Albertus wordt ook aangeduid als kerkleraar 23 Op initiatief van drie jonge boeren wordt In Assen de Drentsche Boerenbond opgericht Doel is de politiek te bewerken tot een actiever crisisbestrijding in de landbouw Muziek Kurt Atterberg componeert 13 januari Benjamin Britten componeert Sweet was the song the Virgin sung Premières 8 maart Frank Bridges Drie liederen op tekst van Rabindranath Tagore liederen 1 en 2 19 maart Jean Sibelius' Surusoitto 22 mei Albert Roussels Bacchus et Ariane 8 december Frank Bridges The christmas rose 14 december Uuno Klamis Symphonie enfantine Literatuur De Zweedse dichter Erik Axel Karlfeldt ontvangt de Nobelprijs voor de Literatuur Van de hand van Antoine de Saint-Exupéry verschijnt het boek Vol de nuit Erich Maria Remarque publiceert Der Weg zurück André Gide publiceert Œdipe Menno ter Braak schrijft de roman Hampton Court Elizabeth Bowen schrijft Friends and Relations Beeldende kunst Bouwkunst In Rotterdam komt de bouw van de Van Nellefabriek ontworpen door Leendert van der Vlugt van het architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt gereed Het door de architect en stadsbouwmeester Willem Marinus Dudok ontworpen Raadhuis van Hilversum komt gereed Film Frankenstein van James Whale Dracula van Tod Browning Geboren ;januari 2 Toshiki Kaifu Japans minister-president 3 Carl McVoy Amerikaans pianist overleden 1992 5 Robert Duvall Amerikaans acteur 6 Enrique Hormazábal Chileens voetballer overleden 1999 7 Pierina Morosini Italiaans fabrieksarbeidster en zalige overleden 1957 9 Algis Budrys Litouws-Amerikaans schrijver overleden 2008 10 Viktor Liberman Russisch violist en dirigent overleden 1999 16 Johannes Rau Duits politicus overleden 2006 17 James Earl Jones Amerikaans acteur 20 David Morris Lee Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar 21 Toyabali Ahmadali Surinaams politicus 22 Louis Oeyen Belgisch politicus overleden 2007 22 Galina Zybina Russisch atlete 25 Paavo Haavikko Fins dichter toneelschrijver en uitgever overleden 2008 27 Gazanfer Özcan Turks acteur overleden 2009 31 Hansjörg Felmy Duits acteur overleden 2007 ;februari 1 Lionel Batiste Amerikaans zanger en muzikant overleden 2012 1 Boris Jeltsin president van Rusland 1991-1999 overleden 2007 2 Dries van Agt Nederlands minister-president 6 Rip Torn Amerikaans acteur 8 James Dean Amerikaans acteur overleden 1955 9 Josef Masopust Tsjechisch voetballer 12 Ton Baeten Nederlands priester 87e Abt van Berne 12 Janwillem van de Wetering Nederlands schrijver zakenman en avonturier overleden 2008 14 Marcel Lambrechts Belgisch atleet 17 André Loor Surinaams historicus 17 Marilou Wittebolle Vlaams actrice en sopraan overleden 2009 18 Reinier Paping Nederlands schaatser en winnaar Elfstedentocht 1963 21 Odilon Mortier Vlaams acteur 21 Paula Sleyp Vlaams actrice 26 Robert Novak Amerikaans journalist en presentator overleden 2009 ;maart 1 Lamberto Dini Italiaans politicus 2 Michail Gorbatsjov Russisch politicus partijleider CPSU 1985-1991 3 Piet Bambergen Nederlands komiek en acteur overleden 1996 6 Jimmy Stewart Brits autocoureur overleden 2008 7 Karel Roskam Nederlands commentator overleden 2010 9 León Febres-Cordero oud-president van Ecuador overleden 2008 9 Siem Wellinga Nederlands voetbalscheidsrechter 11 Rupert Murdoch Amerikaans media-magnaat 12 Gerrit Nijland Nederlands kunstschilder 13 Marc Dessauvage Vlaams architect overleden 1984 14 Norberto Conde Argentijns voetballer 16 Augusto Boal Braziliaans toneelschrijver en -regisseur overleden 2009 17 Thorvald Strömberg Fins kanovaarder overleden 2010 19 Gail Kobe Amerikaans actrice overleden 2013 20 Henk Weidgraaf Nederlands ambtenaar en politicus overleden 2006 22 Burton Richter Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar 22 William Shatner Amerikaans acteur 23 Jevgeni Grisjin Russisch schaatser overleden 2005 23 Viktor Kortsjnoj Russisch schaakgrootmeester 23 Joseph Mewis Belgisch worstelaar 25 Ben Hulsman Nederlands acteur 26 Leonard Nimoy Amerikaans acteur overleden 2015 27 David Janssen Amerikaans acteur overleden 1980 ;april 1 George Baker Brits acteur overleden 2011 1 Rolf Hochhuth Duits toneelschrijver 3 Jiří Laburda Tsjechisch componist en muziekpedagoog 3 Héctor Terán Terán Mexicaans politicus overleden 1998 5 Jack Clement Amerikaans muziekmaker en filmmaker overleden 2013 8 Jack Le Goff Frans ruiter overleden 2009 10 Luis Cabral Guinee-Bissaus politicus overleden 2009 10 Marcel van Maele Vlaams dichter en beeldhouwer overleden 2009 14 Vic Wilson Brits autocoureur overleden 2001 15 Ed Bailey Amerikaans honkballer overleden 2007 15 Pierre Vaneck Frans Belgisch acteur overleden 2010 16 Piet de Visser Nederlands politicus overleden 2012 20 Lee Hamilton Amerikaans politicus 21 René van Vooren Nederlands acteur komiek en producent overleden 1998 22 Joe Cuba Amerikaans muzikant vader van de boogaloo overleden 2009 22 Wouter Gortzak Nederlands journalist en politicus overleden 2014 26 Bernie Brillstein Amerikaans filmproducer oa Ghostbusters overleden 2008 27 Robert Donner Amerikaans acteur overleden 2006 ;mei 4 Jan Pesman Nederlands schaatser overleden 2014 7 Nell Ginjaar-Maas Nederlands politicus en onderwijsdeskundige overleden 2012 7 Ingvar Wixell Zweeds operazanger overleden 2011 9 Jaklien Moerman Belgisch illustrator en kunstschilder overleden 2011 10 Ettore Scola Italiaans regisseur 12 Nan Hoover Amerikaans-Nederlands kunstenares overleden 2008 13 Martin Schröder Nederlands piloot en ondernemer oprichter van Martinair 15 Frits Korthals Altes Nederlands politicus 16 Vujadin Boškov Joegoslavisch voetballer en voetbaltrainer overleden 2014 17 David Clapham Zuid-Afrikaans autocoureur overleden 2005 20 Bram van der Lek Nederlands politicus overleden 2013 27 Faten Hamama Egyptisch actrice overleden 2015 29 Osvaldo Héctor Cruz Argentijns voetballer 31 Perfecto Fernandez Filipijns jurist en hoogleraar overleden 2000 31 Robert Schrieffer Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar ;juni 1 Keith Campbell Australisch motorcoureur overleden 1958 3 Norman E Brinker Amerikaans restauranthouder en zakenman overleden 2009 3 Lindy Remigino Amerikaans atleet 5 Kees Kievit Nederlands zwemmer 9 Nandini Satpathy Indiaas politica en schrijfster overleden 2006 10 João Gilberto Braziliaans musicus 13 Nora Kovach Hongaars-Amerikaans ballerina overleden 2009 18 Klaus Wunderlich Duits elektronisch organist overleden 1997 20 Olympia Dukakis Amerikaans actrice 20 Martin Landau Amerikaans acteur en regisseur 20 Arne Nordheim Noors componist overleden 2010 22 André Spoor Nederlands journalist en columnist overleden 2012 22 Henk Vonhoff Nederlands politicus en bestuurder VVD overleden 2010 23 Arie van Deursen Nederlands historicus 24 Paulo Eduardo Andrade Ponte Braziliaans aartsbisschop overleden 2009 25 Vishwanath Pratap Singh Indisch eerste minister overleden 2008 26 Jos Wijninckx Belgisch politicus overleden 2009 30 Bert Eriksson Vlaams voorzitter van het VMO overleden 2005 30 Hans Gruijters Nederlands politicus overleden 2005 ;juli 3 Andreas Burnier Nederlands schrijfster overleden 2002 4 Edward O'Donnell Amerikaans bisschop overleden 2009 5 Milan Opočenský Tsjechisch protestants theoloog overleden 2007 5 Edgar Vos Nederlands modeontwerper overleden 2010 7 David Eddings Amerikaans schrijver overleden 2009 15 Clive Cussler Amerikaans schrijver 15 Alessandro Maggiolini Italiaans bisschop overleden 2008 16 Gerda Rubinstein Nederlands beeldhouwster 16 Theo Van Speybroeck Belgisch politicus overleden 2013 23 Te Arikinui Te Atairangikaahu koningin van de Maori's Nieuw-Zeeland overleden 2006 25 Harry Defesche Nederlands burgemeester 25 Kees van Dijk Nederlands bankmedewerker ambtenaar en politicus overleden 2008 29 Ralph Klein Israëlisch basketballer en basketbaltrainer overleden 2008 31 Ivan Rebroff Duits zanger overleden 2008 ;augustus 1 Harold Connolly Amerikaans atleet 1 Lucien De Muynck Belgisch atleet 1 Ramblin' Jack Elliott Amerikaans folkzanger 1 Cor van der Gijp Nederlands voetballer 4 Rien Huizing Nederlands nieuwslezer en journalist 14 Ctibor Letošník Tsjechisch componist en dirigent 15 Haitham al-Maleh Syrisch mensenrechtenverdediger advocaat en voormalig rechter 18 Hans van Mierlo Nederlands politicus overleden 2010 23 Hamilton Othanel Smith Amerikaans microbioloog en Nobelprijswinnaar 25 Peter Gilmore Brits acteur overleden 2013 26 Jay Abney Amerikaans autocoureur overleden 1958 27 Sven Tumba Zweeds ijshockeyer voetballer en golfspeler overleden 2011 28 Cristina Deutekom Nederlands sopraan overleden 2014 ;september 1 Bé Holst Nederlands atleet 1 Fries de Vries Nederlands politicus en dichter overleden 2008 2 Pierre Huyskens Nederlands journalist en schrijver overleden 2008 4 Els Amman Nederlands kunstenares overleden 1978 4 Jan Klaassens Nederlands voetballer overleden 1983 4 Jozef Schils Belgisch wielrenner overleden 2007 7 Charles Camilleri Maltees componist overleden 2009 8 Rudolf Mees Nederlands bankier overleden 2010 12 Ian Holm Brits acteur 12 George Jones Amerikaans countryzanger overleden 2013 13 Ernest Brenner Luxemburgs voetballer 13 Marjorie Jackson Australisch atlete en gouverneur 15 Jac Holzman oprichter van Elektra Records 17 Anne Bancroft Amerikaans actrice overleden 2005 17 Linda Ty-Casper Filipijns schrijfster 21 Larry Hagman Amerikaans acteur overleden 2012 23 Jim Packard Amerikaans autocoureur overleden 1960 24 Mike Parkes Brits autocoureur overleden 1977 28 Frank Lodeizen Nederlands beeldend kunstenaar overleden 2013 29 James Cronin Amerikaans kernfysicus en Nobelprijswinnaar 29 Anita Ekberg Zweeds actrice overleden 2015 30 Angie Dickinson Amerikaans actrice ;oktober 4 Richard Rorty Amerikaans filosoof overleden 2007 5 Ismael Rivera Puerto Ricaans zanger overleden 1987 7 Mohamed Shahabuddeen Guyaans politicus en rechter 7 Desmond Tutu Zuid-Afrikaans aartsbisschop en antiapartheidsactivist winnaar van de Nobelprijs voor de vrede 8 Franco Cosimo Panini Italiaanse uitgever overleden 2007 12 Ole-Johan Dahl Noors informaticus overleden 2002 13 Raymond Kopa Frans voetballer 15 Abdul Kalam wetenschapper en president van India 17 Gudrun Deubener Duits scenarioschrijfster overleden 2009 18 Prospero Amatong Filipijns politicus overleden 2009 18 Ien Dales Nederlands politica PvdA overleden 1994 19 John le Carré Amerikaans schrijver van spionage-thrillers 23 Diana Dors Engels actrice en sekssymbool overleden 1984 25 Annie Girardot Frans actrice overleden 2011 27 Nawal el Saadawi Egyptisch gynaecologe schrijfster en politiek activiste ;november 3 Monica Vitti Italiaans actrice 3 Michael Fu Tieshan topleider van de Chinese katholieke kerk overleden 2007 5 Ike Turner Amerikaans gitarist producer en componist ex-echtgenoot van Tina Turner overleden 2007 6 Mike Nichols Amerikaans regisseur 7 Florencio Vargas Filipijns politicus overleden 2010 12 Aldert Walrecht Nederlands letterkundige vertaler en uitgever overleden 2009 13 Sonny Fisher Amerikaans zanger overleden 2005 15 Jan Terlouw Nederlands politicus en kinderboekenschrijver 23 Karel Boumans Vlaams stripauteur overleden 2003 25 Nat Adderley Amerikaans jazzmusicus overleden 2002 26 Ad Simonis Nederlands kardinaal oud-metropoliet en aartsbisschop-emeritus van Utrecht 28 Rinus Ferdinandusse Nederlands schrijver 28 Arie van Houwelingen Nederlands wielrenner 28 Hedwig Leenaert Belgisch atleet 29 André Noyelle Belgisch wielrenner overleden 2003 30 Theo Ordeman Nederlands televisieregisseur en -producent overleden 2007 ;december 2 Jörgen Petersen Fins trompettist overleden 2009 3 Ellen Blazer Nederlands televisieregisseur overleden 2013 6 Nel Büch Nederlands atlete overleden 2013 11 Rita Moreno Puerto Ricaans actrice 11 Bhagwan Sri Rajneesh Indiaas goeroe overleden 1990 13 Émile Leva Belgisch atleet 13 Ida Vos Joods-Nederlands dichteres en schrijfster overleden 2006 14 Vic Anciaux Vlaams arts en politicus 14 Arsenio Laurel Filipijns autocoureur overleden 1967 17 Yvonne Keuls Nederlands schrijfster 17 Frankie Miller Amerikaans countryzanger en songwriter 24 Mauricio Kagel Argentijns-Duitse componist overleden 2008 25 Bắc Sơn Vietnamees acteur overleden 2005 26 Tom van Beek Nederlands acteur en schrijver overleden 2002 27 Tommy Lapid Israëlisch journalist columnist publicist tv-presentator sportbestuurder en politicus overleden 2008 29 Jose Concepcion Filipijns topman en voormalig minister 29 Bobby Shearer Schots voetballer overleden 2006 31 Bob Shaw Amerikaans schrijver overleden 1996 Overleden ;januari 13 Kálmán Kandó 61 Hongaars elektrotechnicus en uitvinder 21 Robert LeGendre 34 Amerikaans atleet 23 Anna Pavlova 50 Russisch ballerina ;februari 3 Aniceto Lacson 73 Filipijns suikerbaron grootgrondbezitter en revolutionair 26 Otto Wallach 83 Duits scheikundige en Nobelprijswinnaar 27 Erich Wasmann 71 Oostenrijks entomoloog en pater 28 Jetze Doorman 49 Nederlands schermer ;maart 7 Theo van Doesburg 47 Nederlands kunstenaar en oprichter van De Stijl 11 Leo Lauer 47 Nederlands sportjournalist 25 Ida Wells 68 Amerikaans burgerrechtenactiviste 27 Arnold Bennett 63 Engels romanschrijver ;april 13 Fausto Maria Martini 44 Italiaans schrijver 17 Aart van der Leeuw 54 Nederlands schrijver en dichter 19 Louis Dollo 73 Belgisch paleontoloog ;mei 6 Hermann Anschütz-Kaempfe 58 Duits wetenschapper en uitvinder 9 Albert Michelson 78 Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar 12 Eugène Ysaÿe 72 Belgisch violist en componist ;juni 21 Pio del Pilar 70 Filipijns revolutionair en generaal ;juli 28 Emil Warburg 85 Duits natuurkundige ;augustus 2 Kinue Hitomi 24 Japans atlete 12 Cornelis Johannes Kieviet 73 Nederlands schrijver van kinderboeken 16 Louis Bouwmeester 48 Nederlands soloviolist 27 Willem Hubert Nolens 70 Rooms-Katholiek priester en Nederlands politicus 31 Sergej Borisov 64 Russisch fotograaf ;september 13 Pim Kiderlen 63 Nederlands wielrenner 16 Juan Domingo Brown 43 Argentijns voetballer ;oktober 18 Thomas Edison 84 Amerikaans industrieel ;november 13 Auguste Oleffe 64 Belgisch kunstschilder 17 Georgi Atanasov 49 Bulgaars componist ;december 5 Willem Bastiaan Tholen 71 Nederlands kunstschilder 9 Antonio Salandra 78 Italiaans politicus 28 Curt von François 79 Duits militair koloniaal en ontdekkingsreiziger Weerextremen in België 20 maart Maximumtemperatuur tot 229 °C in Ukkel maart Maart met hoogste zonneschijnduur 234 uur normaal 140 uur 26 mei Maximumtemperatuur tot 33 °C in Wardin Bastogne 25 augustus Maximumtemperatuur onder 13 °C in Ukkel 6 september Maximumtemperatuur onder 83 °C op de Baraque Michel Jalhay 22 september Maximumtemperatuur van 64 °C op de Baraque Michel Jalhay 23 september Algemene vorst ten zuiden van Samber en Maas en in de Kempen 22 oktober Minimumtemperatuur tot –59 °C in Wardin Bastogne 28 oktober Minimumtemperaturen tussen –26 °C in Oostende en –88 °C in Wardin Bastogne Bron KMI met aanvullingen < small> 1 maart is de 60ste dag van het jaar 61ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 305 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1565 Rio de Janeiro wordt gesticht 1901 De Wuppertaler Schwebebahn wordt geopend 1932 Charles Lindberghs zoon wordt gekidnapt 1983 De cent wordt afgeschaft in Nederland Het muntje wordt amper gebruikt en is te duur 1 cent maken kost 3 cent 1984 De twee belangrijkste verdachten van de ontvoeringszaak van Alfred Heineken en zijn chauffeur worden aangehouden in Parijs 1991 Voor de Keniaanse kust zinkt een vrachtschip met vluchtelingen uit Somalië aan boord 150 doden en 100 vermisten 1994 In Groot-Brittannië komt aan het licht dat de beroemde foto van het monster van Loch Ness uit 1934 een vervalsing is 2003 Al Qaida-kopman Khalid Sheikh Mohammed wordt gearresteerd in Pakistan 2007 Dag van zelfbeschadiging of Self Injury Awareness Day & cultuur 1972 Franz de eerste film over het leven van Jacques Brel gaat in Brussel in première 2008 De finale van Idols 4 wordt gehouden gepresenteerd door Martijn Krabbé en Wendy van Dijk 317 Eerste burgeroorlog tussen Licinius en Constantijn de Grote eindigt met een overwinning voor Constantijn Licinius blijft keizer maar moet zijn medekeizer Aurelius Valerius Valens executeren 1444 Skanderbeg wordt uitgeroepen tot leider van het Albanese verzet 1562 De Franse religieuze oorlog begint met een bloedbad waarbij 1000 Hugenoten in Vassy worden vermoord 293 Keizer Diocletianus verdeelt het Romeinse Rijk en vormt in Milaan de Tetrarchie "heerschappij van vier" Constantius I "Chlorus" en Galerius worden benoemd tot Caesar 350 Vetranio wordt in Illyricum tot Caesar gekozen Hij onderhandelt met keizer Constantius II en sluit een verbond met Magnentius 1757 Moordaanslag door Robert François Damiens op Lodewijk XV van Frankrijk 1796 In Den Haag komt de eerste democratisch gekozen Nederlandse volksvertegenwoordiging bijeen 1815 Napoleon keert terug naar Frankrijk na zijn ballingschap op Elba 1855 In Mexico begint de Revolutie van Ayutla 1931 Japan installeert ex-keizer Pu Yi van China als staatshoofd van de marionettenstaat Mantsjoekwo 2005 Het Amerikaans Hooggerechtshof bepaalt dat het ter dood veroordelen van minderjarigen ongrondwettelijk is 391 Keizer Theodosius I laat de Tempel van Vesta op het Forum Romanum sluiten De orde van de Vestaalse Maagden wordt ontbonden en het "eeuwige vuur" van de godin Vesta wordt gedoofd 1841 Paus Gregorius XVI creëert één nieuwe kardinaal 1981 Na de wedstrijd tegen Hércules CF wordt FC Barcelona-speler Quini door twee mannen met een pistool overvallen en ontvoerd 1989 Oprichting van de Ecuadoraanse voetbalclub Delfín Sporting Club uit Manta 1992 Jenny Thompson scherpt in Indianapolis het wereldrecord op de 100 meter vrije slag aan tot 5448 De mondiale toptijd was met 5473 in handen van Kristin Otto 1896 Antoine Henri Becquerel ontdekt het fenomeen radioactiviteit 1936 De bouw van de Hoover Dam wordt afgerond 2005 Lancering van het eerste ruimteschip met zonnezeilen de Cosmos 1 Geboren 1683 Caroline van Brandenburg-Ansbach Duitse echtgenote van George II van Groot-Brittannië overleden 1737 1690 Victor Amadeus I van Savoye-Carignano prins van Savoye overleden 1741 1810 Frédéric Chopin Frans-Pools componist en pianist overleden 1849 1818 Adriaan De Braekeleer Belgisch kunstschilder overleden 1904 1858 Georg Simmel Duits filosoof en socioloog overleden 1918 1868 Sophie Chotek echtgenote van Aartshertog Frans Ferdinand van Oostenrijk-Este overleden 1914 1886 Julius Gustaaf Arnout Koenders Surinaams onderwijzer en schrijver overleden 1957 1886 Oskar Kokoschka Tsjechisch schilder graficus en schrijver overleden 1980 1887 Georg-Hans Reinhardt Duits generaal overleden 1963 1879 Aleksandar Stambolijski Bulgaars politicus overleden 1923 1899 Erich von dem Bach-Zelewski Duits SS-officier en Holocaustpleger overleden 1972 1903 Jaap Boot Nederlands atleet overleden 1986 1904 Glenn Miller Amerikaans jazztrombonist bigbandleider en arrangeur overleden 1944 1910 David Niven Brits acteur overleden 1983 1911 Harry Golombek Brits schaker overleden 1995 1912 Boris Tsjertok Russisch ruimtepionier overleden 2011 1914 Ralph Ellison Amerikaans schrijver overleden 1994 1914 Viljo Heino Fins atleet overleden 1998 1915 Joop Klant Nederlands prozaschrijver en econoom overleden 1994 1916 Bernardo Gandulla Argentijns voetballer overleden 1999 1919 Leroy Warriner Amerikaans autocoureur overleden 2003 1920 Door de Graaf Brits-Nederlands verzetsstrijdster en vertaalster overleden 2011 1921 Terence James Cooke Amerikaans kardinaal-aartsbisschop van New York overleden 1983 1922 Yitzhak Rabin Israëlisch generaal diplomaat politicus onder andere premier en Nobelprijswinnaar overleden 1995 1925 Juul Zandbergen Nederlands oud-burgemeester en verzetsman overleden 2008 1926 Jan Eijkelboom Nederlands schrijver journalist dichter overleden 2008 1927 Harry Belafonte Amerikaans acteur en zanger 1930 Siep Martens president van de Hoge Raad der Nederlanden overleden 2001 1930 Gastone Nencini Italiaans wielrenner overleden 1980 1931 Lamberto Dini Italiaans politicus 1934 Jean-Michel Folon Belgisch kunstenaar overleden 2005 1936 Karel Eykman Nederlands schrijver 1936 Helmut Kuhnert Oost-Duits langebaanschaatser 1936 Willy Soemita Surinaams politicus 1937 Stig Bergling Zweeds spion overleden 2015 1937 Jimmy Little Australisch zanger en acteur overleden 2012 1938 Aart Staartjes Nederlands acteur 1940 David Broome Brits springruiter 1943 Benny Begin Israëlisch geoloog en politicus 1943 Ben Jipcho Keniaans atleet 1943 Piet Veerman Nederlands zanger 1944 Roger Daltrey Brits zanger onder andere The Who 1945 Dirk Benedict Amerikaans acteur 1945 Gordon Thomson Amerikaans acteur onder andere Dynasty 1945 Wilfried Van Moer Belgisch voetballer en voetbalcoach 1946 Jan Kodeš Tsjechisch tennisser 1946 Lana Wood Amerikaans actrice 1947 Alan Thicke Amerikaans acteur 1948 Slobodan Mitrić Joegoslavisch geheim agent 1952 Jean Blaute Vlaams muzikant 1952 Martin O'Neill Noord-Iers voetballer en voetbalcoach 1953 Carlos Queiroz Portugees voetbalcoach 1954 Catherine Bach Amerikaans actrice 1954 Ron Howard Amerikaans acteur Happy Days regisseur The Da Vinci Code en filmproducent 1956 Jan Van der Roost Belgisch componist en dirigent 1958 Bertrand Piccard Zwitsers arts en luchtvaartpionier 1958 Nik Kershaw Brits zanger 1961 Helen Vreeswijk Nederlands jeugdauteur 1963 Hannu Jäntti Fins voetballer 1963 Arnold Oosterveer Nederlands voetballer en voetbalmakelaar 1964 Luis Medina Cantalejo Spaans voetbalscheidsrechter 1964 Paul Le Guen Frans voetballer en voetbaltrainer 1966 Susan Auch Canadees schaatsster 1966 Tibor Balog Hongaars voetballer en voetbaltrainer 1966 Laurent Broothaerts Belgisch atleet 1967 Romijn Conen Nederlands acteur 1967 George Eads Amerikaans acteur 1967 Aron Winter Nederlands voetballer 1969 Javier Bardem Spaans acteur 1971 Tyler Hamilton Amerikaans wielrenner 1971 Allen Johnson Amerikaans atleet 1971 André Karnebeek Nederlands voetballer 1971 Dick Norman Belgisch tennisser 1972 Sjerstin Vermeulen Nederlands paralympisch sportster 1973 Jack Davenport Brits acteur 1974 Mark-Paul Gosselaar Amerikaans acteur onder andere NYPD Blue 1974 Alessandro Petacchi Italiaans wielrenner 1977 Rens Blom Nederlands atleet 1978 Jensen Ackles Amerikaans model en acteur 1979 Katrin Zeller Duits langlaufster 1981 Maksim Pedos Oekraïens schaatser 1982 Gil da Cruz Trindade Oost-Timorees atleet 1982 Leryn Franco Paraguayaans atlete 1983 Carlos Abellán Spaans wielrenner 1983 Daniel Carvalho Braziliaans voetballer 1984 Boško Janković Servisch voetballer 1986 Maurice Lede Nederlands televisiepresentator 1987 Daniël Stellwagen Nederlands schaker 1987 Hansen Tomas Nederlands zanger 1988 Jack Clarke Brits autocoureur 1989 Daniella Monet Amerikaans actrice en zangeres 1989 Edinho Pattinama Nederlands voetballer 1989 Jordão Pattinama Nederlands voetballer 1990 Eva Daeleman Belgisch presentatrice 1991 Jekaterina Poistogova Russisch atlete 1991 Jia Zongyang Chinees freestyleskiër 1994 Justin Bieber Canadees zanger 1996 Ye Shiwen Chinees zwemster Overleden 492 Paus Felix III ? paus van 483 tot 492 965 Paus Leo VIII ? paus van 963 tot 965 1551 Martin Bucer 59 Duits theoloog 1576 Luis de Zúñiga y Requesens 47 Spaans landvoogd van de Nederlanden 1599 Edzard II van Oost-Friesland 66 graaf van Oost-Friesland 1633 George Herbert 39 Engels priester en dichter 1643 Girolamo Frescobaldi 59 Italiaans componist en organist 1757 Edward Moore 44 Engels toneelschrijver 1773 Jan Wagenaar 63 Nederlands geschiedschrijver 1792 keizer Leopold II van het Heilige Roomse Rijk 44 1865 Anna Paulowna 70 Russisch echtgenote van koning Willem II 1870 Francisco Solano López 42 Paraguayaans dictator 1877 James Butler Hickok 39 persoonlijkheid uit het vroegere Wilde Westen 1885 Josip Pagliaruzzi 25 Sloveens dichter en schrijver 1895 Pauline Musters 19 Nederlands danseres 1911 Jacobus van 't Hoff 58 Nederlands scheikundige 1913 Jacobus Johannes Bos 96 Nederlands predikant en geschiedschrijver 1919 James McNaught 48 Schots voetballer 1921 Nicolaas I van Montenegro 79 eerste en laatste koning van Montenegro 1938 Gabriele d'Annunzio 74 Italiaans schrijver en politicus 1947 Jan Boogaard 25 Nederlands SS'er 1950 Alfred Korzybski 70 Pools taalkundige 1952 Mariano Azuela 79 Mexicaans schrijver en medicus 1963 Jorge Daponte 39 Argentijns autocoureur 1974 Kōtarō Tanaka 83 Japans rechtsgeleerde politicus en rechter 1979 Mustafa Barzani 75 Vader der Koerden Babê Kurda 1984 Peter Walker 71 Brits autocoureur 1987 Wolfgang Seidel 60 Duits autocoureur 1989 Josephine van Gasteren 71 Nederlands actrice 1989 Henk van Stipriaan 64 Nederlands journalist en presentator 1995 Jackie Holmes 74 Amerikaans autocoureur 1996 Leen Valkenier 71 Nederlands schrijver geestelijk vader van De Fabeltjeskrant 1998 Aat van Noort 89 Nederlands atlete 1998 Maurice Raichenbach 82 Pools-Frans dammer wereldkampioen van 1933 tot 1945 1999 Enneüs Heerma 54 Nederlands politicus 2001 Hannie Termeulen 72 Nederlands zwemster 2005 Cissy van Bennekom 93 Nederlands actrice 2006 Lee Drollinger 78 Amerikaans autocoureur 2006 Johnny Jackson 54 Amerikaans drummer The Jackson 5 2006 Peter Osgood 59 Engels voetballer 2006 Jack Wild 53 Brits acteur en zanger 2007 Manuel Bento 58 Portugees voetbaldoelman 2007 Ernst Stern 80 Nederlands theoloog 2009 Jacques Lagroye 72 Frans historicus 2009 François Martou 65 Waals vakbondsleider 2009 Freddy Sijthoff 87 Nederlands uitgever en krantenmaker 2009 Joan Turner 86 Brits actrice 2012 Alice Arden 97 Amerikaans atlete 2012 Henryk Bałuszyński 39 Pools voetballer 2012 Lucio Dalla 68 Italiaans zanger songwriter en muzikant 2012 Mary Russell-Vick 89 Brits hockeyer 2013 Campbell Armstrong 69 Brits thrillerschrijver 2013 Bonnie Franklin 69 Amerikaans actrice 2013 Gabriel Marie Étienne Vanel 88 Frans aartsbisschop 2014 Alain Resnais 91 Frans filmregisseur 2014 Paul Tant 68 Belgisch politicus en burgemeester 2015 Emiel Goelen 68 Belgisch televisiepresentator 2015 Carel Visser 86 Nederlands beeldend kunstenaar Viering herdenking Bosnië en Herzegovina Onafhankelijkheidsdag sinds 1992 Bulgarije Baba Marta мартеница Korea Dag van de Onafhankelijkheidsbeweging Samiljeol; 삼일절 sinds 1919 Roemenië Mărțișor Rooms-katholieke kalender Heilige Albin † 549 Heilige Swidbert Swiebert † 713 bisschop Gedachtenis in Bisdom Rotterdam en bisdom Utrecht Heilige David † c 601 bisschop apostel van Zuid-Wales en patroon van Wales Deze dag heet in Wales St David's Heilige Eudoxia † 2e eeuw Heilige Seth Aartsvader Heilige Jonathan de Benjaminiet Heilige Marnock van Kilmarnock † c 625 De Matronalia in het Oude Rome Het nieuwe jaar in het Oude Rome vernieuwing van het Vestaalse vuur Complimentendag wordt in de wereld gevierd begonnen in Nederland later gevolgd door respectievelijk België en Noorwegen 27 februari is de 58ste dag van het jaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 307 dagen 308 dagen in een schrikkeljaar tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 425 Keizer Theodosius II sticht de Universiteit van Constantinopel 1971 De eerste abortuskliniek van Nederland het Mildredhuis in Arnhem start met het uitvoeren van abortus provocatus 2002 In de Indiase stad Godhra komen 59 hindoeïstische pelgrims om bij een treinbrand veroorzaakt door een woedende menigte moslims 2004 In de Filipijnen komen 116 mensen om bij een bomaanslag op de veerboot Superferry 14 De aanslag wordt opgeëist door Abu Sayyaf en is de ergste terroristische aanslag in de Filipijnen ooit 2010 Chili wordt opgeschrikt door een aardbeving met een magnitude van 88 Het epicentrum ligt op ongeveer 115 km van Concepción 1942 De Slag in de Javazee vond plaats waarbij de schout-bij-nacht Karel Doorman op 28 februari 1942 om het leven kwam 1943 Het Nederlandse onderzeebootmoederschip de Colombia wordt ter hoogte van Simonstad door de Duitse onderzeeboot U-516 tot zinken gebracht 1991 Golfoorlog Amerikaans president George Bush Sr zegt dat "Koeweit is bevrijd" 1594 Hendrik IV wordt koning van Frankrijk 1844 De Dominicaanse Republiek wordt onafhankelijk van Haïti 1900 De Britse Labour Party wordt opgericht 1933 Het Duitse parlementsgebouw de Rijksdag in Berlijn wordt in brand gestoken 1965 Het Nederlandse Kabinet-Marijnen valt door interne verdeeldheid over het omroepbeleid 1990 In de Sovjet-Unie keurt het parlement het wetsontwerp over de invoering van een presidentieel systeem goed 380 Keizer Theodosius I verklaart in het edict Cunctos populos "alle volken" met medekeizers Gratianus en Valentinianus II dat alle volkeren zich moeten bekeren tot het trinitaire christendom 2001 Ontslag van de Italiaan Angelo Acerbi als nuntius in Nederland en benoeming van de Fransman François Bacqué tot zijn opvolger 1900 Voetbalclub Bayern München wordt opgericht in restaurant Gisela te München Schwabing als een afscheiding van elf leden van voetbalploeg MTV München Franz John wordt de eerste voorzitter 1955 Enrique Hormazábal maakt namens Chili de duizendste goal uit de geschiedenis van de Copa América in de wedstrijd tegen Ecuador 7-1 1976 Stephen Holland scherpt in Sydney het wereldrecord op de 1500 meter vrije slag aan tot 151089 Het oude record 152091 stond sinds 21 juni 1975 op naam van de Amerikaanse zwemmer Tim Shaw 1985 Het Nederlands voetbalelftal loopt Cyprus met 7-1 onder de voet in de WK-kwalificatiereeks Wim Kieft en Dick Schoenaker scoren beiden twee keer voor Oranje 2000 Het Canadees voetbalelftal wint voor het eerst in de geschiedenis de CONCACAF Gold Cup door in de finale Colombia met 2-0 te verslaan 2005 Cees Juffermans en Liesbeth Mau Asam prolongeren beiden hun Nederlandse shorttracktitel 1932 James Chadwick verifieert experimenteel het bestaan van het neutron dat hij al eerder vermoedde 1940 Ontdekking van 14C koolstof C-14 1991 Nexus de eerste webbrowser en wysiwyg HTML-editor wordt gepresenteerd door Tim Berners-Lee Geboren 280 Constantijn I de Grote Romeins keizer overleden 337 1807 Henry Wadsworth Longfellow Amerikaans dichter overleden 1882 1831 Nikolaj Ge Russisch kunstschilder overleden 1894 1842 Emil Selenka Duits zoöloog overleden 1902 1861 Rudolf Steiner antroposoof overleden 1925 1877 Claas Bakker Nederlands politiefunctionaris overleden 1949 1881 Sveinn Björnsson IJslands politicus overleden 1952 1888 Roberto Assagioli Italiaans psycholoog overleden 1974 1897 Paul Schuitema Nederlands fotograaf filmer en grafisch ontwerper overleden 1973 1902 Ethelda Bleibtrey Amerikaans zwemster overleden 1978 1902 John Steinbeck Amerikaans auteur en Nobelprijswinnaar overleden 1968 1904 Albert Kuyle Nederlands journalist en schrijver overleden 1958 1904 André Leducq Frans wielrenner overleden 1980 1910 Joan Bennett Amerikaans actrice overleden 1990 1910 Severinus Desiré Emanuels Nederlands politicus en diplomaat overleden 1981 1913 Paul Ricœur Frans filosoof overleden 2005 1918 Adriaan Buter Nederlands journalist overleden 2000 1919 Alejandro Almendras Filipijns politicus overleden 1995 1921 Willy Kyrklund Fins-Zweeds schrijver overleden 2009 1923 Dexter Gordon Amerikaans jazzsaxofonist overleden 1990 1925 Marin Constantin Roemeens musicus componist en dirigent overleden 2011 1925 Ebb Rose Amerikaans autocoureur overleden 2007 1926 Luc De Hovre Belgisch rooms-katholiek hulpbisschop overleden 2009 1926 Sjaak Alberts Nederlands voetballer overleden 1997 1928 René Clemencic Oostenrijks componist en dirigent 1929 Bella Flores Filipijns actrice overleden 2013 1929 Djalma Santos Braziliaans voetballer overleden 2013 1930 Joanne Woodward Amerikaans actrice 1931 Guido Claus Vlaams acteur en café-eigenaar overleden 1991 1932 Elizabeth Taylor Amerikaans actrice overleden 2011 1934 Ralph Nader Amerikaans politicus 1937 Rudi van Dalm Nederlands zanger 1940 Jan Buijs Tuf Nederlands muziekmanager overleden 1985 1941 Paddy Ashdown Brits politicus 1941 Frans Kuijpers Nederlands schaker 1943 Carlos Alberto Parreira Braziliaans voetbalcoach 1946 Jaap Buijs Cas Nederlands muziekmanager 1949 Pierre de Wit Nederlands botanicus 1950 Cees Korvinus Nederlands advocaat 1952 Henk Westbroek Nederlands radio-dj en zanger 1953 Hans Anker Nederlands advocaat 1953 Wim Anker Nederlands advocaat 1953 Alain Lewuillon Belgisch roeier en roeicoach 1954 Marian Boyer Nederlands actrice en auteur overleden 2013 1956 Gabriela Górzyńska Pools atlete 1957 Robert de Castella Australisch atleet 1957 Adrian Smith Engels muzikant 1958 Luc Deflo Vlaams schrijver 1958 John Metgod Nederlands voetballer 1958 Albert Ramdin Surinaams diplomaat 1960 Pär Arvidsson Zweeds zwemmer 1961 Erik van 't Wout Nederlands acteur en regisseur 1962 Grant Show Amerikaans acteur 1965 Pablo Bengoechea Uruguayaans voetballer 1965 Alexander Goldin Amerikaans schaker 1966 Deidre Holland Nederlands porno-actrice 1968 Ståle Solbakken Noors voetballer en voetbalcoach 1968 Els Van Weert Belgisch politicus 1969 Toshiyuki Kuroiwa Japans schaatser 1970 Ann Devries Belgische tennisster 1971 Derren Brown Brits mentalist-illusionist 1971 Jon Brown Brits atleet 1972 Jeannette Lewin Nederlands hockeyster 1973 Peter André Britse zanger 1974 Colin Edwards Amerikaans motorcoureur 1974 Faustin Linyekula Congolees danser en choreograaf 1974 Hiroyasu Shimizu Japans schaatser 1975 Aitor González Spaans wielrenner 1976 Ludovic Capelle Belgisch wielrenner 1976 Barry Opdam Nederlands voetballer 1978 James Beattie Engels voetballer 1978 Kacha Kaladze Georgisch voetballer 1979 Andrzej Niedzielan Pools voetballer 1979 Tim Oliehoek Nederlands film- en telivisieregisseur 1980 Chelsea Clinton dochter van de Amerikaanse president Bill Clinton en diens vrouw Hillary 1980 Bobby Valentino Amerikaans R&B-zanger 1981 Stefanie Böhler Duits langlaufster 1981 Evi Goffin Belgisch zangeres 1981 Élodie Ouédraogo Belgisch atlete 1981 Robert de Pinho de Souza Braziliaans voetballer 1982 Karel Štefl Tsjechisch kunstschaatser 1983 Duje Draganja Kroatisch zwemmer 1983 Zoë Vialet Nederlands fotomodel 1985 Otman Bakkal Nederlands voetballer 1985 Dinijar Biljaletdinov Russisch voetballer 1986 Michel en Ronald Mulder Nederlands schaatstweeling 1987 Florence Kiplagat Keniaans atlete 1987 Bram Smallenbroek Nederlands schaatser 1988 Lee Hansin Zuid-Koreaans skeletonracer 1988 Mika Mäki Fins autocoureur 1989 Stephen Kiprotich Oegandees atleet 1990 Megan Young Filipijnse Miss World 1992 Fernando Canesin Matos Braziliaans voetballer 1992 Jimmy Vicaut Frans atleet 1995 John Filippi Frans autocoureur Overleden 853 Markward van Prüm benedictijn abt en raadgever van Lodewijk de Vrome 1735 John Arbuthnot Schots-Engels geleerde en schrijver 1800 Madame Adélaïde van Frankrijk 68 Prinses van Frankrijk 1869 Joost Hiddes Halbertsma 79 Nederlands schrijver en dominee 1887 Aleksander Borodin 53 Russisch componist 1906 Samuel Pierpont Langley 71 Amerikaans astronoom en natuurkundige 1915 Willem Hovy 74 Nederlands politicus 1920 Patricius Hoefnagels 68 Belgisch politicus 1931 Erich Wasmann 71 Oostenrijks entomoloog en pater 1936 Ivan Pavlov 86 Russisch psycholoog 1941 Adriaan Hendrik Sirks 41 Nederlands militair en politiefunctionaris 1943 Hermogenes Ilagan 69 Filipijns zarzuela-zanger schrijver en producent 1950 Yvan Goll 59 Duits-Frans dichter en schrijver 1960 Ettore Chimeri 35 Venezolaans autocoureur 1961 Platt Adams 75 Amerikaans atleet 1977 Jan Franken Pzn 80 Nederlands schilder tekenaar en boekbandontwerper 1985 Henry Cabot Lodge 81 Amerikaans politicus en diplomaat 1987 Jose Diokno 65 Filipijns senator en mensenrechtenadvocaat 1989 Konrad Lorenz 85 Oostenrijks zoöloog ornitholoog en Nobelprijswinnaar 1992 Marinus Ruppert 80 Nederlands politicus en Minister van Staat 1995 Giga Norakidze 64 Georgisch voetballer en voetbalcoach 1996 Mathilde Schroyens 83 Belgisch politicus 1997 William Gear 81 Schots kunstschilder 1998 JT Walsh 54 Amerikaans acteur 2002 Spike Milligan 83 Brits-Iers komiek 2002 Karel Verleye 81 Belgisch filosoof 2006 Ferenc Bene 61 Hongaars voetballer 2006 Linda Smith 48 Brits comédienne 2007 Bernd Freytag von Loringhoven 93 Duits generaal 2008 William F Buckley Jr 82 Amerikaans schrijver en journalist 2008 Jan Eijkelboom 81 Nederlands schrijver journalist dichter 2008 Ivan Rebroff 76 Duits zanger 2009 Walter van der Kamp 83 Nederlands televisieregisseur 2009 Manea Mănescu 92 Roemeens premier 2009 Leon Salzman 93 Amerikaans psychiater en psycho-analist 2009 Jos Wijninckx 78 Belgisch politicus 2011 Frank Buckles 110 laatst levende Amerikaanse veteraan die diende in de Eerste Wereldoorlog 2012 Armand Penverne 85 Frans voetballer 2012 Manuel de Solà-Morales Rubio 72 Spaans architect 2012 Tina Strobos 91 Nederlands verzetsheldin 2012 JCJ Vanderheyden 83 Nederlands kunstenaar 2012 Hans van Wiggen 71 Nederlands liedjesschrijver 2013 Van Cliburn 78 Amerikaans pianist 2013 Ramon Dekkers 43 Nederlands kickbokskampioen 2013 Stéphane Hessel 95 Frans diplomaat schrijver en verzetsstrijder 2013 Vital Loraux 87 Belgisch scheidsrechter 2013 Richard Street 70 Amerikaans zanger 2013 Henk Westrus 75 Nederlands accordeonist orkestleider en componist 2014 Jan Hoet 77 Belgisch curator en kunstkenner 2014 Richard Sacher 71 Tsjechisch politicus 2015 Boris Nemtsov 55 Russisch politicus 2015 Leonard Nimoy 83 Amerikaans acteur filmregisseur en dichter Viering herdenking Internationale Dag van de IJsbeer Nationale Feestdag in de Dominicaanse Republiek Romeinse Rijk 1e Equirria; feestdag waarop ter ere van de oorlogsgod Mars paardenwedrennen werden gehouden Rooms-Katholieke kalender Heilige Honorine van Normandië † c 3e eeuw ? Heilige Gabriël van de Moeder van Smarten † 1862 Heilige Leander van Sevilla † c 600 Heilige Antigone van Rome Zalige Marie de Jésus Deluil-Martiny † 1884 28 februari is de 59ste dag van het jaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 306 dagen 307 dagen in een schrikkeljaar tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1966 De Cavern Club in Liverpool waar de Beatles hun carrière begonnen gaat failliet 1975 Een Londense metrotrein van de Northern Line schiet bij het eindpunt door het stootblok op station Moorgate waarbij 43 personen omkomen 1978 Bij de spoorbrug bij Westervoort botst de TEE Rembrandt op een lokale dieseltrein 1993 De Amerikanen beginnen met voedseldroppings boven Bosnië 1996 Een hevige brand in een loods met chemicaliën brengt Rotterdam in een crisissfeer 1997 In het noordwesten van Iran vallen duizend doden bij een aardbeving met een kracht van 55 op de schaal van Richter 2014 Na de pro-Europese antiregeringsprotesten in Oekraïne bekend als Euromaidan en de machtswisseling ontwikkelt zich een crisis op de Krim doordat Russische troepen strategische posities innemen op de Krim 1942 Hr Ms De Ruyter zinkt en Karel Doorman gaat met zijn schip ten onder 1942 Japanse troepen landen op Java het laatste Nederlandse bolwerk in Oost-Indië 2011 Bij een evacuatie valt een Nederlandse helikopter in handen van het Libische leger 1957 Guust Flater verschijnt voor het eerst in het weekblad Robbedoes 2013 Paus Benedictus XVI treed om gezondheidsredenen af Hij is de eerste paus die aftreedt sinds Gregorius XII in 1415 1912 De Vereniging van Nederlandse Gemeenten wordt opgericht 1933 Met de Rijksdagbrandverordening komt er een eind aan vele vrijheden in het Duitse Rijk 1975 Ondertekening te Lomé van een overeenkomst Lomé I tussen de EEG en 46 landen in Afrika het Caribisch gebied en de Stille Oceaan ACS 1986 Moord op de Zweedse premier Olof Palme 1986 Ondertekening te Den Haag van de Europese Akte 2005 200 studenten bezetten voor de negende maal het Amsterdamse Maagdenhuis met als doel studieduurbeperkingen van tafel te krijgen en medebestuur over de universiteit te verkrijgen 2006 Fehriye Erdal activiste van de Turkse extreem-linkse partij DHKP-C die wegens vermeend terrorisme in voorhechtenis zat in afwachting van haar proces blijkt verdwenen vanuit haar bewaakte schuilplaats 1941 Oprichting van de Colombiaanse voetbalclub Independiente Santa Fe 1983 Ivan Lendl lost Jimmy Connors na twee weken af als nummer één op de wereldranglijst der tennisprofessionals en wordt de zesde aanvoerder van die lijst na Ilie Năstase John Newcombe Björn Borg Jimmy Connors en John McEnroe 1873 Armauer Hansen ontdekt de bacil die verantwoordelijk is voor de ziekte lepra 1912 Boven de Amerikaanse staat Missouri maakt Albert Berry de eerste parachutesprong uit een vliegtuig 1928 Totstandkoming eerste radiotelefonische verbinding tussen Nederland en Nederlands-Indië via Radio Kootwijk 1928 De Indiaase natuurkundige Chandrasekhara Raman ontdekt het naar hem vernoemde Ramaneffect 1935 Tijdens zijn werkzaamheden bij DuPont vindt Wallace Carothers het nylon uit Geboren 1155 Hendrik II van Maine 1e opvolger voor de Engelse troon overleden 1183 1261 Margaretha van Schotland koningin-gemaal van Noorwegen overleden 1283 1743 Carolina van Oranje-Nassau overleden 1783 1783 Gabriele Rossetti Italiaans-Engels dichter en geleerde overleden 1854 1824 Karl Maria Kertbeny Hongaars-Oostenrijks schrijver journalist en vertaler overleden 1882 1828 Vital Moreels Belgisch politicus overleden 1908 1854 Elisabeth van Saksen-Weimar-Eisenach overleden 1908 1867 Thomas Theodor Heine Duits kunstschilder en tekenaar overleden 1948 1873 William MacMaster Murdoch Schots eerste officier van de RMS Titanic overleden 1912 1879 Jan Frederik Staal Nederlands architect overleden 1940 1882 José Vasconcelos Mexicaans filosoof en politicus overleden 1959 1893 Vsevolod Poedovkin Russisch regisseur overleden 1953 1894 Wim Schuhmacher Nederlands beeldend kunstenaar overleden 1986 1896 Philip Showalter Hench Amerikaans arts en Nobelprijswinnaar overleden 1965 1898 Zeki Rıza Sporel Turks voetballer overleden 1969 1901 Linus Pauling Amerikaans chemicus en tweevoudig Nobelprijswinnaar overleden 1994 1902 Arij Kop Nederlands verzetsstrijder overleden 1941 1907 Gustav Albrecht zu Sayn-Wittgenstein-Berleburg Duits militair vermist sinds 1944 1908 Albert Scherrer Zwitsers autocoureur overleden 1986 1914 Élie Bayol Frans autocoureur overleden 1995 1915 Peter Medawar Braziliaans-Brits wetenschapper overleden in 1987 1916 Svend Asmussen Deens jazzviolist 1917 Frans Cox Nederlands beeldhouwer overleden 1997 1921 Willi Sitte Duits kunstenaar overleden 2013 1923 Charles Durning Amerikaans acteur overleden 2012 1923 Audrey Williams Amerikaans countryzangeres en muziekondernemer overleden 1975 1927 Joseph Noiret Belgisch kunstschilder en dichter overleden 2012 1929 Rhadi Ben Abdesselam Marokkaans atleet overleden 2000 1930 Gavin MacLeod Amerikaans acteur 1933 Aloysius Zichem Surinaams bisschop 1938 Michael Onslow Engels adellijke overleden 2011 1938 Henk van Os Nederlands hoogleraar televisiepresentator en directeur van het Rijksmuseum 1940 Mario Andretti Amerikaans autocoureur 1942 Brian Jones Brits rockmuzikant overleden 1969 1942 Dino Zoff Italiaans voetballer 1943 Hans Dijkstal Nederlands politicus overleden 2010 1944 Kelly Bishop Amerikaans actrice 1944 Loek Dikker Nederlands pianist dirigent arrangeur en componist 1944 Sepp Maier Duits voetballer 1944 Storm Thorgerson Brits kunstenaar en tekenaar overleden 2013 1945 Bubba Smith Amerikaans acteur overleden 2011 1946 Robin Cook Brits politicus overleden 2005 1947 Włodzimierz Lubański Pools voetballer 1948 Alfred Sant Maltees premier 1951 Gustav Thöni Italiaans alpineskiër 1953 Ricky Steamboat Amerikaans professioneel worstelaar 1954 Jean Bourgain Vlaams wiskundige 1954 Alain Crépin Belgisch componist dirigent en muziekpedagoog 1954 Youp van 't Hek Nederlands cabaretier columnist en schrijver 1954 Branko Ivanković Kroatisch voetbalcoach 1954 Julia Sebutinde Soedanees rechtsgeleerde en rechter 1955 Eddy Bosman Nederlands voetballer 1955 Jimmy Calderwood Schots voetballer en voetbalcoach 1956 Louis Bontes Nederlands politicus 1957 Jan Ceulemans Belgisch voetballer 1958 Wilma Nanninga Nederlands journaliste en televisiepresentatrice 1962 Carlos Hoyos Colombiaans voetballer en voetbalcoach 1963 Claudio Chiappucci Italiaans wielrenner 1963 Gustavo Costas Argentijns voetballer en voetbalcoach 1964 Djamolidin Abdoesjaparov Oezbeeks wielrenner 1964 Lotta Lotass Zweeds schrijfster 1964 Christine Tohmé Libanees conservator 1966 Paulo Futre Portugees voetballer 1967 Geert Lambert Belgisch politicus 1968 Eric Van Meir Belgisch voetballer 1969 Robert Sean Leonard Amerikaans acteur 1970 Jacqueline Goormachtigh Nederlands atlete 1970 Stefan Leleu Belgisch voetballer 1970 Noureddine Morceli Algerijns atleet 1972 Jan Boven Nederlands wielrenner 1973 Dennis van de Ven Nederlands acteur 1975 Saartje Vandendriessche Vlaams omroepster en presentatrice 1976 Francisco Elson Nederlands basketballer 1976 Audun Grønvold Noors freestyleskiër 1976 Kaido Külaots Estisch schaker 1976 Ali Larter Amerikaans actrice 1976 Adam Pine Australisch zwemmer 1976 Joan Veijer Nederlands motorsportcoureur 1977 Aaron Aguilera Mexicaans-Amerikaans acteur en professioneel worstelaar 1977 Gable Garenamotse Botswaans atleet 1977 Tatjana Levina Russisch atlete 1977 Vito Postiglione Italiaans autocoureur 1977 Janne Saarinen Fins voetballer 1978 Robert Heffernan Iers atleet 1978 Benjamin Raich Oostenrijks topskiër 1978 Davy Schollen Belgisch voetbaldoelman 1979 Ivo Karlović Kroatisch tennisser 1979 Marne Miesen Nederlands acteur en zanger 1979 Remco van der Schaaf Nederlands voetballer 1980 Pascal Bosschaart Nederlands voetballer 1980 Piotr Giza Pools voetballer 1980 Christian Poulsen Deens voetballer 1981 Jordi López Spaans voetballer 1981 Florent Serra Frans tennisser 1982 Thijs de Greeff Nederlands hockeyer 1982 Alberto Losada Spaans wielrenner 1982 Jelena Slesarenko Russisch atlete 1983 James Kwambai Keniaans atleet 1984 Julian Jenner Nederlands voetballer 1984 Karolína Kurková Tsjechisch model 1985 Jelena Janković Servisch tennisster 1985 Lee Kang-seok Koreaans schaatser 1986 Jakson Coelho Braziliaans voetballer 1986 Bianca Muhren Nederlands schaakster 1987 Armin Niederer Zwitsers freestyleskiër 1989 Jason Halman Nederlands honkballer 1990 Morten Nielsen Deens voetballer 1991 Jack Hawksworth Brits autocoureur 1992 Roeltje van de Sande Bakhuyzen Nederlands actrice 1993 Emmelie de Forest Deens zangeres 1994 Jake Bugg Brits singer-songwriter Overleden 460 Romanus van Condat Frans geestelijke 468 Hilarius paus van de Rooms-katholieke Kerk 1261 Hendrik III van Brabant 30 hertog van Brabant 1326 Leopold I van Habsburg 35 hertog van Oostenrijk Stiermarken 1453 Isabella van Lotharingen 53 hertogin van Lotharingen 1648 Christiaan IV van Denemarken 70 koning van Denemarken en Noorwegen 1869 Alphonse de Lamartine 78 Frans dichter en staatsman 1905 Joseph Fles 85 Nederlands oogheelkundige 1916 Henry James 72 Amerikaans romanschrijver 1925 Friedrich Ebert 54 Duits politicus 1942 Karel Doorman 52 Nederlands schout-bij-nacht 1964 Timmy Mayer 26 Amerikaans autocoureur 1976 Anton Rooskens 69 Nederlands kunstenaar 1977 Adolf Brakke 75 Surinaams politicus 1985 David Byron 38 Engels zanger oa Uriah Heep 1986 Olof Palme 59 Zweeds politicus 1997 Osvaldo Bailo 84 Italiaans wielrenner 2001 Charles Pozzi 91 Frans autocoureur 2003 Chris Brasher 75 Brits atleet en sportjournalist 2006 Owen Chamberlain 85 Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar 2006 Arno Wallaard 26 Nederlands wielrenner 2007 Alexander King 98 Brits wetenschapper en diplomaat 2007 Arthur M Schlesinger jr 89 Amerikaans geschiedkundige 2008 Max Nord 91 Nederlands dichter journalist en letterkundige 2008 Mike Smith 64 Brits zanger The Dave Clark Five 2009 Geoffrey Smith 80 Engels tuinier en televisiepresentator 2011 Annie Girardot 79 Frans actrice 2011 Peter Gomes 68 Amerikaans predikant en hoogleraar 2011 Klaas de Jong Ozn 85 Nederlands politicus 2011 Jane Russell 89 Amerikaans actrice 2011 Jan van Schijndel 83 Nederlands voetballer 2013 Theo Bos 47 Nederlands voetballer en trainer 2013 Donald Glaser 86 Amerikaans natuurkundige en neurobioloog 2013 Jean Marcel Honoré 92 Frans kardinaal en aartsbisschop 2013 Armando Trovajoli 95 Italiaans componist van filmmuziek 2013 Gerrit Vreken 90 Nederlands voetballer en oefenmeester 2014 Hugo Brandt Corstius 78 Nederlands schrijver en wetenschapper 2014 Jef Dorpmans 88 Nederlands voetbalscheidsrechter Viering herdenking Finland Kalevaladag Dag van de Finse cultuur Taiwan Dag van de herdenking van de vrede; dag van de gedenken van het 228 Incident 1947 Rooms-Katholieke kalender Heilige Elisabeth van Pommeren † 1393 Heiligen Romanus van Condat † c 460 en Lupicinus van Lauconne † c 480 Zalige Antonia van Florence † 1472 Heilige Rufinus † c250 Heilige Silvana Heilige Hedwig van Polen † 1622 Zalige Auguste Chapdelain Zhao † 1856 ook op 9 juli Heilige Hilarius † 468 2 maart is de 61ste dag van het jaar 62ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 304 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1856 De vulkaan Awu op het Indonesische eiland Sangir barst uit en maakt 2806 slachtoffers De vulkaan blijf tot half maart as spugen 1933 King Kong gaat in New York in première 1998 Natascha Kampusch wordt op 10-jarige leeftijd ontvoerd door Wolfgang Priklopil 2004 Bij een zelfmoordaanslag tijdens een sjiitisch bijeenkomst in Quetta in Pakistan vallen 44 doden 2005 Noord-Nederland wordt getroffen door zware sneeuwval In Drenthe Groningen en de kop van Noord-Holland valt meer dan 20 centimeter sneeuw in Friesland tot meer dan 50 centimeter 1796 Napoleon Bonaparte wordt benoemd tot opperbevelhebber van het Franse leger in Italië 1917 Gedwongen aftreden van tsaar Nicolaas II van Rusland 1935 Koning Rama VII van Thailand treedt af ten gunste van zijn neef Rama VIII 1946 De communistische leider Hồ Chí Minh roept zichzelf uit tot president van Noord-Vietnam 1956 Marokko wordt onafhankelijk 1990 In de Roemeense stad Timişoara verschijnen 22 leden van de Securitate voor een militaire rechtbank 1990 In Lusaka wordt Nelson Mandela verkozen tot vicevoorzitter van het Afrikaans Nationaal Congres 2000 De Britse minister Jack Straw beslist dat de Chileense ex-dictator Augusto Pinochet niet kan worden uitgeleverd aan Spanje 2008 Bruno Valkeniers wordt de nieuwe voorzitter van het Vlaams Belang 1654 Paus Innocentius X creëert zeven nieuwe kardinalen 1733 Paus Clemens XII creëert één nieuwe kardinaal 1939 Kardinaal Eugenio Pacelli wordt op zijn 63ste verjaardag gekozen tot Paus Pius XII 1968 De staat Florida in de Verenigde Staten wordt een zelfstandige rooms-katholieke kerkprovincie met het Aartsbisdom Miami het Bisdom Saint Augustine en de nieuwe bisdommen Orlando en Saint Petersburg 1906 Oprichting van de Spaanse voetbalclub Deportivo La Coruña 1934 Peter Fick verbetert in New Haven het wereldrecord op de 100 meter vrije slag tot 568 Het oude record 574 stond sinds 17 februari 1924 op naam van zijn Amerikaanse landgenoot en collega-zwemmer Johnny Weissmuller 1970 Oprichting van de Venezolaanse voetbalclub Portuguesa Fútbol Club 2007 Tijdens de EK indoor atletiek in Birmingham wint de Nederlander Gregory Sedoc de gouden medaille op de 60 meter horden één honderdste seconde vóór zijn landgenoot Marcel van der Westen 1818 Ontdekking van de grafkamer van de piramide van Chefren door Giovanni Battista Belzoni 1908 Eerste driechromatische foto's van Gabriel Jonas Lippmann 1949 Kapitein James Gallagher voltooide de eerste non-stop vlucht rond de aarde 1966 Eerste niertransplantatie in Nederland Academisch ziekenhuis Leiden 1969 De supersonische Concorde maakt haar eerste vlucht 1978 De Tsjech Vladimir Remek is de eerste niet-Russische en niet-Amerikaanse ruimtevaarder 1983 Philips en Sony presenteren een nieuw digitale informatiedrager de compact disc Geboren 1459 Adrianus VI paus overleden 1523 1770 Louis Gabriel Suchet vanaf 1813 hertog van Albufera overleden 1826 1810 Leo XIII paus overleden 1903 1820 Multatuli Nederlands schrijver overleden 1887 1824 Bedřich Smetana Tsjechisch componist overleden 1884 1847 Cayetano Arellano Filipijns rechter overleden 1920 1873 Alphons Schynkel Belgisch beiaardier en componist overleden 1953 1874 Carl Schlechter Oostenrijks schaker overleden 1918 1876 Pius XII paus overleden 1958 1884 Léon Jongen Belgisch componist en organist overleden 1969 1886 Leo Geyr von Schweppenburg Duits generaal overleden 1974 1891 Tomas Confesor Filipijns politicus overleden 1951 1892 Mea Verwey Nederlands uitgeefster en letterkundige overleden 1978 1886 Vittorio Pozzo Italiaans voetballer en voetbalcoach overleden 1968 1890 Oscar Egg Zwitsers wielrenner overleden 1961 1896 Jan de Vries Nederlands atleet overleden 1939 1898 Leonard Roggeveen Nederlands onderwijzer kinderboekenschrijver en -illustrator overleden 1959 1898 Paul de Waart Nederlands journalist overleden 1970 1900 Kurt Weill Duits-Amerikaans componist overleden 1950 1902 Willem Santema Nederlands verzetsstrijder overleden 1944 1906 Jan Ankerman Nederlands hockeyer overleden 1942 1912 Ace Adams Amerikaans honkballer overleden 2006 1913 Godfried Bomans Nederlands schrijver overleden 1971 1913 Duke Nalon Amerikaans autocoureur overleden 2001 1916 Anne Vondeling Nederlands politicusoverleden 1979 1918 Jean Mesritz Nederlands verzetsstrijder overleden 1945 1919 Jennifer Jones Amerikaans actrice 1920 Roger Desmet Belgisch wielrenner overleden 1987 1921 Kazimierz Górski Pools voetballer en voetbalcoach overleden 2006 1922 Li Jun Chinees filmregisseur 1924 Co Westerik Nederlands schilder 1925 Robert Hanell Tsjechisch dirigent overleden 2009 1926 Bernard Agré Ivoriaans kardinaal overleden 2014 1927 Roger Walkowiak Frans wielrenner 1929 Chris Smildiger Nederlands atleet en muzikant overleden 2010 1930 John Collum Amerikaans acteur filmregisseur en scenarioschrijver 1930 Sergej Adamovitsj Kovaljov Russisch Sovjet-dissident en politicus 1930 Dominique Zardi Frans acteur overleden 2009 1931 Michail Gorbatsjov Russisch leider van de Sovjet-Unie 1931 Tom Wolfe Amerikaans journalist en schrijver 1934 Joseph Groussard Frans wielrenner 1937 Abdelaziz Bouteflika Algerijns president 1938 Ricardo Lagos Chileens jurist econoom en politicus 1938 Lawrence Payton Amerikaans tenorzanger overleden 1997 1938 Theo Voorzaat Nederlands kunstschilder 1940 Lothar de Maizière Oost-Duits politicus 1941 Bert Jacobs Nederlands voetballer en voetbalcoach overleden 1999 1942 Heinze Bakker Nederlands sportverslaggever 1942 John Irving Amerikaans schrijver 1942 Lou Reed Amerikaans zanger en liedjesschrijver overleden 2013 1942 Frans de Wit Nederlands beeldhouwer en landschapskunstenaar overleden 2004 1943 Tony Meehan Brits drummer overleden 2005 1945 Hans van Brummen Nederlands politicus 1946 Billy Preston Amerikaans musicus overleden 2006 1947 Harry Redknapp Engels voetballer en voetbalcoach 1948 Rory Gallagher Iers gitarist overleden 1995 1949 Gates McFadden Amerikaans actrice 1950 Karen Carpenter Amerikaans zangeres overleden 1983 1953 Arthie Schimmel Nederlands politicus 1954 Paulus Jansen Nederlands politicus 1955 Jouko Soini Fins voetballer 1956 Mark Evans Australisch bassist 1956 Arjen Lenstra Nederlands cryptograaf en wiskundige 1958 Ian Woosnam Welsh golfer 1959 Eduardo Rodríguez Boliviaans president 1960 Ivo Daalder Amerikaans diplomaat 1960 Olli Isoaho Fins voetballer 1960 Henri Manders Nederlands wielrenner 1960 Roald van Noort Nederlands waterpoloër 1961 Théo Malget Luxemburgs voetballer 1962 Jon Bon Jovi Amerikaans zanger en acteur 1962 Scott La Rock Amerikaans hiphop-dj overleden 1987 1962 Mike Small Engels voetballer 1962 Gabriele Tarquini Italiaans autocoureur 1964 Jaime Pizarro Chileens voetballer en voetbalcoach 1967 Alexander Vencel Slowaaks voetballer 1968 Daniel Craig Engels acteur 1969 Han ten Broeke Nederlands politicus 1970 Ciriaco Sforza Zwitsers voetballer en voetbalcoach 1970 Wibi Soerjadi Nederlands concertpianist 1971 Stefano Accorsi Italiaans acteur 1971 Željko Pavlović Kroatisch voetbaldoelman 1972 Michael Buskermolen Nederlands voetballer 1973 Max van Heeswijk Nederlands wielrenner 1974 Yo-Sam Choi Zuid-Koreaans bokser overleden 2008 1977 Chris Martin Brits musicus 1978 Bart Arens Nederlands radio-dj 1978 Heath Herring Amerikaans Mixed Martial Artist 1979 Damien Duff Iers voetballer 1981 Andrew Dawson Nederlands basketballer 1981 Bryce Dallas Howard Amerikaans actrice 1981 Aline Lahoud Libanees zangeres 1982 Pilou Asbæk Deens acteur 1982 Jillian Camarena-Williams Amerikaans atlete 1982 Kevin Kurányi Duits voetballer 1983 Igor Antón Spaans wielrenner 1984 Miguel Freitas Portugees autocoureur 1985 Robert Iler Amerikaans acteur 1985 Celina Lemmen Nederlands zwemster 1985 Patrick Makau Musyoki Keniaans atleet 1985 Luke Pritchard Brits zanger 1986 Petr Jiráček Tsjechisch voetballer 1988 Matthew Mitcham Australisch schoonspringer 1988 Geert Arend Roorda Nederlands voetballer 1989 Toby Alderweireld Belgisch voetballer 1989 Bruno Andrade Braziliaans voetballer 1989 Jean-Frédéric Chapuis Frans freestyleskiër 1989 Clara François Belgisch roeister 1989 Endri Karina Albanees gewichtheffer 1989 Abdi Nageeye Somalisch-Nederlands atleet 1990 Adderly Fong Hongkongs-Chinees autocoureur 1993 Maria Jaremtsjoek Oekraïens zangeres 1994 Uroš Đurđević Servisch voetballer 1997 Becky G Amerikaans zangeres Overleden 672 Chad van Mercia Angelsaksisch bisschop 1127 Karel de Goede ca 45 graaf van Vlaanderen 1520 Filips Wielant ca 79 Belgisch raadsheer 1730 Benedictus XIII 81 kerkvorst 1782 Sophie Philippine van Frankrijk 48 prinses van Frankrijk 1855 Nicolaas I van Rusland 58 tsaar van Rusland 1895 Berthe Morisot 54 Frans impressionistisch kunstschilder 1902 Charles Potvin 83 Belgisch filosoof 1902 Albert Rubenson 72 Zweeds componist en violist 1907 Vasili Tsinger 71 Russisch wiskundige botanicus en filosoof 1921 Alfons de Cock 71 Belgisch antropoloog en schrijver 1921 Nicolaas I 70 koning van Montenegro 1929 Georges Nélis 43 oprichter van Sabena 1930 DH Lawrence 44 Engels dichter essayist leraar literatuurcriticus toneelschrijver en vertaler 1939 Howard Carter 64 Engels archeoloog 1947 Frans Ghijsels 64 Nederlands architect en stedenbouwkundige 1954 Robert de Kerchove d'Exaerde 77 Vlaams politicus 1962 Charles-Jean de La Vallée Poussin 95 Belgisch wiskundige 1985 Michel Remue 65 Belgisch wielrenner 1991 Serge Gainsbourg 62 Frans zanger 1994 Walter Lantz 94 Amerikaans tekenfilmer 1999 Dusty Springfield 59 Brits zangeres 2001 Arie Kleijwegt 80 Nederlands journalist en presentator 2001 John Meachin 59 Canadees voetballer en voetbalscheidsrechter 2002 Curtis W Casewit 79 Duits-Amerikaans schrijver 2003 Roger Albertsen 45 Noors voetballer 2003 Hank Ballard 75 Amerikaans zanger en songwriter 2005 Richter Roegholt 79 Nederlands historicus 2006 Dries Visser 56 Nederlands voetballer 2007 Patrick De Spiegelaere 45 Belgisch fotograaf 2008 Jeff Healey 41 Canadees blues-zanger en gitarist 2008 Paul Raymond 82 Brits pornokoning 2009 Ernie Ashworth 80 Amerikaans countrymuzikant 2009 Ernst Benda 84 Duits minister 2009 Alexandre Léontieff 60 president van Frans-Polynesië 2009 Jack Schwartz 79 Amerikaans informaticus 2009 Miguel Serrano 91 Chileens schrijver en Holocaustontkenner 2009 João Bernardo Vieira 69 president van Guinee-Bissau 2010 Paul Drayton 70 Amerikaans atleet 2011 John Haines 86 Amerikaans dichter 2012 Ivo Coljé 61 Nederlands beeldhouwer 2013 Peter van Lindonk 76 Nederlands uitgever en creatief denker 2013 Hans Schnitger 97 Nederlands hockeyspeler 2015 Rense Westra 68 Nederlands acteur Viering herdenking Wereldsgebedsdag Texas Onafhankelijkheidsdag 1836 Dag van Sint Chad rooms-Katholieke kalender Zalige Karel de Goede † 1127 Graaf van Vlaanderen Heilige Agnes van Bohemen Praag † 1282 Heilige Abdalon Heilige Jovinus c † 258 Heilige Chad van York † 672 Zalige Fulco van Parijs † 1202 3 maart is de 62ste dag van het jaar 63ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 303 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1815 In Groningen wordt de studentensociëteit "Mutua Fides" geopend Dit is de oudste studentensociëteit van Nederland de sociëteit behorend bij het Groninger Studenten Corps Vindicat atque Polit 1881 De Nederlandse koning Willem III kondigt een nieuw Wetboek van Strafrecht af 1938 In Saoedi-Arabië wordt olie in de grond gevonden 1974 Turkish Airlines-vlucht 981 uitgevoerd met een Douglas DC-10 stort neer bij Parijs alle 346 inzittenden komen om 1980 In Amsterdam wordt met tanks de barricade van krakers in de Vondelstraat doorbroken 2012 Bij een botsing tussen twee treinen in Zuid-Polen nabij Szczekociny ten noorden van Krakau vallen zestien doden en 58 gewonden 1875 In Parijs gaat Bizets opera Carmen in première Het publiek is gechoqueerd en jouwt Bizet uit 1904 Keizer Wilhelm II van Duitsland wordt de eerste persoon die een politieke opname maakt met behulp van Thomas Edisons cilinder 1955 Elvis Presley verschijnt voor het eerst op de Amerikaanse televisie 1957 Corry Brokken wint het Eurovisiesongfestival met het liedje Net als toen 1990 Carole Gist 20 is de allereerste zwarte Miss USA 1991 Een amateurvideo legt het in elkaar slaan vast van Rodney King door politie-officieren van Los Angeles 2012 Eerste Nederlandse Apple Store wordt geopend aan het Leidseplein in Amsterdam 1857 Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk verklaren de oorlog aan China Tweede Opiumoorlog 1878 Bulgarije herneemt zijn onafhankelijkheid van het Ottomaanse Rijk 1918 Vrede van Brest-Litovsk wordt ondertekend einde aan het oostfront van de Eerste Wereldoorlog 1943 173 mensen komen om in het gedrang om een veiligheidsbunker in te komen in het Bethnal Green metrostation in Londen 1945 De Britten bombarderen abusievelijk de Haagse woonwijk Bezuidenhout zie Bombardement op het Bezuidenhout 473 Gundobad magister militum verklaart Glycerius tot keizer van het West-Romeinse Rijk Hij is slechts een stroman en regeert gezamenlijk met Gundobad 1845 Florida wordt toegelaten als de 27ste staat van de VS 1931 De Verenigde Staten adopteren "The Star-Spangled Banner" als het nationale volkslied 1939 In Bombay begint Mahatma Gandhi te vasten in een protest tegen de autocratische regering van India 1961 Hassan II wordt koning van Marokko 1978 Premier Ian Smith sluit een akkoord met drie gematigde nationalistische bewegingen over de overgang naar een zwart meerderheidsbewind in Rhodesië per eind 1978 2010 Gemeenteraadsverkiezingen in Nederland 1431 Eugenius IV wordt Paus 1533 Paus Clemens VII creëert één nieuwe kardinaal 1577 Paus Gregorius XIII creëert één nieuwe kardinaal de latere landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden aartshertog Albrecht van Oostenrijk 1599 Paus Clemens VIII creëert dertien nieuwe kardinalen onder wie de in 1930 heilig verklaarde Italiaanse jezuïet Robertus Bellarminus 1878 Kroning van Paus Leo XIII in Rome 1925 Benoeming van Angelo Roncalli tot apostolisch visitator in Bulgarije 2001 Ontslag van de Australische kardinaal Edward Idris Cassidy als president van de Pauselijke Raad ter bevordering van de Eenheid van de Christenen en benoeming van de Duitse kardinaal Walter Kasper tot zijn opvolger 1980 John McEnroe lost Björn Borg na 34 weken af als nummer één op de wereldranglijst der tennisprofessionals maar de Amerikaan moet die positie al na drie weken weer afstaan aan de Zweed 2007 Ireen Wüst wint in Calgary de Wereldbeker schaatsen 2006-2007 op de 1500 meter dames Sven Kramer wint de 5000 m en vestigt een nieuw wereldrecord 2010 Recordinternational Ahmed Hassan speelt in Londen tegen Engeland zijn 173ste en laatste interland voor het Egyptisch voetbalelftal 1910 In New York wordt de Rockefeller Foundation tot bevordering van de wetenschap opgericht 1915 Oprichting van de National Advisory Committee for Aeronautics NACA de voorganger van de NASA 1935 Willem Kloos ontvangt een eredoctoraat aan de Universiteit van Amsterdam 1972 Lancering van Pioneer 10 het eerste ruimtetuig dat langs Jupiter vliegt en als eerste het zonnestelsel zal verlaten 2012 Oppositie van de planeet Mars Geboren 1455 Koning Johan II van Portugal overleden 1495 1455 Ascanio Maria Sforza Italiaans kardinaal overleden 1505 1500 Reginald Pole Engels kardinaal en humanistisch geleerde overleden 1558 1589 Gisbertus Voetius Nederlands theoloog overleden 1676 1600 Robert Roberthin Duits dichter overleden 1648 1606 Edmund Waller Engels dichter overleden 1687 1628 Cornelis Speelman Nederlands gouverneur-generaal van Nederlands-Indië overleden 1684 1631 Esaias Boursse Nederlands kunstschilder overleden 1672 1709 Andreas Sigismund Marggraf Duits chemicus overleden 1782 1803 Pieter Lodewijk de Lom de Berg Nederlands politicus en burgemeester overleden 1873 1805 Jonas Furrer Zwitsers politicus eerste president van de Zwitserse Confederatie overleden 1861 1815 Nicolaas Kamperdijk Nederlands architect overleden 1887 1819 Gustave de Molinari Belgisch econoom overleden 1912 1831 George Pullman Amerikaans uitvinder en industrieel overleden 1897 1840 Tjeerd van der Zee Nederlands burgemeester overleden 1916 1845 Georg Cantor Duits wiskundige overleden 1918 1847 Alexander Graham Bell Schots uitvinder overleden 1922 1854 Juliusz Zarębski Pools-Oekraïens componist en pianist overleden 1885 1858 Cornelis Johannes Kieviet Nederlands kinderboekenschrijver overleden 1931 1866 Marie Adolphine heilig verklaarde Rooms-Katholiek zuster overleden 1900 1868 Emile Alain Frans filosoof journalist en leraar overleden 1951 1869 Henry Wood Brits componist en dirigent overleden 1944 1871 Maurice Garin Frans wielrenner overleden 1957 1874 Karl Scharfenberg Duits spoorwegingenieur overleden 1938 1874 Reinier de Vries Nederlands kunstenaar overleden 1953 1880 Piet Soudijn Nederlands atleet overleden 1946 1882 Ion Mihalache Roemeens politicus overleden 1963 1893 Karel Lotsy Nederlands sportbestuurder overleden 1959 1893 Beatrice Wood Amerikaans kunstenares overleden 1998 1894 Paz Marquez-Benitez Filipijns schrijfster overleden 1983 1901 Claude Choules Brits oorlogsveteraan uit de Eerste Wereldoorlog overleden 2011 1904 Frans Muriloff Nederlands radioproducer overleden 1999 1905 Marie Glory Frans actrice overleden 2009 1908 Constant Joacim Belgisch voetballer overleden 1979 1911 Jean Harlow Amerikaans actrice overleden 1937 1914 Agaath Doorgeest Nederlands atlete overleden 1991 1914 Asger Jorn Deens kunstschilder overleden 1973 1916 Paul Halmos Hongaars-Amerikaans wiskundige en statisticus overleden 2006 1918 Arthur Kornberg Amerikaans biochemicus overleden 2007 1918 Arnold Newman Amerikaans fotograaf overleden 2006 1918 Frans Poptie Nederlands jazzviolist overleden 2010 1920 James Doohan Canadees acteur overleden 2005 1922 Nándor Hidegkuti Hongaars voetballer overleden 2002 1922 René Mertens Belgisch wielrenner overleden 2014 1922 Rudi Strittich Oostenrijks voetballer overleden 2010 1923 Doc Watson Amerikaans gitarist en zanger overleden 2012 1925 Joe Sentieri Italiaans zanger en acteur overleden 2007 1926 Lys Assia Zwitsers zangeres 1928 Joe Conley Amerikaans acteur overleden 2013 1928 Pierre Michelot Frans jazz bassist overleden 2005 1931 Piet Bambergen Nederlands komiek en acteur overleden 1996 1934 Paul van Gorcum Nederlands acteur en regisseur 1934 Tom Pauka Nederlands radio-maker 1935 Michael Walzer Amerikaans politicoloog en filosoof 1935 Zjeljoe Zjelev Bulgaars politicus overleden 2015 1936 Ibrahim Hussein Maleisisch kunstenaar overleden 2009 1937 Bobby Driscoll Amerikaans acteur en kindster overleden 1968 1938 Jan van Amerongen Nederlands componist 1941 Salvador Sadurní Spaans voetballer 1941 John Thomas Amerikaans atleet overleden 2013 1942 Dorus van der Linden Nederlands decorontwerper 1943 Marc Dex Vlaams zanger 1944 Rita Hovink Nederlands zangeres overleden 1979 1946 Charles Asati Keniaans atleet 1946 Kick van der Vall Nederlands voetballer 1946 John Virgo Engels snookerspeler 1947 John Chataway Canadees politicus overleden 2004 1947 Otto Stuppacher Oostenrijks autocoureur overleden 2001 1947 Oscar Tabárez Uruguayaans voetballer en voetbalcoach 1947 Jennifer Warnes Amerikaans zangeres 1948 Max Allan Collins Amerikaans schrijver 1948 Snowy White Brits gitarist 1949 Elijah Harper Canadees politicus 1949 James Voss Amerikaans astronaut 1950 Laura Ziskin Amerikaans filmproducent 1951 Johnny Jackson Amerikaans drummer overleden 2006 1953 Rudy Fernandez Filipijns acteur overleden 2008 1953 Zico Braziliaans voetballer en voetbalcoach 1956 Zbigniew Boniek Pools voetballer 1956 Gunter Pauli Belgisch ondernemer en schrijver 1957 Thom Hoffman Nederlands acteur en fotograaf 1958 Miranda Richardson Brits actrice 1958 Theo Verbruggen Nederlands journalist 1960 Vilija Blinkevičiūtė Litouws politica 1960 Tosca Niterink Nederlands actrice 1961 Didier Falise Belgisch atleet 1961 Anita Hegerland Noors zangeres 1961 Vjatsjeslav Ivanenko Sovjet-Russisch snelwandelaar 1961 Perry McCarthy Brits autocoureur 1961 Fatima Whitbread Brits atlete 1962 Jackie Joyner-Kersee Amerikaans atlete 1963 Martín Fiz Spaans atleet 1964 Laura Harring Mexicaans-Amerikaans actrice 1966 Sonny Kertoidjojo Surinaams politicus 1966 Tone-Lōc Amerikaans muzikant 1967 Claudio Arbiza Uruguayaans voetballer 1967 Naser Orić Bosnisch militair 1967 Hans Teeuwen Nederlands cabaretier zanger acteur en regisseur 1968 Caroline Alexander Brits mountainbikester en wielrenster 1968 Aitor Garmendia Spaans wielrenner 1969 Hans De Clercq Belgisch wielrenner 1969 Fred Schonewille Nederlands politicus 1969 Simon Whitlock Australisch darter 1970 Simon Biwott Keniaans atleet 1970 Julie Bowen Amerikaans actrice 1970 Gabriel Cedrés Uruguayaans voetballer 1970 Chris Peers Belgisch wielrenner 1971 Lothar Leder Duits triatleet 1971 Charlie Brooker Engels criticus en televisiemaker 1972 Darren Anderton Engels voetballer 1972 Peter O'Leary Nieuw-Zeelands voetbalscheidsrechter 1972 Christian Oliver Duits-Amerikaans acteur 1972 Marko Tuomela Fins voetballer 1972 Yasmine Vlaams zangeres overleden 2009 1973 Romāns Vainšteins Lets wielrenner 1974 David Faustino Amerikaans acteur en zanger 1974 Tomáš Kraus Tsjechisch freestyleskiër 1974 Dani Sánchez Spaans biljarter 1975 David Blanco Spaans wielrenner 1976 Keit Pentus-Rosimannus Estisch politica 1976 Joos Valgaeren Belgisch voetballer 1977 Ronan Keating Brits zanger 1977 César Martín Spaans voetballer 1977 Bert Vermeir Belgisch spring- en dressuurruiter 1979 Radoslav Rogina Kroatisch wielrenner 1980 Danilo Grujić Servisch voetbalscheidsrechter 1981 Lil' Flip Amerikaans rapper 1981 Sugar Jackson Belgisch bokser 1982 Jessica Biel Amerikaans actrice 1983 Kelly Key Braziliaans zangeres 1983 Cyril Lemoine Frans wielrenner 1983 Sarah Poewe Zuid-Afrikaans-Duits zwemster 1984 Javier Arizmendi Spaans voetballer 1985 Quiarol Arzú Hondurees voetballer 1985 Steven Cozza Amerikaans wielrenner 1985 David Davies Brits zwemmer 1985 Nicolas Hartmann Frans wielrenner 1985 Maren Haugli Noors schaatsster 1986 Stacie Orrico Amerikaans zangeres 1986 Edwin Cheruiyot Soi Keniaans atleet 1986 Mehmet Topal Turks voetballer 1986 Margriet Zwanenburg Nederlands zwemster 1988 Rens van Eijden Nederlands voetballer 1988 Jan-Arie van der Heijden Nederlands voetballer 1988 Rafael Muñoz Spaans zwemmer 1988 Ezinne Okparaebo Noors atlete 1989 Erwin Mulder Nederlands voetbaldoelman 1992 Maya Harrisson Braziliaans alpineskiester 1992 Tarik Moukrime Belgisch atleet 1995 Dzifa Kusenuh Nederlands actrice Overleden 1503 Johan Frederik I van Saksen 50 Keurvorst van Saksen en Hertog van Saksen 1578 Sebastiano Veniero 82 Doge van Venetië 1644 Goeroe Hargobind 48 zesde goeroe van het sikhisme 1703 Robert Hooke 67 Brits astronoom 1706 Johann Pachelbel 52 Duits barok organist en componist 1707 Aurangzeb 88 heerser van het Mughalrijk 1711 Karel van Hessen-Wanfried 61 Duits edelman 1768 Nicola Porpora 81 Italiaans componist 1780 Joseph Highmore 87 Engels kunstschilder 1792 Robert Adam 63 Schots architect 1842 Hendrik Copijn 80 Nederlands tuinarchitect 1851 James Richardson 45 Brits ontdekkingsreiziger 1855 Copley Fielding 67 Engels kunstschilder 1901 Joseph Callaerts 70 Belgisch componist 1903 František Ladislav Rieger 84 Tsjechisch publicist en nationalistisch politicus 1916 George Huntington 65 Amerikaans huisarts 1921 Pierre Cuypers 93 Nederlands architect 1928 Jan Toorop 69 Nederlands schilder 1929 Octave Van Rysselberghe 73 Vlaams-Belgisch architect 1930 Willem Sprenger 74 Nederlands architect 1932 Eugen d'Albert 67 Schots-Duits pianist en componist 1941 Ernst Cahn 51 Nederlands verzetsstrijder 1942 Ernst Bernheim 92 Duits mediëvist 1942 Jozef De Bruycker 50 Belgisch architect en politicus 1945 JH Speenhoff 75 Nederlands kleinkunstenaar 1955 George Buff 80 Nederlands atleet 1956 Ernst Loof 48 Duits autocoureur 1963 Henri Boot 86 Nederlands kunstschilder 1965 Koning Faroek van Egypte 45 1966 Alfonso Castaldo 75 Italiaans kardinaal-aartsbisschop van Napels 1983 Hergé 75 Belgisch striptekenaar 1983 Cees Schelfhout 64 Nederlands politicus 1987 Danny Kaye 69 Amerikaans acteur zanger en komiek 1988 Lois Wilson 93 Amerikaans actrice 1988 Sewall Wright 98 Amerikaans geneticus en evolutiebioloog 1990 Gérard Blitz 78 Belgisch stichter van Club Med 1990 Frans Goedhart 86 Nederlands politicus verzetsstrijder en journalist 1991 Clara Eggink 84 Nederlands dichteres en prozaschrijfster 1992 Lella Lombardi 50 Italiaans autocoureur 1993 Albert Sabin 86 Amerikaans medicus 1994 Maurits Van Haegendoren 90 Belgisch politicus 2001 Gabriël Lisette 81 Tsjadisch politicus 2001 Ruhi Sarıalp 76 Turks atleet 2003 Horst Buchholz 69 Duits acteur 2005 Rinus Michels 77 Nederlands voetballer en voetbaltrainer 2007 Osvaldo Cavandoli 87 Italiaans cartoonist 2007 Jozef Schils 75 Belgisch wielrenner 2008 Annemarie Renger 89 Duits politica 2008 Norman Smith 85 Brits muziekproducer en zanger 2008 Giuseppe di Stefano 86 Italiaans operatenor 2008 Suzie 61 Nederlands-Zweeds zangeres en circusartieste 2009 Luis Mena Arroyo 88 Mexicaans aartsbisschop 2009 Sydney Earle Chaplin 82 Amerikaans acteur 2009 Sebastian Faisst 20 Duits handballer 2009 Flemming Flindt 72 Deens balletdanser 2009 Viktor Gjika 71 Albanees filmregisseur 2009 Kazimierz Hoffman 80 Pools dichter 2009 Johanna König 87 Duits actrice 2009 Åke Lindman 81 Fins acteur en regisseur 2009 Jan Vladislav 86 Tsjechisch dissident schrijver 2011 Irena Kwiatkowska 98 Pools actrice 2013 Luis Cubilla 72 Uruguayaans voetballer 2013 Rik De Saedeleer 89 Belgisch voetbalcommentator en sportjournalist 2013 Müslüm Gürses 59 Turks zanger en acteur 2013 Bobby Rogers 73 Amerikaans soulzanger en songwriter 2013 Tony Ronald 71 Nederlands zanger 2014 Christine Buchegger 71 Oostenrijks actrice 2014 Mat van Hensbergen 75 Nederlands programmamaker cameraman en acteur 2014 Valère Mekeirel 88 Belgisch wielrenner Viering herdenking Hinamatsuri Japanse feestdag voor meisjes Nationale feestdag van Bulgarije Rooms-katholieke kalender Heilige Kunegonde van Luxemburg † 1040 Heilige Gheerwijn † 1075 Heiligen Marijn en Asteer † c 262 Heilige Nicasia Heilige Catharina Drexel † 1955 Zalige Fredericus van Hallum † 1175 Gedachtenis in Bisdom Groningen Heilige Alexandra van Alexandrië † c 311 De Aarde soms de wereld of Terra genoemd is vanaf de Zon gerekend de derde planeet van ons zonnestelsel Hierin behoort ze tot de naar haar genoemde "aardse planeten" waarvan ze zowel qua massa als qua volume de grootste is Op de Aarde komt leven voor ze is de woonplaats van miljoenen soorten organismen Of ze daarin alleen staat is onduidelijk maar in de rest van het heelal zijn tot nog toe nergens sporen van leven nu of in het verleden gevonden Radiometrische dateringen hebben uitgewezen dat de Aarde 457 miljard jaar geleden is ontstaan en het leven maximaal 1 miljard jaar daarna Sinds het ontstaan van leven op Aarde heeft de biosfeer het leven de aardatmosfeer zuurstofrijk gemaakt zodat aerobe organismen er kunnen overleven en de ozonlaag kon ontstaan Die beschermt het aardoppervlak tegen schadelijke ultravioletstraling zodat leven op het land mogelijk is Het aardoppervlak is voor 71% bedekt met water in de vorm van zeeën en oceanen de rest bestaat uit continenten en eilanden Water is noodzakelijk voor het overleven van alle bekende levensvormen De lithosfeer de buitenste laag van de vaste Aarde is verdeeld in een aantal rigide platen of schollen die op een geologische tijdschaal over miljoenen jaren langzaam over het aardoppervlak bewegen Deze beweging veroorzaakt de vorming van gebergten en vulkanisme Onder de lithosfeer bevindt zich de langzaam convecterende aardmantel De stroming in de mantel veroorzaakt de bewegingen van de platen en vulkanisme aan het aardoppervlak Onder de mantel bevinden zich een vloeibare buitenkern waarin het aardmagnetisch veld wordt opgewekt en een vaste binnenkern Dit magnetisch veld beschermt het leven tegen de zonnewind en kosmische straling De Aarde draait om de Zon in dezelfde tijd dat ze 36626 maal om haar eigen as draait Deze tijdsduur wordt een siderisch jaar genoemd Omdat de rotatie van de Aarde om haar as en de baan van de Aarde om de Zon dezelfde richting volgen vanaf de noordpool gezien tegen de wijzers van de klok in is de lengte van het jaar in zonnedagen gemeten precies één dag korter namelijk 36526 dagen De aardas staat in een hoek van 23439281° met het vlak waarin de aardbaan ligt wat de seizoenen veroorzaakt De Aarde heeft één natuurlijke satelliet de Maan die vlak na de vorming van de Aarde moet zijn ontstaan De aantrekkingskracht van de Maan veroorzaakt getijden in de oceanen stabiliseert de hellingshoek van de aardas en doet de rotatiesnelheid van de planeet langzaam afnemen Astronomische eigenschappen De Aarde behoort tot het Zonnestelsel het planetaire stelsel rond de ster die de Zon wordt genoemd Het Zonnestelsel bevat nog zeven andere planeten en een groot aantal kleinere hemellichamen De Zon is ongeveer 109 keer zo groot in diameter als de Aarde en heeft een 300 000 maal zo grote massa Onder de planeten is de Aarde van gemiddelde grootte De grotere planeten met name Jupiter hebben de Aarde gedurende haar bestaan beschermd tegen inslagen door met hun grotere gravitatieveld planetoïden en kometen in te vangen of af te stoten Ook de Maan vangt meteorieten op die anders op Aarde zouden storten De Zon is een van de miljarden sterren die samen het sterrenstelsel Melkweg vormen Binnen de Melkweg is de Zon een relatief onopvallende ster De Melkweg zelf is weer onderdeel van de Lokale Groep een groep van meer dan 40 sterrenstelsels waarvan de Melkweg een van de grotere is Deze Lokale groep is onderdeel van de Lokale Supercluster één van vele superclusters van tienduizenden sterrenstelsels die samen het heelal vormen Baan en rotatie Ten opzichte van achtergrondsterren heeft de Aarde 23 uur 56 minuten en 4091 seconden een siderische dag nodig om eenmaal om haar as te draaien Doordat de Aarde van boven de noordpool af gezien tegen de klok in draait lijkt het voor de toeschouwer vanaf het aardoppervlak alsof andere hemellichamen sterren planeten de Zon en de Maan in het oosten opkomen om onder te gaan in het westen De Aarde draait in een licht excentrische baan rond de Zon Eén rondgang een siderisch jaar duurt ongeveer 36525636 dagen Daardoor lijkt de Zon vanaf de Aarde gezien ten opzichte van de sterren met ongeveer 1° per dag naar het oosten te bewegen Dankzij deze beweging komt de Zon elke dag ongeveer 4 minuten later op ten opzichte van de sterren De tijdsduur die de Aarde nodig heeft om weer in dezelfde positie te raken ten opzichte van de Zon is daardoor ongeveer 4 minuten langer dan een siderische dag en wordt een synodische dag genoemd De afstand tot de Zon bedraagt gemiddeld bijna 150 miljoen km en de snelheid waarmee de Aarde om de Zon beweegt is 29783 km s De Aarde bereikt het perihelium in haar baan de plek waar ze het dichtstbij de Zon staat op 3 januari en het aphelium het verste punt van de Zon af rond 4 juli Het verschil in afstand tot de Zon zorgt ervoor dat de warmte-energie die de Aarde in het perihelium ontvangt 1069% is van de warmte-energie die ze ontvangt tijdens het aphelium Het zuidelijk halfrond ontvangt in de loop van een jaar daardoor iets meer energie dan het noordelijk halfrond Dit effect wordt echter grotendeels opgeheven door absorptie van het energieverschil door de oceanen het zuidelijk halfrond heeft een veel groter wateroppervlak dan het noordelijk halfrond en het effect van seizoenen als gevolg van de helling van de aardas is veel groter Doordat de rotatieas van de Aarde niet loodrecht op de aardbaan om de zon staat maar daar 234° van afwijkt inclinatie verandert de hoek waarmee de Zon de Aarde beschijnt in de loop van een jaar Samen met de beweging om de Zon zorgt dit ervoor dat er op Aarde seizoenen voorkomen Voor een waarnemer op het noordelijk halfrond zal de Zon hoger aan de hemel staan wanneer de noordpool naar de Zon toe gekanteld is Daardoor is de temperatuur in die perioden hoger terwijl de temperatuur lager is als de noordpool van de Zon af gekanteld is Binnen de poolcirkels is de Zon zelfs gedurende een gedeelte van het jaar helemaal niet te zien de zogenaamde poolnacht In de astronomie zijn de seizoenen vastgelegd afhankelijk van de stand van de aardas ten opzichte van de Zon De twee punten in de aardbaan waar een van de twee polen naar de Zon gericht is worden zonnewendes genoemd en de twee punten waarop de Zon precies boven de evenaar staat de equinoxen Die vier punten verdelen een jaar in zomer herfst winter en lente Voor het noordelijk halfrond geldt dat de afstand tot de zon in het zomerseizoen iets groter is dan in het winterseizoen; de zomer duurt hier dan ook een paar dagen langer dan de winter Op het zuidelijk halfrond is dat juist andersom Hierdoor zijn de seizoensverschillen op het zuidelijk halfrond iets groter Op Mars is dat effect veel sterker doordat de baan van deze planeet meer van de cirkelvorm afwijkt Maan De Aarde bezit een natuurlijke satelliet de Maan De diameter van de Maan bedraagt ongeveer een kwart van die van de Aarde Er bestaat in het Zonnestelsel geen andere planeet met een naar verhouding zo grote satelliet De Maan is net als de Aarde een terrestrisch lichaam dat voornamelijk uit silicaten bestaat In tegenstelling tot de Aarde bezit de Maan echter geen atmosfeer Hoewel de diameter van de Zon ongeveer 400 keer zo groot is als die van de Maan hebben Zon en Maan vanaf de Aarde gezien toch ongeveer dezelfde schijnbare diameter aan de hemel Dit komt doordat de Zon zich ook ongeveer 400 keer zo ver bevindt van de Aarde als de Maan Er kunnen daarom op Aarde zowel gedeeltelijke zonsverduisteringen voorkomen als totale die net dekkend zijn De Aarde en de Maan draaien om een gemeenschappelijk zwaartepunt in 2732 siderische dagen Vanuit de Zon gezien duurt die omloop van de Maan nog iets langer de periode tussen twee volle manen een synodische maand bedraagt 2953 dagen Het vlak van de Maanbaan helt onder een hoek van 5˚ met de ecliptica Zonder deze hoek zou er elke twee weken een zons- of maansverduistering te zien zijn De aantrekkingskracht van de Maan zorgt voor getijden op Aarde De aantrekkingskracht van de Aarde op de Maan heeft ervoor gezorgd dat de Maan een gebonden rotatie vertoont de omlooptijd en rotatieduur van de Maan zijn even lang Als gevolg daarvan is vanaf Aarde altijd dezelfde kant van de Maan te zien Tijdens haar omloop rond de Aarde vertoont de Maan schijngestalten doordat ze zich telkens in een andere positie ten opzichte van de Zon bevindt De getijdenversnelling zorgt ervoor dat de Maan versneld raakt in haar omloopbaan en langzaam in een steeds ruimere baan om de Aarde terechtkomt Als gevolg daarvan beweegt ze zich met een snelheid van 38 millimeter per jaar van de Aarde af Tegelijkertijd wordt ook de rotatie van de Aarde om haar eigen as afgeremd waardoor een siderische dag op Aarde elk jaar 23 µs langer duurt In het Devoon 410 miljoen jaar geleden stond de Maan nog dichterbij en duurde een siderische dag op Aarde slechts 21 uur waardoor er ongeveer 400 dagen in een jaar vielen De getijdenwerking van de Maan stabiliseert de stand van de aardas Sommige geleerden denken dat de aardas zonder deze stabiliserende werking van de Maan bloot zou staan aan chaotische veranderingen die het aardse klimaat veel veranderlijker en extremer zouden maken Als de aardas zich in het baanvlak van de Aarde bevond zoals tegenwoordig het geval is bij de planeet Uranus dan zou complex leven waarschijnlijk onmogelijk zijn vanwege de extreme verschillen tussen de seizoenen Behalve een natuurlijke satelliet bezit de Aarde enkele kleine quasisatellieten De grootste daarvan de 33 km grote planetoïde 3753 Cruithne werd in 1986 ontdekt Aan het begin van de 21e eeuw zijn nog meer objecten met soortgelijke banen ontdekt Die zijn niet groter dan honderd meter in doorsnede Cyclische veranderingen De aardas ondergaat een langzame cyclische beweging ten opzichte van de Zon die precessie wordt genoemd en zich elke 25800 jaar herhaalt De precessie zorgt voor het verschil tussen een tropisch jaar en een siderisch jaar Daarnaast varieert de stand van de aardas ook een klein beetje met een periode van 186 jaar een beweging die de nutatie genoemd wordt Ook de positie van de polen op het aardoppervlak verandert met maximaal een paar meter per jaar Deze poolbeweging heeft verschillende cyclische componenten die samen de quasiperiodische beweging worden genoemd Zelfs de rotatiesnelheid van de Aarde varieert licht waardoor niet alle dagen precies even lang zijn De helling van de aardas varieert met een periode van 41 000 jaar Ook de excentriciteit van de aardbaan verandert in de loop der tijd Er zijn grofweg twee belangrijke cyclische perioden waarmee deze veranderingen plaatsvinden; de langste periode duurt 413 000 jaar de kortere ongeveer 100 000 jaar Cyclische veranderingen van de baan en rotatie van de Aarde en de stand van de aardas worden voornamelijk veroorzaakt door variaties in de aantrekkingskracht van de Zon en Maan en worden wel Milanković-cycli genoemd Deze cycli zorgen op het aardoppervlak voor langzame veranderingen in de hoeveelheid en distributie van inkomende zonne-energie Algemeen wordt daarom verondersteld dat ze de oorzaak van vaak zich cyclisch herhalende klimaatveranderingen zijn geweest in het verleden zoals de zogenaamde glacialen ijstijden van de afgelopen 25 miljoen jaar koude perioden waarin het landijs aangroeide Fysieke eigenschappen De Aarde is een terrestrische planeet dat wil zeggen dat ze bestaat uit gesteente in plaats van gassen zoals een gasreus als Jupiter De Aarde is in diameter massa gemiddelde dichtheid zwaartekracht en sterkte van haar magnetisch veld de grootste van de vier terrestrische planeten in het zonnestelsel Vorm en zwaartekracht De Aarde is bijna bolvormig maar heeft een geringe afplatting aan de polen de diameter is van pool tot pool ongeveer 43 kilometer kleiner dan door de evenaar De vorm is eerder een sferoïde met een uitdijing bij de evenaar dan een bol maar de precieze vorm de zogenaamde geoïde wijkt ook nog eens maximaal 100 meter van een perfecte sferoïde af Om de geoïde in berekeningen te benaderen worden referentie-ellipsoïdes gebruikt De gemiddelde diameter van een referentie-ellipsoïde is 12 742 km Dat de Aarde min of meer bolvormig is werd eeuwen voor onze jaartelling al vermoed onder anderen door Pythagoras en Aristoteles en bewezen door Eratosthenes 276-194 vChr Dit was ook onder middeleeuwse geleerden bekend Bij maansverduisteringen is de schaduw van de Aarde op de Maan altijd cirkelvormig ook als de Maan dicht bij de horizon staat Hieruit kan men afleiden dat de Aarde rond moet zijn De sterkte van het zwaartekrachtsveld van de Aarde varieert aan het oppervlak Door de draaiing en de afplatting van de Aarde is de gravitatieversnelling aan de polen g 983 m s² groter dan aan de evenaar g 978 m s² Men heeft als standaardwaarde 980665 m s² gekozen Deze grootheid wordt aangeduid als gn< sub> ge< sub> hoewel dit soms de waarde aan de evenaar aanduidt g0< sub> of kortweg g Interne opbouw en platentektoniek Net als andere planeten is de Aarde opgebouwd uit chemische en fysische lagen De buitenste laag is een lichte relatief rigide korst van silicaten die een wisselende dikte heeft Onder de continenten ligt continentale korst met een dikte van gemiddeld ongeveer 35 km en een dichtheid van 22 tot 29 g cm3 Onder de oceanen ligt oceanische korst die gemiddeld ongeveer 8 km dik is en een dichtheid heeft van 33 g cm3 De aardkorst bestaat voor 95% uit stollingsgesteente en voor 5% uit sedimentair gesteente Desondanks bedekt het laatste ongeveer 75% van het aardoppervlak Het bevindt zich vooral in bekkens in de hogere delen van de korst Continentale korst bestaat vooral uit stollingsgesteente met een lage dichtheid zoals andesiet of graniet terwijl de oceanische korst vooral uit gabbro en basalt bestaat De derde soort gesteente is metamorf gesteente dat wordt gevormd uit de andere twee door de groei van nieuwe mineralen in de diepere delen van de korst Tussen de kern van de Aarde en de korst ligt de mantel die hoofdzakelijk is samengesteld uit ijzer- en magnesiumrijke silicaten en oxiden De dichtheid is hoger dan die van de korst en neemt toe met de diepte gemiddeld 35 tot 5 g cm3 De mantel is dankzij de hoge druk binnenin de Aarde plastisch Dit betekent dat materiaal in de mantel kan stromen Dicht tegen de kern is de mantel als gevolg van de grote druk rigide maar naar buiten toe wordt de mantel steeds minder viskeus "zachter" De dikte van de mantel bedraagt 2800 tot 2900 km Afhankelijk van de viscositeit zijn er een onder- en een bovenmantel te onderscheiden met daartussen een brede overgangszone De aardkern heeft een dichtheid van 10 tot 13 g cm3 en bestaat uit ijzer en nikkel met sporen van andere elementen Ze wordt in een vaste binnenkern en een vloeibare buitenkern opgedeeld De binnenkern heeft een diameter van ruim 2500 km en is ondanks de temperatuur van ruim 5000 K door de enorme druk vast Daaromheen bevindt zich de buitenkern met een dikte van 2200 km waar een temperatuur van 4500 K heerst Convectiestromingen in de buitenkern zorgen voor de opwekking van het magnetisch veld van de Aarde De buitenste laag van de vaste Aarde is rigide en wordt de lithosfeer genoemd Ze bestaat uit de aardkorst en een deel van de mantel Onder de lithosfeer ligt de asthenosfeer; vanwege de hoge temperatuur en relatief lage druk is dit het meest viskeuze deel van de mantel De lithosfeer is volgens de theorie van de platentektoniek verdeeld in onafhankelijk van elkaar bewegende tektonische platen die over de "zachte" asthenosfeer kunnen bewegen en er in feite op "drijven" Ten opzichte van elkaar bewegen de platen zich met snelheden van hooguit enkele cm per jaar Tussen platen kunnen convergente naar elkaar toe bewegende divergente van elkaar af bewegende en transforme langs elkaar bewegende plaatgrenzen bestaan De beweging zorgt voor vulkanisme de vorming van oceanische troggen gebergtevorming en aardbevingen langs de plaatgrenzen Bij divergente plaatgrenzen wordt door opwaartse stroming van heet materiaal in de mantel nieuwe oceanische lithosfeer gevormd Bij convergente plaatgrenzen schuift de ene plaat onder de andere door een proces dat subductie genoemd wordt Alleen oceanische lithosfeer subduceert in grote hoeveelheden continentale lithosfeer is daarvoor te dik en te licht Dit zorgt ervoor dat de oceanische lithosfeer voortdurend gerecycled wordt zodat de meeste oceanische lithosfeer niet ouder is dan 100 miljoen jaar op geologische tijdschaal gezien relatief jong Samenstelling De massa van de Aarde bedraagt 598×1024 kg In massapercentages bestaat de Aarde uit 321% ijzer 301% zuurstof 151% silicium 139% magnesium 29% zwavel 18% nikkel 15% calcium 14% aluminium en 12% andere elementen Door massasegregatie tijdens planetaire differentiatie bestaat de aardkern voornamelijk uit ijzer 888% met kleinere hoeveelheden nikkel 58% en zwavel 45% en minder dan 1% andere elementen Meer dan 47% van de aardkorst bestaat uit zuurstof zodat de meeste elementen in de vorm van oxiden voorkomen uitgezonderd chloor zwavel en fluor elementen die in gesteente meestal minder dan 1% van de massa vormen De samenstelling van de Aarde wordt daarom normaal gesproken in oxiden uitgedrukt Een belangrijke oxide is silica SiO2< sub> dat als een zuur functioneert en silicaten vormt De meeste gesteentevormende mineralen zijn silicaten Ongeveer 9922% van de gesteenten die de aardkorst vormen zijn opgebouwd uit elf oxiden Andere chemische verbindingen komen slechts in heel kleine hoeveelheden voor Magnetisch veld Het aardmagnetisch veld heeft bij benadering de vorm van een dipoolveld waarvan de polen op dit moment in de buurt van de geografische polen liggen Volgens de dynamotheorie wordt het veld opgewekt door convectiestroming in de uit vloeibare metalen bestaande buitenkern van de Aarde Door de beweging van deze conductieve massa's worden elektrische stromen opgewekt die op hun beurt het magnetische veld veroorzaken Convectiestroming in de buitenkern is chaotisch van aard en dit heeft in de loop van de geschiedenis van de Aarde voor diverse omkeringen van het aardmagnetisch veld gezorgd De omkeringen vinden met onregelmatige tussenpozen plaats; de laatste omkering was ongeveer 700 000 jaar geleden Het veld buigt geladen deeltjes uit de zonnewind en kosmische straling af Het deel van de atmosfeer waar dit gebeurt heet de magnetosfeer De buitenkant van de magnetosfeer de zogenaamde bow shock bevindt zich aan de naar de Zon gerichte zijde van de Aarde op een afstand van ongeveer dertien maal de aardstraal van de Aarde De botsing tussen het aardmagnetisch veld en de zonnewind vormt de Van Allen-gordels een paar concentrische ringen om de Aarde waar geladen deeltjes voorkomen Waar de magnetische polen liggen kan dit plasma de lagere delen van de atmosfeer bereiken en voor het poollicht zorgen Oppervlakte Van het aardoppervlak is ongeveer 708% bedekt met water Dit zijn niet alleen de oceanen maar ook de onder water staande gedeelten van de continenten die het continentaal plat genoemd worden en binnenzeeën De resterende 292% van het aardoppervlak is landmassa waarvan het grootste deel op het noordelijk halfrond ligt Het land is verdeeld over continenten of eilanden en bestaat uit gebergten plateaus of vlaktes Andere vormen van reliëf landvormen zoals dalen kloven kliffen duinen spoelvlaktes rivierdelta's kusten of kustvlaktes worden veroorzaakt door de werking van erosie en sedimentatie Ook de oceaanbodem vertoont reliëf zoals een wereldomvattend stelsel van mid-oceanische ruggen oceanische troggen submariene canyons oceanische plateaus en abyssale vlakten Tektoniek en vulkanisme meestal aangedreven door de platentektoniek zorgen voor de creatie van nieuw reliëf terwijl erosie en verwering dit weer afbreken Verwering kan worden veroorzaakt door de werking van water in de vorm van neerslag of grondwater wind of temperatuurschommelingen Andere invloeden op het reliëf zijn de biosfeer bijvoorbeeld door de opbouw van koraalriffen of het tegenhouden van erosie door plantenwortels meteorietinslagen en de erosieve werking van gletsjers Op dit moment in de Aardse geschiedenis is het hoogste punt op Aarde de Mount Everest 8850 m boven zeeniveau en het laagste punt de Marianentrog 10 925 m onder zeeniveau De gemiddelde hoogte van het land boven zeeniveau is 840 m; de gemiddelde diepte van de oceaanbodem onder zeeniveau is met 3794 m meer dan viermaal zo groot De buitenste laag van de vaste Aarde waar bodemvormende processen heersen wordt pedosfeer genoemd en bestaat uit bodems Dit is de plek waar de lithosfeer hydrosfeer biosfeer en atmosfeer samenkomen en elkaar onderling beïnvloeden Planten kunnen alleen groeien op plekken waar bodems gevormd zijn en vormen op die plekken een bedekking van het oppervlak die vegetatie genoemd wordt Gebieden met natuurlijke vegetatie bestaan uit landschappen als bossen moerassen oerwouden toendra's steppes of savannes In woestijnen is de natuurlijke vegetatie vrijwel afwezig Ongeveer 1331% van het aardoppervlak is geschikt als cultuurgrond 471% wordt daadwerkelijk gebruikt voor permanente landbouw Water Het voorkomen van grote hoeveelheden vloeibaar water aan het aardoppervlak maakt de Aarde uniek en onderscheidt haar van andere planeten Vanwege dit feit wordt de Aarde wel de "blauwe planeet" genoemd Tot nog toe zijn geen andere hemellichamen bekend waar water aan het oppervlak in grote hoeveelheden voorkomt Vloeibaar water was in het verleden aanwezig op de Maan en komt wellicht nog steeds af en toe voor op die planeet Sommige grotere manen van de planeten Jupiter en Saturnus hebben water in hun binnenste maar niet in grote hoeveelheden aan het oppervlak Op de exoplaneet HD 189733b een gasreus is watergas ontdekt Het meeste water bevindt zich in de oceanen maar water komt ook voor in binnenzeeën meren rivieren en als grondwater Al het water samen wordt de hydrosfeer genoemd Zelfs als water opgeslagen als ijs wordt meegerekend bevindt 975% van al het water op Aarde zich in oceanen of zeeën Dit is zoutwater van de overige 25% is 687% ijs en de rest zoetwater De oceanen bevatten 1386×109 km³ water met een massa van 135×1018 ton ongeveer 1 4400 van de totale massa van de Aarde Als de Aarde geen reliëf had dan zou dit water het gehele oppervlak bedekken met een 27 km diepe laag Ongeveer 35% van de totale massa van de oceanen bestaat uit opgelost zout voornamelijk afkomstig uit submarien vulkanisme of verwering van gesteenten De oceanen gelden ook als reservoir voor opgeloste gassen uit de atmosfeer; deze zijn essentieel voor het overleven van marien leven De oceanen werken daardoor als een buffer op de samenstelling van de atmosfeer De oceanen werken ook als warmtereservoir waardoor de wereldwijde temperatuur geen grote schommelingen kan vertonen Veranderingen in de warmteverdeling in de oceanen hebben grote invloed op het lokale klimaat zoals blijkt uit het fenomeen El Niño Het water opgeslagen in ijs wordt wel de cryosfeer genoemd Het meeste ijs bevindt zich in de poolkappen vooral op Antarctica en Groenland maar er is ook water opgeslagen als zee-ijs of in gletsjers in hooggebergtes Het seizoensgebonden smelten en aangroeien van de ijskappen zorgt voor de toevoer van zoet water naar de oceanen wat de oceanische circulatie aandrijft Oppervlaktewater zoals in de oceanen staat voortdurend bloot aan verdamping Bij verdamping wordt water als gas in de atmosfeer opgenomen Dit kan weer condenseren en als neerslag op het oppervlakte belanden; het vormt daar oppervlaktewater of dringt door in de bodem en wordt grondwater Via rivieren stroomt oppervlaktewater naar de oceanen terug Als het daarna weer verdampt is er sprake van een cyclus die de waterkringloop wordt genoemd Grondwater is al het water dat zich in de ondergrond of bodem bevindt Het is voornamelijk afkomstig van neerslag meteorisch of het dóórdringen van zoutwater uit de zeeën in de ondergrond Water komt in grote hoeveelheden voor tot ongeveer 2 km diepte in de aardkorst; op grotere diepte vormt het verbindingen met mineralen Atmosfeer De atmosfeer is de gasvormige laag die om de Aarde heen ligt De luchtdruk is aan het aardoppervlak gemiddeld 101325 kPa en de schaalhoogte ligt ongeveer op 85 km De aardatmosfeer bestaat grotendeels uit stikstof ruim 78% en zuurstof bijna 21% aangevuld met sporen van waterdamp koolstofdioxide en andere gassen De atmosfeer eindigt niet plotseling op een bepaalde hoogte maar neemt naar buiten toe exponentieel in concentratie af Het onderste deel van de atmosfeer waar ongeveer 75% van alle massa zich bevindt wordt de troposfeer genoemd De hoogte van de troposfeer verschilt met de geografische breedte en varieert van 7 km bij de polen tot 17 km bij de evenaar Vergeleken met andere planeten is de hoge concentratie zuurstof in de aardatmosfeer uniek Normaal gesproken zou zuurstof door oxidatiereacties bij verwering in relatief korte tijd uit de atmosfeer verdwijnen maar op Aarde zorgt fotosynthese door planten voor een continue productie van nieuw zuurstof uit kooldioxide Dankzij de aanwezigheid van zuurstof heeft de Aarde bovendien een ozonlaag die het oppervlak beschermt tegen voor leven schadelijke ultraviolette straling De atmosfeer beschermt het aardoppervlak doordat kleinere meteoren die op Aarde inslaan door de wrijving verbranden Door de verplaatsing van waterdamp en door neerslag wordt water naar het land gebracht De atmosfeer tempert ook de temperatuurverschillen tussen dag en nacht door warmte vast te houden Gasmoleculen van zogenaamde broeikasgassen vangen warmte-energie op die door het aardoppervlak weerkaatst wordt Dit effect wordt het broeikaseffect genoemd en verhoogt de temperatuur op Aarde Zonder broeikaseffect zou het op het oppervlak gemiddeld -18°C zijn Weer en klimaat De troposfeer wordt voortdurend opgewarmd door zonnestraling vooral indirect via door het aardoppervlak uitgezonden aardse straling Buiten de dagelijkse en jaarlijkse gang en klimaatveranderingen zijn de in- en uitgaande straling gemiddeld genomen min of meer met elkaar in evenwicht Plaatselijk is dit echter niet het geval Door het verschil in hoogte van de zon valt het zonlicht rond de polen op een groter gebied dan rond de evenaar Daarom is de insolatie de hoeveelheid licht die op een stukje aardoppervlak invalt en daarmee de opwarming van het aardoppervlak rond de evenaar veel hoger Op breedten lager dan 38º is de instraling groter dan de uitstraling terwijl buiten dat gebied de uitstraling overheerst In de tropen en subtropen wordt het echter niet warmer en in de gematigde gebieden en de poolstreken niet kouder Dit komt doordat er een compenserend warmtetransport is door de algemene circulatie en de zeestromen De algemene circulatie bestaat uit turbulentie convectie advectie en verdamping De combinatie van dit warmtetransport met de stralingsbalans is de energiebalans In het klassieke model is er sprake van drie circulatiecellen Hadleycellen Ferrelcellen en polaire cellen Deze cellen verschuiven met de seizoenen Dit model is echter een te grote versimpeling gebleken De aanwezigheid van water in de atmosfeer en het verdampen condenseren en sublimeren daarvan is van groot belang bij weer en klimaat Door verdamping kan lucht waterdamp gaan bevatten Als de lucht warm genoeg is om op te stijgen daalt de luchtdruk waardoor de lucht verzadigd raakt en water condenseert De kleine waterdruppeltjes die zo ontstaan vormen samen een wolk Als er genoeg condensatie van water plaatsvindt zullen de druppeltjes voldoende aangroeien om als neerslag terug te vallen naar het aardoppervlak De hoeveelheid neerslag varieert per gebied op Aarde tussen de paar meter tot minder dan een millimeter per jaar De gemiddelde neerslag in een gebied wordt bepaald door de dominante windrichting het reliëf en temperatuurverschillen Ondanks lokale verschillen kan de Aarde naar breedtegraad worden onderverdeeld in zones met ongeveer hetzelfde klimaat Vanaf de evenaar tot de polen zijn dit de warme natte tropische klimaten de warme en droge subtropische klimaten de vochtige subtropische klimaten de koelere natte gematigde klimaten de drogere koelere landklimaten en de koude droge poolklimaten Ook de hoogte is bepalend voor het klimaat Doordat de atmosfeer dunner wordt op grotere hoogte is het daar kouder Een verdere indeling van klimaten is de klimaatclassificatie van Köppen waarin de klimaten naar temperatuur en neerslag worden gerangschikt Hogere delen van de atmosfeer Boven de troposfeer wordt de atmosfeer meestal ingedeeld in de stratosfeer de mesosfeer en de thermosfeer Elk van deze lagen heeft een ander temperatuurverloop Buiten de thermosfeer begint de exosfeer die overgaat in de magnetosfeer waar de zonnewind door het aardmagnetisch veld wordt opgevangen De ozonlaag die het aardoppervlak beschermt tegen ultraviolette straling bevindt zich in de stratosfeer Als definitie voor de grens tussen de atmosfeer en de ruimte wordt wel de denkbeeldige Kármánlijn genomen 100 km boven het aardoppervlak Die ligt in het onderste deel van de thermosfeer Dankzij warmte-energie kunnen sommige moleculen in de buitenste delen van de atmosfeer een snelheid krijgen die groot genoeg is om aan de zwaartekracht van de Aarde te ontsnappen Gevolg is dat deeltjes uit de atmosfeer langzaam de ruimte in verdwijnen Lichte moleculen zoals waterstof of helium bereiken makkelijker de ontsnappingssnelheid Leven bevolking en inrichting De Aarde voldoet aan alle vereisten waaraan een planeet moet voldoen om haar bewoonbaar te maken voor complex meercellig leven Deze vereisten zijn volgens het huidige begrip het aanwezig zijn van grote hoeveelheden vloeibaar water het stabiel aanwezig zijn van complexe organische moleculen en genoeg energie om metabolisme in organismen mogelijk te maken Een groot aantal factoren zorgt ervoor dat de omstandigheden op Aarde gunstig zijn voor het ontstaan en in stand houden van een complexe biosfeer Voorbeelden zijn de excentriciteit van de aardbaan de scheve stand van de aardas de rotatiesnelheid de juiste afstand tot de Zon de grote natuurlijke satelliet de bijzondere samenstelling van de atmosfeer het magnetisch veld en de vulkanische activiteit op Aarde Biosfeer Al het leven samen op een planeet wordt wel een biosfeer genoemd De Aarde is de enige planeet waarvan bekend is dat ze een biosfeer heeft Sommige geleerden menen dat planeten met een complexe biosfeer met intelligent leven vanwege de vergelijking van Drake wijdverbreid zijn door het heelal terwijl anderen aannemen dat planeten met een complexe biosfeer juist zeldzaam zijn De aardse biosfeer ontstond rond 35 miljard jaar geleden en heeft zich sindsdien steeds verder ontwikkeld Ze kan worden onderverdeeld in biomen gebieden op Aarde die hetzelfde ecosysteem een samenleving van soorten planten dieren en andere organismen hebben Terrestrische biomen biomen op het land volgen vaak de klimaatzones op Aarde die door de breedtegraad en de hoogte bepaald worden Voorbeelden van terrestrische biomen zijn toendra taiga loofbos naaldbos gemengd bos mediterraan bos savanne woestijn of mangroves In de polaire biomen de toendra's en de woestijnen komt relatief weinig leven voor terwijl de grootste biodiversiteit per oppervlak gevonden wordt rond de evenaar Terrestrische biomen zijn voor voedingsstoffen afhankelijk van de bodem en van watertoevoer Mariene of aquatische biomen zijn bijvoorbeeld koraalriffen kelpwouden het continentaal plat de benthische en pelagische zones van de oceaan black smokers op de oceaanbodem en waddenzeeën Mariene biomen zijn afhankelijk van de aanvoer van opgeloste voedingsstoffen vanaf het land Biomen kunnen op een aantal manieren worden ingedeeld Als alle onderverdelingen meegeteld worden kunnen er tientallen verschillende biomen onderscheiden worden met elk hun eigen ecosysteem Menselijke bevolking In 2008 leven er verspreid over vrijwel de hele Aarde ongeveer 66 miljard mensen Verwacht wordt dat dit aantal in 2050 tot 92 miljard zal zijn gestegen Het grootste gedeelte van de groei zal plaatsvinden in ontwikkelingslanden De menselijke bevolkingsdichtheid verschilt sterk maar meer dan de helft van de wereldbevolking woont in Azië De meest noordelijke permanent bewoonde nederzetting is de plaats Alert op het Canadese eiland Ellesmere de meest zuidelijke is het zuidpoolstation Amundsen-Scott vlak bij de zuidpool op Antarctica Verwacht wordt dat rond 2020 60% van de wereldbevolking in steden woont in plaats van op het platteland< ref> Op enkele uitzonderingen na waaronder het vasteland van Antarctica is het gehele landoppervlak tegenwoordig verdeeld in staten In 2008 waren er 193 internationaal erkende onafhankelijke staten Er zijn daarnaast 59 afhankelijke gebieden en een aantal autonome gebieden en betwiste gebieden Er is in de wereldgeschiedenis nog nooit een wereldregering geweest hoewel een aantal naties naar werelddominantie hebben gestreefd De Verenigde Naties zijn een internationale organisatie die tot doel heeft de samenwerking op het gebied van internationaal recht veiligheid mensenrechten economische ontwikkeling en cultuur te bevorderen en gewapende conflicten te voorkomen In 2008 hadden zich 192 staten bij de organisatie aangesloten In totaal zijn ongeveer 500 mensen buiten de aardatmosfeer geweest waarvan er twaalf op de Maan gelopen hebben Normaal gesproken zijn de enige mensen in de ruimte de bemanningsleden van het International Space Station Geschat wordt dat sinds het ontstaan van de mens er zo'n 1075 miljard mensen op de Aarde zijn geboren Natuurlijke hulpbronnen De Aarde bevat grondstoffen die de mens ontgint voor consumptie Sommige grondstoffen zijn niet-vernieuwbaar waaronder bijvoorbeeld fossiele brandstoffen Uit de aardkorst zijn grote voorraden fossiele brandstoffen zoals steenkool olie gas en methaanhydraten gewonnen Deze hulpbronnen worden gebruikt voor de opwekking van energie en bij chemische productieprocessen Ertsen vormen zich door een geologisch proces dat door magmatische activiteit in de aardkorst en of door erosie wordt aangedreven De biosfeer levert de mens dankzij domesticatie van dieren veeteelt en planten landbouw onder andere voedsel hout leer en wol In 1993 was ongeveer 13% van het landoppervlak in gebruik als cultuurgrond en nog eens 26% als weiland voor vee Slechts 15% was in gebruik als stedelijke bebouwing Rampen en gevaren Grote delen van de Aarde hebben regelmatig te maken met natuurrampen zoals cyclonen tornados orkanen en overstromingen Andere gebieden hebben te maken met aardbevingen aardverschuivingen vulkaanuitbarstingen tsunamis en droogte Sommige gebieden worden bedreigd door gevaren met een menselijke oorzaak Bevolkingsgroei en economische groei gaan soms gepaard met vervuiling van water en lucht Industrie en intensieve landbouw en veeteelt kunnen zorgen voor vervuiling in de vorm van bodem- lucht- of waterverontreiniging zure regen overbegrazing erosie ontbossing en verwoestijning De mens neemt gedreven door onder andere de bevolkingsgroei steeds meer land in gebruik wat gepaard gaat met het verlies van habitat en mogelijk als gevolg daarvan het uitsterven van in het wild levende soorten Er bestaat wetenschappelijke consensus dat de mens mede-verantwoordelijk is voor het warmer worden van het wereldwijde klimaat Dit komt door de grootschalige verbranding van fossiele brandstoffen waarbij kooldioxide vrijkomt in de atmosfeer wat het broeikaseffect versterkt Een warmer klimaat zal waarschijnlijk gepaard gaan met het smelten van gletsjers en ijskappen extremere temperatuurschommelingen en het stijgen van het eustatisch zeeniveau Tegelijkertijd is er een milieubeweging op gang gekomen die tot doel heeft de menselijke consumptie van natuurlijke hulpbronnen te verminderen en vervuiling tegen te gaan De milieubeweging probeert door de bewustmaking van het publiek de politiek te beïnvloeden met als doel duurzamer beleid en bescherming van de natuur Doordat de veranderingen die de milieubeweging voor ogen staan vaak in conflict zijn met commerciële belangen zijn deze veranderingen echter dikwijls kostbaar Ontstaan en ontwikkeling Vorming De meest aanvaarde hypothese over het ontstaan van het zonnestelsel is op dit moment de Zonnenevel-hypothese Volgens deze hypothese vormde het Zonnestelsel zich uit een samentrekkende interstellaire moleculaire wolk de Zonnenevel Tijdens de samentrekking platte de wolk af tot een protoplanetaire schijf In deze schijf ontstonden de Zon en de planeten door accretie van materie Het grootste deel van de materie kwam terecht in het centrum en vormde de Zon Ander gas en stof vormde planetesimalen proto-planeten die later uitgroeiden tot planeten waaronder de Aarde Kleine objecten als meteorieten worden beschouwd als materie die niet in dit proces is geaccretiseerd Door meteorieten te dateren heeft men de ouderdom van het Zonnestelsel en daarmee de Aarde bepaald ongeveer 456 miljard jaar Geschiedenis Zware elementen zoals ijzer en nikkel zonken al tijdens de accretie van de Aarde naar het middelpunt waardoor een scheiding ontstond tussen kern en mantel Een andere belangrijke gebeurtenis in de beginfase was het ontstaan van de Maan die iets jonger blijkt te zijn dan de Aarde De meest waarschijnlijke verklaring is een grote inslag waarbij een kleinere planetesimaal iets kleiner dan de planeet Mars op de Aarde insloeg Het bij deze inslag weggeslingerde materiaal kwam in een baan om de Aarde terecht om daar te accretiseren tot de Maan Door de enorme hoeveelheid energie die bij de inslag vrijkwam raakte de aardmantel compleet gesmolten In de loop der tijd stolde hij en kon zich door differentiatie van materiaal binnenin de Aarde de eerste korst vormen Uit berekeningen blijkt dat als de Aarde voor de inslag een atmosfeer had deze tijdens de inslag in zijn geheel verdween De atmosfeer en de oceanen moeten daarom ontstaan zijn uit later materiaal van inslaande kometen en meteorieten en uit gassen en vloeistoffen die bij vulkanisme vrijkwamen Deze eerste atmosfeer bevatte meer koolstofdioxide dan tegenwoordig en zuurstof was schaars Het eerste leven moet ontstaan zijn uit zelfreproducerende moleculen in de oceanen volgens sommige interpretaties al rond 38 miljard jaar geleden Uit simpele organische stoffen ontstonden materialen als aminozuren en nucleotiden die later uitgroeiden tot eiwitten en RNA de bouwstoffen voor het leven Rond 34 miljard jaar geleden moet de laatste gemeenschappelijke voorouder van al het leven hebben geleefd Men vermoedt dat een vorm van platentektoniek al in het begin moet hebben plaatsgevonden hoewel het proces in het begin waarschijnlijk sneller verliep waardoor de continenten kleiner bleven Geleidelijk ontwikkelde het proces zich tot de huidige vorm In de loop van de Aardse geschiedenis komen perioden voor waarin vrijwel alle continenten bij elkaar liggen; dan spreekt men van een zogenaamd supercontinent De laatste keer dat dit gebeurde was rond 300 miljoen jaar geleden; men noemt dit supercontinent Pangea Over de eerste paar miljard jaar van de Aardse geschiedenis is relatief weinig bekend doordat fossielen van organismen die uitsluitend uit zacht weefsel bestaan slecht bewaard blijven Wat duidelijk is is dat het leven steeds diverser werd en dat rond 23 miljard jaar geleden de eerste autotrofe organismen verschenen organismen die door fotosynthese zuurstof produceren De toevoeging van zuurstof aan de atmosfeer had tot gevolg dat er een ozonlaag ontstond en het leven voortaan beter beschermd werd tegen schadelijke straling Daardoor konden grotere organismen dan bacteriën ontstaan die niettemin nog steeds tot de micro-organismen gerekend worden zoals eukaryotische cellen en meercellige organismen Volgens een vrij algemeen aanvaarde theorie bevond de Aarde zich ongeveer 700 miljoen jaar geleden in een grote ijstijd waarbij de planeet van de polen tot de evenaar bevroren was een theorie die bekendstaat als die van de sneeuwbalaarde Toen het klimaat warmer werd begon het leven zich zeer snel te ontwikkelen Tijdens de Cambrische explosie rond 535 miljoen jaar geleden versnelde de ontwikkeling van het leven zich waardoor in relatief korte tijd veel nieuwe groepen organismen dieren planten enzovoort verschenen Sindsdien heeft de evolutie steeds nieuwe en ingewikkeldere soorten leven voortgebracht een ontwikkeling die soms onderbroken werd door korte periodes van massaal uitsterven die massa-extincties worden genoemd Rond 500 miljoen jaar geleden verschenen de eerste planten en insecten op het land bacteriën en schimmels moeten het land al veel eerder gekoloniseerd hebben en rond 380 miljoen jaar geleden ontwikkelden in ondiep water levende vissen poten waarmee ze uit het water konden kruipen Hieruit kwamen de amfibieën voort die longen hadden in plaats van kieuwen Uit de amfibieën ontstonden reptielen en later zoogdieren De dinosauriërs reptielen domineerden gedurende een paar honderd miljoen jaar de Aarde maar stierven tijdens de laatste grote massa-extinctie van ongeveer 65 miljoen jaar geleden samen met vele andere levensvormen uit waarschijnlijk als gevolg van de zogeheten Yucatan-inslag die tevens de Krijt-Paleogeengrens markeert Vanaf dat moment hebben de zoogdieren zich sterk ontwikkeld Rond 2 miljoen jaar geleden verscheen de mens Aangenomen wordt dat mensen uit eerder levende primaten zijn geëvolueerd De huidige ijstijd begon rond 40 miljoen jaar geleden en versterkte zich rond 25 miljoen jaar geleden De poolkappen zijn sindsdien in cycli van 40 000 of 100 000 jaar aangegroeid en weer afgesmolten De laatste koudere periode glaciaal eindigde ongeveer 10 000 jaar geleden Door de ontwikkeling van de spraak de ontdekking van de landbouw en het temmen van dieren kon de mens zich snel over de wereld verspreiden en na het ontstaan van beschavingen binnen korte tijd een grote invloed op de biosfeer de hydrosfeer de atmosfeer en het landgebruik en de indeling van het aardoppervlak krijgen Toekomst van de Aarde Volgens de meest gangbare hypothese zal de evolutie van de Zon uiteindelijk het einde van de Aarde betekenen maar op de Aarde zal al veel eerder geen leven meer mogelijk zijn Zoals in alle sterren vindt in de kern van de Zon voortdurend kernfusie van waterstof tot helium plaats Daardoor hoopt zich in de loop der tijd steeds meer helium op in de kern van de Zon waardoor de luminositeit van de Zon toeneemt met ongeveer 10% in de komende 11 miljard jaar en 40% in de komende 35 miljard jaar Over ongeveer 5 miljard jaar zal alle waterstof in het inwendige van de Zon zijn omgezet in helium met als gevolg dat de Zon zal uitzetten tot een rode reus van rond de 250 maal zijn huidige omvang Een rechtstreeks gevolg is dat de temperatuur op Aarde sterk zal stijgen wat in ieder geval tot de verdamping van alle oceanen zal leiden Over 900 miljoen jaar zal door de hogere temperatuur de hoeveelheid anorganische kooldioxide in de atmosfeer zijn toegenomen tot een concentratie waarbij fotosynthese door C4-fixatie onmogelijk is Dat betekent dat de meeste plantensoorten niet meer kunnen overleven waardoor de zuurstof uit de atmosfeer zal verdwijnen Dit zal dierlijk of menselijk leven ook onmogelijk maken Het opzwellen van de Zon zal ervoor zorgen dat de binnenplaneten Mercurius Venus en de Aarde in de fotosfeer de "atmosfeer" van de Zon belanden en worden vernietigd De Zon zal in dit stadium echter ongeveer 30% van zijn massa verloren hebben zodat de Aarde theoretisch in een steeds wijdere omloopbaan komt Dit effect had er normaal gesproken voor gezorgd dat de planeet niet door de uitdijende Zon zou worden opgeslokt hoewel de nabijheid van de Zon nog steeds al het leven op Aarde onmogelijk zou hebben gemaakt Vermoedelijk ontsnappen Mars en de andere buitenplaneten aan dit lot maar ook op Mars zal de temperatuur zo sterk stijgen dat er geen aardse organismen kunnen leven Culturele betekenis Het standaardsymbool voor de Aarde is een kruis met een cirkel eromheen Dit symbool staat bekend als het wielkruis zonnekruis of odinskruis Hoewel er ook andere betekenissen aan dit symbool zijn toegeschreven wordt het meestal gezien als een representatie van de vier windstreken op Aarde Een andere versie van het symbool is een kruis boven een cirkel Religieuze betekenissen De Aarde is in veel culturen gepersonificeerd als een moedergodin ook wel Moeder Aarde genoemd Voorbeelden zijn Tonantzin letterlijk "onze moeder" bij de Azteken Pachamama bij de Inca's Bhumi Deva bij de hindoes Gaia bij de Grieken en Romeinen Hou-T’u in China of de godin Jord in de Noorse mythologie In de Griekse mythologie was de aardgodin de vrouw van de hemelgod Uranos In de Egyptische mythologie was de Aarde echter een mannelijke god Geb terwijl de hemel Noet juist vrouwelijk was In de meeste religies komen scheppingsverhalen voor waarin de Aarde op bovennatuurlijke manier door een godheid wordt geschapen Ook tegenwoordig gelooft een aantal religieuze groepen bijvoorbeeld uit christen- of moslimfundamentalistische hoek in een letterlijke interpretatie van oude religieuze teksten Deze creationisten geloven niet in de conventionele wetenschappelijke theorieën over de vorming van de Aarde en het ontstaan en de evolutie van het leven Ontwikkeling van de kennis over de Aarde In de loop der wereldgeschiedenis is de kennis van de Aarde en haar oppervlak steeds toegenomen Vanaf de Oudheid is in diverse culturen geloofd in een platte Aarde; zo zagen de Mesopotamiërs de Aarde als een platte schijf die in een oceaan dreef Toch waren er vanouds al mensen die inzagen dat de Aarde bolvormig was De eersten die een bolvormige Aarde voorstelden waren Griekse natuurfilosofen als Pythagoras Zij constateerden dat tijdens een maansverduistering de schaduw van de Aarde altijd cirkelvormig is ongeacht of de maan hoog aan de hemel of dicht bij de horizon staat Eratosthenes berekende de omtrek op 15 procent nauwkeurig In de Middeleeuwen was het concept van een bolvormige Aarde in het Midden-Oosten Europa en India wel bekend maar nog niet overal algemeen aanvaard< ref> Middeleeuwse geleerden als Beda en Thomas van Aquino wisten dat de Aarde bolvormig was Anderen zoals de zesde-eeuwse ontdekkingsreiziger Kosmas Indikopleustes zagen de Aarde echter als een platte schijf Ferdinand Magellaan maakte in 1522 als eerste een reis om de wereld waarmee het pleit voorgoed beslecht werd Dat de Aarde om de Zon draait is veel moeilijker vast te stellen en was dan ook niet vanouds bekend Tot de Middeleeuwen werd de Aarde algemeen als centrum van het universum gezien dit concept wordt geocentrisme genoemd Pas na sterrenkundige ontdekkingen van onder anderen Nicolaas Copernicus 1473 1543 en Galileo Galilei 1564 1642 kwam het besef op dat de Aarde geen centrale positie in het Heelal inneemt Het geocentrisme maakte plaats voor het idee dat de Aarde rond de Zon draait het heliocentrisme Na de Middeleeuwen nam de kennis van de wereld toe door ontdekkingsreizen Dankzij betere technieken in de kartografie navigatie en landmeetkunde bleef ook in de Nieuwe Tijd de geografische kennis van de ligging en aard van de continenten en het aardoppervlak groeien Ontdekkingen in de geologie met name vanaf de 19e eeuw vergrootten de kennis van het binnenste van de Aarde en brachten het inzicht van de hoge ouderdom van de planeet De kennis van de atmosfeer en het klimaat stegen met de opkomst van de meteorologie en klimatologie in de 20e eeuw Door de technologische ontwikkeling in de 20e eeuw is zowel in de wetenschap als onder een breder publiek het beeld van de Aarde sterk veranderd In 1959 werd de Aarde voor het eerst uit de ruimte gefotografeerd door de ruimtesonde Explorer 6 De wetenschappelijke kennis leidde tot het inzicht dat de verschillende onderdelen van de Aarde één systeem vormen die in een fragiel evenwicht staan dat in het verleden vaak veranderd is en in de toekomst opnieuw kan veranderen Een vergaande vorm van dit inzicht is de Gaia-hypothese die stelt dat de hele biosfeer als één groot organisme functioneert Zie ook Aardwetenschappen Eigentrillingen van de Aarde Geografie Landen van de wereld Systeem Aarde Een agentschap is in zijn algemeenheid een zelfstandig onderdeel van een ministerie dat een eigen beheer voert Een agentschap heeft een eigen directie een eigen begroting en een eigen financiële administratie die los staan van de begrotingsadministratie van het ministerie waartoe het behoort De minister is de hoogste baas en de ministeriële verantwoordelijkheid geldt onverminderd voor een agentschap Een agentschap heeft doorgaans een ondersteunende of uitvoerende taak Overheden Vlaanderen In het kader van de hervorming voor BBB "Beter Bestuurlijk Beleid" werden begin 2006 de structuur en de bevoegdheden van de agentschappen die afhangen van de Vlaamse Regering grondig herschikt Ook kregen zij meer financiële verantwoordelijkheid en werd er een "manager" aangezocht voor de dagelijkse leiding in plaats van een "ambtenaar" IVA is een Intern Verzelfstandigd Agentschap Er bestaan twee soorten IVAs IVAs zonder rechtspersoonlijkheid en IVA's met rechtspersoonlijkheid EVA is een Extern Verzelfstandigd Agentschap Er wordt een onderscheid gemaakt tussen 1 privaatrechtelijk vormgegeven EVAs en 2 publiekrechtelijk vormgegeven EVAs Nederland Enkele agentschappen van de Nederlandse overheid zijn Dienst Justitiële Inrichtingen DJI Immigratie- en Naturalisatiedienst IND Rijksgebouwendienst Rijkswaterstaat sinds 2006 Dienst Landelijk Gebied KNMI Rijksdienst voor Ondernemend Nederland RIVM Nederlands Forensisch Instituut Agentschap Telecom Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit Inspectie Leefomgeving en Transport Benelux Op het niveau van de Benelux is er één instelling dat als agentschap kan beschouwd worden namelijk het Benelux-Bureau voor de Intellectuele Eigendom Europese Unie De Europese Unie telt een relatief groot aantal agentschappen Elk daarvan heeft rechtspersoonlijkheid Deze agentschappen hebben een specifieke taak en verschillen van de algemene instellingen van de Europese Unie Zie ook Overheid Externe link alle agentschappen binnen de de Rijksoverheid van Nederland Alexander Graham Bell Edinburgh Schotland 3 maart 1847 – Baddeck Bay Nova Scotia Canada 2 augustus 1922 was een Schots-Amerikaans uitvinder autodidact en de oprichter van de telefoonmaatschappij Bell die uitgroeide tot de American Telephone and Telegraph Company AT&T Bell werd geboren in Schotland maar emigreerde naar Canada en daarvandaan naar de Verenigde Staten Hoewel Bell vaak wordt genoemd als uitvinder van de telefoon is het Antonio Meucci die de eer daarvan toekomt Daarnaast echter hebben ook anderen zoals Elisha Gray en Philipp Reis een bijdrage aan de totstandkoming van de telefoon geleverd Achtergrond Bell was de middelste zoon van Alexander Melvin Bell 1819-1905 en Eliza Grace Symonds 1809-1897 Hij kwam uit een familie van spraakleraren die dove kinderen leerden spreken Zowel zijn vader als grootvader waren pioniers op dit gebied; ook hijzelf volgde hun voorbeeld Voor korte tijd studeerde hij aan de universiteit van Edinburgh en de University College London die hij beide zonder diploma verliet Daarna gaf hij les in muziek en "elocution" voordrachtskunst aan een school in de Schotse plaats Elgin waar hij zijn eerste studies deed naar geluid Vanaf 1868 werkte Bell als assistent bij zijn vader Na het overlijden van zijn twee broers Melville James 1845-1870 en Edward Charles 1848-1867 aan tuberculose emigreerde het gezin Bell naar Brantford Canada In 1871 ging Alexander naar Boston waar hij lesgaf aan doofstommen in de school van Sarah Fuller Hij gebruikte een methode die zijn vader had ontwikkeld "zichtbare spraak" Hierbij worden fonetische symbolen gebruikt die aangeven welke stand lippen en mond moeten innemen om bepaalde klanken te kunnen vormen Een jaar later opende hij een school voor dovenleraren In 1873 werd hij benoemd tot professor "vocal physiology and elocution" aan de Universiteit van Boston Telefonie Toen hij leraar was in Elgin raakte hij onder de indruk van het werk van de Duitse natuurkundige Hermann von Helmholtz op het gebied van geluid en elektriciteit en begon hij onderzoek te doen naar de elektrische overdracht van geluid In Boston zette hij – naast het geven van onderwijs – zijn onderzoek verder Hij richtte zich voornamelijk op het zichtbaar maken van spraak en hoopte door zijn anatomische kennis een nieuw telegraaftoestel te maken dat meerdere berichten tegelijkertijd kon versturen Van de vaders van twee van zijn dove studenten Gardiner Greene Hubbard en Thomas Saunders verkreeg hij de benodigde financiële middelen terwijl hij technische ondersteuning kreeg van Thomas Watson Op 14 februari 1876 diende Bell zijn patentaanvraag van de telefoon in Hoewel uit het apparaat van Bell nauwelijks een gesproken woord kwam werd op 7 maart het patent toegekend en drie dagen later sprak Bell tegen zijn assistent de historische woorden in zijn telefoon Mr Watson come here I want to see you Watson die in een andere kamer van het huis verbleef kwam direct De door Bell beschreven microfoon bestaat uit een elektromagneet met daarvoor een strakgespannen membraan Wanneer het membraan door spraak in trilling wordt gebracht worden er stromen geïnduceerd in de windingen van de elektromagneet Aan de andere kant van de lijn bevindt zich een identiek apparaat maar dan net andersom waarin de elektrische wisselstromen worden omgezet in geluid de luidspreker Omdat het telegrafiebedrijf Western Union zijn uitvinding niet wilde kopen richtte Bell samen met zijn financier Hubbard in 1877 de Bell Telephone Company op die later zou uitgroeien tot een van 's werelds grootste bedrijven Patentoorlog De toekenning van het patent voor de telefoon aan Bell was omstreden en ging gepaard met de nodige rechtszaken Zo kwam de Duitser Philipp Reis in 1860 met het eerste concept voor het maken van een telefoonverbinding ook de naam telephon is van Reis Maar omdat Reis gebruik maakte van een onderbroken stroom via een aan-uit schakelaar bracht zijn ontvanger een onduidelijk geluid voort Het bleef voor Reis bij een experiment In 1871 wilde de Italiaanse immigrant Antonio Meucci een patent aanvragen voor zijn teletrophone maar omdat hij het benodigde geld niet had bleef het bij een aanvraag die al na drie jaar afliep en wegens verder geldgebrek ook niet door Meucci werd verlengd Zijn rechtszaak tegen Bell eindigde toen Meucci in 1889 overleed Later kreeg hij alsnog postuum eerherstel nadat het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden verklaarde dat als Meucci de octrooiaanvraag had kunnen indienen Bell geen octrooi op de uitvinding van de telefoon had kunnen krijgen Onafhankelijk van Bell werkte in Amerika ook Elisha Gray aan de harmonische telegraaf en kwam net als Alexander op het spoor van de telefoon Maar toen Gray zijn uitvinding wilde patenteren was hij te laat twee uur daarvoor had Bell zijn octrooiaanvraag reeds ingediend In eerste instantie betwistte Gray het patent van Bell niet omdat hem werd verteld dat de telefoon een onbelangrijke zijsprong was van het oorspronkelijke doel de telegraaf verbeteren Dit veranderde nadat bij de anderen de betekenis van de telefoon duidelijk werd Het gevolg was een jarenlange juridische strijd tussen de beide uitvinders waar ze elkaar over en weer van plagiaat en diefstal beschuldigden Meer dan 600 verloren rechtszaken werden er tegen Bell aangespannen waaronder vele van Gray De verdienste van Bell was echter dat hij van de telefoon een commercieel succes maakte Hij slaagde erin op basis van zijn werk en dat van zijn voorgangers een telefoontoestel te ontwikkelen dat niet alleen in een laboratorium-omgeving werkte maar dat in elke huiskamer gebruikt kon worden Volta-laboratorium Belangrijk voor Bell bleef zijn werk als spraakleraar en het lesgeven aan doven en spraakgehandicapten Om dit werk te kunnen blijven doen nam hij in 1880 ontslag bij wat inmiddels de American Bell Telephone Company was gaan heten In datzelfde jaar ontving hij van Frankrijk de Volta Prijs en het bijbehorende geldbedrag van 50000 frank gebruikte hij voor de oprichting van het "Volta-laboratorium" in Washington DC Hier vond hij samen met Charles Tainter de fotofoon uit een apparaat om geluid via lichtstralen over te brengen Twee jaar later op 10 november 1882 werd Bell Amerikaans staatsburger Andere technische ontwikkelingen waar de naam van Bell aan verbonden is zijn een primitieve metaaldetector om metalen voorwerpen kogels in het menselijke lichaam op te sporen een soort ijzeren long voor patiënten met ademhalingsproblemen en de grafofoon een verbeterde versie van Edisons fonograaf met een in carnaubawas graverende opnamekop Ook verrichtte hij tussen 1896 en 1910 experimenten op het gebied van luchtvaart Overig Bell was een actieve voorstander van de eugenetica-beweging in de Verenigde Staten Hij was de erevoorzitter van het Tweede Internationale Congres van Eugenetica te New York in 1921 Bell lobbyde voor het invoeren van wetten voor gedwongen sterilisatie van mensen met genetische defecten Volgens hem vielen daaronder onder andere doven criminelen en geestelijk gehandicapten Ook wilde hij doven verbieden om als leraar te werken op dovenscholen en met elkaar te trouwen Dit maakte hem samen met zijn voortdurende campagne tegen gebarentaal niet bepaald geliefd in de dovengemeenschap In aanverwant werk richtte hij in 1914 het Genealogical Record Office op; een genealogisch afdeling van het Volta Bureau te Washington DC waarbij zijn eigen werk zich toespitste op onderzoek naar erfelijke factoren bij het behalen van een hoge ouderdom Zijn bevindingen uit dit onderzoek publiceerde hij in 1918 met de conclusie dat lang leven op zich geen erfelijke eigenschap was en dat hoewel nakomelingen van lang levende mensen zelf meestal ook langer dan gemiddeld leefden dit waarschijnlijk het gevolg was van andere erfelijke eigenschappen zoals krachtigheid en weerstand tegen ziektes National Geographic Society Bell was stichtend lid van de National Geographic Society uitgever van de National Geographic Magazine Gezin Bell was gehuwd met Mabel Gardiner Hubbard één van zijn dove studentes en enig overgebleven kind van zijn financier Gardiner Greene Hubbard Ze was pas vijf jaar oud toen ze ten gevolge van roodvonk volledig doof werd Uit het huwelijk werden twee dochters geboren Elsie May 1878-1964 en Marian "Daisy" Bell 1880-1962 Twee zoontjes overleden kort na de geboorte; Edward in 1881 en Robert in 1883 Op zijn sterfbed fluisterde Mabel "Verlaat me niet" Het laatste woord dat Bell schreef was "Nee" Tijdens Bells begrafenis stopten alle telefoonbedrijven in Noord-Amerika voor één minuut hun dienstverlening< ref> Mabel overleed vijf maanden later op 3 januari 1923 Trivia Naar Bell is de eenheid voor logaritmische vermogensverhoudingen de Bel genoemd De bekendere afleiding daarvan is de decibel dB ofwel 1 10 Bel Externe links biografie De analytische machine Engels analytical engine of analytical machine is een door Charles Babbage in de periode 1837-1871 ontworpen programmeerbare digitale computer De computer was geheel mechanisch en werkte met het decimale systeem De computer is nooit gebouwd maar wanneer dit wel het geval zou zijn geweest was dit de eerste digitale computer die Turing-volledig zou zijn De zoon van Babbage Henry Prevost Babbage liet in 1910 weten dat wel een gedeelte van de analytische machine was gebouwd en dat daarmee een weliswaar onvolmaakte lijst van veelvouden van pi was berekend Het resultaat is te zien in het Science Museum te Londen Ada Lovelace heeft de analytische machine en ook de wijze van programmeren beschreven en wordt daarom gezien als de eerste programmeur van digitale computers In oktober 2010 werd op initiatief van John Graham-Cumming een wereldwijde actie gestart om naast een computersimulatie een werkend exemplaar van de computer te bouwen Athos is de naam van een schiereiland en van de gelijknamige berg op dit schiereiland in het noordoosten van Griekenland Het gebied 335637 km² groot wordt officieel Heilige Berg Grieks Άγιο Όρος genoemd De berg bevindt zich op het derde en meest oostelijke schiereiland van Chalcidice in de Griekse landstreek Macedonië Als Autonome Monastieke Staat van de Heilige Berg Grieks Αυτόνομη Μοναστική Πολιτεία Αγἰου Όρους Aftonomi Monastiki Politia Agíou Orous heeft Athos een autonome status binnen Griekenland maar valt buiten het BTW-gebied van de Europese Unie Er wordt enkel rechtstreeks verantwoording afgelegd aan het Oecumenisch patriarchaat van Constantinopel Istanboel Geografie Athos ligt niet ver ten zuidoosten van Thessaloniki en ten zuidwesten van Kavála en het eiland Thasos De hoofdstad en het bestuurlijke centrum van het schiereiland Athos is Karyes Dit ligt in het midden ervan en is in de 9e eeuw n Chr gesticht Kloosters Op Athos bevinden zich twintig kloosters van de Orthodoxe Kerk waaronder het Zografklooster Ieder klooster heeft zijn eigen territorium Er zijn niet alleen Griekse kloosters er is ook een Russisch-orthodox klooster en een Bulgaars en een Servisch klooster Hilandar Ook is er een nederzetting van Roemeense monniken skiti Woonden er vroeger soms tienduizenden monniken op en rond de berg in 2011 nog 1830 De kloosters waren vroeger alleen per schip of over smalle paden te bereiken de laatste jaren zijn er zand-wegen aangelegd Dat heeft de natuur van Athos geen goed gedaan Oude pelgrimspaden raken overwoekerd Sommige kloosters zijn ongeveer 1000 jaar geleden opgericht het laatste in de zestiende eeuw Het oudste nog bestaande klooster is Megísti Lavra 963 Op Athos wonen enkel monniken die hun leven volledig proberen toe te wijden aan God De berg der stilte is de ideale plaats voor het leven in eenzaamheid en ascese Daarnaast zijn er Griekse arbeiders werkzaam in de kloosters De Berg Athos staat op de werelderfgoedlijst van UNESCO en krijgt subsidie ook van de EU voor herstel- en restauratiewerkzaamheden Naast de kloosters zijn er ook kleine dorpsgemeenschappen skites waar monniken leven De bekendste skite is Agia Anna op de ZW-kust van Athos In de skite Katounakia op de zuidpunt van Athos zijn iconenschilders bedrijvig Athos wordt de tuin van Moeder Gods genoemd en is voor vrouwen verboden terrein Ook vrouwelijke huis-dieren zijn verboden Hoe lang dit nog het geval kan blijven gegeven het feit dat Griekenland onderdeel is van de EU en dit een inperking van de bewegingsvrijheid van ongeveer de helft van de inwoners van de EU inhoudt is onduidelijk Aan de grens nabij het stadje Ouranopolis staan borden met de tekst verboden voor vrouwen Bezoekers mannen vanaf 18 jaar kunnen het schiereiland alleen per schip bereiken Aan de westkant gaat de veerboot van Ouranopolis naar de "havenstad" van Athos Dafni Aan de oostkant gaat men met de veerboot vanaf Ierissos Alle bezoekers moeten beschikken over een speciaal vierdaags visum dat via het Athos Consulaat in Thessaloniki kan worden aangevraagd en als "diamonitirion" Grieks διαμονητήριον moet worden afgehaald in het Athosbureau in Ouranopolis Per dag worden 10 niet-orthodoxe bezoekers en ongeveer 100 orthodoxe pelgrims toegelaten Administratie en organisatie De Heilge Berg Athos wordt bestuurd door twee bestuurslichamen De Heilige Gemeenschap Grieks Ιερά Κοινότητα Iera Kinótita en de Heilige Administratie Grieks Ιερά Επιστασία Iera Epistasia Bestuur Het bestuursorgaan van Athos heet "de Heilige Gemeenschap" Iera Kinótita van de Berg Athos heeft zijn zetel in Karyes Ze is samengesteld als een lichaam uit de 20 afgevaardigden van de onafhankelijke kloosters van de Berg Athos die een vaste rangorde hebben waarvan het Megisti Lavra het eerste klooster is; overeenstemmend met de Griekse grondwet Artikel 105 en het decreet van de Berg Athos van 16 september 1926 Het is het centrale administratieve bestuurslichaam van de Athonitische staat wat regelmatig twee keer per week bijeenkomt en in een buitengewone zitting wanneer dit nodig is Bijeenkomsten worden geleid door de Protos Grieks Πρώτος "Eerste" De civiele gouverneur de officiële vertegenwoordiger van de Griekse staat mag als hij is uitgenodigd deelnemen aan de zittingen De Heilige Gemeenschap heeft jurisdictie over Athonitische zaken over het gehele schiereiland Het is verantwoordelijk voor maatregelen van algemene aard en voor de goede werking van de Athonitische administratie Het keurt de interne regelingen en het huishoudelijk reglement van de heilige kloosters goed en vormt tevens een rechterlijke instantie in eerste aanleg en in hoger beroep Gedurende haar zittingsperiode die één jaar duurt nemen de leden van de Heilige Gemeenschap ook deel aan ceremonies om officiële kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders te verwelkomen in Karyes Bij besluit van de Heilige Gemeenschap zitten haar leden in vertegenwoordigingen die opgericht zijn om de Athonitische staat te vertegenwoordigen in verschillende aangelegenheden tussen de Berg Athos en de civiele en kerkelijke autoriteiten Heilige Administratie De Heilige Administratie Ierá Epistasia vormt de uitvoerende autoriteit van de Heilige Gemeenschap van de berg Athos en heeft vier leden De twintig kloosters zijn onderverdeeld in vijf groepen van vier door roulatie hebben vertegenwoordigers van elke groep uitgaande van de Heilige Epistasia eens per vijf jaar om beurten zitting De Epistatis promotor van het eerste klooster op de ranglijst heet de "Protepistatis" Hij is de voorzitter van de Heilige Administratie en de eerste onder gelijken De Heilige Administratie behandelt en voert de correspondentie van de Heilige Gemeenschap Het zegel van de Heilige Gemeenschap is verdeeld in vier delen een voor elke Epistatis Daarnaast beheert zij het Gemeenschappelijk Fonds in overeenstemming met de bestellingen van de Heilige Gemeenschap en is belast met de schoonmaak goede orde en de goede werking van de markt in Karyes ze is belast met de algemene taken van een gemeente en een departementale raad Athos de gigant De naam Athos komt al voor in de Griekse mythologie Hierin is het de naam van een van de Giganten uit Thracië die in gevecht raakte met Poseidon Een van beiden wierp een enorme rots naar de ander die op het schiereiland terechtkwam wat de berg Athos vormde Op de bergtop staat een kapel een redelijk zware voettocht voert vanaf de waterkant naar boven Een groot deel van het jaar ligt er sneeuw op de top Officiële geografische indeling οικισμός oikismos buurt Moni Agiou Dionysiou Μονή Αγίου Διονυσίου Moni Agiou Panteleimonos Μονή Αγίου Παντελεήμονος Moni Agiou Pavlou Μονή Αγίου Παύλου Moni Chiliandariou Μονή Χιλιανδαρίου Moni Docheiariou Μονή Δοχειαρίου Moni Esfigmenou Μονή Εσφιγμένου Moni Filotheou Μονή Φιλοθέου Moni Iviron Μονή Ιβήρων Moni Karakallou Μονή Καρακάλλου Moni Konstamonitou Μονή Κωνσταμονίτου Moni Koutloumousiou Μονή Κουτλουμουσίου Moni Megistis Lavras Μονή Μεγίστης Λαύρας Moni Osiou Grigoriou Μονή Οσίου Γρηγορίου Moni Pantokratoros Μονή Παντοκράτορος Moni Simonos Petras of Moni Simonopetra Μονή Σίμωνος Πέτρας of Μονή Σιμωνόπετρα Moni Stavronikita Μονή Σταυρονικήτα Moni Vatopediou Μονή Βατοπεδίου Moni Xenofontos Μονή Ξενοφώντος Moni Xiropotamou Μονή Ξηροποτάμου Moni Zografou Μονή Ζωγράφου Skiti Agias Annis Σκήτη Αγίας Άννης Skiti Agias Triados Σκήτη Αγίας Τριάδος Skiti Agiou Andreou Vatopediou Σκήτη Αγίου Ανδρέου Βατοπεδίου Skiti Agiou Dimitriou of Lakkoskiti Σκήτη Αγίου Δημητρίου of Λακκοσκήτη Skiti Agiou Dimitriou Vatopediou Σκήτη Αγίου Δημητρίου Βατοπεδίου Skiti Agiou Panteleimonos Σκήτη Αγίου Παντελεήμονος Skiti Evangelismos tis Theotokou Σκήτη Ευαγγελισμός της Θεοτόκου Nea Skiti Νέα Σκήτη Skiti Profitou Iliou Σκήτη Προφήτου Ηλιού Skiti Theotokou Σκήτη Θεοτόκου Skiti Timiou Prodromou Iviron Σκήτη Τιμίου Προδρόμου Ιβήρων Skiti Timiou Prodromou Megistis Lavras Σκήτη Τιμίου Προδρόμου Μεγίστης Λαύρας Dafni of Dafni Agiou Orous Δάφνη of Δάφνη Αγίου Όρους Kapsala Καψάλα Karoulia Καρούλια Karyes of Karyes Agiou Orous Καρυές of Καρυές Αγίου Όρους Katounakia Κατουνάκια Kerasia Agios Vasileios Κερασιά Άγιος Βασίλειος Metochi Chromitsas Μετόχι Χρωμίτσας Provata Morfonou Προβάτα Μορφονού Vigla Agios Neilos Βίγλα Άγιος Νείλος Vouleftiria Βουλευτήρια Externe links Referenties August Thiry Ketters op de Heilige Berg literaire Athosgids in het reisboek Grieks Vuur Leuven Davidsfonds 2001 Koert ter Veen Athos; monnikeneiland Soesterberg Aspekt 2001 De bacteriën of Bacteria enkelvoud bacterium vormen een domein van eencellige soms in kolonies levende micro-organismen Een bacterie is een prokaryoot en heeft dus geen celkern Het erfelijke materiaal zweeft rond in het cytoplasma Het DNA bestaat meestal uit één enkel ringvormig chromosoom vaak vergezeld van een of meer plasmiden die eveneens genetische informatie bevatten Bacteriën kunnen onderling plasmiden uitwisselen conjugatie waardoor zij recombineren Op deze wijze ontstaan voortdurend nieuwe bacterievariëteiten Bacteriën zijn zo klein dat zij alleen onder een microscoop zichtbaar zijn Een eigenschap van bacteriën is dat zij zich snel kunnen vermeerderen De Bacteria werden vroeger Eubacteria genoemd In het algemene spraakgebruik wordt meestal geen onderscheid gemaakt tussen Bacteria "gewone" bacteriën en Archaea oerbacteriën die tezamen de groep prokaryoten vormen In de taxonomie vormen de Bacteria echter een afzonderlijk domein Blauwalgen blauwwieren of cyanobacteriën horen niet bij de eukaryote algen maar ze behoren tot de bacteriën Ze zijn in staat tot fotosynthese Algemeen Bacteriën zijn bijna overal te vinden De meeste bacteriën zijn niet schadelijk voor de gezondheid Veel bacteriën doen bijzonder nuttig werk bijvoorbeeld in onze darmen Ook worden ze ingezet in de industrie om bijvoorbeeld bepaalde soorten afval af te breken of om medicijnen te maken De meeste bacteriën zijn zo'n 1–5 µm 0001-0005 mm lang De grootte kan per soort echter nogal variëren De parasitaire bacterie Rickettsia kan 01 μm 00001 mm meten terwijl de "zwavel-etende" reuzebacterie Thiomargarita namibiensis afmetingen tot 750 micrometer 075 mm kan bereiken Bacteriën zijn de kleinste organismen die nog met een lichtmicroscoop waarneembaar zijn Bouw Het inwendige van een bacterie bestaat uit cytoplasma met onder andere het DNA Het cytoplasma wordt omgeven door een celmembraan Bij de meeste bacteriesoorten zit hier omheen een celwand op basis van peptidoglycaan Veel bacteriën kunnen om de celwand nog een kapsel of een slijmlaag of celenvelop hebben Bacteriën kunnen verder uitsteeksels hebben aan de buitenkant in de vorm van flagellen en of pili Verschillen tussen bacteriën Bacteriën kunnen op verschillende manieren van elkaar worden onderscheiden Onderscheid naar vorm De vorm van de bacteriën wordt gebruikt voor de systematische indeling zonder dat daardoor tegelijk ook relaties in verwantschap worden aangegeven Op basis van vorm en ligging kan men al veel bacteriën van elkaar onderscheiden Zo onderscheidt men kokken die bolvormig zijn staven die een grote variatie in lengte doorsnede en vorm kunnen hebben en spiraalvormige micro-organismen die een kurkentrekkerstructuur of kommavorm hebben De manier waarop de cellen ten opzichte van elkaar liggen kan ook verschillen doordat na de deling de cellen vaak op karakteristieke wijze bij elkaar blijven liggen We onderscheiden kokken bolvormige bacteriën rond van vorm al of niet losliggend Voorbeelden Streptococcus Sarcina streptokokken liggen in ketens stafylokokken liggen in groepjes druiventrosvorm van Gr σταφυλή staphulé druiventros bacillen staafvormig bijvoorbeeld nitraatbacterie pestbacterie vibrionen kommabacillen gebogen staafjes in de vorm van een deel van een spiraal Voorbeeld Vibrio cholerae spirillen spiraalbacteriën spiraalvormige gewonden staafjes Straalzwammen Actinomyceten schimmelachtige vormen bestaande uit staafvormige onbeweeglijke cellen Meestal met straalvormige vertakkingen van zeer dunne lange draden Onderscheid naar voedsel Tussen de bacteriën zijn heterotrofe en autotrofe bacteriën te vinden Heterotrofe bacteriën moeten organische voedingsstoffen opnemen om te kunnen overleven Binnen de groep heterotrofe bacteriën kan onderscheid gemaakt worden tussen parasieten en saprofyten Als een heterotrofe bacterie zijn voedingsstoffen uit een levend wezen haalt en dit organisme er nadeel van heeft noemt men de bacterie een pathogeen ziekteverwekker of parasiet Als de bacterie zijn voedsel uit dood materiaal haalt wordt het een saprofyt genoemd sapros verrot Deze bacteriën zijn de oorzaak van het rotten van voedsel Autotrofe bacteriën zijn zelf in staat om organische stoffen te produceren Ze zijn in te delen naar de energiebron Fotoautotrofe bacteriën halen door middel van fotosynthese hun energie uit zonlicht Cyanobacteriën blauwalgen of blauwwieren zijn in het bezit van kleurstof fycocyanine waarmee zij door fotosynthese hun energie kunnen verkrijgen Zij kunnen bestaan uit losse cellen of zijn verbonden tot draadvormige celgroepen kolonies waarin de afzonderlijke bacteriën door een schede worden samengehouden bijvoorbeeld ijzerbacteriën Chemoautotrofe bacteriën halen hun energie uit bepaalde stoffen uit hun omgeving Onderscheid naar celwand De celwand van bacteriën bestaat uit peptidoglycaan Door middel van een Gram-kleuring kan zichtbaar worden gemaakt of deze laag dik of dun is De celwand ligt naast het binnenin gelegen celmembraan Bacteriën met een dikke wand van peptidoglycaan Dit zijn de Gram-positieve bacteriën Gram-positieve bacteriën hebben meestal geen extra membraan aan de buitenkant van het omhulsel maar een aantal soorten heeft wel een extra omhullend laagje Mycobacteria zijn wel Gram-positief maar hebben aan de buitenkant een hydrofoob wasachtig laagje Daarom zijn zij alleen goed kleurbaar met een speciale kleurtechniek zoals de Ziehl-Neelsen-kleuringBacteriën van het phylum Deinococcus-Thermus zijn Gram-positief maar hebben wél een extra membraan aan de buitenkant Bacteriën met een dunne wand van peptidoglycaan Dit zijn de Gram-negatieve bacteriën die gewoonlijk een extra membraan aan de buitenkant van het omhulsel hebben Het buitenmembraan maakt deze bacteriën vaak ziekteverwekkend Bacteriën zonder celwand Er zijn bacteriën die van nature geen celwand bezitten zoals de leden van de klasse Mollicutes waartoe ook de Mycoplasma’s behoren Dit zijn parasitair levende bacteriën die binnen in de cellen van hun gastheer leven Daarnaast zijn er celwandloze bacteriën die zich ontwikkeld hebben uit bacteriën mét een celwand onder invloed van antibiotica of een andere chemische stof Deze worden L-vormen genoemd Onderscheid naar leefomgeving Bacteriën kunnen verschillende eisen stellen aan de omgeving om er te kunnen groeien Voldoet de omgeving hier niet aan dan zullen bepaalde bacteriën zich niet vestigen of niet groeien Omgekeerd kunnen gunstige omgevingsfactoren de groei en vermenigvuldiging weer stimuleren ;Temperatuur Naar gevoeligheid voor temperatuur zijn er drie groepen bacteriën te onderscheiden ; psychrofiele bacteriën met een temperatuurbereik van 5° tot 30° Celsius Deze bacteriën geven problemen bij opslag van voedsel in de koelkast omdat ze bij relatief lage temperaturen nog groeien ; mesofiele bacteriën groeien optimaal tussen 15° en 50° Celsius De meeste bacteriën behoren tot deze groep en zo ook de meeste voor de mens pathogene bacteriën die een optimumtemperatuur van 35° tot 40° Celsius hebben ; thermofiele bacteriën waarvan de optimale temperatuur tussen de 50 en 60° Celsius ligt In hete bronnen worden bacteriën gevonden die kunnen groeien bij temperaturen tot 90 °C ;pH Wat de gevoeligheid voor de zuurgraad van de omgeving betreft kunnen bacteriën ingedeeld worden als acidogeen is een micro-organisme dat uit voedselbronnen zuur kan vormen wat de pH dan doet dalen ; acidofiel is een micro-organisme dat nog goed kan groeien bij een lage pH ; alkalifiel is een micro-organisme dat goed kan groeien bij een hoge pH 9-11 De meeste bacteriën groeien bij een neutrale pH van 7 en kunnen over het algemeen een pH bereik van 5 tot 8 tolereren ;Osmotische waarde De osmotische waarde wordt bepaald door de concentratie opgeloste stof in de omgeving ;Zuurstofspanning Naar hun gevoeligheid voor zuurstofspanning worden bacteriën in vier groepen onderverdeeld ; aeroob- kan gedijen onder aanwezigheid van zuurstof ; facultatief anaeroob- kan leven zowel mét als zonder zuurstof ; micro-aerofiel- hebben wel zuurstof nodig maar wel in kleine hoeveelheden ; anaeroob- kunnen leven zonder zuurstof Voorkomen Bacteriën komen op zeer veel plaatsen voor maar 90% huist diep onder de grond voornamelijk onder zee Voortplanting Bacteriën planten zich voort door binaire deling De bacterie deelt zich in twee cellen zodanig dat de celinhoud van elke nieuwe cel of dochtercel dezelfde is als de moedercel Er zijn bacteriesoorten die zich onder gunstige omstandigheden elke 20 minuten kunnen delen Overleven De omstandigheden zijn niet altijd ideaal maar bacteriën hebben veel verschillende strategieën om te overleven Bij ongunstige omstandigheden kunnen sommige bacteriën endosporen vormen een inwendig kapsel rond een deel van de celinhoud waarmee ze zelfs na tientallen jaren invriezen of een uur koken toch weten stand te houden Onder gunstige omstandigheden kiemt uit de endospore een nieuwe bacterie Veel ziekteverwekkende bacteriën kunnen dit niet Een andere overlevingsstrategie bestaat eruit dat de hele bacterie zich inkapselt we noemen dit een cyste Zo kan de bacterie een kritieke periode overbruggen doordat hij zich tijdelijk in een rusttoestand bevindt Bacteriën die diep in de aardkorst leven hebben te kampen met weinig voedselaanbod In de voedselarme tropische Grote Oceaan tussen Hawaï en Midden-Amerika leven op 30 meter diepte sommige aerobe soorten zo traag dat ze in 1000 jaar slechts een micromol zuurstof per liter water verbruiken Op 20 meter diepte leven er zo'n 1000 bacteriën per cm² wat erg weinig is op nog grotere diepte wordt het onmogelijk om ze te tellen Er zijn bacteriën bekend die in een sediment leven dat al 66 miljoen jaar begraven is De hoeveelheid beschikbaar voedsel was er zo gering en de stofwisseling van de bacteriën zo traag dat de bacteriën zich slechts eens in de duizend jaar delen Het zijn hiermee de traagste organismen op aarde Er zijn dus bacteriën in de tropische Grote Oceaan die zuurstof consumeren maar verwacht wordt dat meeste van deze bacteriën van sulfaat of ijzer leven< ref> Ziekteverwekkers bij de mens Vele soorten bacteriën zijn overal aanwezig Sommigen zijn nooit problematisch sommigen zijn zelfs nuttig andere kunnen bij ernstige verzwakking of onder speciale omstandigheden wel eens tot ziekteverschijnselen aanleiding geven pathogeen weer andere doen dat geregeld Bij de celstofwisseling van bacteriën kunnen gifstoffen of toxines ontstaan die soms schadelijk kunnen zijn voor de mens Er treden dan ziektes op zoals cholera pest tetanus Er zijn veel bacteriën die normaal niet in of op de mens voorkomen en bij contact vaak of altijd tot ziekteverschijnselen leiden Een groot probleem hierbij is dat bacteriën zich vaak ongemerkt kunnen verspreiden via bacillendragers die zelf geen last van de bacteriën hebben maar wel de bacterie afgeven via ontlasting urine bloed en speeksel Tegen ziekten die door bacteriën worden veroorzaakt kunnen meestal antibiotica worden gebruikt De wetenschap die zich bezighoudt met het bestuderen van deze ziekteverwekkers is de medische microbiologie Voorbeelden van deze bacteriën of ziekten zijn blauwalg botulisme legionella Tabel met medisch van belang zijnde bacteriën Plantenziekten Bacteriën kunnen ook plantenziekten veroorzaken Bestrijding is eigenlijk niet mogelijk omdat antibiotica niet voorhanden zijn De ziekten zijn vrij besmettelijk Hygiënisch werken is de manier om verspreiding te voorkomen Voorbeelden zijn bacterievuur watermerkziekte vetvlekkenziekte boon bacteriekanker Pseudomonas syringae van pruim perzik en kers geelziek hyacint Andere bacteriën leven in symbiose met planten zoals de Rhizobium bacterie die stikstofbindende wortelknolletjes vormt op vlinderbloemigen Sommige Cyanobacteria blauwalgen leven in symbiose met schimmels is verschillende groepen korstmossen Taxonomie De bacteriën worden onderscheiden naar vorm morfologie voedingswijze metabolisme en in de moderne taxonomie vooral naar de samenstelling van het DNA In de loop der tijd zijn de bacteriën op verschillende wijzen ingedeeld In grote lijnen komen de indelingen in het algemeen echter wel met elkaar overeen De bacteriën worden thans wetenschappelijk ingedeeld naar fylum klasse Engels class subklasse orde Engels order suborde familie Engels family tribus Engels tribe geslacht Engels genus en soort Engels species In de Bacteriological Code zie hieronder komen ook nog de rangen subfamilie en subtribus voor maar deze worden niet gebruikt De rang fylum komt daarin helemaal niet voor net als de oudere rang Afdeling Engels division die hiermee gelijkwaardig is Soorten worden nog verder onderverdeeld in ondergeslachten subgenus en ondersoorten subspecies Ondersoorten worden aangeduid met een toevoeging aan de tweedelige soortnaam bijvoorbeeld Campylobacter pylori subsp mustelae Zo ontstaat een ternaire naam We kennen bij de bacteriën ook nog de term stam in het Engels strain voor een zuivere cultuur van genetisch identieke bacteriën die afkomstig is van een bepaalde bacterie-soort Zo'n cultuur van identieke bacteriën wordt gewoonlijk verkregen door middel van een reincultuur Bij een stam wordt aan de soortnaam van de oorspronkelijke soort een naam of letter-cijfercombinatie toegevoegd bijvoorbeeld Lactobacillus casei Shirota of Bifidobacterium longum BB536 De Nederlandse term stam moet echter niet verward worden met de Engelse aanduiding Tribe Tribe is een rang die ligt tussen Familie en Genus en omvat dus een groter aantal verschillende maar wel sterk aan elkaar verwante soorten Nomenclatuur De naamgeving is internationaal geregeld in de International Code of Nomenclature of Bacteria Bacteriological Code Alle erkende soorten die voldoen aan deze nomenclatuur worden na goedkeuring gepubliceerd in de International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology IJSEM en opgenomen in de Approved Lists of Bacterial Names Skerman et al 1980 De namen van rangen komen tot stand door aan de naam van het geslacht een suffix toe te voegen Blokker is een dorp in de regio West-Friesland in de Nederlandse provincie Noord-Holland Blokker is verdeeld in twee delen; Westerblokker en Oosterblokker West-Fries Oôsterblokker Westerblokker maakt tegenwoordig deel uit van de gemeente Hoorn Oosterblokker van de gemeente Drechterland Westerblokker wordt tegenwoordig door onder andere de gemeente en provincie ook wel gewoon Blokker genoemd Blokker heeft 5580 inwoners 2007 waarvan 1570 in Oosterblokker wonen en 4010 in Westerblokker Blokker kreeg in 1964 landelijke bekendheid doordat in het gebouw van de plaatselijke groenteveiling "Op Hoop van Zegen" The Beatles tweemaal achtereen optraden hun enige optredens ooit op Nederlandse bodem Wel hebben zij in Hillegom nog een concert gegeven dat was de tv-registratie voor de VARA De plaats is al eeuwen opgedeeld in twee delen al in de 13e eeuw spreekt men over een oostelijk en een westelijk deel maar het is pas sinds 1979 dat Blokker in verschillende gemeenten valt Tot 1979 was Blokker een eigen gemeente< ref> totdat deze werd opgedeeld in de gemeenten Hoorn Bangert hernoemd naar Drechterland en Venhuizen De plaatsnaam Blokker is de verbasterde naam voor Blokweeren Die benaming is een verwijzing naar het rechthoekige en vierkante land dat gevormd werd door de twee sloten die aan weerszijden van het land zijn gelegen Oosterblokker is wat men het oostelijke gebied noemde van de Blokweeren In 1396 komt de plaats voor als Oesterblocwer in 1414 als Oisterblocweer en in 1639 als Ooster Blocker Westerblokker is wat men het westelijke gebied noemde van de Blokweeren In 1289 komt de plaats voor als Westerblokweere in 1396 als Westerblocwer en in 1639 als Wester Blocker Op de zuidelijke dijk van de Blokweeren ontstond nog een plaats de huidige plaats Blokdijk deze is ook gelegen in de gemeente Drechterland maar was in 1979 een deel geworden van de sinds 2006 voormalige gemeente Venhuizen Blokker viel een tijd onder de Stede Westwoud deze had in 1414 stadsrechten verkregen Maar uiteindelijk scheidden de twee van elkaar en werd Blokker zelfstandig Bezienswaardigheden De Barmhartige Samaritaan een boerderij uit 1659 Stellingmolen De Krijgsman de hoogste windmolen van Noord-Holland De hervormde kerk die dateert uit circa 1500 BestandSamaritaanBlokkerJPG|De "Barmhartige Samaritaan" BestandWesterblokker kerktorenjpg|De toren van de Sint Michaël of Dorpskerk BestandBlokker1jpg|Westerblokker BestandBlokker Molen De Krijgsmanjpg|De "Krijgsman" BestandBlokker3jpg|Appartement-blokken aan de rand van Blokker met de stad Hoorn BestandNl-HaNA 2240103 916-5170 Optreden Beatles Blokkerjpg|Optreden van The Beatles in de veilinghal van Blokker BestandMonument The Beatles BlokkerJPG|Monument ter herinnering aan de twee concerten van The Beatles Oosterblokker < gallery> Zie ook Klooster Bethlehem 1475-1573 een voormalig klooster aan de straat Bangert in Westerblokker Lijst van rijksmonumenten in Westerblokker Lijst van rijksmonumenten in Oosterblokker Externe links Boris Jefimovitsj Nemtsov Russisch Борис Ефимович Немцов Sotsji 9 oktober 1959 – Moskou 27 februari 2015 was een van de leidende personen binnen de Russische liberale oppositiepartij Unie van Rechtse Krachten Als gouverneur wist hij oblast Nizjni Novgorod begin jaren '90 economisch te versterken Hij was vicepremier onder president Boris Jeltsin van 1997 tot 1998 waarbij hij zich kenmerkte door zijn hervormingsgezinde en marktgeoriënteerde benadering Op 27 februari 2015 werd hij doodgeschoten op een brug circa 200 m van het Kremlin en het Rode Plein De toedracht van de moord is nog onduidelijk Wel was zijn moeder bang dat Poetin Nemstov zou laten vermoorden Levensloop Jeugd en carrière als politicus Nemtsov werd geboren op 9 oktober 1959 in Sotsji Zijn vader was actief in de CPSU en was enige tijd actief als viceminister van constructie Zijn moeder was kinderarts Na een scheiding vertrok zijn moeder met haar kinderen naar Gorki nu Nizjni Novgorod Nemtsov studeerde van 1976 tot 1981 Radiofysica aan de Staatsuniversiteit van Gorki en verkreeg in 1985 een kandidatstitel in natuurkunde en wiskunde Tot 1990 werkte hij als wetenschapper aan het Radio-fysisch Onderzoeksinstituut van Gorki Begin jaren '80 leerde hij bij de Komsomol de latere Russische premier Sergej Kiriejenko kennen Nadat Gorbatsjov in 1986 probeerde de Kernramp van Tsjernobyl verborgen te houden begon Nemtsov te zoeken naar milieu-initiatieven In 1988 werd hij lid van een ecologische groepering die de bouw van een kerncentrale in Nizjni Novgorod verhinderde In 1989 probeerde Nemtsov zich te registreren voor de verkiezingen voor het Congres van Volksafgevaardigden onderdeel van het parlement als een onafhankelijke kandidaat maar werd tegengehouden door de door communisten beheerste lokale verkiezingscommissie na een aantal negatieve publicaties over hem in de media In maart 1990 toen voor het eerst sinds 1917 verkiezingen werden gehouden met verschillende onafhankelijke partijen werd Nemtsov voor zijn thuisstad Gorki als enige niet-communistische kandidaat in de Opperste Sovjet van de Russische SFSR gekozen In het parlement sloot hij zich aan bij de Hervormingscoalitie en bij groepen links van het politieke midden Hij werkte hier aan de wetgeving Gouverneur van oblast Nizjni Novgorod Bij de mislukte Augustusstaatsgreep in Moskou in 1991 nam Nemtsov actief deel aan de democratische verdediging van het Witte Huis en werd daarop als dank door president Boris Jeltsin aangesteld als zijn afgevaardigde voor oblast Nizjni Novgorod en in november als gouverneur van de oblast Na zijn aantreden als gouverneur liet de 32-jarige Nemtsov al snel het grootste deel van de communisten in het bestuur eruit werken en won de lokale Overste Sovjet voor zijn hervormingsplannen Onder Nemtsov werd Nizjni Novgorod in 1991 werd de naam van Gorki terug veranderd naar zijn oude naam tot pionier en pilotproject voor de verreikende economische hervormingen en privatiseringen in Rusland Hij privatiseerde de handels- en dienstensector met succes Bij een landhervorming werden de kolchozen en sovchozen eveneens succesvol omgezet naar private landbouwbedrijven Staatsbedrijven werden veranderd in coöperaties Nemtsov werd hierbij geholpen door de Amerikaan Robert Gale van de Internationale Financiële Coöperatie IFC en de Russische econoom Grigori Javlinski die later tot voorzitter werd van de liberale politieke partij Jabloko Zijn ambstduur werd gekenmerkt door een grote economische groei Hij probeerde monopolies te verbreken economische concurrentie te bevorderen en een nieuwe middenstand te creëren De conservatieve ex-premier van het Verenigd Koninkrijk Margaret Thatcher bezocht Nizjni Novgorod in 1993 en prees Nemtsovs hervormingen Premier Viktor Tsjernomyrdin noemde Nizjni Novgorod een model voor heel Rusland In december 1993 werd Nemtsov verkozen in de Federatieraad Hogerhuis Hij werd hierbij ondersteund door de destijds machtigste liberale partijen van Rusland; Keuze van Rusland en Jabloko In december 1995 werd hij herkozen als gouverneur door middel van vrije verkiezingen In januari 1996 twee jaar na de start van de Eerste Tsjetsjeense Oorlog voerden lokale kranten van oblast Nizjni Novgorod gesteund door Nemtsov een handtekeningenactie uit tegen deze oorlog In drie weken tijd werden meer dan een miljoen handtekeningen opgehaald die aan de verraste Jeltsin werden overhandigd Vicepremier In maart 1997 zag Jeltsin die in zijn tweede ambtsperiode vanaf 1996 overigens weinig actief was vanwege zijn slechte gezondheid zijn hervormingen stokken en bracht daarom een aantal wijzigingen aan in zijn regering De 37-jarige Nemtsov werd net als Anatoli Tsjoebajs benoemd tot vicepremier Voordat hij echter deze post aannam benoemde Nemtsov Kiriejenko tot directeur van het oliebedrijf Norsi Oil uit Nizjni Novogorod De belangrijkste uitdagingen tijdens Nemtsovs ambstperiode waren de sociale en huisvestingspolitiek en de hervorming van de energiesector met de herstructurering van de gas- stroom- en spoorwegmonopolies Hij vroeg van Jeltsin twee jaar om deze hervormingen te kunnen realiseren Bij zijn aantreden verklaarde hij dat hij "niet zou liegen niet stelen en zich niet zou laten omkopen" In tegenstelling tot de economische liberalen Tsjoebajs en Gajdar wordt Nemtsov gezien als een practicus Hij zag zichzelf als "liberaal in de economie en aanhanger van een sterke staat in de politiek" In april 1997 maakte hij in de strijd met monopolist Gazprom bekend dat Gazprom de staat nog 148 miljard Roebel ongeveer 26 miljard Dollar aan achterstallige belastingen schuldig was waarmee de staat de uitstaande salarissen van dokters leraren en kleuterscholen kon uitbetalen Aan de andere kant waren bedrijven autoriteiten en privéhuishoudens Gazprom ongeveer 10 miljard dollar schuldig Gazprom dat was ontstaan uit de vroegere ministeries van aardolie en aardgas en werd geleid door premier Viktor Tsjernomyrdin had zich na de privatisering van 60% van de aandelen die volgens Nemtsov overigens ook zonder toestemming van de regering waren verkocht steeds meer onttrokken van de staatscontrole waarvan hoofdzakelijk de managers profiteerden Nemtsov liet een tien man tellende regeringscommissie oprichtten die onder leiding van hem het concern moesten controleren Nemstov was zeer populair onder de Russische bevolking in deze periode en leek de belangrijkste kanshebber voor de Russische presidentsverkiezingen van 2000 In de zomer van 1997 behaalde hij hiervoor 50% in de opiniepeilingen Op voorspraak van Nemtsov vaardigde president Jeltsin op 1 april 1997 een oekaze uit die het staatsdiensten verbood om nog langer buitenlandse autos aan te schaffen; alleen binnenlandse autos van het bedrijf GAZ het merk Volga uit Nizjni Novgorod mochten worden gekocht In Nemtsovs bijzijn werden buitenlandse auto's in Russisch staatsbezit publiek geveild Op 25 april benoemde Jeltsin Nemtsov tegelijkertijd tot minister van brandstof en minister van energie Door zijn strijd met de doema in hetzelfde jaar verklaarde Jeltsin al in november dat een vicepremier niet gelijktijdig ook een ministerspost mocht bekleden Door een wijziging in de regering werd Nemtsov vervangen door Kiriejenko als minister van energie maar bleef vicepremier Al in april 1998 werd Kiriejenko echter benoemd tot premier Nemtsov bleef vicepremier maar wel met meer bevoegdheden Op 17 juli 1998 representeerde Nemtsov de Russische regering bij de herbegrafenis van de Russische tsaar Nikolaas II en zijn familie in de Petrus en Pauluskathedraal van Sint-Petersburg Hij was leider van een door Jeltsin ingestelde regeringscommissie die de echtheid van de beenderen had aangetoond die in 1991 in Ganina Jama bij de Oeralstad Jekaterinenburg werden opgegraven Tijdens de Roebelcrisis midden 1998 beleefde zijn politieke carrière een terugslag De Russische beurzen beleefden namelijk een krach die werd gevolgd door een economische crisis in Rusland Nemtsov was het enige lid van het kabinet dat vrijwillig zijn aftreden aankondigde hetgeen vervolgens werd ingewilligd door Jeltsin op 28 augustus 1998 Samen met Tsjoebajs trad hij onder druk van de Doema terug uit de regering Unie van Rechtse Krachten In januari 1999 registreerde Nemtsov de politieke beweging Jong Rusland bij het Russische Ministerie van Justitie Samen met de beweging Nieuwe Kracht van de eerdere premier Kiriejenko die in juni 1998 door toedoen van oligarch Boris Berezovski was vervangen door Jevgeni Primakov nadat Jeltsins poging om Tsjernomyrdin opnieuw aan te stellen was geblokkeerd door de Doema en andere hervormingsgezinden richtte Nemtsov de coalitie De juiste Zaken op In augustus kondigden Nemtsov Kiriejenko en Irina Chakamada de formering aan van de liberaal-democratische coalitie Unie van Rechtse Krachten SPS aan Bij de Russische parlementsverkiezingen van december 1999 bereikte de partij ondanks de rol van Nemtsov en Kiriejenko bij de Roebelcrisis met bijna zes miljoen kiezers 86% van de stemmen Nemtsov wist een direct mandaat te verkrijgen in zijn thuisstad Nizjni Novgorod boven de voormalige directeur van GAZ Nemtsov werd in februari een afgevaardigde voor de Doema In mei 2000 na de terugtreding van de eerdere voorzitter Sergej Kiriejenko werd Nemtsov verkozen tot voorzitter en fractieleider van de SPS in de Doema In mei 2001 werd hij aangesteld als partijvoorzitter met een meerderheid van 70% van de stemmen In juli 2000 organiseerde Nemtsov een bijeenkomst tussen 21 vroegere Russische oligarchen en de nieuwe president Vladimir Poetin waarbij Poetin de aanwezige zakenmannen waarschuwde zich niet te bemoeien met de politiek zoals ze eerder bij Jeltsin hadden gedaan Nadat de Russische president Poetin na het zinken van de onderzeeboot Koersk midden 2000 een tweedaagse informatiestilte inlaste wat de internationale hulp vertraagde en hij niet vanuit zijn vakantieverblijf in Sotsji terugkeerde naar de plaats des onheils maar naar een conferentie op de Krim werd hem door de pers onverschilligheid en falend crisismanagement verweten Nemtsov zei in een persverklaring van zijn partij "het gedrag van de president is immoreel" en dat de opperbevelhebber van de strijdkrachten geen recht heeft op vakantie "wanneer zijn ondergeschikten dit drama doormaken" Tussen 2000 en 2003 raakte Nemtsov in een moeilijke politieke situatie Terwijl hij zelf met kracht het beleid van president Poetin bestreed met betrekking tot het terugdraaien van de democratie en de burgerlijke vrijheden in Rusland moest hij een compromis vinden met de machtige mede-voorzitter van de SPS en directeur van het staatsenergiebedrijf EES Rossii Anatoli Tsjoebajs die een meer verzoenende lijn met het Kremlin voorstond Hierdoor kwam de boodschap van de SPS vaag over en raakten veel potentiële liberale kiezers van de partij vervreemd Daarnaast stond Tsjoebajs onder de bevolking vooral bekend als degene die de liberaliseringen had doorgevoerd die zo negatief hadden uitgepakt voor de bevolking In de parlementsverkiezingen van december 2003 behaalde de SPS die door zowel Nemtsov als Tsjoebajs werd geleid slechts 24 miljoen stemmen ofwel 4% van het totaal waarmee de partij net als Jabloko de kiesdrempel van 5% niet haalde en daardoor haar zetels in de Staatsdoema verloor De officiële tellingen werden echter bekritiseerd door zowel de SPS als Jabloko daar peilingen en alternatieve tellingen van onafhankelijke waarnemers hadden aangegeven dat beide partijen meer dan 5% zouden krijgen Nemtsov verklaarde "De parlementsmeerderheid behoort alleen aan degenen die voor de politiestaat staan voor het inperken van de burgerlijke vrijheden voor het einde van de onafhankelijke justitie Ik wil niet klagen We weten dat het in de geleide democratie erg moeilijk is om tegen de autoritaire tendensen te strijden Men verkoopt de Russische burger voor dom" In december 2003 traden de vier voorzitters Chakamada Tsjoebajs Nemtsov en Gajdar terug uit het partijbestuur en namen de verantwoordelijkheid voor de nederlaag Bij de Russische presidentsverkiezingen van 2004 stelde de partij geen kandidaten daar tegen de zittende president toch geen eerlijke kans zou bestaan en omdat hierdoor een splijting binnen de partij tussen de mensen die tegen Poetin waren Nemtsov en de mensen die voor Poetin waren Tsjoebajs kon worden voorkomen Medevoorzitster Irina Chakamada stelde zich echter wel zonder steun van de partij als onafhankelijke kandidate beschikbaar Nemtsov persoonlijk ondersteunde de kandidatuur van haar wel en riep zijn partijgenoten op om op haar te stemmen De kandidatuur van Chakamada werd echter ook bekritiseerd omdat daarmee de verkiezingen "gelegitimeerd" werden Comité 2008 In januari 2004 schreef Nemtsov samen met zijn oude partijmaat en adviseur Vladimir Kara-Moerza in het blad Nezavisimaja Gazeta een artikel met de titel "Over het gevaar van het Poetinisme" waarin ze waarschuwden voor de gevaren van een dreigende dictatuur onder Poetin In dezelfde maand was Nemtsov medestichter van het Comité voor vrije verkiezingen in het jaar 2008 Comité 2008 een vereniging van Russische politici in de oppositie die ook persoonlijkheden omvat als Garri Kasparov Vladimir Boekovski en andere prominente liberalen Volgens Kasparov zal het comité echter niet als politieke partij deelnemen aan de presidentsverkiezingen van 2008 Nemtsov ondersteunde actief de Oranjerevolutie in november en december 2004 in Oekraïne en werd na de verkiezingen benoemd tot economisch adviseur van de Oekraïense president Viktor Joesjtsjenko Nemtsov had drie kinderen Hij sprak vloeiend Engels Door de Russische media werd hij vaak vanwege zijn zwarte haar en donkere ogen aangeduid als "Russische Belmondo" Hij was lid van het uitvoerend comité van de SPS en medevoorzitter van Comité 2008 Externe link Carel Nicolaas Visser Papendrecht 3 mei 1928 Le Fousseret 1 maart 2015 was een Nederlandse beeldhouwer Leven en werk Visser volgde van 1948 tot 1949 een studie architectuur aan de Technische Hogeschool in Delft en aansluitend tot 1951 beeldhouwkunst aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag Na een studiereis in Engeland en Frankrijk vestigde hij zich in 1952 in Amsterdam Hij creëerde aanvankelijk gestileerde ijzeren vogelsculpturen en had zijn eerste solo-expositie in 1954 bij Galerie Martinet in Amsterdam In 1957 toen zijn beeldhouwstijl abstracter was geworden brak een periode met enkele reizen aan een studiereis naar Italië Sardinië met een beurs van de Italiaanse overheid in 1957 een verblijf als visiting professor aan de Washington University Saint Louis Missouri VS in 1962 en een studiereis naar Mexico met een Nederlandse staatsbeurs in 1965 Visser was docent aan de Koninklijke Academie in Den Haag van 1958 tot 1962 In 1968 werd Visser uitgenodigd voor de 4documenta in Kassel en de Biënnale van Venetië In hetzelfde jaar werd door Jonne Severijn een documentaire film gemaakt over zijn werk Visser vestigde zich in 1981 in Rijswijk Gelderland Hij was van 1966 tot 1998 docent aan de Ateliers '63 in Haarlem Carel Visser wordt gezien als een van de belangrijkste constructivistische beeldhouwers van Nederland Zijn latere werk kenmerkt zich door assemblage van een veelheid aan materialen zoals autobanden olievaten autoruiten leer schapenvacht eieren enzovoorts Hij maakt geordende verbindingen met deze zogenaamde grote en soms kleine objets trouvés Een aantal van zijn werken wordt ook wel vergeleken met een muziek compositie waarbinnen herhaling en variatie een belangrijke rol spelen Zijn werken uit de periode 1975-1985 zou men environments kunnen noemen in tegenstelling tot het meer sculpturale werk zoals het stervend paard circa 1949 Rond 1960 houdt hij zich bezig met de massieve gesloten kubus van ijzer en de "slappe " kubus van draad Visser laat zich onder andere inspireren door de natuur plant en dier wat ook zijn natuurlijke materialen zoals hout wol zand veren botjes touw en leer verklaart Visser is op 1 maart 2015 op 86-jarige leeftijd overleden in zijn Franse woonplaats Le Fousseret< ref> Werk in openbare collecties selectie CODA Museum Apeldoorn Kröller-Müller Museum Otterlo Museum Boijmans Van Beuningen Rotterdam Rijksmuseum Twenthe Enschede Stedelijk Museum Amsterdam Stedelijk Museum 's-Hertogenbosch Tate Modern Londen Prijzen 1968 David E Bright Prize 1972 Staatsprijs voor beeldende kunst en architectuur 1971 Prijs 8e internationale Graphic Biënnale Tokio; 1992 Kunstprijs van de stad Amsterdam Exposities selectie 1956 Expositie "Internationale de sculpture Contemporaine" Musée Rodin Parijs 1957 "Nederlandse Beeldhouwkunst" Museum Boijmans Van Beuningen Rotterdam 1959 "Beelden in het heden" Stedelijk Museum Amsterdam 1985 Overzichtstentoonstelling "BEELDEN 1975-1985" Museum Boijmans Van Beuningen Rotterdam 1990 Tentoonstelling in het Sprengel-Museum in Hannover 2008 Tentoonstelling in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede bij zijn tachtigste verjaardag Werken selectie 1949 Stervend paard ijzer in het Kröller-Müller Museum 1962 De Grote Vier bij De Zonnehof in Amersfoort 1964 Acht gestapelde balken in het Rijksmuseum Amsterdam 1965 Stapeling in Stadskanaal 1967 Kubus en zijn stapeling staal in het Beeldenpark van het Kröller-Müller Museum in Otterlo 1967 Grote Auschwitz in het beeldenpark van het Kröller-Müller Museum 1968 When the saints go marching in Segbroeklaan in Den Haag 1968 Speelplastiek Apollolaan in Oegstgeest 1969 De Poort in Groningen 1971 Kubus en uitslag plaatstaal en leer 1975 Sculptuur Robert Kochplein in Utrecht 1977 6 elementen Multitude Skulpturpark Herning Denemarken 1980 Landschap metaal jute en hout 1984 Door through 8 delen tractorbuitenband 2 olievaten ijzeren staven 2 struisvogeleieren autovoorruit 1985 Zes sculpturen vijver voor het Museon Stadhouderslaan in Den Haag 1998 Pleinbeeld in het beeldenpark van het Kröller-Müller Museum 2001 Moeder en Kind brons beeldenroute Westersingel en Internationale Beelden Collectie in Rotterdam 2004 Meer 9 cortenstaal President Kennedylaan in Apeldoorn Fotogalerij BestandKMM Visser Kubus 02JPG|Kubus en zijn stapeling 1967 Otterlo BestandKMM Visser Grote Auschwitz 02JPG|Grote Auschwitz 1967 Otterlo BestandOegstgeest kunstwerk beeld-speelplastiekjpg|Speelplastiek 1968 Oegstgeest BestandGroningen Visser 1jpg|De Poort 1969 Groningen BestandCarel Visser Robert Kochplein UtrechtJPG|1975 Utrecht BestandVijfstromenland Carel Visser Linneausstraat AmsterdamJPG|Vijfstromenland 1981 Amsterdam BestandDenhaag kunstwerk zes sculpturenjpg|Zes sculpturen 1985 Den Haag BestandMeer Carel Visser Apeldoornjpg|Meer 2004 Apeldoorn < gallery> Zie ook Lijst van Nederlandse beeldhouwers Lijst van deelnemers aan de Biënnale van Venetië Lijst van deelnemers aan Documenta Externe links In de biologie is de cel het kleinste onderdeel van een organisme of levend wezen dat alle genetische informatie van dat organisme bevat Alle planten dieren schimmels en bacteriën bestaan uit cellen De cel bestaat onder meer uit een celmembraan dat de inhoud omgeeft en het cytoplasma waarin behalve bij bacteriën een celkern aanwezig is Het cytoplasma bestaat zelf uit cytosol en hierin bevinden zich de celorganellen Er zijn ook levende wezens die slechts uit één cel bestaan de eencelligen Bij bacteriën schimmels en planten komt naast het celmembraan ook nog een celwand voor Indeling Prokaryoten provoor; karyonkern circulaire chromosomen in het cytoplasma grootte 05-3 micrometer celdeling door binaire deling zelden door knopvorming deze informele groep bevat de meeste soorten op aarde hiervan zijn de bacteriën het meest bekend geen celcompartimenten organellen zoals celkern mitochondria plastiden vacuolen noch vesikels Bacteriën wel een celwand celwand bevat mureïnen Archaea enkelvoudige celmembraan celwand bevat glycoproteïnen evenals bij eukaryoten Eukaryoten Eugoed echt; karyon kern celcompartimenten dat wil zeggen organellen zoals celkern mitochondria eukaryoten zijn aeroob plastiden zoals bladgroenkorrels vacuolen en vesikels lineaire chromosomen in de celkern celwand bevat glycoproteïnen cellen groter dan 3 micrometer Schimmels celwand geen plastiden zoals bladgroenkorrels grotendeels haploïd Dikaryomycota met twee kernen per cel in bepaalde fase van levenscyclus Planten celwand plastiden zoals chloroplasten bladgroenkorrels al zitten niet in elke cel van het meercellig organisme noodzakelijkerwijs bladgroenkorrels; bijvoorbeeld in sommige wortelcellen meestal met 1 grote centrale vacuole plasmodesmata plasmaverbindingen tussen de cellen gevarieerde levenscyclus vaak diploïd met een korte haploïde fase zoals vaatplanten maar ook met een lange haploïde fase en een korte diploïde fase komt voor zoals mossen of polyploïd Dieren lysosomen centrosomen met centrioles geen celwand zelden een vacuole bij dierlijke cellen maar wanneer vacuolen aanwezig zijn zijn het er meerdere en kleiner dan in de plantaardige cel geen plastiden diploïde De microscoop en later de donkerveldmicroscoop en de fasecontrastmicroscoop maakten het mogelijk cellen te ontdekken en de samenstelling en opbouw ervan te bestuderen; de elektronenmicroscoop heeft het aanvankelijke simpele model van de bouw van de cel geweldig verfijnd Diagram van een typische dierlijke cel Organellen nucleolus kernlichaampje celkern of nucleus ribosomen vesikel of blaasje ruw endoplasmatisch reticulum RER R van rough golgi-apparaat cytoskelet glad endoplasmatisch reticulum SER S van smooth mitochondriën peroxisoom cytoplasma lysosoom centriolen Diagram van een typische plantencel Organellen en enkele andere belangrijke structuren nucleolus celkern nucleus ribosomen in RER chloroplast leukoplast endoplasmatisch reticulum ER bevat ribosomen golgi-apparaat golgisysteem cytoskelet mitochondrion vacuole cytoplasma celmembraan peroxisoom celwand plasmodesmata Geschiedenis Antoni van Leeuwenhoek wordt beschouwd als de eerste mens die levende cellen zag Hij bekeek onder andere druppels water met een bolvormige lens die op een koperen plaatje was gemonteerd Hiermee ontdekte hij in het water kleine diertjes die met het blote oog niet te zien waren Externe links Charles Babbage 26 december 1791 – 18 oktober 1871 was een Brits wiskundige filosoof uitvinder en werktuigbouwkundige die bekend werd als de ontwerper van de eerste geautomatiseerde programmeerbare mechanische rekenmachine de voorloper van de elektronische computer Difference Engine No 1 Babbage ontwierp in 1821 een mechanische automatische rekenmachine de Difference Engine om wiskundige tabellen te genereren In die tijd werden deze tabellen door mensen gegenereerd wat fouten in de hand werkte De machine werd echter maar voor een deel gebouwd en heeft daardoor nooit volledig gewerkt Afgebouwd zou hij uit 25000 delen hebben bestaan en 15 ton hebben gewogen Analytical Engine Van 1834 tot aan zijn dood in 1871 was Babbage bezig met het concept van de eerste programmeerbare mechanische rekenmachine die hij de analytische machine noemde Analytical Engine Dit was een waardige voorloper van de elektronische computer zoals wij die nu kennen omdat hij in principe de basisfuncties van een eenvoudige computer zou hebben Hij zou met ponskaarten werken beslissingen nemen berekeningen maken en uitkomsten onthouden Als hij zou zijn gebouwd zou het een gigantisch apparaat geweest zijn opgebouwd uit mechanische onderdelen als tandwielen en assen dat zou moeten worden aangedreven door een stoommachine Difference Engine No 2 In de periode van 1841 tot 1849 ontwierp Babbage geïnspireerd door inzichten opgedaan bij het ontwerpen van de Analytical Engine de Difference Engine 2 Door optimalisatie zou dit ontwerp veel kleiner zijn geweest dan de eerste versie 4000 delen 26 ton Redenen voor het niet bouwen van de Engines De Difference Engine en de Analytical Engine zijn tijdens Babbages leven nooit volledig gebouwd Redenen hiervoor zijn Babbage bracht voortdurend veranderingen en verfijningen aan in zijn ontwerpen Zo is er nooit een gefinaliseerd ontwerp gemaakt van de Analytical Engine er staan allerlei versies op papier met diverse specificaties Alleen van Difference Engine 2 maakte hij een min of meer compleet ontwerp een voortdurend gebrek aan fondsen tegenwerking van de Britse regering die aanvankelijk het bouwen van de eerste Difference Engine financierde maar zich vanwege gebrek aan resultaten en animositeit van personen in regeringskringen jegens Babbage terugtrok doordat gestandaardiseerde onderdelen zoals we die nu kennen nog niet waren uitgevonden was een voldoende hoog productietempo van de verschillende onderdelen niet haalbaar Het was niet mogelijk deze onderdelen door meerdere fabrieken te laten fabriceren aangezien elke fabriek volgens eigen methoden en maten werkte Ada Lovelace Ada Lovelace schreef voor de Analytical Engine van Babbage het eerste computerprogramma Het feit dat een vrouw zich hiermee bezig hield was voor die tijd zeer bijzonder want vrouwen werden in het onderwijs buitengesloten Ada Lovelace was evenwel door privéleraren tot wiskundige opgeleid en raakte in de jaren 30 van de 19e eeuw goed bevriend met Babbage Omdat de machine niet gebouwd is heeft ze haar programma's nooit zien werken Een door Jean Ichbiah van Honeywell Bull onder de codenaam Groen voor het Amerikaanse ministerie van defensie ontwikkelde programmeertaal werd in mei 1979 naar haar vernoemd Op 10 december 1980 haar 165e geboortedag volgde de officiële goedkeuring van het gebruikershandboek voor het nieuwe Ada Kon de Difference Engine werken? Nabouw in de 20e eeuw Lange tijd na Babbage is er discussie geweest over de vraag of de Engines destijds volledig zouden hebben kunnen werken omdat het niet zeker was dat de onderdelen met de toenmalige stand van de techniek met voldoende nauwkeurigheid gemaakt hadden kunnen worden Het Science Museum in Londen heeft in de periode 1985-1991 ter ere van de 200e geboortedag van Charles Babbage de Difference Engine No 2 gebouwd en deze werkte inderdaad Bij het bouwen heeft men zo veel mogelijk volgens de technieken uit de tijd van Babbage gewerkt om aan te tonen dat een 19e-eeuwse Engine had kunnen werken In 2001 voltooide men een eveneens door Babbage ontworpen printer die wordt aangestuurd door Difference Engine No 2 Op 1 mei 2008 werd in het Computer History Museum in Mountain View in de Verenigde Staten een tweede versie van Difference Engine No 2 gepresenteerd Invloed op hedendaagse computers De ontwerpen van Babbage vertonen opmerkelijke parallellen met de architectuur van hedendaagse computers; zo ontwierp hij de Analytical Engine al met een CPU de "mill" in Babbage-terminologie en geheugen de "store" die van elkaar gescheiden waren Toch heeft Babbage geen invloed gehad op de ontwikkeling van de elektronische computers in de twintigste eeuw Na zijn dood raakten zijn ideeën en ontwerpen in de vergetelheid met name door een gebrek aan publicaties over zijn ideeën van de kant van Babbage zelf Daardoor moesten de ontwerpers van de elektronische computers de door Babbage al beschreven principes zelf opnieuw uitvinden Externe link De Chinese Muur of Grote Muur is een uit aarde en stenen opgetrokken verdedigingslinie in het noorden van China De ruim 6000 kilometer lange muur die in het Chinees lange muur van 10000 li heet moest het Chinees Keizerrijk beschermen tegen vijandelijke nomadische ruitervolkeren Het complex strekt zich uit van Shanhaiguan een stadswijk van Qinhuangdao aan de Golf van Bohai tot de Jiayupas nabij de stad Jiayuguan in de provincie Gansu De gehele verdedigingslinie inclusief verdedigingsgroeven van 359 kilometer en 2232 kilometer aan natuurlijke grenzen rivieren heuvels en bergen heeft een lengte van 8850 kilometer De huidige Grote Muur is grotendeels tot stand gekomen ten tijde van de Ming-dynastie 1368-1644 maar verdedigingsmuren hebben een lange historie in China Al in de Periode van Lente en Herfst 722 vChr 481 vChr werden deze gebouwd door de talrijke staten uit die tijd De eerste keizer van de Qin-dynastie Qin Shi Huangdi die China na een periode van oorlogen in 221 vChr onder zijn heerschappij verenigde versterkte bestaande muren en voegde deze samen tot een uitgestrekte verdedigingsbarrière aan de noordgrens van zijn rijk Geschiedenis Het eerste stuk muur dat geassocieerd wordt met de Grote Muur dateert waarschijnlijk uit de zevende eeuw vChr In de periodes Lente en Herfst en Strijdende Staten was China verdeeld in een aantal rivaliserende rijken die defensieve barrières langs hun grenzen bouwden Deze waren doorgaans opgetrokken met behulp van de arbeidsintensieve bouwtechniek van de aangestampte aarde pisé waarbij aarde en leem samengeperst worden tot een massieve massa Onder dreiging van de Xiongnu en andere noordelijke steppenvolken kregen de verdedigingsmuren van de rijken Zhao Yan en Qin vanaf de vierde eeuw vChr een systematisch karakter Qin Shi Huangdi veroverde uiteindelijk alle concurrerende staten en verenigde in 221 vChr China onder zijn bewind Het grootste bouwproject tijdens de elf jaar durende regering van deze megalomane keizer was het verenigen en versterken van de muren aan de noordgrens Een ander groot project was de bouw van zijn eigen mausoleum in Xi'an met het befaamde terracottaleger De offers die de bevolking tijdens de regering van Qin Shi Huangdi moest brengen waren echter zo groot dat het volk na zijn dood in opstand kwam en zijn dynastie plaats moest maken voor de Han-dynastie die ruim vier eeuwen zou regeren De Han-heersers breidden de Grote Muur nog verder uit maar in de eeuwen daarna raakte het verdedigingscomplex in verval In de dertiende eeuw veroverden de Mongolen onder leiding van Dzjengis Khan en zijn opvolgers geheel China en vestigden de Yuan-dynastie De Mongolen beheersten zowel het eigenlijke China als het noordelijke steppengebied en hadden uiteraard geen behoefte aan een verdedigingslinie ertussen De Venetiaanse ontdekkingsreiziger Marco Polo leefde jarenlang in het China van Koeblai Khan maar maakte in zijn reisverslag geen melding van de Grote Muur Deze situatie veranderde toen de Mongolen in 1368 werden verdreven door de autochtone Ming-dynastie De stichter van deze dynastie Zhu Yuanzhang r 1368-1398 gaf opdracht om een langere en sterkere muur dan voorheen te bouwen De eerste Ming-keizers kozen nog regelmatig voor een offensieve strategie tegen de Mongolen maar dit veranderde na de smadelijke nederlaag bij Tumu in 1449 Esen tajsj de leider van de Oirat-Mongolen versloeg daar een groot Chinees leger en nam de Ming-keizer Zhengtong gevangen Esen tajsj liet zijn gijzelaar een jaar later weer vrij omdat de Chinezen weigerden het verlangde losgeld te betalen Een nieuwe keizer had Zhengtongs plaats op de troon ingenomen Na dit debacle was er geen sprake meer van offensieve acties van de Chinezen in het steppengebied en concentreerde de Ming-dynastie zich op het uitbreiden en versterken van de Grote Muur Er werd een doorlopende verdedigingslinie van zon 6300 kilometer opgetrokken van de Hexi-corridor in Gansu tot aan de Golf van Bohai en de rivier Yalu aan de grens met Korea Het gebied was verdeeld in negen regios onder leiding van een militair bevelhebber die rapporteerde aan de keizerlijke minister van defensie Elke regio had een eigen vesting en strategische passen Vanuit ruim 1000 forten en uitkijktorens werd de wacht gehouden De wachtposten stonden onderling in contact met behulp van rooksignalen Gemiddeld was de Grote Muur anderhalve meter breed en vijf meter hoog De Muur heeft tientallen poorten die gebruikt werden voor de strak geregelde handel met de steppenvolken De meest oostelijke poort is Shanhaiguan aan de Golf van Bohai de meest westelijke poort is Jiayuguan in de gelijknamige stadsprefectuur Deze laatste poort werd veel gebruikt door reizigers op de zijderoute Uiteindelijk redde de Grote Muur de Ming-dynastie niet Begin zeventiende eeuw vormden de Mantsjoes in het noordoosten een steeds grotere bedreiging terwijl binnenlandse opstanden het gezag van de Ming ondermijnden In 1644 bezette de opstandeling Li Zicheng Peking waarop de laatste Ming-keizer Chongzhen zichzelf ophing aan een boom in het Jingshanpark in de Verboden Stad Verschillende Ming-generaals liepen over naar de Mantsjoes en openden de Grote Muur bij Shanhaiguan De Mantsjoes veroverden heel China en stichtten de Qing-dynastie de laatste keizerlijke dynastie van China Onder hun bewind werden de Chinese grenzen in het noorden en westen sterk uitgebreid en verloor de Grote Muur zijn militaire functie Heden De Muur is op veel plaatsen zwaar beschadigd of zelfs afgebroken Daarom mag er op sommige stukken niet meer gelopen worden De stenen zijn vaak voor andere doelen gebruikt of de muur is door erosie of oorlogsgeweld beschadigd Toch zijn er nog grote delen over De Muur begint of eindigt aan de zeezijde in de Golf van Bohai met het grote fort Shanhaiguan dat enige jaren geleden helemaal herbouwd is Dit fort heet de "Oude drakenkop" en is momenteel een vooral voor Chinese toeristen grote trekpleister Het fort ligt iets ten noorden van de havenstad Qinhuangdao De Chinese Muur is in 1987 opgenomen door de UNESCO op de werelderfgoedlijst In 2007 werd de Chinese Muur tot een van de zeven nieuwe wereldwonderen gekozen Trivia ; Onzichtbaarheid vanuit de ruimte Over de Grote Muur bestaat een hardnekkig broodjeaapverhaal het zou het enige door mensen vervaardigde bouwwerk zijn dat zichtbaar is vanaf de Maan De Muur is wel lang maar hij is veel te smal om zichtbaar te zijn Buzz Aldrin de tweede mens op de maan vertelde tijdens een lezing op de TU Delft in 2007 dat de Muur echt niet te zien is vanaf de Maan en dat zelfs de verschillende continenten amper uit elkaar te houden zijn De oorsprong van de zichtbaarheidsmythe ligt bij Robert Ripley 1893-1949 Deze Amerikaanse striptekenaar ondernemer en amateurantropoloog presenteerde in zijn Ripley’s Believe It or Not!-serie tal van rariteiten en onbekende weetjes aan een miljoenenpubliek waaronder dit verhaal Aangezien de eerste ruimtevaart pas dertig jaar later plaatsvond was er niemand die de bewering kon staven of weerleggen Niettemin sprak het verhaal wereldwijd tot de verbeelding Ook een bekend wetenschapper als Joseph Needham nam de bewering over in zijn standaardwerk Science and Civilisation in China In Chinese schoolboeken stond het verhaal tot 2003 als feit vermeld Dat jaar maakte Yang Liwei als eerste Chinese ruimtevaarder taikonaut 14 baantjes om de Aarde Hij noemde als enige tegenvaller van de vlucht dat de Muur niet te zien was Let wel de Maan is nog zo'n 1000 keer verder dan een astronaut in een lage omloopbaan bijvoorbeeld de Spaceshuttle of het ISS ; Metafoor In het huidig spraakgebruik wordt de metafoor "Chinese Muur" of "Chinese Wall" gebruikt om scheiding van bevoegdheden en informatie aan te duiden binnen bepaalde bedrijven of overheidsorganen Een Chinese Muur houdt in ieder geval een geheimhoudingsplicht binnen een afdeling van een organisatie in Zo hebben toezichthouders als bijvoorbeeld de Nederlandse Mededingingsautoriteit en de Autoriteit Financiële Markten "Chinese Muren" tussen de afdelingen die controlerend en de afdelingen die corrigerend optreden Zo wordt willekeur machtsmisbruik en belangenverstrengeling tegengegaan Afbeeldingen Externe links De Blauwe Lotus oorspronkelijke Franstalige titel Le Lotus bleu is het vijfde album uit de stripreeks Kuifje van de Belgische tekenaar Hergé 1907-1983 Het album komt na De sigaren van de farao waar het een rechtstreeks vervolg op is De originele versie in zwart-wit verscheen in 1936 in het Frans en de vernieuwde ingekleurde uitgave in 1946 in dezelfde taal Het album telt sinds 1946 62 pagina's Het verhaal werd voor het eerst gepubliceerd van 9 augustus 1934 tot en met 17 oktober 1935 in Le Petit Vingtième de wekelijkse jeugdbijlage van het Franstalige en Belgische dagblad Le Vingtième Siècle Het verscheen onder de titel De avonturen van Kuifje reporter in het Verre Oosten in het Frans Les aventures de Tintin reporter en Extrême-Orient De kleurenversie verscheen in 1947 in het Nederlands Een nieuwe vertaling volgde in 1974 Sinds de herdruk in 1982 is de tekening op de kaft van het boek aangepast De originele zwart-witversie werd in 1990 uitgebracht in een Nederlandse vertaling Personages die in dit album geïntroduceerd worden Tchang Tchong-Jen Het verhaal Het verhaal begint waar De sigaren van de farao ophoudt Kuifje is nog steeds te gast bij de maharadja van Rawajpoetalah in Brits-Indië Een fakir leest Kuifjes hand en ziet drie mannen voor wie Kuifje erg moet oppassen de fakir uit Kuifjes vorige avontuur die inmiddels uit zijn gevangenschap is ontsnapt een blanke man die door Kuifje dood wordt gewaand en een gele man met zwart haar en een bril Kuifje wordt even later benaderd door een Chinees die voor hij iets kan zeggen wordt vergiftigd met een pijltje met daarin het gekmakend vergif radjaïdjah hetzelfde gif als in De sigaren van de farao De man kan voordat het gif begint te werken enkel iets uitbrengen over een zekere Mitsuhirato in Shanghai Kuifje gaat vanwege die opmerking op onderzoek uit in Shanghai Daar net aangekomen heeft hij naar aanleiding van een incident met een afgetuigde riksjaloper een aanvaring met de racistische Amerikaanse zakenman Gibbons Deze is bevriend met JM Dawson de corrupte politiechef van de Internationale Concessie De Japanse zakenman Mitsuhirato vertelt Kuifje dat hij Kuifje via de Chinese bode heeft proberen te waarschuwen dat de maharadja in gevaar is omdat een deel van de organisatie van opiumhandelaren nog steeds actief is en smeekt Kuifje zo snel mogelijk naar hem terug te gaan Kort daarna worden twee aanslagen op Kuifje gepleegd Een onbekende Chinese jongeman redt Kuifje het leven door bovenop hem te springen op het moment dat er vanuit een passerende auto op hem geschoten wordt net na Kuifjes onderhoud met Mitsuhirato Diezelfde avond wordt een kop thee in Kuifjes hand door dezelfde persoon stuk geschoten net voordat hij ervan kan drinken Kuifje denkt dat dit een aanslag op zijn eigen leven was en probeert de dader te pakken maar even later blijkt dat Bobbie door het drinken van de thee is bedwelmd Later wordt er voor Kuifje een ontmoeting geregeld met deze jongeman die hem twee keer heeft gered maar als de ontmoeting plaatsvindt blijkt deze ook met radjaïdjah vergiftigd Kuifje besluit na het krijgen van een briefje zonder afzender waarin hij wordt teruggeroepen naar Indië om inderdaad terug te gaan naar de maharadja Mitsuhirato komt op de kade beleefd afscheid van hem nemen Kuifje wordt echter aan boord van het schip met chloroform ontvoerd en ontwaakt in het hoofdkwartier van de Zonen van de Draak een klein Chinees geheim genootschap dat de opiumhandel bestrijdt De leider is Wang Jen-Ghie wiens zoon Didi de jongeman is die Kuifje meerdere malen het leven redde Didi is inmiddels door de radjaïdjah volledig krankzinnig geworden Hij wil voortdurend mensen onthoofden onder het mom van "de weg vinden zoals Lao Tse zei" en alleen zijn vader kan hem in bedwang houden Wang vertelt Kuifje dat de ogenschijnlijk keurige Japanse zakenman Mitsuhirato in werkelijkheid een spion voor Jaoan is en tevens één van de grootste opiumsmokkelaars die in China actief is Mitsuhirato had al eerder door dat Kuifje erop uit was gestuurd hem in de gaten te houden Om Kuifje te misleiden had hij zich tijdens hun onderhoud als vriend voorgedaan en gelogen over de toedracht van de Chinese bode die in werkelijkheid was gestuurd door de Zonen van de Draak Het briefje waarin Kuifje werd teruggeroepen was door Mitsuhirato opgesteld Kuifje gaat naar Mitsuhiratos opiumkit De Blauwe Lotus en volgt de spion Kuifje ziet dat Mitsuhirato samen met enkele handlangers treinrails opblaast en vervolgens tegenover de Internationale Concessie van Shanghai de Chinezen hiervan de schuld geeft Zo zet Japan een incident in scène om zijn inval in China te rechtvaardigen Kuifje wordt door Mitsuhirato en diens handlangers betrapt gevangengenomen en met radjaïdjah geïnjecteerd Een Zoon van de Draak heeft het gif echter voortijdig vervangen Kuifje weet te ontsnappen door te doen alsof het gif heeft gewerkt Als Mitsuhirato even later ontdekt dat hij is bedrogen probeert hij Kuifje dood te schieten en daarna dood te steken maar beide pogingen mislukken want de Zoon van de Draak heeft ook met Mitshuratos dolk en pistool geknoeid Kuifje slaat Mitsuhirato tegen de grond Mitsuhirato doet daarop wegens poging tot moord aangifte tegen Kuifje bij de Japanse autoriteiten die een prijs op Kuifjes hoofd zetten Gibbons onderweg naar Shanghai ziet Kuifje toevallig lopen en geeft hem aan bij de Japanners Kuifje verbergt zich echter waarop de Japanse commandant Gibbons voor straf in hechtenis laat nemen Kuifje besluit terug te gaan naar de Internationale Concessie van Shanghai om een tegengif voor Didi te zoeken De Internationale Concessie blijkt voor hem echter ook niet veilig omdat Dawson bevel heeft gegeven tot Kuifjes arrestatie opdat Gibbons vrij kan komen Kuifje verschuilt zich in een bioscoop waar hij een polygoon-journaal ziet waarin melding wordt gemaakt van professor Fan Se-Yung een expert op het terrein van krankzinnigheid Kuifje gaat daarop naar professor Fans huis maar die is tegen twaalven nog niet thuis Hij is echter allang weggegaan bij zijn vriend Lioe en had al thuis moeten zijn Kuifje zoekt een bekende van hem op Rastapopoulos Die lijkt zeer verbaasd en vertelt dat hij de professor vlak voor zijn huis had afgezet Op de plaats waar de auto stond ontdekt Kuifje een visitekaartje van Gibbons Kuifje zoekt Gibbons op die verklaart de professor inderdaad gesproken te hebben Daarna belt Gibbons onmiddellijk Dawson op Kuifje wordt gearresteerd en uitgeleverd aan de Japanners die hem ter dood veroordelen vanwege de vermeende moordaanslag op Mitsuhirato en omdat hij zich heeft voorgedaan als een Japanse generaal door diens uniform te stelen en zo het Japanse leger in China te misleiden Mitsuhirato bezoekt Kuifje in zijn cel en biedt hem een hoog bedrag en zijn vrijheid aan als hij voor Japan wil gaan spioneren en wil zeggen waar het gestolen gif is maar Kuifje schopt Mitsuhirato naar buiten Daarmee lijkt Kuifjes lot definitief bezegeld; het hakmes wordt geslepen om hem de volgende dag te onthoofden Maar het loopt anders de Zonen van de Draak bevrijden Kuifje en smokkelen hem Shanghai uit in een gestolen pantserwagen In een brief van professor Fan blijkt dat hij gegijzeld is en gevangen zit in een stad aan de Jangtsekiang waar Kuifje naartoe reist De rivier is buiten zijn oevers getreden en Kuifje redt een jongen genaamd Tchang van de verdrinkingsdood Mitsuhirato en Dawson die schulden heeft bij de Japanner maken intussen opnieuw een overeenkomst Dawson zal de Chinese veiligheidsdienst toestemming vragen Kuifje op grond van een valse beschuldiging op Chinees grondgebied te mogen arresteren Dawson stuurt de detectives Jansen en Janssen tegen hun zin achter Kuifje aan maar Tchang steelt hun machtiging op het moment dat ze Kuifje oppakken en vervangt deze door een papiertje met onzin erop Zodoende worden Jansen en Janssen op het politiebureau voor gekken aangezien en mag Kuifje vrijuit gaan Later proberen de twee detectives Kuifje te arresteren in een treinstation maar ook dat mislukt waarbij de detectives één voor één op hun gezicht vallen en in het ziekenhuis belanden Mitsuhirato doet opnieuw een poging; hij geeft een als fotograaf vermomde huurmoordenaar opdracht Kuifje dood te schieten Kuifje raakt gewond aan een schouder maar weet met Tchang de man te overmeesteren Kuifje verblijft een week bij Wang Jen-Ghie om aan zijn schouder te herstellen Professor Fan blijkt vervolgens niet in de stad aanwezig hij is ontvoerd op last van Mitsuhirato De brief was bedoeld om Kuifje op een dwaalspoor te brengen Intussen zijn Wang zijn vrouw en hun zoon ontvoerd door Mitsuhirato en diens handlangers Door zich in een olievat te verbergen dringt Kuifje door in de kelder van de Blauwe Lotus Het blijkt een valstrik en Kuifje wordt gevangengenomen Didi wordt binnengebracht die opgedragen wordt zijn ouders en Kuifje te onthoofden Yamato een handlanger van Mitsuhirato krijgt de opdracht Didi dood te schieten als die klaar is met het onthoofden Rastapopoulos is ook aanwezig Hij blijkt de Grote Meester te zijn die de opiumsmokkel leidt Rastapopoulos en Mitsuhirato zijn de twee onbekende mannen die de fakir in Kuifjes hand zag Als Kuifje en meneer en mevrouw Wang op het punt staan door Didi onthoofd te worden komen Tchang en de Zonen van de Draak gewapend uit andere olievaten tevoorschijn Kuifje en de zijnen hadden de valstrik namelijk al voorzien al leek het er even niet op dat Tchang in zijn gedeelte van de tegenactie zou slagen De drie in de kelder van De Blauwe Lotus aanwezige schurken worden gearresteerd en professor Fan wordt heelhuids teruggevonden Uit documenten wordt het bewijs geleverd dat Mitsuhirato een spion is die de treinaanslag in scène heeft gezet Japan ontkent en treedt uit protest uit de Volkenbond Mitsuhirato pleegt seppuku in zijn cel Dawson en Gibbons zien tandenknarsend hun plannen mislukken maar blijven buiten schot Uiteindelijk wordt Didi dankzij professor Fan genezen en wordt Tchang door meneer Wang als zijn zoon geadopteerd Jansen en Janssen komen Kuifje opzoeken Ze zijn tot het inzicht gekomen dat het niet correct was de bevelen van Dawson op te volgen Kuifje neemt ontroerd afscheid van zijn Chinese vrienden en gaat per boot terug naar Europa Achtergrond De Blauwe Lotus is het eerste Kuifje-album waarvoor Hergé zich grondig gedocumenteerd heeft Dat deed hij op advies van pater Léon Gosset Deze bracht hem in contact met Lou Tseng-Tsiang 1871-1949 Tchang Chong-jen 1907-1998 Tchiao Tcheng-tchi een kenner van het Chinese theater en zijn verloofde Lin afkomstig uit Shanghai Het is vooral Tchang Chong-jen die erg betrokken raakte bij de totstandkoming van de strip Elke zondagmiddag voor meer dan een jaar komt Tchang bij Hergé thuis om de Chinese kleding en de achtergronden van de in die week gemaakte tekeningen te controleren op juistheid Tchang leerde Hergé om soepeler en minder hoekig te tekenen en hij was het die de Chinese geschriften kalligrafeerde Ook wijdde hij hem in in de Chinese filosofie Zijn invloed is dusdanig groot dat Hergé voorstelde om het verhaal samen met hem te signeren Tchang weigerde maar kalligrafeerde wel het laatste deel van zijn naam op een van de tekeningen Als dankbetuiging werd door Hergé aan een van de stripfiguren in het verhaal de naam Tchang gegeven Tchang is daarmee de enige levende persoon die met zijn eigen naam in een Kuifjealbum voorkomt De stripfiguur Tchang ontstond omdat Hergé en Tchang Tchong-Jen van mening waren dat Kuifje in het verhaal een metgezel nodig had In eerste instantie dachten ze aan een oudere man maar vanwege het avontuurlijke karakter van het scenario zagen ze daar vanaf Om eventuele complicaties over een liefdesrelatie te voorkomen vonden ze de aanwezigheid van een jonge vrouw naast Kuifje eveneens ongewenst Daarop werd gekozen voor een jongeman Centraal staat de opiumhandel die een belangrijke rol speelde in toenmalig China Het verhaal is inhoudelijk realistischer dan de meeste andere verhalen uit de Kuifje-reeks afgezien van de bovennatuurlijke elementen zoals het toekomst voorspellen door de fakir en de radjaïdjah een gif dat krankzinnig maakt en wordt door sommigen als het beste verhaal van de serie gezien In het verhaal komt bijna geen geofictie voor zoals vaak het geval is in veel latere Kuifjeverhalen; alle in De Blauwe Lotus voorkomende plaatsen bestaan echt en zijn voor het overgrote deel realistisch uitgebeeld In De Blauwe Lotus doet Hergé voor het eerst een serieuze poging een politieke situatie te beschrijven Zo komt het Mantsjoerije-incident van 18 september 1931 erin voor Japanse troepen beschadigden die dag met explosieven een spoorlijn in Mantsjoerije en legden de schuld bij de Chinezen dat de Japanners als voorwendsel gebruikten voor een invasie in China Ook het uittreden van Japan uit de Volkenbond wordt weergegeven en er is terloops een verwijzing naar de Bokseropstand Tchang Tchong-Jen verwerkte in de Chinese opschriften enkele anti-Japanse slogans Dit veroorzaakte heftige kritiek van Japan dat zich beklaagde bij het Belgische ministerie van Buitenlandse Zaken In China daarentegen was Song Meiling de echtgenote van de toenmalige machthebber Chiang Kai-shek dusdanig verheugd met het album dat zij Hergé in december 1939 op haar kosten uitnodigde voor een bezoek aan haar land Ook racisme is een thema Zo slaat de Amerikaanse zakenman WR Gibbons een Chinese riksjaloper die per ongeluk tegen hem opgelopen is en heeft hij het over "spleetogen" en "die vuile gelen" om tegelijkertijd hoog op te geven over de standaard van de westerse beschaving Kuifje wijst Gibbons terecht Vrijwel alle Japanners die in het verhaal voorkomen worden door Hergé op stereotype wijze als slechteriken weergegeven De belangrijkste in het verhaal Mitsuhirato wordt afgebeeld met extreem lange tanden en een neus die op die van een varken lijkt Zijn snor lijkt doornig en zijn haren hebben iets stekelachtigs De Chinezen daarentegen worden afgebeeld als vriendelijk en het slachtoffer van Japanse en westerse imperialisten Titel en cover Door Hergé werd een nieuwe titel bedacht voor de eerste uitgave van het album Zijn voorkeur en die van Charles Lesne van zijn uitgeverij Casterman gingen uit naar een met een geheimzinnige en tegelijkertijd exotische uitstraling Hergé kwam op de proppen met die van De Blauwe Lotus "Het is kort doet Chinees en geheimzinnig aan" aldus Hergé Zijn biograaf Pierre Assouline schrijft dat de titel misschien geïnspireerd is op het werk van Victor Segalen waarin Hergé geïnteresseerd was en die het in een van zijn boeken heeft over een geheim Chinees bondgenootschap de Blauwe Lotus De biografen van Tchang Chong-Jen Jean-Michel Coblence en Tchang Yifei een dochter sluiten die mogelijkheid niet uit maar denken eerder dat Hergé de film Shanghai Express van Josef von Sternberg uit 1932 gezien heeft die een jaar later in Europa in de bioscopen draaide Daarin komt een telegram in beeld met de tekst "Blue Lotus lost must have red blossoms midnight" Blauwe Lotus verloren moet rode bloesems hebben bij middernacht Volgens Coblence en Tchang is de tekening op de voorkant van het album geïnspireerd door een cover van het tijdschrift A-Z Daarop zijn de contouren van een rode draak zichtbaar met daaronder een afbeelding van de actrice Anna May Wong die een rol heeft in de film Shanghai Express Publicaties Voor de eerste kleurenversie van 1946 diende het album om papier uit te sparen ingekort te worden Alle kleurenalbums moesten van uitgeverij Casterman een gelijke lengte krijgen van 62 pagina's Aangezien ook de andere albums in kleur werden omgezet trok Hergé personeel aan om hem te helpen Zijn belangrijkste helper was Edgar P Jacobs Het blauw van de Chinese kledij van Kuifje en het groen van het overhemd van Tchang zijn van hem afkomstig Volgens Hergé deed Jacobs zijn uiterste best om de rode lak van de Chinese zuilen zo goed mogelijk na te kleuren Hiervoor gebruikte hij een vleugje vermiljoen en een snuifje oker Bij het drukken kwam echter een ander kleur rood tevoorschijn De vijf buitentekstplaten verdwenen in de editie van 1946 Daarvoor in de plaats kwamen overzichtstekeningen van een straat in Shanghai p 6 een pascontrole bij een fictieve stadspoort p 26 Jansen en Janssen die achtervolgd worden door een stoet lachende Chinezen p 45 en die van de opiumkit De Blauwe Lotus waarbij Kuifje zijn hoofd door het gordijn steekt p 59 De Chinese karakters werden opnieuw ingetekend deze keer niet door Tchang Chong-Jen In de originele albumuitgave uit 1935 wordt Tchang alleen opgevoerd onder zijn familienaam Tchang en in 1946 bij de eerste kleurenuitgave onder zijn volledige naam Tchang Tchong-Jen De illegale Chinese zwart-wit uitgave in de Volksrepubliek China van 1 december 1984 verscheen in twee delen met elk 190 pagina's Het eerste bevat op de kaft een ingekleurde afbeelding van een wegfietsende Kuifje die achterom kijkt een plaat uit het album Het andere heeft op de voorkant de ingekleurde afbeelding met de draak en Kuifje en Bobbie in een Chinese vaas In Japan wordt dit album sinds 1993 uitgegeven In tegenstelling tot de meeste andere vroege Kuifjeverhalen zijn voor de kleurenversie van de De Blauwe Lotus alleen de eerste vier pagina's van het album in zijn geheel hertekend waardoor Kuifje gedurende het grootste deel van het verhaal een rond in plaats van een eivormig hoofd heeft Dezelfde oude tekenstijl is ook terug te zien in het volgende verhaal Het gebroken oor Wetenswaardigheden Ter voorbereiding kocht Hergé onder andere het fotoboek Von China und Chinesen van Heinz von Perckhammer uit 1931 met 63 foto's uit voornamelijk Peking Paul Hymans de eerste president van de Volkenbond en ten tijde van de publicatie van het verhaal in Le Vingtième Siècle minister van Buitenlandse Zaken van België werd door Hergé geportretteerd Hij komt ook voor in het album in zowel de zwart-witversie als in de ingekleurde Hij is de figuur met wit haar en witte snor die met anderen luistert naar een redevoering van een Japanse diplomaat die tijdens een vergadering van de Volkenbond aankondigt dat het Japanse leger optrekt naar China De Blauwe Lotus werd in 1999 verkozen in Le Mondes verkiezing van de 100 beste boeken van de eeuw tussen tal van literaire werken Het behaalde de achttiende plaats Aan het begin van het verhaal luistert Kuifje naar kortegolfberichten De avonturen van Kuifje Frans Les Aventures de Tintin is een reeks stripalbums over de fictieve reporter Kuifje getekend door de Belgische schrijver tekenaar Hergé De reeks startte in 1929 en het eerste album verscheen in 1930 De eerste Nederlandstalige druk verscheen in 1946 Van een aantal albums werden in de loop der jaren vernieuwde versies uitgegeven Per maart 2014 waren Kuifjealbums verschenen in 110 talen en dialecten Geschiedenis Kuifje begon als stripverhaal in Le Petit Vingtième de jongerenbijlage van de rooms-katholieke krant Le Vingtième Siècle met het verhaal van Kuifje in het land van de Sovjets Als rooms-katholiek dagblad was de Siècle sterk gekant tegen het communisme en de parodie op de Sovjets moet in dat licht gezien worden Zo laat een Russische communist in het album aan westerse communisten zien hoe goed de fabrieken in de Sovjet-Unie draaien Kuifje gaat de zaak van naderbij bekijken en ontdekt dat de rook uit de schoorstenen komt van gestapeld hooi dat verbrand wordt Hergé beweerde dat Kuifje in de beginjaren onbewust op zijn broer Paul gebaseerd was Kuifje kreeg Pauls kuif leeftijd 16-17 houdingen gebaren en karakter Het beroep van avontuurlijke reporter was geïnspireerd op de Franse journalist Albert Londres< ref> Al voor het ontstaan van Kuifje had de tekenaar een duo bedacht bestaande uit een jongeman en een hondje Er is slechts een klein verschil tussen de figuur en de naam van Totor PL van de Meikevers zijn allereerste ballonstrip die hij in december 1928 voor het Belgische satirische weekblad Le Sifflet maakte en die van Kuifje Tintin Realisme Hergé verwees in zijn Kuifje-albums vaak naar actuele gebeurtenissen In De Blauwe Lotus wordt verwezen naar het spoorwegincident bij Moekden in augustus 1931 het bestaan van de Internationale Concessie in Shanghai en het vertrek uit de Volkenbond van Japan in 1933 Verder zijn de verhalen doorspekt met verwijzingen naar en parodieën op historische gebeurtenissen uit de twintigste eeuw Zo kan De scepter van Ottokar 1939 bijvoorbeeld gelezen worden als een parodie op de Anschluss van Oostenrijk bij nazi-Duitsland Onder meer de naam van de Bordurische leider Müsstler verwijst daar naar het is een combinatie van Hitler en Mussolini Oefent Hergé met De scepter van Ottokar nog onderhuidse kritiek uit op het Duitse rijk in wording dan komt hij door het album De geheimzinnige ster 1942 met heel wat controverse in aanraking Het verschijnt in volle oorlogstijd en valt op doordat de antagonisten in het verhaal oorspronkelijk onder de Amerikaanse vlag opereerden en geleid werden door een Jood die de naam Blumenstein kreeg Bij een herziening van het album na de oorlog wordt Amerika vervangen door het fictieve São Rico Ook de man achter de geldzuchtige operatie krijgt een in Hergés oren minder Joods klinkende nieuwe naam Bohlwinkel een verwijzing naar het Brusselse bollewinkel; snoepwinkel Wat Hergé toen niet wist is dat ook Bohlwinkel een veel voorkomende Joodse naam is In de oorspronkelijke versie van Kuifje en het Zwarte Goud werd verwezen naar de oorlogsdreiging in 1939 Toen Hergé het album na de Tweede Wereldoorlog voltooide werd het conflict verplaatst naar het Palestina van die tijd waar onder de ogen van het Britse mandaatbestuur Joodse en Palestijnse verzetsgroepen elkaar bestreden In latere versies zijn de verwijzingen naar het Joods-Palestijnse conflict verwijderd Dat Hergé zijn tijd soms ver vooruit was bewijzen de albums Raket naar de maan 1953 en Mannen op de maan 1954 Aan deze visie van de auteur op de ruimtevaart ging een uitgebreide studie van de modernste wetenschappelijke inzichten vooraf Het maken van de twee albums nam zes jaar in beslag De raket waarmee de protagonisten naar onze satelliet reizen is gebaseerd op de door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde V2-raket In De zaak Zonnebloem geeft Hergé een parodie weer op dictatoriale regimes in het algemeen en op de satellietstaten van de Sovjet-Unie in het bijzonder Bordurië het fictieve land waar het zich voor een deel afspeelt wordt beheerst door uniformen met een rode schouderband met witte cirkel en zwart embleem in de vorm van een snor Kuifje en de Picaro's schetst een karikatuur van Zuid-Amerika en zijn kenmerkende revoluties In dit album weet Kuifje generaal Alcazar ertoe te bewegen geen executies te laten plaatsvinden als hij aan de macht komt Alcazar laat duidelijk merken dat hij het hier niet mee eens is en aan het eind geeft zelfs generaal Tapioca die geëxecuteerd zou moeten worden toe dat hij dit een belediging van de San-Theodoraanse cultuur vindt Afgezien van een aantal fictieve staten kent Kuifje ook enkele fictieve talen Hiervan zijn vooral het Syldavisch en de taal van de Arumbaya-indianen vaandeldragers In beide gevallen worden voortdurend elementen uit het Brusselse stadsdialect het Marols in een Slavisch respectievelijk indiaans jasje gestoken Lijst van albums Subtiele wijzigingen Niet afgemaakt in 1940 Sinds 1976 wordt op de achterkant van elk album de verschillende kaften van de titels gedrukt Voorheen was dit een lijst van de titels met daaromheen Kuifje kapitein Haddock professor Zonnebloem en andere bekende creaties van Hergé In de jaren 70 en 80 werd de nieuwe Nederlandse vertaling van de albums op de markt gebracht Andere albums De volgende albums zijn niet zelf door Hergé gemaakt maar door Studio Hergé Hergé Foundation samengesteld en ingedeeld op basis van de filmbeelden waar de albums op zijn gebaseerd Uit de handel Voor de film '' uit 2011 verschenen onder meer de volgende boeken Kuifjebewerkingen Personages In alfabetische volgorde Invloed De stripserie Kuifje is van grote invloed geweest op de ontwikkeling van de Europese strip en kent veel navolging Enkele series die duidelijke overeenkomsten vertonen De fantastische avonturen van Isabelle Avondrood Jacques Tardi Victor Vallei Stanislas Rullier Piet Pienter en Bert Bibber Pom X Charles Burns< ref> Verwijzingen in andere stripreeksen Op de aankondiging van Kiekeboe-album 26 Album 26 bedenkt Kiekeboe zelf een titel De scepter van Ottokar Zijn zoontje maakt hem erop attent dat dit al een titel van een avontuur van Kuifje is Urbanus-album 47 De harem van Urbanus bevat veel verwijzingen naar Kuifje Er zijn onder andere de vaas uit De Blauwe Lotus de maanraket uit Raket naar de maan en de duikboot uit De schat van Scharlaken Rackham te herkennen Bij de titelrolopsomming van Urbanus-album 56 Kermis in de Hel is Kuifje te zien Ook in album Wat voorafging is Kuifje te zien Paniek in Stripland bevat een verwijzing naar Kuifje In Suske en Wiske-album Het machtige monument is op de laatste pagina Kuifje die een ijsje eet te zien In het album De kleurenkladder komt Lambik Bobbie tegen Bobbie komt ook voor in een cartoon van Guust Kwabbernoot noemt hem schattig maar vraagt zich af of hij niet beter terug moet naar zijn baasje In het buiten de normale serie verschenen album Piccolo in veldgroen van Robbedoes en Kwabbernoot wordt heel wat gerefereerd aan het werk van Hergé Kuifje duikt zeer sporadisch op in andere stripverhalen bijvoorbeeld in een avontuur van De 4 helden van François Craenhals Parodieën Er zijn vele parodieën op Kuifje gemaakt meestal met een politieke of seksuele inhoud Tegen deze parodieën wordt doorgaans sterk opgetreden door de erven Hergé Een voorbeeld hiervan betreft een zaak tussen kunstenaar Ole Ahlberg en de erven Hergé welke anno 2010 tot bij de hoogste Belgische rechtsinstantie het Hof van Cassatie wordt uitgevochten De uitspraak zal belangrijk zijn in het aflijnen van de grenzen tussen plagiaat en parodie< ref> Enkele parodieën Efdé Kuifje in Zwitserland Martin Lodewijk als W Vandersteen Kuifje in El Salvador Kuifje en de vervalsers Een jonge reporter aan de rol Jan Bucquoy Het Sexuele Leven Van Kuifje 2 delen Erkenning Van 20 tot en met 23 juli 2005 werd in Brussel een Kuifje-festival gehouden Ter gelegenheid hiervan werd in de Stoofstraat nabij de Grote Markt Brussel een fresco aangebracht Op 14 mei 2007 bracht de Koninklijke Munt van België een vel postzegels uit met daarop de Kuifje-albums De Belgische staat heeft in 2007 een speciale munt van 20 euro uitgegeven als eerbetoon aan de grootste succestekenaar die het land ooit kende Tintinofiel Experts van de avonturen van Kuifje over zowel de inhoud als de achtergronden worden tintinofielen genoemd Wereldwijd zijn er diverse fanclubs van de avonturen van Kuifje In Nederland is het Hergé Genootschap actief Een bekend Belgisch tintinofiel was Stéphane Steeman Marktwaarde Eerstedrukuitgaven en originele tekeningen zijn begeerd bij verzamelaars en halen hoge prijzen Zo ging in 2008 een originele gouache van de eerste Kuifje-cover voor € 650000 van de hand In 2012 werd een gouache van de eerste omslag van Kuifje in Amerika verkocht voor meer dan 11 miljoen euro met kosten meer dan 13 miljoen en in 2014 werd een door Hergé in 1937 getekende plaat van Kuifje geveild voor 25 miljoen euro de hoogste prijs ooit betaald voor een stripobject Het gaat om een dubbele pagina getekend in Chinese inkt die werd gebruikt voor de binnenkant van de kaften van de Kuifje-albums die tussen 1937 en 1958 zijn verschenen Externe links een uitgebreide website over alle vertalingen van Kuifje De sigaren van de farao oorspronkelijke Franstalige titel Les Cigares du pharaon is het vierde album uit de reeks Kuifje-strips van de Belgische tekenaar Hergé Het verhaal wordt vervolgd in De Blauwe Lotus Er bestaan twee hoofdversies van dit boek Het originele in zwart-wit uit 1934 en de vernieuwde ingekleurde uit 1955 Het album kent drie verschillende tekeningen als kaft De eerste Nederlandse vertaling dateert uit 1955 In 1983 verscheen een nieuwe Nederlandse vertaling De originele zwart-witversie met Nederlandse vertaling verscheen in 1990 Personages die in dit album geïntroduceerd worden Professor Siclone Rastapopoulos Oliveira da Figueira Allan Thompson Verhaal Het verhaal begint in de Rode Zee op het dek van het schip De Epomeo waarmee Kuifje en zijn hond Bobbie bezig zijn aan een zeereis richting Sjanghai Aan boord ontmoet Kuifje een wat verstrooide man ene professor Siclone een egyptoloog die op zoek is naar het graf van farao Kih-Oshk en Kuifje uitnodigt hem te vergezellen Professor Siclone heeft hierover een belangrijk papyrusdocument in zijn bezit waarvan hij even dacht dat het overboord was gewaaid De professor en Kuifje hebben terloops een korte aanvaring met de onvriendelijke Roberto Rastapopoulos Een onbekende die onzichtbaar blijft wil niet dat Kuifje en professor Siclone de graftombe ontdekken en zorgt ervoor dat Kuifje op de hielen wordt gezeten door twee detectives Jansen en Janssen Kuifje wordt door hen opgepakt voor vermeende heroïnesmokkel maar ontsnapt en komt alsnog aan in Port Said waar hij Siclone weer ontmoet Samen trekken ze de woestijn in en Siclone ontdekt de tombe in gezelschap van Kuifje en Bobbie Enkele ogenblikken later blijkt Siclone verdwenen te zijn De deur van de tombe opent zich vanzelf en Kuifje en zijn hond betreden de tombe waar ze ontdekken dat alle op mysterieuze wijze verdwenen geleerden die de tombe ooit betreden hebben gemummificeerd zijn en dat hij Siclone en Bobbie de volgende doelwitten zijn; er staan enkele nog lege sarcofagen met hun namen erop Kuifje beseft dat hij in gevaar is en moet ontsnappen Even later vindt hij grote kisten met sigaren met het teken van farao Kih-Oshk Kort daarna vallen Kuifje en Bobbie bewusteloos door binnenkomende rook Kuifje Siclone en Bobbie worden door de organisatie in evenveel sarcofagen ondergebracht op het schip van Allan Thompson een Britse drugssmokkelaar Wanneer Thompson ontdekt wordt door de kustwacht smijt hij de sarcofagen overboord onwetend dat zich daarin Kuifje Bobbie en Siclone bevinden Het drietal komt in een zware stom terecht en Kuifje en Bobbie raken de professor kwijt Ze dreigen even later verzwolgen te worden door een grote golf Op een volgend plaatje worden ze wakker op een andere boot De bemanning blijkt hen gered te hebben van de verdrinkingsdood Aan boord is ook de koopman Oliveira da Figueira door wie Kuifje zich van alles laat aansmeren Even later worden Kuifje en Bobbie netjes aan land gezet Kuifje ontmoet in de woestijn de sjeik Patrash Pasha en verstoort even later per ongeluk een filmscène bij de filmproducent Rastapopoulos die hij eerder op De Epomeo was tegengekomen Ze bieden elkaar hun verontschuldigingen aan Dan keert Kuifje terug naar de boot waarop hij gered werd en ontdekt per toeval dat die gebruikt wordt voor wapensmokkel De bemanning neemt hem en Bobbie gevangen Ondertussen wordt ook deze boot gezien door de kustwacht en er ontspint zich een vuurgevecht De detectives Jansen en Janssen komen aan boord en houden Kuifje een tweede keer aan die echter ontsnapt opnieuw wordt opgepakt en weer weet te vluchten Kuifje besluit op zoek te gaan naar de verdwenen professor en krijgt van Rastapopoulos spullen mee voor een veilige tocht Tijdens zijn tocht wordt Kuifje beschoten en komt hij Jansen en Janssen nog een keer tegen Opnieuw weet hij hen achter zich te houden en uiteindelijk komt Kuifje aan bij een stad waar net een burgeroorlog is uitgebroken Kuifje wordt opgeroepen in het leger te dienen Wanneer hij in de la van een officier een doos sigaren vindt dezelfde als die in de graftombe wordt hij ontdekt en wegens spionage ter dood veroordeeld Kuifje weet te ontsnappen uit zijn cel maar wordt opnieuw opgepakt geëxecuteerd en begraven De kogels blijken echter losse flodders te zijn en zijn graf is hol Via een kachelpijp kan hij ademhalen Hij wordt uitgegraven en het blijken Jansen en Janssen te zijn die een en ander geregeld hadden om zijn executie te voorkomen om hem daarna te kunnen arresteren Kuifje vlucht door een vliegtuig van de Arabieren te stelen en vliegt naar Brits-Indië waar hij een noodlanding moet maken In het oerwoud ontmoet hij professor Siclone weer die krankzinnig blijkt te zijn geworden Kuifje brengt Siclone naar een hulppost vanwaar de professor naar een inrichting gebracht zal worden Tijdens Kuifjes verblijf in de hulppost probeert de professor hem te vermoorden Kuifje ontkomt en verneemt dat de professor handelde in opdracht van een fakir die Kuifje wil laten doden door "de man die schrijft" Aangezien er een schrijver aanwezig is in de hulppost besluit Kuifje hem te ondervragen Onder dwang vertelt hij dat er een bende is van drugssmokkelaars die Kuifje uit de weg wil ruimen Hij is bereid Kuifje te vertellen wie de grote baas is Hij wordt voordat hij verder iets kan zeggen in zijn nek getroffen door een gifpijltje en vertelt dat het pijltje gevuld is met een gif dat gek maakt Siclone is ook al het slachtoffer hiervan geworden en wordt daarna eveneens krankzinnig Als Kuifje de volgende dag de professor en de schrijver naar de inrichting brengt blijkt hij zonder het te weten een brief bij zich te hebben waarin staat dat hijzelf gek is maar dit constant ontkent Dit is uiteraard het werk van de bende geweest Kuifje wordt opgesloten en krijgt een dwangbuis om terwijl de professor en de schrijver vrijuit gaan Kuifje ontsnapt en vlucht Hij stapt op een voorbijrijdende trein maar moet Bobbie achterlaten Deze bijt een heilige koe en wordt voor straf ter dood gebracht Vlak voordat hij met een mes wordt neergestoken wordt hij gered door Jansen en Janssen die hopen dat ze met hem Kuifje vinden Deze is gearresteerd door de politie en wordt in een ambulance teruggebracht naar de krankzinnigeninrichting Onderweg heeft de ziekenauto een ongeluk en Kuifje wordt uit de ambulance geslingerd Kuifje ontmoet een maharadja redt zijn leven en dat van zijn zoon en wordt als dankbetuiging door de vorst als gast in zijn paleis uitgenodigd De maharadja weet dat de bende opium smokkelt en is hier fel tegen waardoor ook hij een doelwit van de bende is geworden Diezelfde nacht probeert de fakir de maharadja met een gifpijl te raken maar Kuifje voorkomt dat door een pop in diens bed te leggen die de pijl opvangt Via een geheime gang in een uitgeholde boom ontdekt Kuifje de schuilplaats van de bende Hij vermomt zich onherkenbaar als een van de bendeleden na een van hen te hebben overmeesterd maar de voorman wordt tijdens de vergadering telefonisch voor Kuifje gewaarschuwd Deze vraagt elk lid een voor een in een andere ruimte om het wachtwoord om op die manier de spion te achterhalen Kuifje wordt als eerste ondervraagd overmeestert de voorman en weet alle anderen een voor een te overrompelen Het blijkt om de bende van Kih-Oshk te gaan die het graf van de gelijknamige farao als opslagplaats gebruikt Tot de andere bendeleden behoren het echtpaar Snowball bij wie Kuifje op bezoek is geweest de raadsheer van de maharadja en de kolonel door wie Kuifje ter dood werd veroordeeld Dan betreden ook de maharadjah en Jansen en Janssen de geheime ruimte De detectives zijn niet langer uit op Kuifjes arrestatie De Egyptische politie heeft hun verteld dat hij aan de goede kant staat Alleen de fakir ontkomt en niet lang daarna ontvoert hij samen met de geheimzinnige bendeleider de zoon van de maharadja Kuifje raakt hen op het spoor en achtervolgt hen Kuifje weet de fakir te overmeesteren maar de geheimzinnige baas stort in een ravijn in een poging Kuifje onder een rots te verpletteren Zijn lichaam wordt niet gevonden en iedereen neemt aan dat hij dood is Na de arrestatie van de bende blijft Kuifje tijdelijk bij de maharadja als dank dat Kuifje zijn zoon heeft gered Kuifje ontdekt dan pas dat in de sigaren met het merk van de farao opium verborgen zit Hier eindigt het verhaal hoewel een aantal verhaallijnen duidelijk nog niet af zijn Deze worden in De Blauwe Lotus vervolgd Achtergrond De sigaren van de farao speelt zich vooral af in het Britse mandaatgebied Egypte en Brits-Indië waar Kuifje betrokken raakt bij een mysterieuze zaak met sigaren van het merk Flor Fina waarin opium zit Opiumhandel is een vaker terugkerend thema in de Kuifjestrips De Britten hebben een nogal negatieve plaats in het verhaal zij zijn betrokken bij de smokkel De tweede gemummificeerde egyptoloog van rechts op de omslag heet EP Jacobini een verwijzing naar Edgar P Jacobs de auteur van Blake en Mortimer een goede vriend van Hergé Jacobs hielp Hergé met het tekenen van achtergronden en de inkleuring van een tiental Kuifjeverhalen waaronder dit verhaal Een andere heet Lord Carnaval waarmee verwezen wordt naar Lord Carnarvon de financier van de opgravingen die in 1922 leidden tot de vondst van het graf van Toetanchamon De mummies refereren aan de vermeende vloek van de farao Dat doet ook het deel in het verhaal waarbij Kuifje en Bobbie in de Egyptische tempel hallucineren dat ze ontvoerd worden door Egyptenaren uit de oudheid In het oorspronkelijke album duurde Kuifjes ontdekking van de bende van Kih-Oskh langer en kwam hij tijdens zijn tocht door de onderaardse gangen ook cobra's en krokodillen tegen Uiteindelijk werden die beelden te angstaanjagend geacht voor kinderen en in latere versies geschrapt Onduidelijkheden Pierre Assouline een van de biografen van Hergé schrijft dat de verhaallijn vrijwel geen logica bevat Enkele voorbeelden zijn Kuifje Bobbie en Siclone zijn niet zoals de andere ongelukkige geleerden die de graftombe van Kih-Osk betraden gemummificeerd maar ontvoerd Gedurende het verhaal blijkt nergens waarom de opiumbende speciaal voor hen een uitzondering maakt Kuifje ontsnapt uit een krankzinnigengesticht door vanuit een boom op een op de grond slapende man te springen en zijn dikke buik als springplank te gebruiken om over een hoge muur te geraken Zijn hond Bobbie blijft achter maar bevindt zich twee plaatjes verder weer bij Kuifje Kuifje stijgt met een gestolen vliegtuig op uit Saoedi-Arabië en moet zo lijkt het vrij snel een noodlanding maken maar bevindt zich dan ineens boven Brits-Indië Nadat hij met het vliegtuig verongelukt heeft hij geen schrammetje opgelopen Kuifje wordt dwars door het dak van een ambulance gelanceerd en komt op de grond terecht om vervolgens ongeschonden zijn weg te vervolgen Kuifje wordt geëxecuteerd door een vuurpeloton maar de kogels zijn losse flodders Desondanks wordt een en ander niet opgemerkt Wanneer Kuifje door de tombe loopt ziet hij de paraplu en jas van Siclone aan beelden opgehangen terwijl diens hoed nog buiten ligt Hoe dit zo kan wordt nergens verklaard Later blijkt Siclone al zijn spullen op de een of andere manier weer terug te hebben Jaren later zei Hergé in een interview "ik liet mij verleiden tot gepuzzel dat ik bijna nooit kon oplossen" Publicatie De zwart-witversie werd in 1934 in het Frans gepubliceerd In deze oorspronkelijke versie komt Kuifje bij een sjeik terecht die een liefhebber van zijn strips is De man toont zijn held trots een exemplaar van het album Kuifje in Afrika In de kleurenversie uit 1955 toont de sjeik het album Raket naar de maan dat uit 1953 dateert en dus ruim ná De sigaren van de farao uitkwam Hergé deed dit op verzoek van zijn uitgever om reclame te maken voor de Britse markt waar Raket naar de maan net verschenen was In de kleurenversie werden nog andere zaken aan het verhaal veranderd Allan Thompson die eigenlijk pas jaren later in De krab met de gulden scharen debuteerde werd toegevoegd als de schipper die de sarcofagen uit het water vist om zijn band met Rastapopoulos te verduidelijken Het is het eerste Kuifjealbum met een harde kaft dat werd uitgegeven onder auspiciën van uitgeverij Casterman Met Charles Lesne van dit Belgische bedrijf was Hergé overeengekomen dat hij voor elk verkocht exemplaar drie Belgische frank kreeg Vanaf 10000 verkochte exemplaren ontving hij twee frank per album Edinburgh Schots-Gaelisch Dùn Èideann Schots Embra Embro of Edinburrie poëtisch Edina of Dunedin Nederlands ook Edinburg is sinds 1437 de hoofdstad van Schotland De stad city ligt aan de oostkust aan de zuidzijde van de Firth of Forth en is de zetel van het Schots Parlement dat in 1999 opnieuw is ingesteld De stad wordt door inwoners soms liefkozend Auld Reekie "Oude Rokerd" genoemd De stad is niet de grootste stad van Schotland dat is Glasgow Geschiedenis Edinburgh begon als een fort op de gemakkelijk verdedigbare Castle Rock De eerste bewoners oer-Schotten leefden vanaf ongeveer 6000 vChr aan de voet van deze rots In de bronstijd rond 1000 vChr zijn nederzettingen op deze rots opgericht Nadat de Romeinen in de 1e eeuw nChr naar Schotland oprukten kwamen zij in contact met de Keltische stam der Votadini later Goddodin van wie de vesting ' op de burchtrots stond In de 7e eeuw werd het fort veroverd door de Engelsen Northumbriërs inclusief heel Zuid-Schotland De Engelsen noemden het fort Eidens burgh "Burgh" is zowel Nederlands als oud-Engels voor burg burcht fort veste vesting of versterking In de 10e eeuw werd het fort heroverd door de Schotten In 1070 bouwden de koning Malcolm III van Schotland Canmore en zijn katholieke Engelse echtgenote Margaret de eerste burcht op de rots Tussen 1084 en 1153 stichtte hun gelovige zoon David I van Schotland Holyrood Abbey en de stad '' Edinburgh rond de burcht In 1290 probeerde Engeland na de dood van Margaret koningshuis MacMalcolm Schotland te heroveren Edinburgh werd platgebrand maar toch benoemd tot hoofdstad van Schotland nadat Robert the Bruce Edinburgh in 1329 tot koningsstad ' bekroonde In 1371 begon met Robert II de Stuart-dynastie Stewart' op zijn Engels Gedurende de periode van 1488 tot 1513 ontstond onder de regering van renaissancevorst Jacobus IV van Schotland de Grote Zaal van Edinburgh Castle en werd begonnen met de bouw van Palace of Holyroodhouse Met Leith als haven werd Edinburgh al snel een belangrijk handelscentrum De calvinist John Knox en de Schotse edelen introduceerden tegen de wil van koningin Maria I van Schotland het protestantisme in Schotland Toen in 1573 een burgeroorlog ontstond stond Edinburgh aan de kant van Maria totdat het in 1573 werd heroverd In 1603 erfde de zoon van Maria Jacobus VI van Schotland ook de Engelse troon en verhuisde de hofhouding naar Londen De presbyteriaanse Schotse oppositie verzette zich in 1638 tegen de hegemoniale nastrevingen van de Schotse Stuarts en ontwierp het National Convenant Het document werd op het Greyfriars-kerkhof ondertekend door de burgers van Edinburgh In het kader van de vereniging met Engeland Act of Union in 1707 werd het Parlement van Schotland opgeheven Edinburgh en Glasgow hadden baat bij hun pro-Engelse houding en maakten een economische bloei door Tijdens het gouden tijdperk Age of Improvement in de 18e eeuw werd de Georgiaanse New Town gebouwd onder leiding van Henry Playfair Hij ontwierp niet alleen de huizen maar ook het stratenplan Door zijn werk kreeg de hoofdstad de naam Athene van het Noorden Om dit kracht bij te zetten kwam het stadsbestuur begin 19e eeuw op het idee om het Parthenon na te bouwen op Calton Hill Maar Edinburgh was inmiddels zo arm dat het alleen de façade kon laten bouwen Dit bouwwerk kreeg dan ook de bijnaam "The Pride and Poverty of Edinburgh" Rond 1880 groeide het aantal inwoners van het Victoriaanse Edinburgh boven de 300000 uit De sociale kloof tussen de rijke New Town en de vuile stegen van Old Town was enorm Station Edinburgh Waverley en Forth Bridge stonden voor de technische vooruitgang maar op economisch gebied werd Edinburgh door Glasgow met zijn zware industrie afgetroefd In 1934 werd de Scottish National Party SNP opgericht In de volgende decennia werd hun roep op verregaande decentralisatie devolution steeds luider In 1996 gaf Engeland de Stone of Destiny Steen van het Lot terug waarop de Schotse koningen gekroond werden Een jaar later spraken de Schotten zich in een referendum uit over meer autonomie In 1999 opende koningin Elizabeth II het Schots Parlement het eerste sinds 1707 Een rampzalige vuurzee vernietigde in 2002 Cowgate en delen van de oude stadskern In 2004 maakten Schotse volksvertegenwoordigers voor het eerst gebruik van het nieuwe parlementsgebouw tegenover Holyrood Palace Klimaat Over het algemeen kent Edinburgh net als de rest van Schotland een gematigd zeeklimaat met relatief zachte winters en zeer koele zomers al valt er in Edinburgh slechts ongeveer half zo veel neerslag als in Glasgow Bestuurlijke indeling Edinburgh heeft circa 450000 inwoners en is een van de lieutenancy areas en een raadsgebied council area Cultuur Evenementen Edinburgh is bekend van het internationale Edinburgh Festival een combinatie van diverse muziek- opera- dans- en theateruitvoeringen dat in de zomer vele toeristen trekt Op dit internationaal kunstfestival treden de beroemdste kunstenaars en ensembles van de wereld op In augustus wordt ieder jaar de Royal Edinburgh Military Tattoo gehouden een wereldvermaarde taptoe waar legeronderdelen uit de hele wereld aan deelnemen Ten minste eenmaal tijdens de vaker uitgevoerde taptoe komt Koningin Elizabeth II kijken Deze militaire muziekparade vindt in de avonduren plaats op het wandelplein voor Edinburgh Castle met Pipe Bands die doedelzak spelen en trommelen Er paraderen traditionele regimenten en motor- en luchtlandingsdivisies doen een reeks stunts Op het einde wordt het Schotse lied Auld Lang Syne gezongen Rond Nieuwjaar is er vier dagen lang feest wat het Hogmanay-festival wordt genoemd Er vinden dan concerten plaats in Princes Street Gardens en in de kathedraal Eveneens wordt er vuurwerk van op de zeven heuvels van de stad afgeschoten Aansluitend gaat men volgens de traditie first footing aankloppen bij vreemden of vrienden want de eerste bezoeker van het nieuwe jaar zou geluk brengen Het Britse Open wordt om de paar jaar gehouden op de Muirfield-golfbaan bij Edinburgh De Britten noemen het liever The Open want deze wedstrijd is één van de vier Majors ieder jaar Nick Faldo won hier twee van zijn drie Open-titels Eind augustus vindt er het Edinburgh International Film Festival plaats Bezienswaardigheden Een van de bekendste bezienswaardigheden van de stad is Edinburgh Castle dat is gebouwd op een vulkanische rots Op Calton Hill staat een Griekse Akropolis Edinburgh wordt daarom wel het Athene van het Noorden genoemd Edinburgh heeft verder een dierentuin Edinburgh Zoo en een botanische tuin Royal Botanic Garden Edinburgh In Edinburgh heeft zich het ware verhaal afgespeeld van de skyeterriër Bobby ook wel "Greyfriars Bobby" genoemd Nadat zijn baasje John Gray een politieman te Edinburgh overleed op 15 februari 1858 sliep Bobby gedurende 14 jaren bij het graf van zijn baasje op Greyfriars Kirkyard bij Greyfriars Kirk Bobby werd door veel mensen op de klokslag van één uur s middags gezien waarop hij naar het koffiehuis ging en daar zijn middagmaal van de eigenaar kreeg Bovendien werd de licentie een voorloper van hondenbelasting betaald door de provoost van Edinburgh Sir William Chambers die een groot dierenliefhebber was Bobby overleed in 1872 Een gedenkteken ter ere van Bobby geprezen om zijn loyaliteit staat in Greyfriars Place vóór het voormalige koffiehuis nu pub De Kirkyard ligt er direct achter Musea Enkele andere musea in Edinburgh zijn National Gallery of Scotland Royal Scottish Academy National Museum of Scotland Royal Museum waar onder meer de resten van het schaap Dolly worden bewaard National War Museum in Edinburgh Castle City Art Centre Schotse beeldende kunst onder meer McTaggart Fergusson en tijdelijke tentoonstellingen Dean Gallery John Knox House Museum of Childhood Museum of Edinburgh The People's Story Queen's Gallery Scottish National Gallery of Modern Art Scottish National Portrait Gallery Writer's Museum St Cecilia's Hall Museum of Instruments Old Town en New Town De binnenstad van Edinburgh bestaat uit Old Town en New Town De Old Town bestaat uit een kasteel en een hoofdstraat met stegen in een visgraatpatroon Deze hoofdstraat wordt de Royal Mile genoemd De Royal Mile loopt van het kasteel naar Palace of Holyroodhouse en is voornamelijk voorzien van toeristische winkeltjes Het kasteel is gebouwd op een rots de zogenoemde Castle Rock Genoemde stegen worden closes genoemd De New Town is een schoolvoorbeeld van een zorgvuldig geplande stadsuitbreiding uit de 18e eeuw Het strekt zich uit rondom de winkelstraten van Princes Street George Street en Queen Street De Georgiaanse bouwstijl domineert Sinds 1995 staan de Old Town en New Town op de UNESCO Werelderfgoedlijst Holyrood en Arthur's Seat In het zuidoostelijke stuk van de Old Town loopt een 261 ha grote park van het koningspaleis Holyrood omhoog naar de 251 m hoge vulkaankegel Arthur's Seat Bovenaan is er een panoramisch uitzicht over de stad de rivier Forth en de omgeving van de stad Niet zo ver van de rand van het park ligt het hypermoderne zich snel ontwikkelende deel van Holyrood rondom het Schots Parlement Haven Edinburgh had vroeger uitgestrekte dokken Het havengebied Leith is geherstructureerd en de haven wordt nu voornamelijk aangedaan door cruiseschepen die naar Noorwegen Zweden Denemarken Duitsland en Nederland varen In de haven ligt nu het Royal Yacht Britannia een voormalig schip van de koninklijke familie dat toegankelijk is voor toeristen Vanuit Rosyth een stadje net ten noorden van Edinburgh was er tot september 2008 een veerverbinding met Zeebrugge Deze verbinding zal in het voorjaar van 2009 door Norfolkline worden hervat Uitgevers De Encyclopædia Britannica werd aanvankelijk uitgegeven in Edinburgh door Adam Black en Charles Black Ook twee van de drie belangrijkste Britse cartografen kwamen uit Edinburgh Rockstar North In Edinburgh staat ook de studio Rockstar North van Rockstar Games waar oa de Grand Theft Auto-reeks wordt gemaakt Transport Edinburgh ligt aan het eindpunt van de A1 vanuit Newcastle upon Tyne en Londen De M8 verbindt de stad met Glasgow en de M9 met Falkirk en de Schotse Hooglanden Via de Forth Road Bridge M90 kan men Perth en Fife bereiken Edinburgh heeft een rondweg maar dit is geen autosnelweg en deze is in het noorden en oosten weinig van een gewone stadsweg te onderscheiden Aan de zuidzijde van de stad wordt de rondweg gevormd door de A720 Edinburgh City Bypass een expresweg die de belangrijkste doorgaande wegen van Schotland met elkaar verbindt Aan de noord- en oostzijde wordt de rondweg gevormd door de A902 de A199 en de A1 Het grootste treinstation is Station Edinburgh Waverley gelegen tussen de Old Town en de New Town Vanaf Waverley zijn vele bestemmingen in Schotland en Engeland per trein bereikbaar Ook Station Haymarket is een belangrijk station vooral omdat dit in het zakendistrict ligt Andere stations zijn Station Brunstane Station Curriehill Station Dalmeny voor Queensferry Station Edinburgh Park Station Kingsknowe Station Newcraighall Station Shawfair Station Slateford Station South Gyle en Station Wester Hailes Edinburgh heeft een klein lokaal spoorwegnetwerk uitgevoerd door Edinburgh Crossrail Nabij Gogar ligt Edinburgh Airport Vervoer vanaf de stad naar het vliegveld geschiedt sinds 31 mei 2014 met een gloednieuwe tramlijn Partnersteden Edinburgh heeft de volgende zustersteden Aalborg Denemarken Dunedin Nieuw-Zeeland Florence Italië Kiev Oekraïne München Duitsland Nice Frankrijk San Diego Verenigde Staten Vancouver Canada Xi'an China Daarnaast is het een partnerstad van Krakau Polen En het heeft ook een vriendschapsband met Prefectuur Kyoto Japan Geboren in Edinburgh David Hume 1711-1776 filosoof James Hutton 1726-1797 geoloog Sir Henry Raeburn 1756-1823 kunstschilder Walter Scott 1771-1832 schrijver Ivanhoe Fanny Calderón de la Barca 1804-1882 schrijfster James Nasmyth 1808-1890 uitvinder stoomhamer Robert Murray M'Cheyne 1813-1843 predikant James Clerk Maxwell 1831-1875 natuurkundige Alexander Graham Bell 1847-1922 telefoonpionier Robert Louis Stevenson 1850-1894 schrijver Schateiland Isaac Bayley Balfour 1853-1922 botanicus Arthur Conan Doyle 1859-1930 schrijver Sherlock Holmes Douglas Haig 1861-1928 veldmaarschalk Eerste Wereldoorlog Finlay Currie 1878-1968 acteur Ronald Speirs 1920-2007 Amerikaans militair en gevangenis gouverneur Sean Connery 1930 acteur John McNeill 1933 botanicus Ian Richardson 1934-2007 acteur Hugh William Mackay 1937-2013 politicus George Smith 1943 voetbalscheidsrechter Sandy Jardine 1948-2014 voetballer Lesley Beake 1949 schrijfster van kinderboeken Lindsay Duncan 1950 actrice Tony Blair 1953 premier Graeme Souness 1953 voetballer en voetbaltrainer Edwyn Collins 1959 zanger Shirley Manson 1966 zangeres van Garbage Dot Allison 1969 zangeres Alan McLaren 1971 voetballer Ewen Bremner 1972 acteur Craig Thomson 1972 voetbalscheidsrechter Dario Franchitti 1973 autocoureur KT Tunstall 1975 zangeres Chris Hoy 1976 wielrenner Laurence Docherty 1980 hockeyer Craig Gordon 1982 voetballer Allan McGregor 1982 voetballer Steven Whittaker 1984 voetballer Murray Davidson 1988 voetballer Daniel Wallace 1993 zwemmer Nina Nesbitt 1994 zangeres Verbleven in Edinburgh Robert Burns dichter woonde een aantal jaren in Edinburgh Charles Darwin bioloog studeerde in 1825 in Edinburgh John Boyd Dunlop uitvinder luchtband studeerde in 1859 af in Edinburgh en werkte ongeveer 10 jaar als dierenarts in de stad JK Rowling schrijfster Harry Potter schreef haar eerste boek in de Edinburghse coffee-shop The Elephant House 21 George IV Bridge George Taylor botanicus Externe links Emiel Goelen Bonheiden 4 september 1946 – Keerbergen 1 maart 2015 was een televisiepresentator en mediafiguur voor de VRT Hij presenteerde jarenlang samen met Rita Van Neygen het consumentenprogramma Op de koop toe Hierbij werd hij bekend met de uitspraak "U kijkt toch ook?" waarbij hij naar de kijker wees Dit werd later door meerdere programma's geparodieerd In 1997 verdween hij van het scherm na een door de Raad van State ongegrond verklaard ontslag Daarna was hij lange tijd actief als magazinemaker Biografie Emiel Goelen presenteerde eind jaren 80 begin jaren 90 zijn eerste televisieprogrammas op de BRTN Na de tv-cursus Frans Bonjour la France maakte hij vooral praatprogrammas zoals De Steek-Er-Wat-Van-Op-Show en het muzikale praatprogramma Op De Afspraak Zijn bekendheid nam echter het meest toe als presentator van het consumentenprogramma Op de koop toe dat jarenlang in de top 5 stond van de beste bekeken televisieprogramma's op de openbare zender Zijn copresentatrice was Rita van Neygen en samen met haar controleerden en recenseerden ze producten In de trailers voor het programma eindigde hij steevast zijn betoog met de uitspraak "U kijkt toch ook?" waarop hij naar de camera wees Deze catchphrase wordt na al die jaren nog steeds met hem geassocieerd Goelen was ook af en toe als panellid te zien in het programma De Drie Wijzen Een ander programma waarin hij als vast panellid zetelde was het spelprogramma Zeg eens euh! In opspraak en einde tv-carrière In 1997 kwam er aan Goelens tv-carrière een abrupt einde toen de VRT Piet Van Roe hem ontsloeg om 12 redenen De Raad van State besliste dat Goelen onterecht ontslagen was en de VRT werd bevolen het ontslag in te trekken Goelen verkoos niet naar het scherm terug te keren maar bleef wel personeelslid van de VRT Na 1997 Goelen werkte daarna nog voor De Persgroep Sparta Magnet Magazines Hij vormde het reisblad Outside om tot Outside Goed Reizen startte het magazine Genieten dat nog steeds bestaat en richtte voor Sparta het blad Autowereld op dat De Persgroep in 2007 verkocht aan Produpress uitgevers van onder meer De Autogids Ook heeft hij enige tijd in de Expertencommissie voor Overheidscommunicatie van het Vlaams Parlement gezeten voor de partij Vlaams Belang Sinds circa 2008 leed Goelen aan een trage vorm van ALS< ref> Als gevolg daarvan overleed hij in 2015 op achtenzestigjarige leeftijd Trivia Het kinderprogramma Postbus X wijdde ooit een hele aflevering aan Op de koop toe Goelen en Van Neygen riepen in de episode de hulp in van Postbus X in verband met een autobedrijf dat ze maar verdacht vonden< ref> Vanwege zijn bekendheid werd Goelen vaak geparodieerd in komische televisieprogramma's in Buiten De Zone speelde Bart De Pauw ooit een detective die twee rijkswachters voor de gek houdt door "Daar! Emiel Goelen!" te roepen Mark Uytterhoeven dreef ooit in zijn programma Morgen Maandag 1993 de spot met Emiel Goelen Hij liet eerst een fragment zien uit een van Goelens praatprogramma's In het fragment had Goelen een jonge vrouw te gast die hem op zeker moment met een bepaalde seksueel getinte opmerking in verlegenheid bracht Goelen kwam hierop even niet meer uit zijn woorden Fenerbahçe Spor Kulübü of Fenerbahçe is een sportclub opgericht in 1907 te Fenerbahçe een wijk in de stad Istanboel De clubkleuren zijn geel en marineblauw De thuisbasis van de voetbalclub is het Şükrü Saracoğlustadion Sinds de oprichting is de club actief geweest in 35< ref> verschillende sporttakken Fenerbahçe profileert zich in Europa met name met zijn voetbalploeg De club wordt gezien als één van de grootste en populairste clubs van Turkije Tevens heeft Fenerbahçe nationaal gezien de meeste officiële prijzen en won het als eerste Turkse voetbalclub een internationale prijs om deze redenen speelt de club een vooraanstaande rol in het Turkse voetbal Fenerbahçe SK heeft negen actieve sporttakken basketbal volleybal roeien boksen zeilen atletiek zwemmen en tafeltennis De voetbalploeg is actief in de hoogste Turkse voetbaldivisie De heren- en damesbasketbalploeg en de heren- en damesvolleybalploeg sporten ook in de hoogste Turkse divisies De hoogste positie van de voetbalploeg op de IFFHS wereldranglijst is de 15e plek Momenteel staat de voetbalploeg 82ste op de wereldranglijst De club heeft een aantal rivalen in Turkije zoals Trabzonspor en Beşiktaş JK De grootste rivaal is stadsgenoot Galatasaray SK In het seizoen 2010 11 was de club verwikkeld in een omkoopschandaal Als gevolg daarvan werd de club door de Turkse voetbalbond onder meer uit de UEFA Champions League teruggetrokken In 2013 werd Fenerbahçe door de UEFA voor twee jaar uitgesloten van deelname aan Europees voetbal Geschiedenis 1899 – 1907 Vroege geschiedenis Hoewel Fenerbahçe werd opgericht in 1907 gaan de wortels van de club terug naar 1899 In dit gebied heerste de Sultan een absolute leider die alle Turken verbood om sportverenigingen op te richten Turkse jongeren uit Kadıköy een district van de provincie Istanboel waren het zat om alleen maar te mogen toekijken wanneer Engelsen Grieken en Armenen in hún district aan het voetballen waren waardoor ze koste wat kost deze sport ook wilden beoefenen In 1899 besloot een kleine groep mannen uit Kadıköy de regels van de Sultan aan hun laars te lappen en een voetbalclub op te richten Om niet op te vallen gaven zij hun club de Engelse naam Black Stockings FC De autoriteiten bemerkten het bedrog en stuurden de mannen uiteen De groep hield vol en in 1902 werd een nieuwe poging gewaagd onder de naam Kadıköy Futbol Kulübü 1907 1923 Officiële oprichting van Fenerbahçe In mei 1907 volgde er weer een poging die ditmaal wel slaagde De oprichters van Fenerbahçe fener vuurtoren bahçe tuin luisterden naar de namen Ziya Songülen Ayetullah Bey en Enver Necip Okaner Ruim een jaar werd gezwegen over het bestaan van de club tot in 1908 het voetbal voor alle Turken toegankelijk werd De 22-jarige Ayetullah Bey moest in zijn eentje ervoor zorgen dat de club zowel financieel als sportief beter ging presteren Andere voetbalclubs Üsküdar en Pazaryolu stelden een fusie voor aan de leiding van Fenerbahçe Indien er een fusie zou plaatsvinden zou de clubnaam van Fenerbahçe veranderd moeten worden Fenerbahçe accepteerde dit aanbod niet Uiteindelijk werden de clubkleuren veranderd in geel en blauw en werd er een nieuw logo gemaakt Het tij zou uiteindelijk keren met de komst van Elkatipzade Mustafa van stadgenoot Kuşdili Kulübü naar Fenerbahçe Mustafa begreep dat het zeer belangrijk was om een goede jeugdopleiding te hebben om zo de toekomst van de club te verzekeren Hiermee werd Fenerbahçe de eerste Turkse voetbalclub dat investeerde in de jeugd Met de komst van enkele andere spelers was Fenerbahçe klaar voor het seizoen 1911 12 waarin het uiteindelijk voor het eerst in de historie kampioen werd zonder een wedstrijd te verliezen Een andere grote prestatie werd geleverd in het seizoen 1913 14 Tot dan toe hadden Galatasaray en Fenerbahçe zeven maal tegen elkaar gespeeld Niet alleen won Fenerbahçe geen van deze wedstrijden de club had tot dan toe zelfs geen doelpunt gescoord tegen hun aartsrivaal< ref> Fenerbahçe won de achtste wedstrijd met 4-2 en werd dat seizoen wederom kampioen Hasan Kamil Sporel kreeg een medaille omdat hij de eerste Fenerbahçe-speler werd die tegen Galatasaray wist te scoren Rond deze tijd verhuisde de club naar een houten huis te Kuşdili Fenerbahçe veranderde de jaren hierna van voetbalclub naar sportclub De takken cricket tennis jacht en roeien werden opgericht Deze sporten beoefende men meestal rondom het clubhuis Niet veel later begon men dankzij Elkatipzade Mustafa ook te doen aan scouting en hockey Eerste Wereldoorlog Met het begin van de Eerste Wereldoorlog werden oude vrienden de nieuwe vijand De Engelse voetbalteams trokken zich terug uit de Istanboel-voetbalcompetitie In dezelfde tijd het seizoen 1914 15 ontstonden er ongeregeldheden tussen de Turkse voetbalteams wat ertoe leidde dat er twee voetbalcompetities werden opgericht Uiteindelijk werd Fenerbahçe kampioen van de ene competitie en Galatasaray van de andere Fenerbahçe won de wedstrijd die moest beslissen welke club de beste van Istanboel was met 3-1< ref> Slechte tijden braken echter weer aan Altınordu Idman Yurdu werd onder leiding van enkele mannen van de overheid opgericht De club gebruikte zijn politieke en financiële macht< ref> en nam zeven spelers over van Fenerbahçe Echter dankzij de in de geschiedenis verrichte werkzaamheden van Elkatipzade Mustafa en zijn jeugdspelers kon Fenerbahçe zich weer ongeschonden uit deze moeilijke tijden redden De eerste wedstrijd van het jonge Fenerbahçe was op 17 november 1916 tegen Anadolu Burhan Felek voorzitter en aanvoerder van Anadolu verliet woedend het veld toen hij de jeugdige spelers van Fenerbahçe het veld op zag komen Felek voelde zich beledigd maar het onervaren team van Fenerbahçe won de wedstrijd met 7-0 Fenerbahçe had in het tweede artikel van de statuten staan dat de club de jeugd van Turkije wilde voorbereiden op militaire operaties om het land te verdedigen indien nodig Tot op heden is de exacte datum van oprichting van Fenerbahçe onbekend De club viert echter de oprichting op 3 mei en ziet de oprichtingsdatum als 3 mei 1907 omdat Atatürk op 3 mei Fenerbahçe bezocht Tijden van bezetting In 1918 na de Eerste Wereldoorlog was Istanboel bezet door Britse en Franse troepen Van 1918 tot 1923 speelde Fenerbahçe 50 wedstrijden tegen de bezetters hiervan won de club 41 wedstrijden speelde het 4 keer gelijk en verloor er slechts 5 Eén van de gewonnen wedstrijden van Fenerbahçe tegen de bezetters was zeer speciaal Generaal Charles Harrington daagde de Turkse clubs uit tot een wedstrijd voor hij Istanboel zou verlaten Zijn team een samenstelling van de beste Britse voetballers destijds in Istanboel en vier professionele voetballers overgebracht uit Engeland moest voetballen voor een één meter hoge zilveren beker het Engelse team werd de Coldstream Guards genoemd De tegenstander een Turks team mocht wat betreft Harrington ook een samenstelling zijn van de beste voetballers van Istanboel Fenerbahçe nam de uitdaging aan maar had er geen behoefte aan spelers van andere teams op te roepen ondanks dat ze destijds twee geblesseerde voetballers hadden Fenerbahçe wilde de klus klaren met de eigen voetballers De wedstrijd werd gehouden op 29 juni 1923 in het Taksim Stadion Het stadion was gevuld met duizenden toeschouwers De eerste grote kans was voor Zeki Riza van Fenerbahçe Daarna ging het echter steeds slechter en kwamen de Engelsen in de 30e minuut op een 0-1-voorsprong Fenerbahçe begon aan de tweede helft met en een man minder De verwachting was dat het team van Generaal Harrington deze wedstrijd zou winnen op Fenerbahçe Toch was het de Turkse club die de wedstrijd na doelpunten van Zeki Riza 60e en 74e minuut met 2-1 won Na de wedstrijd werden de spelers van Fenerbahçe op handen en schouders gedragen door toeschouwers Ismet Paşa die op dat moment in Lausanne verbleef voor de Vrede van Lausanne was verheugd toen hij het goede nieuws kreeg Hij verstuurde een telegram om de geel-blauwen de feliciteren De beker werd uiteindelijk overhandigd door Harrington Opmerkelijk is dat de elf spelers allemaal uit het jeugdteam afkomstig waren Na de stichting van de republiek Turkije op 29 oktober 1923 waren de successen van Fenerbahçe tegen de bezetters niet vergeten Naast het feit dat er steeds meer clubs met geel en blauw als clubkleuren werden opgericht werden ook steeds meer clubs opgericht met Fener Gençlik Jeugd Fener als onderdeel van de clubnaam Tot die tijd hadden twee grote sportverenigingen uit Istanboel nog geen wedstrijd tegen elkaar gevoetbald; het Europese Beşiktaş JK en het Aziatische Fenerbahçe voetbalden destijds in andere competities Er werd besloten een vriendschappelijk duel te organiseren op 28 november 1924< ref> Fenerbahçe won de wedstrijd die met 18 man eindigde met 4-0 1927 – 1947 Kuşdili-brand Alles leek goed te gaan met de club tot er op 5 juni 1932 iets verschrikkelijks gebeurde< ref> Het houten clubhuis in Kuşdili met nagenoeg alle materiële en emotionele historie brandde ’s nachts af Alles en iedereen die met Fenerbahçe te maken had was in diepe rouw Elf dagen na de brand moest Fenerbahçe aantreden tegen een gemengd voetbalelftal uit Thessaloniki De Turkse club was genoodzaakt alle benodigde materieel voor de wedstrijd te huren Tijdens de warming-up voor de wedstrijd kwamen enkele spelers van aartsvijand en eeuwige vriend Galatasaray langs trokken een Fenerbahçe-shirt aan en zeiden "We zijn hier om jullie pijn te delen" Fenerbahçe voetbalde tegen hun Griekse tegenstander met vier Galatasaray-spelers Fenerbahçe kwam er later dankzij een actie van de media en een door Fenerbahçe opgezette loterij weer bovenop In de jaren hierna ging het zelfs zo goed dat de club op 27 mei 1933 een stadion kocht ter waarde van 9000 Turkse lira Hiermee werd Fenerbahçe de eerste Turkse voetbalclub die een eigen stadion bezat Het stadion werd op 1 juni 1934 geopend met in het stadion een Atatürk-buste< ref> In 1936 werd voor het eerst een competitie opgericht voor clubs uit andere steden Voor die tijd waren er wel wedstrijden tussen de kampioen van de ene stad tegen de kampioen van de andere maar nu konden clubs uit Istanboel İzmir en Ankara voor het eerst in competitieverband gewoon tegen elkaar voetballen De eerste kampioen van de Nationale Liga Milli Küme werd Fenerbahçe< ref> Op zaterdag 9 september 1939 om 2100 uur werd er in Istanboel voor het eerst in de historie van het Turkse voetbal een avondwedstrijd gespeeld< ref> In het Taksim Stadion trad Fenerbahçe aan tegen Beyoğluspor Het speelveld werd verlicht met ontelbare gloeilampen die het zicht van het publiek niet veel verbeterden De bal werd meerdere malen tijdens de wedstrijd wit gekalkt zodat deze beter zichtbaar werd Vele mensen op de tribunes konden de zes doelpunten van de ontmoeting niet eens zien De komische wedstrijd eindigde in een 4-2-overwinning voor Fenerbahçe en er werd besloten om voor een lange tijd geen avondwedstrijden meer te spelen Politiek en voetbal In deze tijden was de politiek erg verbonden met sport Zo won Fenerbahçe in 1939 het Schild van Istanboel gemaakt door de CHP Nadat de keeper was gestopt met voetbal zouden de toeschouwers de spelers van Fenerbahçe Gele Kanaries blijven noemen Een andere propagandawedstrijd werd op 31 mei 1942 gespeeld tegen de nazi-Duitse club SK Admira Wien De club uit Wenen die later met 3-2 van Beşiktaş en 3-0 van Galatasaray zou winnen verloor met 2-1 van Fenerbahçe Aangezien de voorzitter van Fenerbahçe Şükrü Saracoğlu destijds ook premier van Turkije was had Fenerbahçe een aparte verantwoordelijkheid en status als het tegen buitenlandse teams moest voetballen Saracoğlu was overigens een gerespecteerde en geliefde man Wanneer Fenerbahçe in Ankara moest voetballen basketballen of een andere sport moest beoefenen bezochten de spelers altijd de voorzitter die vanwege zijn werk vaak in Ankara te vinden was Op 22 juli 1998 werd het stadion dat dankzij Saracoğlu in 1933 werd gekocht vernoemd naar de oud-voorzitter Het stadion heet sindsdien het Şükrü Saracoğlu Stadion< ref> 1947 – 1967 Andere sporten Na de Tweede Wereldoorlog had net zoals heel Turkije ook Fenerbahçe het financieel moeilijk Desondanks werden nieuwe sporttakken opgericht en werden successen behaald met bestaande takken Zo behaalde Ruhi Sarıalp destijds een atleet van Fenerbahçe een bronzen medaille tijdens de Olympische Zomerspelen van 1948 Tot 1948 had een Turkse atleet nog nooit een medaille weten te behalen tijdens de Olympische Spelen bij het onderdeel atletiek In 1944 richtte Fenerbahçe zijn eerste officiële herenbasketbalteam op Vele sporters van Galatasaray gingen basketballen bij Fenerbahçe Het eerste succes werd tien jaar later op 27 maart 1954 behaald< ref> Op die dag won Fenerbahçe na 15 nederlagen met 71–61 van aartsrivaal Galatasaray Datzelfde jaar won Fenerbahçe de strijd om de Turkse Beker en drie jaar later in 1957 werd de club voor het eerst in de historie landskampioen basketbal Zowel Fenerbahçe als Galatasaray richtten rond 1947 een nieuwe sporttak op rugby De eerste wedstrijd tussen de twee teams eindigde in een kleine overwinning van Fenerbahçe Op 18 mei 1947 werd de tweede en gelijk ook de laatste rugby-wedstrijd gespeeld tussen de twee teams Fenerbahçe won de wedstrijd met 12–0< ref> en Galatasaray besloot voorlopig niet meer te rugbyen Evita Peron Cup Nog een andere historische wedstrijd was de wedstrijd tegen het Argentijnse Club Athletico Lanus om de Evita Peron Cup Een aantal Turkse ploegen gaan in op deze uitdaging Nadat Beşiktaş is verslagen is het de beurt aan Galatasaray ook zij worden echter van het veld geveegd met 5-1 Op 27 januari 1952 won Fenerbahçe met 3-2 van de Argentijnse ploeg Na deze overwinning zijn de banden tussen Turkije en Argentinië altijd goed gebleven Dit heeft geresulteerd in een vriendschapsband tussen de supporters van Fenerbahçe en CA Boca Juniors Lefter en Can Op 30 maart 1947 kwam de Hongaar Ignace Molnar aan het roer te staan van het voetbalteam In het seizoen 1947 48 werd Fenerbahçe onder leiding van Molnar kampioen van de Istanboel-voetbalcompetitie zonder ook maar één keer te verliezen Een van de spelers dat seizoen was Lefter Küçükandonyadis< ref> Hij kwam over van Taksimspor en voetbalde bij Fenerbahçe in ruil voor medicijnen voor zijn zieke vader Lefter groeide bij zijn geliefde Fenerbahçe uit tot één van de beste Turkse spelers ooit Op een gegeven moment ontstond de slagzin Ver Leftere yaz deftere letterlijk geef aan Lefter schrijf in het schrift Dit kwam erop neer dat wanneer je de bal aan Lefter gaf je gelijk maar een doelpunt voor Fenerbahçe erbij moest rekenen De legendarische speler stond bekend om zijn inzicht techniek en vele doelpunten Toen Lefter in 1951 naar AC Fiorentina vertrok was hij de eerste Turkse speler die naar het buitenland vertrok om te voetballen bij een buitenlandse club Rond deze tijd werd voetbalclub Adalet opgericht De club was in handen van een groot textielbedrijf Adalet probeerde spelers van andere grotere clubs binnen te lokken door middel van veel geld en werk binnen het bedrijf< ref> Fenerbahçe kon hier niet tegenop en verloor hierdoor vijf voetballers aan Adalet Na het vertrek van die vijf voetballers Lefter en het stoppen van enkele anderen waaronder Cihat Arman kreeg Fenerbahçe het weer moeilijk De club bestond weer uit vele jonge voetballers Deze jonge voetballers die zich De Kleine Duivels noemden wonnen met 1–0 van Adalet en werden in het seizoen 1952 53 opnieuw kampioen zonder te verliezen in de Istanboel Professionele Competitie Met basketballer voetballer Can Bartu die soms zelfs op dezelfde dag moest basketballen en voetballen voor Fenerbahçe en zijn grote idool Lefter die terug was gekomen uit Europa begon Fenerbahçe sterk aan de Türkiye Birinci Ligi Süper Lig De competitie bestond uit twee groepen een rode groep waar Galatasaray als eerste eindigde en een witte groep waar Fenerbahçe als eerste eindigde In de finale van de competitie kwamen de twee giganten uit Istanboel twee keer tegenover elkaar te staan De eerste wedstrijd won Galatasaray dankzij een hard schot welke voor een gat in het net zorgde met 1-0 De tweede wedstrijd won Fenerbahçe met 4-0 waardoor de club zich de eerste kampioen van de Türkiye Birinci Ligi mocht noemen In 1959 stond Fenerbahçe een andere uitdaging te wachten De Turkse club moest voor de Europacup I aantreden tegen de Hongaarse kampioen Csepel SC De wedstrijd in Istanboel eindigde dankzij Can Bartu in een 1-1 gelijkspel De Hongaarse trainer van Fenerbahçe Ignace Molnar zorgde ervoor dat de club uit met 2–3 won waardoor Fenerbahçe de eerste Turkse club werd die in Europa een ronde verder kwam 1967 – 1990 Naamsbekendheid In 1968 moest Fenerbahçe in de Europacup I aantreden tegen de Engelse kampioen Manchester City FC Twee jaar hiervoor was Engeland nog wereldkampioen voetbal geworden Manchester City was vooral in de eerste wedstrijd die gespeeld zou worden in Manchester zwaar favoriet Iedereen ook in Turkije ging ervan uit dat Fenerbahçe met grote cijfers zou verliezen Dankzij keeper Yavuz Şimşek die in die wedstrijd uitstekend keepte bleef het 0–0< ref> Op 2 oktober 1968 volgde de return in Istanboel Manchester City begon goed aan de wedstrijd en kwam na 11 minuten dankzij een slechte terugspeelbal van centrale verdediger Ercan Aktuna op een 0–1 voorsprong De minuten hierna begon Fenerbahçe steeds aanvallender te spelen en dankzij Abdullah in de 46e minuut werd het 1–1 Ercan Aktuna was met dit doelpunt in de zevende hemel; zijn fout was ongedaan gemaakt Het publiek ging nog meer achter hun club staan en Fenerbahçe won de wedstrijd met 2–1 na een doelpunt van Ogün Altıparmak in de 76e minuut Turkije sliep die nacht niet Fenerbahçe had de landskampioen van de wereldkampioen uitgeschakeld In 1972 had de club had een overeenkomst weten te bereiken met tweevoudig wereldkampioen Valdir Pereira ook wel bekend als Didi om aan te treden als coach Onder leiding van de Braziliaan won Fenerbahçe in drie jaar tijd maar liefst acht Dieptepunt en hoogtepunt In 1980 werd de Duitse trainer van Eintracht Frankfurt Friedel Rausch naar Fenerbahçe gehaald Desondanks was het seizoen 1980 81 een dramatisch slecht seizoen voor Fenerbahçe De club was en is nog nooit zo dicht bij degradatie geweest Dat seizoen zouden de nummers 14 15 en 16 degraderen naar TFF 1 Lig Fenerbahçe werd tiende maar had hetzelfde aantal punten als de nummer 14 Çaykur Rizespor Omdat Fenerbahçe een beter doelsaldo had degradeerde de club uiteindelijk niet< ref> Tussen 1985 en 1988 ging het niet veel beter met de Gele Kanaries De club werd tweemaal vijfde en eenmaal achtste In die drie seizoenen wisselde de club maar liefst zes keer van trainer Het was tijd voor verandering Nieuwe spelers zoals Rıdvan Dilmen en Aykut Kocaman werden gehaald De keeper van het nationale elftal van Duitsland Harald Schumacher werd overgehaald te keepen voor Fenerbahçe De Duitser die zowel tijdens de finale van het Wereldkampioenschap voetbal in 1982 als in die van 1986 het doel van West-Duitsland had beschermd was tot dan toe verreweg de meest bekende buitenlandse speler die naar Turkije kwam om te voetballen voor een Turkse club Met zo’n elftal leek succes gegarandeerd te zijn In 1988 89 vestigde de club records die tot op heden nog steeds niet zijn gebroken Zo scoorde Fenerbahçe destijds 103 doelpunten in de Süper Lig 286 doelpunt per wedstrijd nog nooit had een ploeg uit Turkije in de Süper Lig zon gemiddelde behaald Van de 36 wedstrijden won Fenerbahçe er 29 speelde de club 6 keer gelijk en verloor het slechts één keer Van de 108 haalbare punten haalde Fenerbahçe er 93 8611% Ook dit is een record Het doelsaldo dat seizoen was 76 103 voor 27 tegen Ook daar vestigden de geel-blauwen een record mee Topscorer van Fenerbahçe dat seizoen was Aykut Kocaman met 29 doelpunten Geen enkele andere speler van Fenerbahçe werd met zon hoog aantal doelpunten topscorer van de Süper Lig Rıdvan Dilmen gaf datzelfde seizoen 41 assists en scoorde zelf 19 doelpunten Een ander hoogtepunt in het seizoen 1988 89 was op 3 mei 1989 de wedstrijd tegen Galatasaray voor de Turkse voetbalbeker< ref> De wedstrijd werd gespeeld in het Ali Sami Yenstadion Galatasaray kwam in de eerste helft dankzij drie doelpunten van Tanju Çolak – die later in zijn carrière voor Fenerbahçe zou spelen – op een 3–0 voorsprong Na de rust won Fenerbahçe de wedstrijd dankzij doelpunten van Aykut Kocaman en Hasan Vezir 3x met 4–3 1990 – 2007 Jaren 90 Nederlander Guus Hiddink werd in een seizoen vol pech de nieuwe trainer van de club 1990 91 Schumacher kreeg geelzucht Dilmen werd meerdere malen geopereerd en andere sleutelfiguren van de club raakten geblesseerd Fenerbahçe verloor haar eerste thuiswedstrijd met 1–6 van Aydınspor Dit was en is een record; Fenerbahçe heeft in de Süper Lig tot op heden nog steeds niet met zes tegendoelpunten verloren< ref> De club eindigde uiteindelijk op de vijfde plaats met een doelsaldo van 0 Met de basketbaltak ging het datzelfde seizoen stukken beter Fenerbahçe werd in 1991 voor het eerst sinds jaren weer landskampioen De jaren 90 waren geen succesvolle tijden voor Fenerbahçe Slechts één keer werd de ploeg kampioen van Turkije in 1995 96 Verder werd er slechts één finale van de Turkse Beker gespeeld door Fenerbahçe die ze uiteindelijk verloren van aartsrivaal Galatasaray In de jaren 90 had Fenerbahçe 3 topscorers in de gelederen In 1991 92 werd Aykut Kocaman met 25 doelpunten topscorer in 1992 93 werd Tanju Çolak topscorer met 27 doelpunten in 1993 94 werd Bülent Uygun met 22 goals de beste schutter en tot slot werd Aykut Kocaman in 1994 95 opnieuw topscorer van Turkije met 27 doelpunten Ondanks dat het sportief slechter ging met Fenerbahçe dan de decennia ervoor ging de club het economisch beter doen Dit kwam vooral door de rijke voorzitters Ali Şen en Aziz Yıldırım Steeds meer Europees bekende spelers en trainers kwamen naar Istanboel om hun brood te verdienen bij Fenerbahçe Enkele voorbeelden van zulke trainers zijn de huidige bondscoach van Duitsland Joachim Löw en trainer van wereldkampioen Brazilië in 1994 Carlos Alberto Parreira Ook steeds meer bekende spelers kwamen voetballen bij de club uit Istanboel Jay-Jay Okocha vertrok naar Paris Saint-Germain Elvir Baljić vertrok naar Real Madrid CF Emil Kostadinov kwam over van FC Bayern München Jes Høgh vertrok naar Chelsea FC De 21ste eeuw in In 1998 werd Aziz Yıldırım met één stem verschil verkozen tot voorzitter van de sportclub Yıldırım had vele langetermijnplannen Hij ging in sportief slechtere tijden niet voor succes voor één seizoen maar later succes voor meerdere seizoenen Het Fenerbahçe Stadion waarvan de naam dat jaar werd veranderd in Şükrü Saracoğlu Stadion was één van de eerste stappen van Yıldırım Het stadion had destijds een capaciteit van 28000 plaatsen Na verbouwingen werd dit in 2001 42000 plaatsen en later werd het 52500 plaatsen Het stadion werd als eerste onder handen genomen omdat het een grote inkomstenbron was en een nog grotere inkomstenbron zou worden voor Fenerbahçe Aziz Yıldırım wilde dat het stadion een plek zou worden waar men met het hele gezin zou kunnen komen zichzelf kunnen vermaken en waar men zich thuis kon voelen Voetbal moest een show worden Na 5 jaar in het seizoen 2000 01 werd Fenerbahçe weer landskampioen voetbal Het succes werd behaald met sterren zoals Kennet Andersson Milan Rapaić Elvir Baljić Ogün Temizkanoğlu Rüştü Reçber en Abdullah Ercan Trainer van Fenerbahçe dat seizoen was de Turk Mustafa Denizli Voor het eerst in de historie werd Fenerbahçe kampioen in de Süper Lig met een Turkse trainer Het team won dat seizoen alle thuiswedstrijden De thuiswedstrijd van Fenerbahçe tegen Gaziantepspor dat destijds meedeed voor het kampioenschap dat seizoen was legendarisch De eerste helft eindigde in een 0-3-voorsprong van Gaziantepspor In een tijdsbestek van negentien minuten kwam Fenerbahçe in de tweede helft langszij met doelpunten van Haim Revivo Uche Okechukwu en Milan Rapaić 2x De wedstrijd eindigde in een 4-3-overwinning voor de ploeg uit Istanboel Het seizoen 2002 03 verliep desastreus voor Fenerbahçe De club eindigde op de zesde plaats in de Süper Lig Wel werd een historische 6-0-overwinning geboekt op Galatasaray Na dit seizoen vonden er serieuze veranderingen plaats binnen de club Aziz Yıldırım vond dat het tijd werd voor een stabiel team; dit betekende een coach die langer moest blijven dan zes maanden en een aankoopbeleid gericht op de toekomst In 2003 04 werd de Duitser Christoph Daum de nieuwe trainer van Fenerbahçe Daarnaast werden vele nieuwe Turkse spelers gekocht die op dat moment of al voor het nationale elftal van Turkije speelden ofwel Jong Turkije-spelers waren Ook in dat jaar werd de Nederlander Pierre van Hooijdonk aangetrokken Ondanks of juist door de vele veranderingen begon het nieuwe seizoen niet goed gelijk in de eerste competitiewedstrijd werd thuis met maar liefst 0-3 verloren van Istanbulspor Men ging de winterstop in met een achterstand van 11 punten op de nummer 1 Beşiktaş Fenerbahçe had wel één wedstrijd minder gespeeld De tweede seizoenshelft verliep echter voortreffelijk voor Fenerbahçe en de club werd zelfs kampioen van Turkije met 4 punten verschil op de nummer 2 Trabzonspor Pierre van Hooijdonk werd tweede in de topscorerslijst Fenerbahçe begon het seizoen 2004 05 als de gedoodverfde favoriet voor het kampioenschap De verwachtingen kwamen uit en Fenerbahçe werd weer kampioen deze keer met 3 punten verschil op nummer 2 Trabzonspor Dit kampioenschap werd dubbel gevierd omdat men kampioen werd in het jubileumjaar honderdjarig bestaan van aartsrivaal Galatasaray Het seizoen 2005 06 werd een seizoen om snel te vergeten voor Fenerbahçe De torenhoge favoriet verspeelde in de laatste wedstrijd het kampioenschap waarin men alleen maar hoefde te winnen van degradatiekandidaat Denizlispor Fenerbahçe speelde met 1-1 gelijk waardoor Galatasaray kampioen werd Dit terwijl Fenerbahçe in de competitie zowel uit als thuis won van de aartsrivaal en daarnaast Galatasaray ook had uitgeschakeld in de Turkse Beker Christoph Daum kondigde in de zomer van 2006 zijn afscheid aan De Duitser gaf in een emotionele persconferentie aan dat hij een zware heupoperatie moest ondergaan en dat hij daarom even geen club meer kon trainen Na het Wereldkampioenschap voetbal 2006 werd de trainer van Japan Zico de nieuwe trainer van Fenerbahçe De Braziliaan moest Fenerbahçe leiden in hun honderdjarig bestaan De verwachtingen waren dan ook zeer hoog Aan het begin van het seizoen net voor het sluiten van de transfermarkt kocht Fenerbahçe Mateja Kežman Deivid de Souza en Braziliaans international Edu Dracena De Uruguayaan Diego Lugano werd al eerder die zomer aangetrokken Fenerbahçe werd uiteindelijk na een tumultueus seizoen kampioen van Turkije zonder ook maar één keer te verliezen van aartsrivalen Beşiktaş en Galatasaray De jaren 10 van de 21ste eeuw omkoopschandaal In seizoen 2010 11 werd de club weer kampioen van Turkije maar vlak na het behalen van de titel kwam de club in opspraak De politie arresteerde voorzitter Yıldırım op beschuldiging van manipulatie en omkoping van voetbalwedstrijden tijdens het seizoen 2010 11 Na een verhoor werd de voorzitter in hechtenis genomen Doordat de Turkse voetbalbond vanwege het lopende onderzoek beperkte inzage kreeg in de stukken van justitie besloot ze Fenerbahçe nog niet te straffen met een degradatie Eind augustus stelde de UEFA de Turkse bond een ultimatum Fenerbahçe terug trekken uit de Champions League of een lange schorsing riskeren van Turkije en Turkse teams aan internationale wedstrijden Een dag later voldeed de bond aan dit verzoek Fenerbahçe tekende zonder succes bezwaar aan Uit protest verzocht de club aan de Turkse voetbalbond om te degraderen maar die gaf daar eind augustus geen gehoor aan Begin september 2011 ging de club tevergeefs in beroep bij het Hof van Arbitrage voor Sport CAS Ook de CAS stede Fenerbahce in het ongelijk Voorzitter Aziz Yildirim werd hierna in Turkije tevens in hoger beroep schuldig bevonden Selectie 2014 2015 Erelijst voetbal Erelijst internationaal ;Balkan Cup Winnaar 1 1966-67 ;Europacup II Kwartfinale 1 1963-1964 ;Champions League Kwartfinale 1 2007-2008 ;Europa League Halve finale 1 2012-2013 Erelijst nationaal Turks kampioenschap ;Turkse voetbalkampioenschap Winnaar 3 1933 1935 1944 Tweede 2 1940 1947 ;Nationale Liga Winnaar 6 1936-37 1939-40 1942-43 1944-45 1945-46 1949-50 Tweede 2 1943-44 1946-47 ;Süper Lig Winnaar 19 1959 1960-61 1963-64 1964-65 1967-68 1969-70 1973-74 1974-75 1977-78 1982-83 1984-85 1988-89 1995-96 2000-01 2003-04 2004-05 2006-07 2010-11 2013-14 Tweede 19 1960 1961-62 1966-67 1970-71 1972-73 1975-76 1976-77 1979-80 1983-84 1989-90 1991-92 1993-94 1997-98 2001-02 2005-06 2007-08 2009-10 2011-12 2012-13 Bekertoernooien ;Turkse Beker Winnaar 6 1967-68 1973-74 1978-79 1982-83 2011-12 2012-13 Verliezend finalist 9 1962-63 1964-1965 1988-89 1995-96 2000-01 2004-05 2005-06 2008-09 2009-10 ;Turkse supercup Presidents Beker Winnaar 9 1968 1973 1975 1984 1985 1990 2007 2009 2014 Verliezend finalist 8 1970 1974 1978 1979 1983 1989 1996 2012 ;Kanseliers Beker Winnaar 8 1944-45 1945-46 1949-50 1972-73 1979-80 1988-89 1992-93 1997-98 Verliezend finalist 7 1943-44 1970-71 1975-76 1976-77 1991-92 1993-94 1994-95 ;TSYD Beker Winnaar 12 1969-70 1973-74 1975-76 1976-77 1978-79 1979-80 1980-81 1982-83 1985-86 1986 -87 1994-95 1995-96 ;Atatürk Beker Winnaar 2 1963-1964 1998 Erelijst stedelijk ;Istanboel-Voetbalcompetitie Winnaar 16 1911-12 1913-14 1914-15 1920-21 1922-23 1929-30 1932-33 1934-35 1935-36 1936 -37 1943-44 1946-47 1947-48 1952-53 1956-57 1958-59 Tweede 18 1915-16 1917-18 1921-22 1925-26 1926-27 1928-29 1930-31 1933-34 1937-38 1938-39 1939-40 1940-41 1942-43 1944-45 1945-46 1949-50 1955-56 1957-58 ;Istanboel Beker Winnaar 1 1945 ;Istanboel Schild Winnaar 4 1930 1934 1938 1939 ;Spor-Toto Beker Winnaar 1 1967 ;Vloot Beker Winnaar 4 1982 1983 1984 1985 Algemene informatie Clublogo Achter het clublogo van Fenerbahçe zit een verhaal Het logo is ontworpen door oud-speler Topuz Hikmet en bestaat uit vijf kleuren die allemaal een betekenis hebben Het witte gedeelte met daarin ook de naam van de club Fenerbahçe Spor Kulübü 1907 staat voor puurheid en openhartigheid Het rode gedeelte staat voor clubliefde Beide kleuren verwijzen ook naar de Turkse vlag Het gele gedeelte staat voor bewondering en tegelijkertijd ook voor de jaloezie van de rivalen Het blauwe gedeelte symboliseert adeldom Het eikenblad in het midden van het logo staat voor de opkomst en krachten van Fenerbahçe De groene kleur van het blad symboliseert de onaantastbaarheid van de successen< ref> Mustafa Kemal Atatürk Fenerbahçe had en heeft fans in alle geledingen van de Turkse bevolking Volgens de overlevering was Mustafa Kemal Atatürk de grondlegger van het huidige Turkije een hartstochtelijke fan van de Gele Kanaries De reden dat Atatürk sympathie had voor Fenerbahçe was omdat de club in de onafhankelijkheidsoorlog wapens en soldaten smokkelden voor het Turkse leger Fenerbahçe is daarom de enige club in Turkije dat toestemming had om een borstbeeld van Atatürk in het stadion te hebben Er bestaat zelfs een drieledig bewijs om Atatürks clubvoorkeur aan te tonen Op 10 augustus 1928 zou hij na een 3-3 gelijkspel tegen Galatasaray SK in de Gazi Cup met twee Fenerbahçe-fans en drie Galasaray-fans om zich heen gezegd hebben "Het is hier drie om drie verdeeld want ik ben ook een Fenerbahçe-fan" Op 5 juni 1932 zou het tweede bewijs geleverd zijn Nadat Feners houten clubgebouw in Kuşdili was afgebrand kwam de eerste donatie voor de wederopbouw van Atatürk Ook heeft Atatürk tijdens een bezoek aan de club het volgende in het ereboek geschreven "I was informed of Fenerbahçe Club’s admirable activities and had made it a duty of mine to visit and congratulate the club That visit has fallen on this day and I hereby record my tribute and congratulations" May 3 1918 signed by Army commander Mustafa Kemal Stadion Şükrü Saracoğlu Stadion Fenerbahçe speelt haar thuiswedstrijden in het Şükrü Saracoğlustadion Het stadion werd opgeleverd in 1908 maar is sindsdien al talloze keren verbouwd en uitgebreid De laatste grote verbouwing vond plaats in 2005 Het Şükrü Saracoğlustadion onderscheidt zich van de meeste Turkse voetbalstadions omdat het geen sintelbaan heeft Hierdoor zitten de supporters zeer dicht op het veld wat zorgt voor een bijzonder imponerende sfeer Onlangs is de renovatie van de Fenerium-tribune voltooid In dit gedeelte van het stadion kunnen 11000 VIP-gasten van de wedstrijden genieten De Skyboxen zijn luxueus ingericht met onder meer een televisie internetverbinding en eetgelegenheden De totale capaciteit van het Şükrü Saracoğlustadion bedraagt 52500 zitplaatsen Het stadion is één van de twee stadions uit Turkije met 5 UEFA sterren In 2009 was het stadion de thuisbasis van de UEFA Cup-finale< ref> Overigens is het Şükrü Saracoğlustadion vernoemd naar de zesde premier van Turkije Mehmet Şükrü Saracoğlu voorzitter van Fenerbahçe Het stadion is op 22 juli 1998 genoemd naar de in 1953 overleden Voor 1998 heette het stadion Fenerbahçe Stadı Fenerbahçe Museum Binnen het Şükrü Saracoğlu Stadion van Fenerbahçe bevindt zich een museum Fenerbahçe Spor Kulübü Müzesi Hiermee is Fenerbahçe de eerste voetbalclub uit Turkije met een eigen officieel museum In de tijd van de renovaties van het stadion besloot voorzitter Aziz Yıldırım dat er ook een museum moest komen in het stadion Een museum toegankelijk voor iedereen met een Fenerbahçe-hart Na circa één jaar eraan gewerkt te hebben werd het museum geopend op 19 oktober 2005 In het museum kan men onder andere de eerste gewonnen trofee bezichtigen Op 5 juni 1910 won Fenerbahçe met 3-1 van de Griekse club Strugglers waardoor de Turkse club hun eerste beker in ontvangst mocht nemen Ook de bekers van de andere sporttakken staan in dit museum Enkele records In 1959 wist Fenerbahçe als eerste Turkse voetbalclub een ronde verder te komen in Europa In 1968 won Fenerbahçe als eerste Turkse voetbalclub een officiële internationale beker de Balkan Cup< ref> In de finale werd met 3-1 gewonnen van AEK Athene In 1968 wist Fenerbahçe als eerste Turkse voetbalclub een Engelse club uit te schakelen in een Europese competitie Manchester City FC verloor met 2-1 In 1985 wist Fenerbahçe als eerste Turkse voetbalclub weer een ronde verder te komen in de Europa Cup I na 9 jaar Girondins de Bordeaux werd toen uitgeschakeld In 1996 versloeg Fenerbahçe Manchester United FC met 0-1 in de groepsfase van de UEFA Champions League De Engelsen incasseerden hiermee hun eerste Europese thuisnederlaag in 40 jaar De beslissing viel 13 minuten voor tijd door een doelpunt van Elvir Bolić< ref> De voetbaltak van Fenerbahçe heeft in totaal 92 officiële bekers gewonnen Ook met alle sporttakken meegeteld heeft Fenerbahçe de meeste bekers gewonnen in Turkije Fenerbahçe is de eerste kampioen van de Süper Lig Sinds de oprichting van de Turkse voetbalbond in 1923 is Fenerbahçe het vaakst kampioen geworden in de door TFF georganiseerde kampioenschappen 27 titels In 1923 werd Fenerbahçe kampioen zonder ook maar één tegendoelpunt< ref> In het seizoen 1969 70 kreeg de club in de Süper Lig slechts zes doelpunten tegen Dit is een record in de Süper Lig In het seizoen 1988 89 scoorde Fenerbahçe 103 doelpunten in de competitie< ref> die dat seizoen 36 wedstrijden telde Dit is nog steeds een Turks record Het kampioenschap van 1988 89 werd behaald met 93 punten en een doelsaldo van 76 positief beide nog steeds een Turks record Op 16 mei 1992 eindigde de wedstrijd Fenerbahçe Gaziantepspor in 8-4 Hiermee vestigden beide clubs een nieuw record in de Süper Lig nog nooit werd in één wedstrijd zo vaak gescoord In de groepsfase van de UEFA Champions League 2007-08 behaalde Fenerbahçe 11 punten meer dan enige andere Turkse club in één seizoen In de groepsfase van de UEFA Europa League 2009-10 behaalde Fenerbahçe 15 punten dit is de beste prestatie van een Turkse club in de groepsfase van deze competitie Sinds 18 maart 2008 staat Fenerbahçe SK als recordhouder in het Guinness Book of Records< ref> tussen 1 januari en 31 december 2007 het honderdjarig bestaan won Fenerbahçe met de negen actieve sporttakken 1134 prijzen Nog nooit behaalde een club zoveel prijzen binnen één jaar In het seizoen 2004 05 sloot Fenerbahçe de eerste seizoenshelft af met 40 punten Het oude record stond met 39 punten op naam van Beşiktaş Fenerbahçe won als eerste club al zijn thuiswedstrijden in één seizoen er werd 17 keer gewonnen 2000-2001 Fenerbahçe heeft de meeste internationals geleverd aan het Turks voetbalelftal ook liet de club de meeste voetballers naar Europa vertrekken Fenerbahçe wist op 18 maart 2011 tegen Galatasaray voor de tiende keer op rij te winnen in de competitie en verbeterde hiermee haar eigen record van acht keer op rij in het seizoen 2009 2010 en het oude record van zeven op rij in het seizoen 1964 1965 Het lukte Fener dit seizoen vanaf speelronde 17 t m 34 alle wedstrijden ongeslagen te blijven 17 keer winst en 1 keer 0-0 Het dames basketbalteam van Fenerbahçe speelde als eerste Turkse basketbalclub in de finale van de FIBA EuroCup Women Het dames volleybalteam Fenerbahçe Acıbadem won op 21 december 2010 als eerste Turkse volleybalclub de wereldbeker voor clubteams dit is tevens de eerste keer dat een Turkse sportclub een wereldbeker wist te winnen in een Olympische teamsport Vanaf de oprichting van de Süper Lig tot nu scoorde Fenerbahçe de meeste doelpunten behaalde het de meeste punten en won de club de meeste wedstrijden Fenerbahçe heeft het langst op nummer 1 gestaan van alle Turkse voetbalclubs in de Süper Lig Op 22 november 2010 scoorde Alex de Souza de 3000ste treffer van Fenerbahçe in de Süper Lig dit is een record in de Süper Lig In 2007 ontving Fenerbahçe als eerste en enige Turkse voetbalclub een officiële uitnodiging van de G-14 De Grote Drie Met Üç Büyükler Turks voor De Grote Drie wordt in Turkije de drie grootste clubs uit Istanbul bedoeld Het gaat hierbij om Beşiktaş JK Galatasaray SK en Fenerbahçe Aanvankelijk van 1959 tot 1978 werd het Turkse voetbal gedomineerd door De Grote Drie Jaren achter elkaar werden Fenerbahçe Galatasaray en Besiktas JK kampioen van Turkije Geen enkele andere ploeg leek er wat aan te kunnen doen tot in 1978 Trabzonspor kampioen werd De ploeg uit Trabzon werd hierna tot 1985 steeds eerste of tweede De laatste jaren spreekt men echter weer van De Grote Drie omdat het alweer ruim 24 jaar geleden is dat Trabzonspor kampioen van de Süper Lig werd Fenerbahçe en Galatasaray hebben momenteel de meeste kampioenschappen achter hun naam staan Galatasaray is recordhouder door 19 keer kampioen te worden Fenerbahçe werd 18 maal kampioen Beşiktaş 11 maal en Trabzonspor eindigde 6 maal op de eerste plaats Omdat Fenerbahçe en Galatasaray wat meer kampioenschappen hebben behaald dan Beşiktaş zijn de derby's tussen deze twee clubs net wat specialer De relatie tussen de twee clubs wordt beschreven als Ezeli Rakip Ebedi Dost Eeuwige Tegenstander Vriend voor Altijd en Zıt Kardeşler Tegengestelde Broeders Fenerbahçe 18 en Galatasaray 19 werden het vaakst kampioen van Turkije In onderlinge resultaten heeft Fenerbahçe vaker gewonnen van Galatasaray dan andersom Ook heeft de geel-blauwe club vaker gescoord tegen de aartsrivaal Sinds de oprichting van Fenerbahçe hebben de twee clubs op 24 oktober 2010 366 keer tegen elkaar gevoetbald< ref> Fenerbahçe won 139 keer Galatasaray won 116 keer en 111 keer werd gelijk gespeeld In de Süper Lig hebben de twee clubs 106 wedstrijden gespeeld Ook hier heeft Fenerbahçe meer wedstrijden gewonnen dan verloren 43 keer gewonnen 29 keer verloren en 33 keer gelijk gespeeld Hierbij heeft Fenerbahçe 136 keer gescoord en Galatasaray 102 keer Alle wedstrijden meegerekend heeft de Fener 512 keer gescoord waarop Cim Bom 463 keer een antwoord heeft gegeven Iemand wordt pas echt een Fenerbahçe-speler genoemd als deze speler tegen de aartsrivaal Galatasaray heeft gescoord Ook zal de 6-0-overwinning tegen Galatasaray op 6 november 2002 nooit vergeten worden Tussen Fenerbahçe en Beşiktaş zijn er in totaal 327 wedstrijden gespeeld Fenerbahçe won 122 maal en Beşiktaş 120 keer 85 keer werd er gelijk gespeeld Fenerbahçe scoorde totaal 442 doelpunten en Beşiktaş 413 Ook als men alleen de Lig wedstrijden meetelt heeft Fenerbahçe het meest gewonnen namelijk 38 wedstrijden en Besiktas 35 wedstrijden 34 keer werd er gelijk gespeeld Beşiktaş scoorde in de Lig wedstrijden in totaal 115 maal en Fenerbahçe 107 maal Door deze statistieken wordt Fenerbahçe in Turkije ook wel "Derbi Krali" genoemd wat vertaald in het Nederlands derbykoning betekent Enkele statistieken van De Grote Drie en Trabzonspor zijn< ref> In de Süper Lig werd Fenerbahçe 18 maal de club met de meeste overwinningen in één seizoen Galatasaray 20 keer Beşiktaş 13 keer Trabzonspor 6 keer In de Süper Lig werd Fenerbahçe 23 maal de minst verliezende club in één seizoen Galatasaray 17 Beşiktaş 11 keer Trabzonspor 7 keer In de Süper Lig werd Fenerbahçe 22 maal de meest scorende club in één seizoen Galatasaray 16 keer Beşiktaş 6 keer Trabzonspor 4 keer In de Süper Lig had Fenerbahçe 14 maal de minst gepasseerde verdediging in één seizoen Beşiktaş 13 keer Galatasaray 12 keer Trabzonspor 11 Fenerbahçe is met 34 keer de club die het meest eerste of tweede is geworden in de Süper Lig Galatasaray 27 keer Beşiktaş 23 keer Trabzonspor 13 keer Fenerbahçe is de enige club die de kampioenschap 2 maal zelfs op de laatste wedstrijd van de competitie heeft verloren 2006 en 2010 Het meest toevallige is dat dit beide gebeurd is met Cristoph Daum als trainer De finalewedstrijden van 1959 zijn hierbij opgenomen in de statistieken en van het seizoen 1962 63 is alleen rekening gehouden met de uiteindelijke classificatie in de Play-Off-groep < small> Fenerbahçe SK in Europa Fenerbahçe SK speelt sinds 1959 in diverse Europese competities Hieronder staan de competities en in welke seizoenen de club deelnam ;Champions League 1996 97 2001 02 2002 03 2004 05 2005 06 2006 07 2007 08 2008 09 2010 11 2012 13 ;Europacup I 1959 60 1961 62 1964 65 1965 66 1968 69 1970 71 1974 75 1975 76 1978 79 1983 84 1985 86 1989 90 ;Europa League 2009 10 2010 11 2012 13 ;Europacup II 1963 64 1979 80 ;UEFA Cup 1971 72 1972 73 1973 74 1976 77 1977 78 1980 81 1984 85 1990 91 1992 93 1994 95 1995 96 1997 98 1998 99 1999 00 2002 03 2004 05 2006 07 Technische staf Hoofdtrainer Ersun Yanal Assistent trainer Ismail Kartal Assistent trainer Fahrudin Ömeroviç hulptrainer Turgay Altay Keeperstrainer Murat Öztürk Individueel trainer Dolu Arslan Technisch directeur Aykut Kocaman Clubdokter Ertuğrul Karanlık Fysiotherapeut Orhan Şakir Masseur Kamuran Bozan Yılmaz Mete Özkan Alaca Tolk Umut Köse Teammanager Hasan Çetinkaya Mediamanager Mehmet Çatay Administratieve eenheid Gökhan Demirer Mahmut Sökün Topscorers Meest opgesteld Bekende spelers ;Turken Serhat Akın Fatih Akyel Cihat Arman Deniz Barış Serkan Balcı Can Bartu Emre Belözoğlu Ali Bilgin Uğur Boral Erol Bulut Yasin Çakmak Oğuz Çetin Kâzım Kâzım Emre Aşık Rıdvan Dilmen Mustafa Doğan Abdullah Ercan Gökhan Gönül Gürhan Gürsoy Murat Hacıoğlu Aykut Kocaman Lefter Selçuk Şahin Tuncay Şanlı Servet Çetin Semih Şentürk Yusuf Şimşek Mehmet Topuz Önder Turacı Tümer Metin Ümit Özat Rüştü Reçber Zeki Rıza Sporel Ogün Temizkanoğlu Cemil Turan Bülent Uygun Sergen Yalçın Mehmet Yozgatlı Selçuk Yula ;Argentijnen Ariel Ortega ;Bosniërs Elvir Baljić Elvir Bolić ;Brazilianen Fábio Luciano Marco Aurélio Roberto Carlos Mert Nobre André Santos Alex de Souza Deivid de Souza Edu Dracena Washington Matheus Paraná ;Bulgaren Emil Kostadinov ;Chilenen Claudio Maldonado ;Denen Brian Steen Nielsen ;Duitsers Harald Schumacher Robert Enke ;Fransen Nicolas Anelka ;Ghanezen Stephen Appiah Samuel Johnson Yaw Preko ;Guinees Souleymane Oulare ;Israëliërs Haim Revivo ;Kroaten Milan Rapaić Stjepan Tomas ;Nederlanders Pierre van Hooijdonk Dirk Kuijt ;Nigerianen Emmanuel Emenike Uche Okechukwu Augustine Okocha Joseph Yobo ;Oekraïners Serhij Rebrov ;Polen Piotr Soczyński ;Portugezen Raul Meireles Bruno Alves ;Roemenen Mircea Sasu ;Senegalezen Mamadou Niang Issiar Dia ;Slovenen Džoni Novak ;Slowaken Miroslav Stoch ;Spanjaarden Daniel Güiza Josico Verdú ;Serviërs Radomir Antić Mateja Kežman Zoran Mirković ;Uruguayanen Diego Lugano ;Zuid-Afrikanen John Moshoeu ;Zweden Kennet Andersson ;Zwitsers Murat Yakin Andere sporttakken Basketbal De een na grootste tak van Fenerbahçe is hun basketbalteam Voorheen was het herenteam succesvol te noemen in 11 jaar tijd werd men 7 keer kampioen van Istanbul maar sinds de oprichting van de Türkiye Basketbol Ligi is men slechts twee keer kampioen van Turkije geworden Met het damesteam gaat het stukken beter sinds 1999 zijn de basketbalsters vijf maal kampioen geworden In zomer 2006 fuseerde de basketbaltak van Fenerbahçe met Ülkerspor< ref> Sindsdien heet het basketbalteam Fenerbahçe Ülker Ülkerspor werd in 1995 1998 2001 en 2006 kampioen van de hoogste Turkse basketbaldivisie Alle spelers van Ülkerspor die daar nog een lopend contract hadden werden spelers van Fenerbahçe Ülker Het herenteam van Fenerbahçe werd kampioen van Turkije in 1991 2007 2008 2010 won de Turkse Beker in 1967 2010 won de Turkse Federatie Cup in 1954 1958 1959 1960 1961 won de Turkse Super Cup in 1990 1991 1994 werd kampioen van Istanbul in 1955 1956 1957 1963 1964 1965 1966 Het damesteam van Fenerbahçe werd kampioen van Turkije in 1999 2002 2004 2006 2007 2008 2009 2010 won de Turkse Beker in 1999 2000 2001 2004 2005 2006 2007 2008 2009 won de Turkse Super Cup in 1999 2000 2001 2004 2005 werd verliezend FIBA Eurocup finalist in 2005 Volleybal Een andere populaire tak van Fenerbahçe is de volleybalbranche Hier zijn de vrouwen succesvoller dan de mannen Het vrouwenteam is tien keer kampioen van Turkije geworden terwijl het mannenteam twee keer kampioen van Turkije werd Supportersverenigingen Genç Fenerbahçeliler GFB werd in 1998 opgericht maar de wortels gaan terug naar de jaren 80 toen Fenerbahçe ook al bekendstond om zijn fanatieke supporters Fenerbahçe heeft verder supportersverenigingen over de hele wereld Zie ook Lijst van spelers van Fenerbahçe Lijst van basketballers van Fenerbahçe sC Fenerbahçe Externe links Francis Scott Key bij Frederick Maryland 1 augustus 1779 – Baltimore Maryland 11 januari 1843 was een Amerikaanse advocaat en dichter die het Amerikaanse volkslied heeft geschreven The Star-Spangled Banner Levensloop Zijn ouders waren Ann Louis Penn Dagworthy en John Ross Key Hij werd geboren op het familielandgoed bij Frederick Maryland Hij was een leerling van St John's College in Annapolis Maryland Tijdens de oorlog van 1812 begeleidde hij het Amerikaanse gevangenenuitwisselingsbureau Amerikaans American Prisoner Exchange Agent John Stuart Skinner was aan boord van het Britse schip HMS Tonnant; hij was een gast van admiraal Alexander Cochrane George Cockburn en generaal Robert Ross Zij waren aan het overleggen over het vrijlaten van Dr William Beanes een bewoner van Upper Marlboro Maryland Beanes was gevangengenomen door de Britten omdat hij lawaaierig werd toen er mensen werden opgepakt Skinner Key en Beanes mochten naar hun eigen sloep maar niet terug naar Baltimore omdat de Engelsen de Amerikanen het gevoel gaven dat ze Baltimore gingen aanvallen met als resultaat de Veldslag van Baltimore Amerikaans Battle of Baltimore Key kon niets anders doen dan toekijken; dat inspireerde hem om een gedicht te maken Het gedicht beschrijft de gebeurtenissen gedurende de oorlog en met name het bombardement van Fort McHenry Het gedicht had de titel The Defence of Fort McHenry beter bekend is de naam van het Amerikaanse volkslied The Star-Spangled Banner later is het gedicht lied aangenomen door het congres in 1931 ondertekend door president Herbert Hoover Monumenten Key overleed in het huis van zijn dochter Elizabeth en haar man Charles Howard in Baltimore Hij overleed aan pleuris kanker of een longziekte Op het landgoed waar Key stierf is nu een kerk gebouwd Mount Vernon United Methodist Church Hij ligt begraven in de grafkelder van John Eager Howard op de begraafplaats Old Saint Paul's Cemetery later in 1866 werd hij overgeplaatst naar Frederick op de begraafplaats Mount Olivet Cemetery The Key Monument Association richtte een crypte op waar Key en zijn vrouw Mary in werden geplaatst Het Frans français behoort tot de Romaanse talen omdat het uit het Latijn is voortgekomen Het Frans wijkt echter op een groot aantal punten van de andere Romaanse talen af Ten eerste kent het Frans een verregaande afslijting van morfologische uitgangen Ten tweede heeft het Frans een groot aantal brekingen en klankverschuivingen die al in het Oudfrans optraden en in het Middelfrans nog verder zijn geëvolueerd Ten derde heeft het een licht Keltisch substraat terug te vinden in een woord als quatre-vingts "tachtig" letterlijk "vier-twintigen"; in de Keltische talen telt men in twintigtallen en een vrij ingrijpend Germaans vooral Frankisch superstraat dat zich onder meer uit in de dubbele ontkenningen ne pas ne rien ne personne ne jamais enz Plaatsbepaling en indeling Het moderne Frans is de gecultiveerde versie van het Franceis François de streektaal van de Île-de-France Dit behoort tot de Oïl-groep van de Gallo-Romaanse talen Hoewel het standaardfrans de streektalen van Frankrijk grotendeels verdrongen heeft onderscheidt men nog altijd een aantal meer of minder verwante zustertalen van het Frans Het overzicht laat zich als volgt samenstellen Gallo-Romaanse talen Oïl-talen Bourgondisch Champenois Franc-comtois Franceis François met het Frans "français" als standaardvorm Gallo Lotharings Normandisch Picardisch Poitevin Saintongeais Waals Oc-talen Auvergnat Gascons Languedocien in enge zin Limousijns Provençaals Vivaro-alpin Arp-talen In Frankrijk worden de meeste van deze talen traditioneel beschouwd als dialecten dat wil zeggen als minderwaardig en wordt het gebruik ervan ontmoedigd In de laatste jaren is de houding tegenover deze talen evenwel duidelijk versoepeld Verbreiding Het Frans wordt gesproken door ongeveer 75 miljoen mensen als hun moedertaal Het wordt gesproken door 63 miljoen mensen in Frankrijk 77 miljoen mensen in Canada voornamelijk in Quebec 42 miljoen in België voornamelijk in Wallonië en Brussel en 18 miljoen in Zwitserland Het Cajun-Frans in Louisiana gaat snel achteruit; het werd in 2000 door minder dan 200000 mensen gesproken Het Frans heeft in Maastricht lange tijd tot in de 18e eeuw een belangrijke plaats ingenomen in het bestuurlijke en hoge burgerlijk leven In het lokale dialect Maastrichts zijn nog Franse invloeden hoorbaar Als taal van de bestuurlijke elite is het Frans vanaf 1066 in Engeland eeuwenlang een factor van belang geweest en heeft blijvende sporen nagelaten in het oorspronkelijk Angelsaksische Engels Pas in 1258 werd er in Engeland voor het eerst weer een officieel document in het Engels opgesteld Het Anglo-Normandisch was tot in de 15e eeuw in gebruik voor literaire en bestuurlijke doeleinden Ook nu wordt het Anglo-Normandisch nog incidenteel gebruikt de Britse koningin laat met de woorden "La Reyne remercie ses bons sujets accepte leur benevolence et ainsi le veult" aan het parlement weten een wet goed te hebben gekeurd In Rusland Spanje Duitsland en elders is het Frans in de 17e eeuw in zwang gekomen als taal van de sociale elite maar sinds de opkomst van het nationalisme in Europa in de 19e eeuw is het door de landelijke voertalen weer verdrongen Het wordt als erfenis van het Franse kolonialisme buiten Frankrijk nog door zeker 50 miljoen mensen als tweede taal gebruikt Vooral in Afrika en in mindere mate in Zuidoost-Azië speelt de taal een grote rol als cultuurtaal hetzij omdat het Frans onmisbaar is als neutrale factor die nodig is te midden van een verscheidenheid aan rivaliserende inheemse talen hetzij dat de inheemse talen nog geen schriftelijke erfenis hadden en daarom te zwak stonden om de rol van het Frans als volwaardig medium voor cultuur en bestuur te kunnen overnemen De taal speelt daarmee dezelfde rol als het Latijn tijdens en na de Romeinse kolonisatie van Gallië en andere Europese delen van het voormalige Romeinse Rijk In veel Afrikaanse landen is het Frans de enige officiële taal Het Frans wordt in vijfenveertig landen en gebieden gesproken In minimaal zes van die gebieden Frankrijk Frans-Polynesië Monaco Nieuw-Caledonië Quebec en Saint-Pierre en Miquelon is dit zelfs de meest gesproken taal Daarnaast is het een belangrijke immigrantentaal in elf andere landen Frans is nog steeds ondanks de opkomst van het Engels een belangrijke taal in het diplomatieke verkeer Tot in de eerste helft van de 20e eeuw was het de belangrijkste internationale taal Zo schreef de Nederlandse natuurkundige Hendrik Lorentz nogal wat Franstalige publicaties en gebruikt men nog steeds Franse termen in de posterijen De taal is nog altijd een van de officiële talen van de Verenigde Naties Ook in de Europese Unie speelt het een belangrijke rol al gaat die relatief achteruit wegens de recente uitbreiding van de Unie Als taal voor wetenschappelijke publicaties van transnationaal belang is het Frans vrijwel geheel verdrongen door het Engels Geschiedenis De oudste Franstalige geschriften dateren uit de 9e eeuw Het oudste document in het Frans is de Eed van Straatsburg die blijkbaar door het gewone volk begrepen moest worden Vanaf de 12e eeuw kan van een literaire cultuur gesproken worden De meeste Franse teksten tot aan de 14e eeuw zijn gesteld in zuidelijke dialecten het Occitaans ofwel de Langue dOc In het Edict van Villers-Cotterêts dat in 1539 is opgesteld werd het Frans als verplichte taal voor het bestuur ingesteld Dit werkte in het voordeel van de Langue dOïl de noordelijke variant van het Frans want het noordelijke Parijs was toen al zo'n duizend jaar het nationale bestuurscentrum In die tijd werd ook een begin gemaakt met het formaliseren van de grammatica en het samenstellen van woordenboeken In 1635 werd de Académie française opgericht Daarmee werd het standaardiseren van de Franse taal een staatszaak De Gouden Eeuw van het Frans was de 17e eeuw vooral door de literaire werken van Corneille Racine en Molière In de 18e eeuw maakte het Latijn in wetenschappelijke publicaties steeds meer plaats voor het Frans wat de helderheid en precisie van de taal zelf ten goede kwam Men deelt de historische ontwikkelingsfasen van het Frans als volgt in Oudfrans ongeveer tot de 13e eeuw; Middelfrans tot de 16e eeuw Nieuwfrans De moderne Franse spelling stamt net als de Engelse grotendeels uit het einde van de Middeleeuwen; omdat de uitspraak sindsdien is veranderd is de schrijfwijze tegenwoordig verre van fonetisch Ze vertelt ons dan ook meer over de situatie in de Middeleeuwen toen alle eindletters nog werden uitgesproken filles klonk dus zoals het geschreven werd de ai en de oi nog wijde tweeklanken waren en de ou meer als oow klonk evenals de Middelnederlandse oe in boec! Vervoegingen Het Frans kent zoals alle Romaanse talen meer werkwoordstijden niet alleen in de grammaticale regels maar ook in de praktijk dan het Nederlands terwijl hulpwerkwoorden minder gebruikt worden De passé simple is geheel onbekend in het Nederlands de subjonctif aanvoegende wijs wordt in de praktijk in het Nederlands nauwelijks gebruikt Er zijn dus veel meer persoonsvormen waarvan de onregelmatige verbuigingen een zekere beruchtheid hebben bij het onderwijs in het Frans als vreemde taal Ook het bestaan van vier verschillende families regelmatige werkwoorden eindigend op -er -ir oir en -re is een extra complicatie ten opzichte van bijvoorbeeld Nederlands Engels en Duits Hieronder staan de vervoegingen van de belangrijke onregelmatige werkwoorden être zijn en avoir hebben voor vier tijden Woordvolgorde Van begin tot eind van de zin Onderwerp Ontkenning deel I ne pas Wederkerend voornaamwoord Meewerkend voorwerp me te nous vous en se Lijdend voorwerp Meewerkend voorwerp lui leur y en of en Persoonsvorm Ontkenning deel II ne pas rien personne jamais etc Infinitief Voltooid deelwoord Klemtoon De klemtoon in het Frans is eenvoudig deze ligt altijd op de laatste lettergreep behalve als het woord op een sjwa eindigt dan ligt hij op de voorlaatste Scholen In Nederland is Frans geen verplicht vak op school Afhankelijk van de school is er soms naast het verplichte Engels een tweede moderne vreemde taal verplicht Dit kan afhankelijk van de keuze van de school Frans zijn In Vlaanderen is Frans op de lagere school altijd een verplicht vak in het vijfde en zesde leerjaar Het staat de scholen vrij om al eerder met initiatie Frans te beginnen Voor scholen in taalgrensgemeenten faciliteitengemeenten en Vlaamse scholen in het Brussels gewest start de studie van het Frans minstens vanaf het derde leerjaar In het secundair onderwijs is het een verplicht vak behalve in sommige richtingen van het beroepssecundair onderwijs Zie ook Alliance française Belgisch-Frans Cajun-Frans Frans in Nederland Frans met haar op Frans braille Lijst van Franse spreekwoorden Lijst van Franse woorden en uitdrukkingen in de Nederlandse taal Lijst van landen waar Frans een officiële taal is De geschiedenis van de Aarde schetst het ontstaan en de ontwikkeling van de planeet waarop de mensheid leeft Volgens gangbare wetenschappelijke inzichten is de Aarde ongeveer 456 miljard jaar 456·10 jaar 4560000000 jaar 456 Ga geleden gevormd door accretie van materiaal uit de Zonnenevel De ouderdom van de Aarde is vastgesteld door radiometrische datering van de oudste gesteenten en meteorieten de andere planeten uit ons Zonnestelsel zijn ongeveer tezelfdertijd ontstaan Ter vergelijking het heelal ontstond waarschijnlijk met de oerknal naar schatting 137 Ga geleden en daarmee is het ongeveer drie keer zo oud als de Aarde Dit artikel geeft een samenvatting van wetenschappelijke theorieën over en inzichten in de geschiedenis van het systeem Aarde dat bestaat uit de atmosfeer de hydrosfeer de biosfeer en de vaste Aarde Deze inzichten zijn ontstaan door ontdekkingen in zeer uiteenlopende vakgebieden zoals geochemie geologie evolutiebiologie paleomagnetisme ecologie seismologie of astronomie Nog steeds bestaan met name over de vroegste geschiedenis van de Aarde een hoop onduidelijkheden waarover de wetenschappelijke inzichten nog verschillen De enorme ouderdom van de Aarde wordt wel eens aanschouwelijk gemaakt door de geschiedenis van de Aarde te vergelijken met het verloop van een dag waarbij elke seconde 53000 jaar voorstelt Hierbij ziet men duidelijk dat het leven verreweg de langste tijd bestond uit eencelligen en meercelligen een vrij recente vernieuwing zijn in de evolutie van het leven Hadeïcum en archeïcum Het eerste eon van de geschiedenis van de Aarde wordt het archeïcum Engels Archean genoemd Het duurde tot 25 miljard jaar geleden De oudste op Aarde gevonden gesteenten zijn ongeveer 40 miljard jaar oud De tijd tussen de vorming van deze gesteenten en de vorming van de Aarde wordt soms als een apart eon gezien dat hadeïcum of Hadean wordt genoemd Omdat geen gesteente uit deze tijd bewaard is gebleven is er weinig over bekend behalve dat de Aarde bloot moet hebben gestaan aan een bombardement van meteorieten De grote warmtestroom moet bovendien voor hevig vulkanisme hebben gezorgd Er zijn wel sporadische zirkoonkristallen gevonden die ouder zijn dan 40 miljard jaar Uit onderzoek van deze kristallen blijkt dat er wel al sinds 43 miljard jaar vloeibaar water in de vorm van zeeën aanwezig moet zijn geweest Rond 40 miljard jaar geleden hield het meteorietenbombardement op en was het ook koeler geworden Vanwege de samenstelling van de Archeïsche atmosfeer was de Aarde echter nog steeds een planeet waarop hedendaags leven niet mogelijk zou zijn Ontstaan van de Zon en de planeten Het zonnestelsel ontstond waarschijnlijk uit een interstellaire roterende moleculaire wolk de zonnenevel die voornamelijk bestond uit waterstof helium en zwaardere elementen De Zonnenevel begon ongeveer 46 Ga geleden onder zijn eigen gewicht samen te trekken of doordat een nabije ster als supernova explodeerde waarvan de schokgolf de Zonnenevel trof Deze contractie zorgde samen met de steeds snellere rotatie van de Zonnenevel dat het geheel afplatte tot een protoplanetaire schijf De meeste massa concentreerde zich in het midden van de schijf en warmde op door de wrijving van de samentrekkende massa totdat kernfusie van waterstof naar helium mogelijk werd Zo werd een T Tauri-ster geboren de Zon In de rest van de gas- en stofwolk zorgde de zwaartekracht voor het samenballen van materie rond stofdeeltjes waardoor de wolk in ringen uit elkaar viel Bij botsingen tussen deeltjesmaterie werden steeds grotere fragmenten gevormd een proces dat accretie genoemd wordt Dit leidde tot de vorming van zogenaamde planetesimalen of protoplaneten van meerdere tientallen kilometers in diameter Uit computersimulaties blijkt dat uit een protoplanetaire schijf planeten kunnen ontstaan die vergelijkbare afstanden tot de Zon hebben als de terrestrische planeten Ontstaan van de kern en eerste atmosfeer van de Aarde Door accretie groeide de proto-Aarde tot de temperatuur in het binnenste zo hoog was dat partieel smelten van de zware siderofiele metalen plaatsvond Door hun grotere dichtheid zonken de gesmolten metalen naar het massamiddelpunt waardoor al na 10 Ma een scheiding tussen de primitieve mantel en de metallische aardkern ontstond De Aarde was bij de accretie gehuld in een wolk van gasvormig silica SiO2< sub> en na de afkoeling zal deze silica op het oppervlak zijn gecondenseerd tot vast gesteente Wat overbleef was waarschijnlijk een vroege atmosfeer van waterstof en helium De grote inslag Een bijzonder kenmerk van de Aarde is dat ze een grote natuurlijke satelliet heeft de Maan Tijdens de Apollo-vluchten in de 20e eeuw is materiaal van de Maan teruggebracht dat direct bestudeerd kan worden Door radiometrische datering van dit materiaal is nu bekend dat de Maan 4527 ± 10 Ma oud moet zijn ongeveer 30 tot 55 Ma jonger dan de rest van het Zonnestelsel Een andere bijzonderheid aan de Maan is dat ze een te lage dichtheid heeft om een grote kern van zware metalen te bezitten De Maan verschilt daarmee van de andere terrestrische hemellichamen en heeft een vergelijkbare samenstelling als de mantel en korst van de Aarde samen zonder de aardkern Dit kan allemaal verklaard worden met een grote inslag waarbij een planetesimaal ter grootte van de planeet Mars het hypothetische object wordt wel Theia of Orpheus genoemd op de proto-Aarde insloeg waarna de Maan ontstond door accretie van het weggeslagen materiaal Modellen die uitgaan van een kleine inslaghoek met de aardas voorspellen dat het materiaal dat de ruimte ingeslingerd werd en waaruit de Maan ontstond afkomstig was van de mantel van het inslaande object en de mantel van de proto-Aarde terwijl de metallische kern van het inslaande object door de aardmantel heen zonk en zich met de aardkern samenvoegde De inslaghypothese verklaart daarmee waarom de Maan een vergelijkbare samenstelling heeft als de korst en mantel van de Aarde samen en relatief weinig siderofiele elementen als ijzer of nikkel bevat Deze elementen waren al voor de inslag in de aardkern gaan zitten waardoor hiervan geen materiaal de ruimte ingeslingerd werd Samengevat is de meest aanvaarde opsomming van gebeurtenissen dat de Aarde al minstens 10 Ma bestond waardoor een duidelijke differentiatie tussen kern en mantel was ontstaan toen door een botsing met een andere proto-planeet materiaal uit de primitieve mantel de ruimte in geslingerd werd waaruit de Maan ontstond Men neemt aan dat de hoek van de Aardas met het baanvlak van de Aarde 235° wat de seizoenen veroorzaakt ook een gevolg van de inslag is De inslag had een aantal belangrijke gevolgen voor de jonge Aarde Ten eerste kwam bij de inslag een gigantische hoeveelheid energie vrij waardoor zowel Aarde als Maan volledig gesmolten raakten De aardmantel bestond uit een zeer snel convecterende magma-oceaan Ten tweede moet de Aarde als ze voor de inslag al een atmosfeer had deze compleet zijn kwijtgeraakt Ontstaan van de atmosfeer en de oceanen Omdat de Aarde geen atmosfeer meer had ging het afkoelen snel Aan de buitenkant moet binnen 150 Ma een eerste korst zijn gevormd die de samenstelling van basalt moet hebben gehad De tegenwoordige felsische continentale korst bestond nog niet Binnenin de Aarde kon pas nadat de snel convecterende magma-oceaan tenminste gedeeltelijk gestold was verdere differentiatie plaatsvinden De mantel moet in het Vroeg-Archeïcum veel heter zijn geweest dan tegenwoordig men schat 1600 °C rond 3 Ga zodat ook toen nog een groot gedeelte gesmolten was Nadat de Aarde verder afkoelde ontstond er opnieuw een atmosfeer dit keer uit gassen afkomstig van vulkanisme en ontgassing van de mantel De enorme hoeveelheid water op Aarde is een probleem zoveel water kan namelijk niet alleen afkomstig zijn van dit vulkanisme en ontgassing Men neemt daarom aan dat het voornamelijk afkomstig is van ijsmeteorieten en kometen die in het Hadeïcum op Aarde insloegen Hoewel de meeste kometen zich tegenwoordig in banen ver buiten de baan van Neptunus bevinden laten computersimulaties zien dat kometen in het begin juist vooral in de binnenste regionen van het zonnestelsel voorkwamen Waarschijnlijk is het meeste water op Aarde echter afkomstig van grotendeels uit ijs bestaande planetesimalen uit de buitenste delen van het Zonnestelsel Inslagen van dergelijke objecten op de terrestrische planeten Mercurius Venus de Aarde en Mars zullen deze planeten hebben verrijkt met water koolstofdioxide methaan ammonia stikstof en andere gassen Aangenomen dat al het water in de oceanen hiervan afkomstig is waren ongeveer een miljoen inslaande kometen nodig om de Aarde zijn huidige hoeveelheid water te geven Dat lijkt veel maar het is een redelijk aannemelijk aantal Water moet al rond 43 Ga in grote hoeveelheden over het Aardoppervlak gestroomd hebben Aan het einde van het Hadeïcum 38 Ga geleden was het oppervlak van de Aarde dus in ieder geval al bedekt met oceanen De nieuw ontstane atmosfeer bevatte methaan ammonia koolstofdioxide stikstof en waterdamp Zuurstof was totaal afwezig waardoor het tegenwoordige leven in deze atmosfeer niet had kunnen overleven Door de afwezigheid van een ozonlaag stond het oppervlak bovendien bloot aan intensieve ultraviolette straling Ontstaan van platentektoniek en continenten De convectiestroming in de mantel die tegenwoordig het proces van platentektoniek aandrijft is het gevolg van de warmtestroom uit het binnenste van de Aarde Omdat de Aarde in het Hadeïcum veel heter was dan tegenwoordig verliep deze convectie in die tijd sneller Als destijds al platentektoniek plaatsvond dat wil zeggen tektonische platen ontstaan door oceanische spreiding op midoceanische ruggen en worden vernietigd door subductie bij subductiezones zal ook dit proces veel sneller zijn gegaan dan tegenwoordig Meestal wordt aangenomen dat er meer subductiezones waren waardoor de tektonische platen kleiner bleven Van de eerste korst die na het afkoelen van de Aarde ontstond is geen spoor meer te vinden Door een combinatie van de snelle convectiestromen in de mantel en een bombardement van meteorieten tijdens een periode die het Late Heavy Bombardement wordt genoemd werd alle korst die tijdens het Hadeïcum ontstond weer vernietigd Men vermoedt dat de Hadeïsche korst basaltisch van samenstelling is geweest Enige differentiatie met de mantel was wel mogelijk zo zal er relatief minder van de elementen magnesium en ijzer in de korst hebben gezeten maar de eerste continenten bestaande uit lichter materiaal dat granitisch is van samenstelling zullen pas rond 500 Ma na de vorming van de Aarde ontstaan zijn Deze eerste stukken continentale korst die in het Archeïcum ontstonden en groeiden worden kratons of schilden genoemd Het ontstaan van de eerste continentale korst liet zo lang op zich wachten omdat er een verregaande differentiatie van magma voor moet plaatsvinden waarvoor meerdere fases van opsmelten nodig zijn De oudste gesteenten op Aarde zijn gevonden op het Canadees Schild Dit gesteente is rond de 39 Ga oud en van samenstelling tonaliet Het laat sporen zien van metamorfose door hoge temperatuur maar er worden ook sedimentair afgeronde korrels in gevonden wat laat zien dat in die tijd rivieren en zeeën bestonden De Kratons bestaan overwegend uit twee typen gesteente Ten eerste zijn er zogenaamde greenstone belts bestaande uit licht gemetamorfoseerde sedimentaire gesteenten Deze greenstones lijken op de sedimenten die tegenwoordig in oceanische troggen worden afgezet boven subductiezones Het voorkomen van greenstones wordt daarom soms als bewijs gezien dat er al platentektoniek plaatsvond in het Archeïcum Het tweede type gesteente zijn complexen van felsische dieptegesteenten vooral tonaliet trondhjemiet en granodioriet afgekort TTG Deze TTG-complexen zouden overblijfselen van de eerste continentale korst kunnen zijn die door differentiatie bij partieel smelten van basalt ontstonden Archeïsche terreinen bestaan uit een afwisseling van TTG-complexen en greenstones Hieraan denkt men te kunnen afleiden dat subductiezones veel meer voorkwamen in het Archeïcum terwijl de TTG-complexen kleine proto-continenten vormden die met ten opzichte van de tegenwoordige situatie hoge snelheid over het Aardoppervlak bewogen Ontstaan van het leven Het is niet duidelijk hoe of waar het eerste leven ontstaan is Men neemt aan dat het eerste leven ergens tussen 40 en 36 Ga op Aarde verscheen Een kleine groep wetenschappers denkt dat het eerste leven op Aarde van buiten kwam bijvoorbeeld met inslaande meteoren exogenese Een vergaand voorbeeld hiervan is de hypothese van panspermie De meeste geleerden denken echter dat het leven op Aarde is ontstaan De manier waarop het is ontstaan is in beide gevallen hetzelfde De oudste duidelijke sporen van leven zijn stromatolieten in gesteenten op het Australische Pilbara-kraton Deze zijn rond de 35 Ga oud Hoewel vaak is geclaimd dat bewijs is gevonden voor leven ouder dan 35 Ga wordt dit bewijs niet algemeen geaccepteerd Levende wezens bestaan voornamelijk uit water en eiwitten scheikundige ketens van aminozuren Om zichzelf te kunnen voortplanten vermenigvuldigen gebruikt leven DNA-moleculen en RNA-moleculen Al deze organische moleculen komen in de natuur voor en ook op andere plekken in het zonnestelsel zijn ze aangetroffen Men neemt aan dat uit deze aminozuren op de een of andere manier een molecuul moet zijn ontstaan dat zichzelf kon reproduceren De reproductie verliep niet altijd foutloos soms werden kopieën gemaakt die zich niet meer konden reproduceren waarmee een eind kwam aan de keten Een andere keer bevatten de kopieën juist verbeteringen op het origineel waardoor ze zich makkelijker konden handhaven Deze zogenaamde chemische evolutie zou de voorloper zijn van de Darwinistische evolutie die tegenwoordig opgaat Hoe een zelfreproducerend molecuul ontstond is een raadsel hoewel er verschillende hypothesen zijn opgesteld Een idee is dat de energie van vulkanisme onweer en ultraviolette straling op geïsoleerde plekken reacties aandreef van simpele organische moleculen zoals methaan tot ingewikkeldere moleculen waaronder veel belangrijke moleculen die in leven voorkomen Onder de aanwezige moleculen kwamen ook katalysatoren voor stoffen die reacties versnellen zonder zelf mee te reageren De concentratie van de ingewikkeldere moleculen in deze "oersoep" werd steeds groter totdat een molecuul ontstond met de vreemde eigenschap dat het zichzelf kon dupliceren omdat het tegelijkertijd een katalysator was voor de reactie waarbij het zelf ontstond In al het tegenwoordige leven wordt de eigenschap zichzelf te reproduceren vervuld door het molecuul DNA DNA-moleculen vervullen echter alleen de functie van opslagplaats voor erfelijke informatie Om het leven in stand te houden is energie nodig deze wordt geleverd door de enzymatische activiteit van eiwitten Het moderne leven heeft dus zowel eiwitten als DNA in één nodig Dit probleem wordt opgelost door de hypothese van een RNA-wereld die stelt dat er een tijd was waarin het leven bestond uit RNA-moleculen RNA is een molecuul dat hoewel minder stabiel dan DNA zowel enzymatische activiteit heeft als erfelijke informatie kan doorgeven Ook andere moleculen zijn aangewezen als kandidaten voor een zelfreproducerende molecuul die aan het leven vooraf ging Op een zeker moment moet het stabielere DNA de rol van informatiedrager hebben overgenomen De eerste levensvormen waren waarschijnlijk primitieve prokaryotische eencelligen Prokaryoten zijn cellen zonder organellen zoals een celkern of mitochondriën Het DNA ligt bij zulke organismen vrij in de cel in plaats van in de celkern Voorbeelden van tegenwoordige prokaryoten zijn bacteriën Proterozoïcum Het Proterozoïcum is het eon dat van 25 Ga of 2500 Ma tot 541 Ma duurde In het Proterozoïcum groeiden de kratons uit tot de grootte van de hedendaagse continenten Voor het eerst is zeker dat platentektoniek plaatsvond Een andere belangrijke ontwikkeling was de vorming van een zuurstofrijke atmosfeer door fotosynthetische bacteriën de blauwalgen Het leven ontwikkelde zich van prokaryotische cellen tot eukaryoten en meercelligen Tijdens het proterozoïcum was er een aantal keer een zware ijstijd waarbij de Aarde helemaal of bijna helemaal bevroren was dit noemt men snowball Earth Daarna kwam de ontwikkeling van het leven in een stroomversnelling de ediacarische fauna verscheen die de opmaat zou zijn voor de cambrische explosie De zuurstofcrisis De eerste organismen zullen heterotroof geweest zijn en hun bouwstoffen uit organische moleculen hebben gehaald Al in het Archeïcum 30 Ga ontstonden er ook autotrofe organismen die door fotosynthese koolstofdioxide in zuurstof omzetten Het duurde echter tot 23 Ga voordat zuurstof in grote hoeveelheden in de atmosfeer terechtkwam Daar waren twee redenen voor Zuurstof kon zich tijdens het Archeïcum makkelijk binden door allerlei oxiden te vormen met metalen als ijzer chemische verwering In het begin zal de vorming van zuurstof door fotosynthese minder snel zijn gegaan dan tegenwoordig het geval is Om een indruk van het belang van fotosynthese te geven als er vanaf nu geen fotosynthese plaats zou vinden zou de totale hoeveelheid zuurstof in de atmosfeer binnen 6 Ma verdwenen zijn door verwering en vulkanisme Met die kennis is het makkelijk voor te stellen dat de aardatmosfeer in het Archeïcum nauwelijks zuurstof bevatte hetzelfde geldt voor de huidige atmosferen van Venus en Mars op deze beide planeten is zuurstof zeldzaam waar geen leven voorkomt dat voor fotosynthese zorgt Op Aarde worden in sedimentaire gesteenten ouder dan 23 Ga mineralen als uraniniet en pyriet gevonden Deze mineralen zouden als ze aan zuurstofrijke lucht blootstaan verweren zodat we weten dat zuurstof in die tijd niet in grote hoeveelheden aanwezig kan zijn geweest Een andere aanwijzing zijn banded iron formations een type gesteente dat is ontstaan door het neerslaan van ijzerIIIoxide Fe2< sub>O3< sub> in zeewater IJzer komt in water opgelost voor als ijzerIIoxide FeO Als zuurstof in het water aanwezig is reageert dit met opgelost ijzer waardoor het ijzer uit het water verdwijnt Tegenwoordig is genoeg zuurstof opgelost in het zeewater aanwezig om ijzerII-oxide instabiel te maken Banded iron formations jonger dan 23 Ga zijn dan ook zeldzaam als ze voorkomen worden ze meestal verklaard door ongewone omstandigheden Zuurstof opgelost in zeewater is in evenwicht met zuurstof in de atmosfeer Daarom kan het op grote schaal voorkomen van banded iron formations ouder dan 23 Ga gezien worden als bewijs dat de atmosfeer in die tijd weinig zuurstof bevatte Toen de beschikbare metalen waarmee zuurstof kon reageren rond 23 Ga op waren ging de omschakeling naar een zuurstofrijke atmosfeer opeens snel Men noemt dit wel de zuurstofrevolutie of zuurstofcrisis De toegenomen hoeveelheid zuurstof had gevolgen voor het leven De primitieve anaerobe organismen die voor fotosynthese zorgden waren namelijk niet gewend aan zuurstof dit was giftig voor hen Toen de hoeveelheid zuurstof boven een bepaald niveau kwam stierven deze organismen massaal wat de hoeveelheid fotosynthese verminderde zodat de hoeveelheid zuurstof in de atmosfeer weer afnam Deze "stop" op de hoeveelheid zuurstof bleef een tijdje bestaan tot zich rond 17 Ga organismen ontwikkelden die wel tegen zuurstof konden Daarna kon de hoeveelheid zuurstof verder toenemen Rond 15 Ga werd waarschijnlijk voor het eerst de tegenwoordige hoeveelheid zuurstof benaderd Gevolgen Snowball Earth en het ontstaan van de ozonlaag Een belangrijk gevolg van grote hoeveelheden zuurstof in de atmosfeer was dat een ozonlaag ontstond Hierdoor werd het Aardoppervlak voortaan beschermd tegen uv-straling Men neemt aan dat zonder ozonlaag de ontwikkeling van het leven erg beperkt zou zijn gebleven Een ander belangrijk gevolg van de zuurstofrevolutie was daarom dat het leven een nieuwe wending kon nemen en zich verder kon ontwikkelen naar steeds ingewikkeldere soorten In het Archeïcum ontving de Aarde minder warmte van de Zon omdat de Zon zwakker was Dit heeft te maken met de ontwikkeling van de Zon waardoor de luminositeit van de Zon elke miljard jaar toenam met 6% Het effect werd op Aarde opgeheven omdat de atmosfeer in het Archeïcum veel meer methaan bevatte Methaan is een sterk broeikasgas zodat het broeikaseffect in die tijd sterker moet zijn geweest Zuurstof kon echter met methaan reageren waardoor de hoeveelheid methaan in de atmosfeer afnam na de zuurstofrevolutie Gevolg was dat de Aarde afkoelde Inderdaad zijn bewijzen gevonden voor een sterke ijstijd rond 23 Ga de Makganyene-ijstijd Soms wordt aangenomen dat deze ijstijd en misschien andere Proterozoïsche ijstijden zo sterk was dat de Aarde tot aan de evenaar bevroren was Dit noemt men een snowball Earth De ijstijd rond 23 Ga wordt meestal als een direct gevolg van de toegenomen hoeveelheid zuurstof in de atmosfeer gezien Overigens wordt soms aangenomen dat er al eerder tot in het late Archeïcum ook ijstijden zijn geweest Die oudere ijstijden zijn niet algemeen aanvaard wegens gebrek aan bewijs Ontwikkeling van het leven tijdens het Proterozoïcum Een belangrijke stap in de ontwikkeling van het leven was het ontstaan van eukaryotische cellen De oudste fossiele eukaryoten ontstonden ongeveer 20 Ga geleden hoewel het niet is uitgesloten dat eukaryoten al eerder ontstonden Een eukaryoot is een cel met meerdere organellen die elk een taak hebben Daardoor kan een eukaryoot bijvoorbeeld veel effectiever energie omzetten dan een prokaryoot In een eukaryotische cel kan ook meer genetisch materiaal worden opgeslagen wat grotere mogelijkheden voor ontwikkeling biedt Een nadeel is dat horizontale genoverdracht zoals die bij bacteria plaatsvindt voor eukaryotische cellen vrijwel onmogelijk wordt Eukaryotisch leven kan daardoor alleen via Darwiniaanse evolutie evolueren De voordelen wogen echter ruim op tegen de nadelen Er ontstonden grotere organismen en al snel ontwikkelden zich de eerste meercelligen rond 17 Ga Er ontstonden nu ook voedselketens waarin grotere organismen zich voedden met kleinere De tegenwoordig algemeen aanvaarde endosymbiontentheorie gaat ervan uit dat eukaryotische cellen zich ontwikkelden uit prokaryoten die in symbiose leefden waarbij elke prokaryoot een eigen functie had De ontwikkeling raakte op een moment in een stadium waarin de prokaryoten niet meer zonder elkaar konden Deze prokaryoten zijn daarna verder ontwikkeld tot de organellen van een eukaryotische cel Het is niet duidelijk of het ontstaan van eukaryotische cellen verband had met de zuurstofcrises maar wel dat eukaryoten enorm profiteerden van de grotere concentratie zuurstof Doordat eukaryoten mitochondriën hebben kunnen ze meer energie uit zuurstof halen Vreemd genoeg duurde het daarna nog een miljard jaar voordat de volgende belangrijke stap gezet werd Rodinia en andere supercontinenten Toen rond 1960 de theorie van de platentektoniek werd ontwikkeld was het eenvoudig reconstructies te maken hoe de continenten vroeger ten opzichte van elkaar lagen Dit ging op tot ongeveer 200 Ma geleden rond die tijd bleken alle continenten aan elkaar te hebben gelegen een zogenaamd supercontinent dit wordt Pangea genoemd Wat de posities voor 200 Ma waren kon niet met de huidige bewegingen worden berekend Het berekenen van de oudere bewegingen van continenten gebeurt daarom met behulp van paleomagnetische data De continenten blijken af en toe samen te komen tot een supercontinent dan weer uit elkaar te bewegen Deze zich herhalende cyclus wordt een Wilsoncyclus genoemd Hoe verder terug in de tijd hoe schaarser en moeilijker te interpreteren de data worden Duidelijk is in ieder geval dat rond 830 Ma een supercontinent bestond dat Rodinia wordt genoemd Het is waarschijnlijk dat Rodinia niet het eerste supercontinent was er wordt een aantal andere supercontinenten eerder in het Proterozoïcum verondersteld Dat betekent dat platentektoniek gedurende het Proterozoïcum op min of meer dezelfde manier moet hebben plaatsgevonden als tegenwoordig Na het opbreken van Rodinia rond 750 Ma werd met de Pan-Afrikaanse orogenese rond 700 Ma waarschijnlijk opnieuw een supercontinent gevormd dit wordt Pannotia genoemd Het zou rond 540 Ma weer uit elkaar vallen Belangrijk is in ieder geval dat van 800 tot 550 Ma het merendeel van de continentale massa bij elkaar lag Laat-Proterozoïsche Sneeuwbalaarde en Ediacarische fauna Aan het einde van het Proterozoïcum is de Aarde vermoedelijk minstens twee keer door een wereldwijde ijstijd gegaan een Sneeuwbalaarde Dit gebeurde rond 710 Ma de Sturtien-ijstijd en 640 Ma Marinoan-ijstijd De periode waarin het gebeurde wordt Cryogenium genoemd In tegenstelling tot de ijstijd rond 23 Ga die waarschijnlijk het gevolg was van de zuurstofcrisis is de oorzaak hiervoor dit keer minder duidelijk De meest aanvaarde theorie is dat de afkoeling van het klimaat te maken had met het ontstaan van het supercontinent Rodinia Belangrijk was dat dit supercontinent zich in de tropen bevond waar het klimaat warm en nat is vergeleken met hogere breedtegraden Dit zorgde voor een ongekende toename in wereldwijde chemische verwering waarbij koolstofdioxide uit de atmosfeer verdween Aangezien koolstofdioxide een belangrijk broeikasgas is werd het klimaat kouder Op dezelfde manier wordt aangenomen dat de Aarde weer ontdooide doordat in bevroren toestand op Aarde maar zeer weinig chemische verwering kon plaatsvinden Tijdens de Sneeuwbalaarde nam de hoeveelheid koolstofdioxide in de atmosfeer langzaam toe tot een zekere drempelwaarde was overschreden en de temperatuur weer zo hoog was dat het ijs begon te smelten Een probleem is dat niet duidelijk is hoe leven in een geheel bevroren oceaan kon overleven Vóór de genoemde twee ijstijden bestonden al diverse soorten eukaryotische organismen zoals roodalgen of bruinalgen die ook tegenwoordig nog voorkomen Als zulke organismen konden overleven moeten er open plekken in het ijs op de oceanen zijn geweest Daarom worden tegenwoordig modellen gebruikt waarin de Aarde niet compleet bevroren was dit wordt "Natte Sneeuwbalaarde" of "Slushball Earth" genoemd Op het Cryogenium volgde het Ediacarium een periode die werd gekenmerkt door een snelle ontwikkeling van het leven Rond 575 Ma ontstonden een groot aantal nieuwe soorten en kwam de evolutie van het leven in een stroomversnelling terecht Het verband tussen de ontdooiing van de Aarde en het ontstaan van vele nieuwe soorten is nog onduidelijk maar toeval lijkt het niet De nieuwe levensvormen Ediacarische biota genoemd waren veel diverser en complexer dan ooit tegenwoordig wordt vrij algemeen aanvaard dat dit de voorouders van de Cambrische levensvormen zijn Hoewel er over deze organismen nog veel onduidelijk is lijken de rijken van de taxonomie allemaal al aanwezig in primitieve vormen er zijn bijvoorbeeld Ediacarische fossielen die bij de dieren kunnen worden ingedeeld Belangrijke ontwikkelingen waren het ontstaan van spiercellen en zenuwcellen De overgang van Proterozoïcum naar Fanerozoïcum en Ediacarium naar Cambrium vond plaats toen er voor het eerst harde organen ontwikkeld werden Paleozoïcum Het Paleozoïcum het tijdperk van het oude leven was een tijd waarin moderne levensvormen ontstonden Een belangrijke ontwikkeling was dat eerst planten en daarna dieren zich ook op het land begaven De explosieve ontwikkeling van nieuwe soorten en periodes van massale uitsterving wisselden elkaar af Tegenwoordig wordt steeds duidelijker dat zulke gebeurtenissen gevolg waren van veranderingen in leefomgeving of grote catastrofes zoals klimaatveranderingen meteorietinslagen en grote vulkaanuitbarstingen De continenten die bij het opbreken van Pannotia waren ontstaan zouden tijdens het Paleozoïcum weer langzaam naar elkaar toebewegen Dit leidde tot twee grote fasen van gebergtevorming de Caledonische en Hercynische orogeneses waarbij uiteindelijk een nieuw supercontinent Pangea werd gevormd Cambrische explosie De snelle ontwikkeling van het leven bereikte in het Cambrium 541-485 Ma haar hoogtepunt Het ontstaan van grote hoeveelheden nieuwe soorten stammen en vormen in deze periode wordt wel de Cambrische explosie genoemd De snelheid van de evolutie is in deze periode groter dan ooit ervoor of erna De meeste stammen die tegenwoordig voorkomen waren er al aan het einde van het Cambrium Er ontstonden levensvormen met harde organen zoals schaaldieren bijvoorbeeld mollusken of zee-egels zeelelies en geleedpotigen bijvoorbeeld trilobieten Omdat harde botten of schelpen veel beter bewaard blijven dan zacht weefsel weten we van de ontwikkeling vanaf het Cambrium veel meer dan van ervoor De overgang tussen Cambrium en Ordovicium 485-443 Ma wordt gekenmerkt door een massa-extinctie waarbij een groot aantal van de nieuwe levensvormen weer verdween Van sommige Cambrische soorten is nog weinig bekend Voorbeelden van vreemde Cambrische dieren zijn Anomalocaris en Haikouichthys Ook waren in het Cambrium vissen ontstaan de eerste gewervelden De waarschijnlijke voorouder van de vissen was Pikaia het eerste dier met een primitieve soort notochord een structuur die later tot een wervelkolom kan zijn geëvolueerd In het Ordovicium ontstonden de eerste kaakvissen Bij het ontstaan van nieuwe nichen in voedselketens komt er reuzengroei voor Zo ontstonden in het vroege Paleozoïcum steeds grotere vissen zoals de enorme placoderm Dunkleosteus die 7 meter lang kon worden De Caledonische en Hercynische gebergtevormingen naar een nieuw supercontinent Ondertussen was het supercontinent Pannotia aan het begin van het Cambrium opgebroken in de continenten Laurentia Baltica en Gondwana In perioden dat continenten uit elkaar bewegen wordt veel oceanische korst gevormd Omdat jonge oceanische korst relatief warm en licht is zal de oceaanbodem in zo’n tijd hoger liggen waardoor de zeespiegel stijgt Dit was het geval in het eerste deel van het Paleozoïcum Over het algemeen was het klimaat in het eerste gedeelte van het Paleozoïcum warmer dan tegenwoordig maar aan het einde van het Ordovicium kwam een ijstijd voor een periode waarin op de continenten gletsjers te vinden waren net als tegenwoordig het geval is Een van de oorzaken was dat Gondwana zich in die tijd gedeeltelijk op de Zuidpool bevond Sporen van gletsjers uit deze tijd worden alleen op Gondwana gevonden Tijdens deze ijstijd vonden weer een aantal massa-extincties plaats waarbij soorten brachiopoden trilobieten bryozoën en koralen verdwenen De oorzaak moet liggen in de daling van de temperatuur van het zeewater Na de uitsterving konden nieuwe soorten ontstaan diverser en beter aangepast die de niches die uitgestorven soorten achterlieten opvulden Tussen 450 en 400 Ma botsten de continenten Laurentia en Baltica op elkaar dit heet de Caledonische gebergtevorming Er ontstond een hooggebergte waarvan sporen nog te vinden zijn in Scandinavië Schotland en in de Amerikaanse Appalachen In het Devoon 419-359 Ma bewogen ook Gondwana en Siberia naar de twee samengevoegde continenten toe wat zou leiden tot de Hercynische gebergtevorming Sporen van deze gebergtevorming zijn in heel Zuid- en Midden-Europa nog te vinden Door de gebergtevorming werd in het Carboon 359-299 Ma het laatste supercontinent Pangea gevormd Opkomst van de landplanten Tijdens de zuurstofrevolutie in het Proterozoïcum ontstond de ozonlaag die de ultraviolette straling van de Zon tegenhoudt Eéncelligen die het land bereikten kregen daardoor hogere overlevingskansen Prokaryoten hadden waarschijnlijk al rond 26 Ga via rivieren en later vochtige milieu’s op het land leren overleven De continenten bleven echter tot halverwege het Paleozoïcum vrijwel kaal De oudste fossielen van op het land levende schimmels en planten zijn ongeveer 480-460 Ma oud hoewel schimmels misschien al rond 1000 Ma op het land voorkwamen en planten rond 700 Ma In het Ordovicium en Siluur 443-419 Ma werden de randen van het land bevolkt door kleine meercellige planten vergelijkbaar met algen en schimmels langzaam verspreidden deze eerste landplanten zich verder van het water af In tegenstelling tot waterplanten moeten landplanten om rechtop te kunnen staan een stevige stam hebben en een wortelstelsel dat ook dient om voedsel op te nemen uit de bodem De eerste planten die een stam hadden ontstonden in het Siluur In het vroege Devoon ontstonden de eerste vaatplanten zoals Rhynia en Baragwanathia de grootste planten konden een meter hoog worden In het late Devoon bestonden al planten die de grootte van tegenwoordige bomen konden aannemen zoals de 30 m hoge Archaeopteris Al deze soorten waren nog sporenplanten zaadplanten zouden pas in het begin van het Carboon rond 360 Ma ontstaan De ontwikkeling van zaden zorgde ervoor dat planten zich effectiever over de continenten konden verspreiden Gedurende het Devoon en Carboon was het eustatische zeeniveau hoger en het klimaat warmer dan tegenwoordig Veel van de continenten bestonden uit drasland Het lijkt erop dat de planten hiervan geprofiteerd hebben Grote delen van de wereld waren tijdens het Carboon bedekt met moerassen waar planten als Lepidodendron Sigillaria of enorme paardenstaarten groeiden Uit de moerassen van het Carboon is het grootste gedeelte van de steenkoollagen op de wereld gevormd Tegelijkertijd was het Carboon ook een periode van uitersten hoewel de tropen een zeer warm klimaat hadden lagen op het zuiden van Gondwana gletsjers de zogenaamde Karoo-ijstijd Men neemt aan dat de uitgestrekte bossen in de tropen door fotosynthese zoveel kooldioxide uit de atmosfeer onttrokken dat het broeikaseffect verzwakt werd waardoor in de poolgebieden een ijstijd heerste In het Perm 299-252 Ma vormden alle continenten samen het supercontinent Pangea Op zo’n enorme landmassa heerst een extreem landklimaat veel droger dan in het Carboon In grote delen van Europa komen uit deze tijd evaporietafzettingen voor die gevormd zijn in grote zoutmeren Het zout dat in Slochteren wordt gewonnen is bijvoorbeeld in dit tijdperk afgezet Andere typische afzettingen uit het Perm en het erop volgende Trias zijn zandsteen en conglomeraat de afbraakproducten van de Hercynische en Caledonische gebergten Dieren koloniseren het land Het oudste duidelijke bewijs dat insecten op het land voorkwamen is rond 450 Ma oud Er zijn aanwijzingen dat insecten al rond 530 Ma op het land voorkwamen Dankzij de inmiddels grote hoeveelheden planten op het land was er geen gebrek aan voedsel Rond 380 Ma ontwikkelden de eerste amfibieën zich uit vissen doordat zich poten uit vinnen ontwikkelden Poten staan een dier toe zich af te zetten om hun kop boven water te steken Men vermoedt daarom dat amfibieën ontwikkelden uit soorten vissen die in anoxisch water leefden of kleine prooidieren achtervolgden in zeer ondiep water Eenmaal in staat boven water adem te halen konden deze vroege amfibieën zich ook gedurende korte perioden op het land begeven vermoedelijk raakten bepaalde soorten zo aangepast dat ze steeds langer boven water door konden brengen hoewel ze hun eieren nog steeds in het water moesten leggen Ongeveer 20 miljoen jaar later 340 Ma in het Vroeg-Carboon ontwikkelden zich soorten zogenaamde amniota die eieren konden leggen met een harde schaal waardoor ze zich volledig op het land konden voortplanten De amniota zouden rond 310 Ma uitsplitsen in synapsiden waaruit later de zoogdieren zouden evolueren en sauropsiden reptielen waaruit later onder andere de dinosauriërs en vogels zouden ontstaan Op de overgang van Paleozoïcum naar Mesozoïcum 252 Ma vond de grootste massa-extinctie uit de Aardse geschiedenis plaats Schattingen geven aan dat in deze Perm-Trias-massa-extinctie ongeveer 95% van alle soorten uitstierf Er zijn twee hypothesen waarom deze gebeurtenis plaatsvond de vulkanische uitbarsting van de Siberische Trappen en een grote inslag van een meteoriet Mesozoïcum Het Mesozoïcum de era van het midden-leven was de tijdspanne waarin de dinosauriërs de Aarde bevolkten Het was een periode met een relatief hoog eustatisch zeeniveau en warm klimaat Gedurende het Mesozoïcum bewoog het supercontinent Pangea uit elkaar waarbij de huidige continenten ontstonden Opbreken van Pangea Het opbreken van Pangea begon in feite al in het Perm met de vorming van extensionele bekkens en later riften Gedurende het grootste deel van het Trias bleef Pangea nog min of meer intact en op zijn plaats Er kan echter pas in het Jura echt gesproken worden van loskomen van de continenten Het riften begon door het openen van de noordelijke Atlantische Oceaan tussen Noord-Amerika en Europa Noord- en Zuid-Amerika bleven echter aan elkaar zitten eerst opende de Tethysoceaan tussen Afrika en Laurazië verder In het zuiden begon ook Gondwana op te breken toen India Australië en Antarctica losbraken van Afrika en Zuid-Amerika Vulkanisme zorgde voor de aanmaak van jonge en relatief lichte oceanische korst waardoor de zeespiegel tijdens het Jura steeg en in het Krijt hoog bleef Grote delen van de continenten stonden tijdens deze twee perioden onder water Tijdens het Krijt vorderde het uiteenvallen van Pangea snel De noordelijke Atlantische Oceaan werd steeds breder en nu begon ook de zuidelijke Atlantische Oceaan tussen Zuid-Amerika en Afrika te openen Tenslotte opende ook de Noordelijke IJszee tussen Groenland en Scandinavië zich Tegelijkertijd bewoog India los van Australië om naar het noorden richting Eurazië te gaan bewegen Door opheffing van de riftschouders kwamen sinds het riften begon veel kustzones omhoog De bergen in Noorwegen Schotland en langs de Braziliaanse oostkust zijn bijvoorbeeld omhoog gekomen tijdens de vorming van de Atlantische Oceaan De westrand van Noord-Amerika was vanaf het Mesozoïcum een actieve continentale marge waarlangs vulkanisme in eilandenbogen plaatsvond De tijd van de dinosauriërs Het Mesozoïcum was de tijd van de dinosauriërs Deze ontwikkelden zich in het Vroeg-Trias 230 Ma uit de reptielen Hoewel ook zoogdieren zich verder ontwikkelden in het Mesozoïcum waren deze niet groot en vergelijkbaar met hedendaagse spitsmuizen In het Krijt ontwikkelden de eerste vogels zich uit kleine soorten dinosauriërs vaak wordt de 150 Ma oude Archaeopteryx als de eerste vogel beschouwd Een andere belangrijke ontwikkeling tijdens het Krijt rond 132 Ma was de verschijning van bedektzadigen Tot die tijd domineerden naaktzadige planten die geen echte vruchten hebben Veel bedektzadigen zijn voor de bestuiving van hun bloemen afhankelijk van insecten en er trad co-evolutie op waarbij vele nieuwe soorten insecten en bedektzadigen ontstonden De concurrentie met vogels zorgde waarschijnlijk tijdens het Krijt voor de teruggang van de pterosauriërs en de overige dinosauriërs waren vanwege uiteenlopende redenen waarschijnlijk ook op hun retour toen 65 Ma geleden een naar schatting 10 tot 30 km grote meteoriet insloeg op Yucatán De inslag moet grote hoeveelheden stof en gas de atmosfeer ingeblazen hebben die het zonlicht verduisterden waardoor fotosynthese onmogelijk werd en veel planten afstierven Dit zorgde voor de Krijt-Tertiair-massa-extinctie waarbij behalve de dinosauriërs ook een groot aantal andere soorten waaronder de ammonieten uitstierven Deze massa-extinctie vormt het einde van het Mesozoïcum Cenozoïcum Het Cenozoïcum de era van het nieuwe leven is de era waarin we ons nu bevinden en waarin de zoogdieren begonnen te domineren en uiteindelijk de mens opkwam Na het einde van het Krijt koelde de Aarde af en daalt het zeeniveau tijdens het Paleoceen Het daaropvolgende Eoceen werd juist gekenmerkt door een warmer klimaat In deze periode braken de continenten Antarctica en Australië tenslotte los van elkaar waardoor er rond 35 Ma een cirumpolaire zeestroming rond Antarctica ontstond Door de geïsoleerde positie van dit continent op de geografische zuidpool raakte het bedekt met een permanente ijskap waardoor het eustatische zeeniveau na het Eoceen weer daalde Alpiene gebergtevorming In het Cenozoïcum vonden twee belangrijke fases van gebergtevorming plaats De vorming van de Amerikaanse cordillera's de Laramide-orogenese waardoor de Rocky Mountains zijn ontstaan was al begonnen in het Mesozoïcum en is een voortdurend proces dat tegenwoordig doorgaat Daarnaast zorgde de noordwaartse beweging van Afrika en India voor het sluiten van de Tethysoceaan en uiteindelijk de Alpiene orogenese waarbij een groot aantal gebergten werd gevormd van de Atlas en de Pyreneeën in het westen tot de bergen in Zuidoost-Azië in het oosten waaronder ook de Alpen Zagros en Himalaya's De vorming van deze gebergten vond plaats in de afgelopen 50 miljoen jaar in het oosten door de collisie van Azië met het Arabisch Schiereiland en India in het westen door het naar elkaar toe bewegen van Afrika en Europa waarbij een aantal microcontinenten zoals Apulia dat uit de "laars" van Italië bestaat dat tussen de twee inlag met Europa collideerde Ook tegenwoordig gaat deze fase van gebergtevorming nog door Evolutie van zoogdieren Synapsiden de voorouders van de zoogdieren verschenen al in het Perm Men neemt aan dat de dominantie van de dinosauriërs de ontwikkeling van zoogdieren in het Mesozoïcum heeft tegengehouden Nadat de dinosauriërs uitstierven en het klimaat in het Paleoceen kouder werd waardoor zoogdieren een voordeel hadden ten opzichte van koudbloedige dieren raakte hun evolutie in een fase van snelle radiatie Er ontstonden steeds grotere soorten De laatste gemeenschappelijke voorouder van alle primaten leefde waarschijnlijk rond 63 Ma slechts 2 miljoen jaar na het uitsterven van de dinosauriërs Tijdens het Laat-Eoceen rond 34 Ma keerden sommige zoogdieren terug naar het water waar ze weer vinnen ontwikkelden Een voorbeeld is Basilosaurus de dolfijnen en walvissen stammen van soortgelijke dieren af De Kwartaire ijstijden Hoewel de Zuidpool al zon 25 miljoen jaar bedekt is met een ijskap raakte de geografische noordpool pas rond 25 Ma geleden permanent met zeeijs bedekt Dit markeert het begin van het Kwartair het jongste geologische tijdperk dat tot op heden voortduurt In de jongste 25 miljoen jaar heeft de Aarde afwisselend tijden van koudere en minder koude wereld-klimaatgemiddelden gekend Deze tijdvakken worden glacialen en interglacialen genoemd Tegenwoordig bevindt de Aarde zich in een interglaciaal dat het Holoceen genoemd wordt de laatste 11700 jaar geteld in Groenlandse ijskap-jaarlaagjes Gedurende deze glacialen groeiden grote ijskappen op de landmassas rondom de noordpool Noord-Amerika Noord-Europa In interglacialen smolten deze grotendeels af op enkele relictijskappen nabij de noordpool na Groenland Afwisselingen tussen glacialen en interglacialen vonden met regelmaat plaats Al miljoenen jaren schommelt het klimaat iedere 40000 jaar tussen een koude- en een warmtemaximum Dit wordt veroorzaakt door periodieke veranderingen in de ellipsiteit van de aardbaan om de zon en de hoek van de rotatieas van de aarde Milanković-parameters In de laatste miljoen jaar was er iedere 100000 jaar een extreem koudemaximum bv laatste ijstijd en zo'n 20000 jaar daarna een relatief warme interglaciaal bv het Holoceen Daarvoor waren de klimaatsverschillen tussen glacialen en interglacialen minder uitgesproken Het herhaaldelijk sterk afkoelende en weer opwarmende klimaat heeft een grote invloed gehad op de evolutie van zowel de mens als andere soorten op het Noordelijk halfrond Klimaatzones en bijbehorende ecosystemen verschoven naar het zuiden telkens als het klimaat kouder werd Overlevende soorten moesten meeëmigreren of zich evolutionair aanpassen Voorbeelden van dieren die zich aangepast hadden aan ecosystemen van het koude klimaat steppe toendra zijn bijvoorbeeld mammoeten Mammuthus of de wolharige neushoorn Coelodonta antiquitatis Omgekeerd geldt dit ook voor perioden van opwarmend klimaat Opportunistische soorten uit het zuiden verdrongen aan koude aangepaste soorten naar het noorden Veel grote zoogdiersoorten stierven uit aan het einde van de laatste ijstijd 50000-12000 jaar geleden De oorzaak van deze golf van uitstervingen is niet eenduidig Veel van de uitgestorven soorten leefden op de zogenaamde mammoetsteppe Dit bioom dat zich kenmerkte door een zeer hoge plantaardige productie grassen en veel begrazers herbivore zoogdieren verdween snel vanaf 30000 jaar geleden zowel in Noord-Amerika als in Eurazië Veel diersoorten die in dit bioom leefden zijn daarbij uitgestorven Het bioom was in de glacialen van de laatste miljoen jaar ontstaan en het is onbekend hoe het zich in eerdere interglacialen wel heeft kunnen handhaven Een populaire verklaring voor het uitsterven van vooral de grootste zoogdieren is dat dit veroorzaakt zou zijn door overbejaging door de mens Een argument zou zijn dat deze diersoorten eerdere klimaatsveranderingen overleefd hadden en dat de mens rond deze tijd een belangrijke factor geweest zou zijn Hoewel de mens zeker op de dieren van de mammoetsteppe gejaagd zal hebben zijn zoogdierpalaeontologen van mening dat zij geen doorslaggevende factor in het uitsterven geweest zijn Het verdwijnen van de mammoetsteppe en daarmee het wegvallen van de belangrijkste voedselbron is zeker wel een oorzaak geweest Evolutie van de mens De laatste gemeenschappelijke voorouder van mensen bonobos en chimpansees leefde rond zes miljoen jaar geleden Vrij kort daarop leerden enkele van zijn afstammelingen rechtop op twee benen te lopen De herseninhoud nam toe en rond 20 Ma geleden verschenen de eerste individuen van het geslacht Homo Anatomisch was de neanderthaler in staat om te spreken maar of zij dat ook daadwerkelijk deden is onbekend Door de steeds grotere herseninhoud en grootte van de schedel moesten baby's steeds jonger geboren worden om met hun hoofd door het bekken te kunnen Jonger geboren worden heeft als voordeel dat individuen een hogere neuroplasticiteit hebben en intelligenter zijn het nadeel is dat kinderen een langere afhankelijke periode nodig hebben om volwassen te worden Sociale vaardigheden en taal werden complexer en gebruiksvoorwerpen ingewikkelder De vroegste fossiele resten van de moderne mens Homo sapiens zijn 160000 jaar oud maar men veronderstelt dat de eerste moderne mensen rond 200000 jaar geleden geleefd hebben De neanderthalers zijn de eerste mensen van wie bewezen is dat ze spiritualiteit kenden ze begroeven hun doden vaak samen met voedsel en gebruiksvoorwerpen In het laatste glaciaal verschenen de cro-magnonmensen die ingewikkeldere uitingen van cultuur hadden De vroegste rotstekeningen waarschijnlijk met magische of religieuze betekenissen zijn 32000 jaar oud Cro-Magnons lieten ook beeldjes achter zoals de Venus van Willendorf Rond 11000 jaar geleden had Homo sapiens de zuidelijkste punt van Zuid-Amerika bereikt en bewoonde hij vrijwel de gehele Aarde Menselijke beschaving Meer dan 90% van de tijd dat de moderne mens bestaat leefde hij in kleine groepen jager-verzamelaars Doordat mensen de mogelijkheid hadden informatie bijvoorbeeld in de vorm van memes aan de volgende generatie door te geven ging de culturele evolutie steeds sneller Rond 10000 jaar geleden begonnen de bewoners van de Vruchtbare Sikkel de domesticatie van dieren en planten wat leidde tot een grote verandering in levensstijl die de Neolithische revolutie wordt genoemd Met zijn nieuwe levensstijl kreeg de mens een enorme invloed op andere soorten en door het grootschalig ontbossen om nieuw landbouwgebied te krijgen zelfs op het klimaat Zo is het aandeel broeikasgassen vooral methaan maar ook koolstofdioxide met hun grote invloed op het klimaat al rond de introductie van de landbouw in afwijking met eerdere interglacialen gaan stijgen Hoewel de mens in geïsoleerde gebieden waar weinig domesticeerbare planten konden groeien nomadisch bleef ontstonden elders permanente woonplaatsen Dankzij steeds effectievere landbouwmethoden konden steeds meer mensen samenleven op kleine oppervlakten waardoor georganiseerdere vormen van samenleving nodig werden waarin arbeidsdeling optrad Het overschot aan voedsel maakte een heersende klasse mogelijk en de eerste beschavingen ontstonden in Egypte China de Indusvallei en Mesopotamië rond 6000 jaar geleden Door de ontwikkeling van het schrift kon informatie nog effectiever worden doorgegeven Omdat de mens niet langer al zijn tijd in het verzamelen van voedsel hoefde te steken kon hij zich gaan bezighouden met ontwikkeling van religie technologie en de eerste wetenschap Beschavingen ontstonden overal ter wereld en dreven onderling handel of voerden oorlogen De groei van de menselijke kennis en technologie ging gestaag door maar raakte in Europa in een stroomversnelling met de wetenschappelijke revolutie en later de industriële revolutie Dit leverde de bewoners van dit continent gedurende enkele eeuwen dominantie over de rest van de wereld op maar deze dominantie verdween weer tijdens de 20e eeuw Tegelijkertijd zorgden de nieuwe technologieën voor een explosieve bevolkingsgroei waardoor de wereldbevolking tussen 1750 en 2000 toenam van nog geen 800 miljoen tot 6 miljard De mens krijgt door bevolkingsgroei en nieuwe technologieën een steeds grotere invloed op de chemische klimatologische en ecologische processen op Aarde Door de globalisering en toegenomen internationale samenwerking raken de verschillende menselijke culturen over de hele wereld tegelijkertijd steeds afhankelijker van elkaar en is ook ondanks verzet van conservatieve en fundamentalistische groeperingen een toenemende versmelting van deze culturen waar te nemen Zie ook Geochronologie Geologische tijdschaal Geologisch tijdperk Ouderdom van de Aarde Geologisch archief Toekomst van de Aarde Evolutie biologie Platentektoniek IJstijd Systeem Aarde Kosmische kalender Hergé is het pseudoniem voor Georges Prosper Remi Remi Etterbeek 22 mei 1907 – Sint-Lambrechts-Woluwe 3 maart 1983 Hergé was een Belgische striptekenaar die vooral bekend is als schepper van De avonturen van Kuifje Ontstaan van de naam Remi gebruikte voor zijn pseudoniem de initialen van zijn naam Georges Remi Als de GR omgekeerd wordt en op zijn Frans wordt uitgesproken klinkt dat als er-gee Remi maakte er de schrijfwijze Hergé van Werk Hergé is naast Willy Vandersteen Franquin en Goscinny een van de grote scheppers van de Europese humoristische avonturenstrip van de 20e eeuw Zijn bekendste creatie is Kuifje een jonge krantenverslaggever die over de hele wereld avonturen beleeft Kenmerkend voor deze wereldberoemde stripreeks is het humanistische karakter het grondige onderzoek waarmee de maker zijn karikaturale verhalen realistisch weet te maken en de heldere tekenstijl de zogenaamde klare lijn Ook wemelt het van de satirische verwijzingen naar de politieke geschiedenis van de 20e eeuw Voor De Blauwe Lotus werd Hergé geïnspireerd door het beruchte Mukden-incident dat leidde tot de Chinees-Japanse oorlog die in 1934 begon Het verhaal De scepter van Ottokar heeft de Anschluss van Oostenrijk als overduidelijke inspiratiebron En De zaak Zonnebloem is een portret over de gevoeligheden van de Koude Oorlog Beknopte biografie Georges Remi groeide op in Etterbeek een toen al verstedelijkte gemeente van de Brusselse agglomeratie Zijn ouders de Waal Alexis Remi 1882-1970 en de Vlaamse Élisabeth Dufour 1882-1946 behoorden tot de middenklasse en leefden in een voor die tijd betrekkelijke luxe In 1912 werd een tweede zoon geboren Paul Remi Remi's lagere-schooltijd viel goeddeels samen met de Eerste Wereldoorlog en de Duitse bezetting van Brussel Van Duitse soldaten die gelegerd waren in de Etterbeekse kazernes maakte hij in de kantlijnen van zijn schoolschriftjes onbeholpen tekeningen Tekenen leek al vroeg in zijn bloed te zitten Maar het zou nog tot 1925 duren voor hij zijn eerste echte beeldverhaal publiceerde een tekstloos stripje over een wielrijder met bandenpech Hergé was toen al actief lid van de katholieke scouting waarvoor hij ook talrijke tekeningen maakte onder andere in Le boy scout In dat blad en in andere scoutingbladen publiceerde hij vanaf 1926 het stripfeuilleton Totor PL van de Meikevers In 1927 ging Hergé werken op de abonnementenafdeling van het dagblad Le Vingtième Siècle de spreekbuis van het francofone conservatieve rooms-katholieke en anti-communistische establishment Hij vond het er dusdanig saai dat hij vervroegd in militaire dienst ging Nadat hij afzwaaide begon hij in januari 1929 in de donderdagse jeugdbijlage Le Petit Vingtième van de krant Le Vingtième Siècle aan het allereerste avontuur van Kuifje Les Aventures de Tintin reporter du Petit "Vingtième" au pays des Soviets De avonturen van Kuifje reporter van de Kleine "Twintigste" in het land van de Sovjets In 1930 begon Hergé aan de strip Kwik en Flupke eveneens in hetzelfde blad Tot aan zijn dood in 1983 verschenen 23 albums met de avonturen van Kuifje zijn hond Bobbie en bijfiguren als kapitein Haddock professor Zonnebloem en de detectives Jansen en Janssen Postuum werd het onvoltooide Kuifje en de Alfa-kunst uitgegeven Hergé tekende de strips in eerste instantie helemaal zelf maar in 1943 riep hij de hulp in van Edgar P Jacobs In 1950 startte hij de fameuze Studios Hergé Bekende medewerkers als Bob De Moor en Jacques Martin namen hem veel werk uit handen en hielden zich onder andere bezig met het tekenen van achtergronden en het hertekenen van de oude albums Naast Kuifje werkte Hergé aan andere stripsreeksen zoals Leo en Lea bij de Lapino's Jo Suus en Jokko en Kwik en Flupke waarvan van de laatste tot 1955 355 verhalen en een tekenfilmserie verschenen In juni 2009 opende in Louvain-la-Neuve het Hergé-museum rond het leven en werk van de striptekenaar Dit museum kwam er door de inzet van Hergé's tweede vrouw en voormalige medewerkster in zijn studio Fanny Vlamynck Creaties De volgende stripreeksen en -figuren zijn door Hergé bedacht en getekend en in het openbaar verschenen Totor PL van de Meikevers vanaf 1926 Kuifje vanaf 1929 De guitenstreken van Kwik en Flupke vanaf 1930 Leo en Lea vanaf 1934 Jo Suus en Jokko vanaf 1936 Tom Colby 1947 Kritiek De Blauwe Lotus is een beslissend album in het leven van Hergé en in de ontwikkeling van Kuifje Dit was het eerste avontuur waarvoor Hergé nauwgezet onderzoek deed naar de wereld waarin zijn verhalen zich afspeelden Daarvoor verzon hij autos schepen en gebouwen vaak zelf en maakte hij culturen en volken tot stereotypen Juist door deze stereotypen wordt Hergé nog weleens van racisme beticht Omstreeks diezelfde tijd eiste een Congolees student in Brussel vergeefs een verbod op het album< ref> Hergé en later ook de woordvoerders van zijn Studio hebben altijd volgehouden dat de stereotiepe typeringen in vooral de vroege Kuifje-albums louter een weerspiegeling zijn van de visie in die tijd in heel Europa op de rest van de wereld Een andere gevoelige titel is De geheimzinnige ster Amerikanen waren de boeven in dit avontuur dat verscheen in het dagblad Le Soir onder het toeziend oog van de Duitse bezetter De schurk was een gewetenloze joodse oliemagnaat met de naam Blumenstein Omdat Hergé tijdens de oorlog publiceerde in deze Duitsgezinde krant werd hem collaboratie met de nazi's in de schoenen geschoven Na de bevrijding van Brussel op 3 september 1944 werd hij door verschillende verzetsgroepen tot vier keer toe opgepakt en weer vrijgelaten Vanwege het publiceren in Le Soir en zijn contacten met beruchte collaborateurs en ultraconservatieve rooms-katholieken wordt hem na de oorlog een beroepsverbod opgelegd Tijdens de ondervragingen verbleef hij één nacht in een cel Tot september 1946 mochten de avonturen van Kuifje in geen enkele krant worden gepubliceerd Dat Hergé tijdens zijn verdere leven bloot bleef staan aan kritiek heeft zeker ook te maken met zijn omgang met de Belgische fascistenleider Léon Degrelle Feit is echter dat Hergé zich nimmer hardop heeft uitgesproken over dit soort zaken en dat bijvoorbeeld een vooroorlogs album als De scepter van Ottokar toch vooral kan worden gelezen als een anti-fascistische parabel Privéleven en overlijden Voluit luidt de echte naam van Hergé Georges Prosper Remi Remi De Nederlandse publicist Huib van Opstal wees er in zijn biografie op dat door het verkeerd lezen van de geboorteakte de identieke voornaam veelvuldig wordt genegeerd Hergé huwde in 1932 Germaine Kieckens 1906-1995 van wie hij in 1977 scheidde In datzelfde jaar huwde hij Fanny Vlamynck geboren 1934 die hij al kende sinds ze in 1955 als coloriste bij hem was komen werken Al vanaf toen hielden ze er een geheime relatie op na In 1960 ging hij met Fanny samenwonen Kieckens wilde echter lange tijd van geen echtscheiding weten en Hergé had zonder haar instemming geen wettelijke mogelijkheid daartoe De geestelijke vader van Kuifje had geen kinderen Volgens zijn biograaf Pierre Assouline niet alleen omdat hij onvruchtbaar was maar ook "omdat hij niet van kinderen hield" Assouline refereert aan een adoptie van een zeven- of achtjarige wees door de tekenaar en zijn toenmalige vrouw Germaine Kieckens eind jaren veertig "Maar omdat hij Hergé deze nieuwe aanwezigheid en de beroering die dit in zijn dagelijkse leven met zich meebracht niet kon verdragen gaf hij het na twee weken terug …" Tussen 1947 en 1949 leed Hergé wegens de hoge werkdruk aan een depressie Hergé leed aan leukemie Dat was ook de doodsoorzaak Zijn testament bestond slechts uit één enkele zin namelijk dat zijn tweede vrouw de enige erfgename was In gegeven interviews gaf hij te kennen dat zijn creatie Kuifje niet mocht voortgezet worden na zijn dood Hij zei dat iemand anders het misschien beter of slechter zou doen maar dat hij zichzelf als de enige zag die Kuifje op papier tot leven kon wekken Zijn weduwe besloot die wens te respecteren Hergé ligt begraven op de Begraafplaats van Dieweg in Ukkel Eerbetoon In 2005 werd Hergé genomineerd als een van de 111 kansmakers voor de titel "De Grootste Belg" In de Vlaamse versie eindigde hij op nr 24 in de Waalse op nr 8 Ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van zijn geboorte werd in België in 2007 een zilveren herdenkingsmunt met een nominale waarde van 20 euro uitgebracht Op de dag voor zijn honderdste verjaardag legde zijn weduwe en tweede vrouw Fanny Vlamynck de eerste steen voor het Musée Hergé in Louvain-la-Neuve dat in juni 2009 werd geopend In 2006 ontving de Hergé Foundation uit handen van de veertiende dalai lama de Light of Truth Award voor zijn album Kuifje in Tibet Hergé werd afgebeeld in elke aflevering van de tweede tekenfilmreeks en in de Kuifjefilm '' Nederlandstalige biografieën Huib van Opstal Essay RG Het fenomeen Hergé Hilversum 1994 Pierre Assouline Hergé Biografie Amsterdam Leuven 1996 Benoît Peeters Hergé zoon van Kuifje Amsterdam Antwerpen 2002 Stanislas Barthélémy "Avonturen van Herge" stripverhaal met Jean-Luc Fromental en José-Louis Bocquet scenario Oog & Blik 1999 herziene editie in 2012 Philippe Goddin Hergé Levenslijnen 2008 Externe links Irak Arabisch العراق al-ʿIrāq Koerdisch Komara Êraqê officieel de Republiek Irak is een land in het Midden-Oosten Het ligt voor een groot deel in en rond het stroomgebied van de rivieren de Eufraat en de Tigris Irak grenst in het zuidoosten aan de Perzische Golf en verder met de klok mee aan Koeweit Saoedi-Arabië Jordanië Syrië Turkije en Iran Het land behoort tot de Arabische Liga Wat betreft de naam van het land wordt wel beweerd dat deze in de loop der eeuwen van de naam van de stad Uruk zou zijn afgeleid Geschiedenis De Sumeriërs Het gebied dat het huidige Irak inneemt is vrijwel hetzelfde als het vroegere Mesopotamië het land tussen de rivieren Eufraat en Tigris De eerste complexe menselijke beschavingen op aarde ontstonden hier die van de Sumeriërs Dit volk ontwikkelde rond 3400 vChr het eerste schrift de eerste voorbeelden van literatuur Epos van Gilgamesj de eerste geschreven wetten de eerste steden en volgens sommige archeologen ook het wiel Irak wordt daarom ook wel de bakermat van de beschaving genoemd De Sumeriërs waren vanaf circa 3500 vChr georganiseerd in stadstaten zoals Uruk Ur en Lagasj Akkadische overheersing Vanaf 2500 vChr kwam een reeks van Semitische culturen het land te domineren de Akkadiërs de Arameeërs en Assyriërs Het Semitisch verving langzaam het Soemerisch als voertaal en taal van bestuur wel bleef Soemerisch door de eeuwen heen altijd gebruikt worden als religieuze taal Onder de Akkadiërs ontstond in dit gebied het eerste rijk toen de legendarische Sargon de Grote zijn autoriteit verspreidde over heel Mesopotamië circa 2350 vChr Dit Akkadische Rijk zakte na de dood van Sargon meteen in doordat het bij zijn opvolgers ontbrak aan organisatievermogen en charisma Het rijk zou nog wel zo'n twee eeuwen blijven voortbestaan in een veel kleinere omvang dan onder Sargon voordat het definitief viel onder druk van invasies door stammen uit het Zagrosgebergte circa 2150 vChr Onder de Akkadiërs vond een opmerkelijke mengeling plaats van de Soemerische en Semitische culturen Soemerische literatuur waaronder het Epos van Gilgamesj werd vertaald naar het Akkadisch Soemerische goden werden opgenomen in het Akkadische pantheon en de Soemerische taal bleef in gebruik als bestuurstaal Ook in de bouwkunst borduurden de Akkadiërs voort op de Soemerische tradities Rond 2100 vChr ontstond de zogenaamde Derde dynastie van Ur het laatste Soemerische koninkrijk In deze periode probeerden de heersers de nadruk te leggen op hun Soemerische afkomst en de Soemerische cultuur Deze periode wordt daarom wel een Soemerische renaissance genoemd Toch namen deze Soemeriërs niet volledig afstand van het Akkadische erfgoed Sargon wordt in deze periode geëerd als grote held en de koningen gebruiken allemaal de titel koning van Soemer en Akkad De Derde dynastie van Ur kwam ten einde in 2004 vChr na een verwoestende invasie vanuit Elam Na het instorten van Ur kwam Mesopotamië onder invloed te staan van de Amorieten een Semitisch volk dat oorspronkelijk in noordelijk Syrië leefde Het gebied werd hierna gedomineerd door tientallen Amoritische en Akkadische stadstaten Een van deze staatjes was dat van Babylon In het noorden van Mesopotamië vestigden Akkadische koningen de stad Assoer De stad kwam te domineren over noordelijk Mesopotamië en zou zijn naam geven aan dit gebied Assyrië De Assyriërs bouwden een enorm handelsnetwerk op gebaseerd op de karum Dit waren Assyrische handelskoloniën die in naburige staten de Assyrische handel regelden en controleerden Deze karums werden meestal gesticht in of nabij bestaande nederzettingen en vielen onder het bestuur van Assoer De bekendste karum is die van Kanesj Behalve Klein-Azië waren er ook karums in noordelijk Syrië Dit Assyrische handelsnetwerk kwam ten einde rond 1700 vChr onbekend is waarom De val van dat handelsimperium in Klein-Azië viel samen met de opkomst van het rijk der Hettieten daar Ondertussen groeide Babylon uit tot de belangrijkste metropool van zuidelijk Mesopotamië onder de beroemde Hammurabi circa 1800 vChr de zesde Amoritische koning van Babylon Tegenwoordig is Hammurabi vooral bekend van zijn wetteksten Het Oude Koninkrijk van Babylon bleef bestaan tot het in 1575 vChr werd bezet door de Hettieten Hierna volgde een lange periode waarin de Babyloniërs en Assyriërs of door naburige volkeren werden gedomineerd door respectievelijk de Kassieten en de Mitanni of met elkaar in conflict waren Dit is de zogenaamde Amarna-periode waarin het Nieuwe Rijk van Egypte de grote macht was in het Nabije Oosten Er is relatief weinig bekend over Mesopotamië in deze periode Toch was het juist de Akkadische taal die in deze periode diende als diplomatieke taal van het Nabije Oosten Officiële communicatie tussen Egypte en andere staten vond plaats in het Akkadisch Bewijs van de invloed die de Mesopotamische beschaving zelfs in dit dieptepunt behield zie de Amarna-brieven De Nieuw-Assyrische en Nieuw-Babylonische Rijken In 911 vChr kwam geheel Mesopotamië in handen van Assyrië Dit Nieuw-Assyrische Rijk heerste niet alleen over Assyrië en Babylonië maar veroverde enorme delen van het Nabije Oosten de Levant Cyprus Elam delen van Klein-Azië en zelfs Egypte Babylon kwam meerdere malen in opstand tegen de Assyrische overheersing en in 689 vChr werd de stad volledig vernietigd Deze daad schokte het volk zodanig dat de Assyriërs niet veel later begonnen met de herbouw ervan In deze periode zien we het Aramees langzaam het Akkadisch vervangen Sprekers van het Aramees begonnen zich vanaf circa 1200 vChr in Syrië te vestigen Daar organiseerden zij zich in kleine stadsstaten zoals Aram-Damascus Nadat deze Aramese staatjes werden opgenomen door de Nieuw-Assyrische oorlogsmachine gebeurde iets opmerkelijks Het Aramees werd niet vervangen door de Akkadische taal van Mesopotamië maar in plaats daarvan ging het Aramees een steeds belangrijkere rol spelen in administratie van het Nieuw-Assyrische Rijk Gedacht wordt dat dit te maken had met de beruchte gewoonte van de Nieuw-Assyriers om veroverde volkeren elders in het Rijk te vestigen om zo de kans op opstanden te verminderen Zo zouden sprekers van het Aramees over heel het Nabije Oosten verspreid raken en de taal snel aan invloed toenemen Vanaf de 8e eeuw vChr was het Aramees en niet langer het Akkadisch de belangrijkste taal in Mesopotamië en de Levant Ook verving het Aramese alfabet langzaam het duizenden jaren oude Soemerische spijkerschrift Dit alfabet ontstond vanaf 900 vChr in Syrië uit het Fenicisch alfabet Op zijn beurt stond het Aramese alfabet aan de wieg van het Arabische en het Hebreeuwse alfabet De Nieuw-Assyriers waren berucht vanwege hun onderdrukkende beleid en continue oorlogsvoering maar staan tegelijk bekend om hun geweldige prestaties in de kunsten en de architectuur In 658 vChr viel het Assyrische Rijk uiteen en ontstond het zogenaamde Nieuw-Babylonische Rijk Babylon werd weer de hoofdstad en voor de stad brak haar belangrijkste bloeiperiode aan Met ruim 150000 inwoners was het veruit de grootste stad ter wereld alleen Memphis kwam enigszins in de buurt Dit Babylon was een groot centrum voor wetenschap De faam van de stad reikte tot het oude Griekenland en Carthago in het westen en India in het oosten De Mesopotamische cultuur verspreidde zich over het Nabij Oosten en het Aramees werd er de lingua franca De Perziche en Hellenistische periodes Het Nieuw-Babylonische Rijk werd in de 6e eeuw vChr door de Perzen veroverd De Perzen adopteerden veel van de Babylonische tradities en Babylon werd ook hun hoofdstad Het Perzische Rijk strekte zich uit van Egypte tot aan de Indus Alexander de Grote veroverde in de 3e eeuw vChr op zijn beurt alle Perzische gebieden Zijn wens om Babylon de hoofdstad te zien worden van zijn verenigde Griekse rijk zou niet uitkomen; kort na zijn dood viel zijn rijk uiteen Het Babylonische gebied viel in handen van de Griekse Seleuciden die in eerste instantie vanuit Seleucia aan de Tigris over de oosterse delen van het ingestorte rijk van Alexander heersten Onder de Parthen en Sassaniden bleef het gebied een belangrijke rol spelen; de hoofdstad van die rijken Ctesiphon was er meestal gelegen Het islamitische tijdperk In de 7e eeuw kwamen de Arabieren die in enkele jaren tijd heel Irak lostrokken van Perzische controle Irak speelde een belangrijke rol in de Eerste Fitna het eerste militaire conflict in de gelederen van de moslims Het was het kerngebied van kalief Ali ibn Aboe Talib die geconfronteerd werd met opstanden in Syrië en Egypte In Irak bleef de bevolking Ali trouw ook na zijn dood Het protosjiisme was daarmee geboren In de 8e eeuw stichtten de Abbasiden die eerder de Omajjaden hadden afgezet de stad Bagdad De nieuwe heersers verplaatsten de islamitische hoofdstad van Damascus naar Bagdad Bagdad werd het centrum van een wereldrijk dat zich uitstrekte van diep in noordelijk Afrika tot aan de grens met China Bagdad was een centrum van macht en wetenschap en gedurende lange tijd de grootste stad ter wereld Sommige historici denken dat het de eerste stad is geweest met meer dan een miljoen inwoners In de 10e eeuw brak een rumoerige periode uit waarbij de centrale macht van de Abbasiden langzaam verdween Noord-Afrika en Syrië kwamen in de loop van de 10e eeuw onder de heerschappij van de sjiitische Fatimiden en in de oostelijke gebieden waren de verschillende emiraten slechts in naam onderdanig aan Bagdad Vanaf 930 was Bagdad de zetel van slechts een van drie kalifaten in Caïro zetelde het sjiitische Fatimidenkalifaat terwijl Córdoba het centrum was van een soennitisch tegen-Kalifaat Vanaf de 10e eeuw raakte het land hyperverstedelijkt op een schaal die pas weer te zien was in het 19e eeuwse West-Europa Steden zoals Bagdad Koefa Basra en Mosoel bereikten torenhoge inwonersaantallen en het platteland stroomde leeg Dit had als effect dat de Iraakse economie in de 11e eeuw volledig instortte In 1258 werd een toen al flink gekrompen Bagdad met de grond gelijk gemaakt door de Mongolen Ongeveer een eeuw later werd het land geplunderd door de Aziatische moslimheerser Timoer Lenk Een verarmd Irak werd in de 16e eeuw ingenomen door de Ottomaanse Turken wier rijk in 1917 ten val kwam Bij de verdeling van het Ottomaanse Rijk door de Volkenbond kwam Irak onder Brits mandaat Faisal Ibn Hoessein werd door de Britten geïnstalleerd als koning De Britten maakten Irak een min of meer zelfstandig land dat in 1932 onafhankelijkheid verwierf In 1941 veroverde het Verenigd Koninkrijk het land nog een keer een militaire staatsgreep in 1958 maakte een einde aan de door de Britten opgelegde monarchie Recente oorlogen In 1979 werd Saddam Hoessein de machtigste man binnen de Ba'ath-partij en daarmee van het land Zijn regime maakte een hardhandig einde aan alle politieke oppositie en voerde een waar schrikbewind Irak voerde van 22 september 1980 tot 20 augustus 1988 met buurland Iran een acht jaar durende en zeer bloedige oorlog de Irak-Iranoorlog Gelijktijdig met de oorlog vond ook de al-Anfaloperatie plaats waarbij Koerden werden gedwongen te verhuizen om plaats te maken voor Arabieren De gifgasaanval op Halabja was hier een onderdeel van Op 2 augustus 1990 viel Irak het veel kleinere buurland Koeweit binnen en bezette het in 1 uur Dat luidde het begin van de Golfoorlog van 1990-1991 in Koeweit werd in 1991 door een internationale coalitie bevrijd in een operatie met de naam Desert Storm Het luchtruim in het noorden en het zuiden van Irak werd daarna overgenomen door de VS Frankrijk en Engeland en minimaal 30 andere landen volgens deze landen als uitvloeisel van VN-resolutie 688 In 2003 werd Hoessein verdreven na een aanval van een internationale coalitie de zogenaamde Coalition of the Willing onder leiding van de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk tijdens de Irakoorlog Nadat op 1 mei 2003 de oorlog over werd verklaard werd in Irak een stabilisatiemacht geïnstalleerd de Stabilisation Force Iraq Ook werd een overgangsregering ingesteld de Coalition Provisional Authority CPA onder leiding van de Amerikaan Paul Bremer Op 28 juni 2004 droeg de CPA de macht over aan een interim-regering onder leiding van premier Iyad Allawi en president Ghazi al-Yawar Na verkiezingen in 2005 kwam een nieuwe regering aan de macht met Nouri Maliki als premier Op 15 december 2011 verlieten de Amerikaanse troepen na meer dan 8 jaar Irak de Irakoorlog was officieel voorbij In 2013 werd in Irak en vooral in Bagdad een serie aanslagen gepleegd met een groot aantal slachtoffers In juni 2014 begon de separatistische organisatie Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIS vanuit het noorden van het land een offensief tegen het regeringsleger ISIS veroverde vanuit het noorden van het land de steden Mosoel Tikrit Baiji Saadiyah en Jalawla De opmars van ISIS kon pas worden gestopt bij de voor Sjiieten heilige stad Samarra iets meer dan 100 kilometer ten noorden van Bagdad Samen met de steden Falluja en Ramadi in de westelijke provincie Anbar die in 2013 al grotendeels onder controle van ISIS vielen heeft de beweging nu vrijwel het hele westen en midden van het land in bezit Een groot aantal door de ISIS gevangen genomen militairen werd door aanhangers geëxecuteerd< ref> Geografie Irak heeft een oppervlakte ongeveer gelijk aan 12 keer de oppervlakte van Nederland In het noorden reiken de bergen tot 3600 meter hoog en in het zuiden ligt het land net boven de zeespiegel Van noord naar zuid stromen de twee grote rivieren die in Turkije ontspringen de Eufraat en Tigris Bij al-Qunra komen de rivieren samen en verandert de naam in Sjatt al-Arab Na circa 185 kilometer stroomt de rivier in de Perzische Golf Na Bagdad is het verval gering en de stroomsnelheid van de rivieren laag Irak is grotendeels door buurlanden ingesloten de kustlijn is slechts 58 kilometer lang Er zijn vier landschappen te onderscheiden het heuvel- en bergachtige noorden Koerdisch gebied met veel rivieren en een vruchtbare bodem een steppegebied in het noordwesten tussen de rivieren Eufraat en Tigris het dichtbevolkte gebied aan de benedenloop van Eufraat en Tigris ruwweg tussen Bagdad en de Perzische Golf de woestijnen en steppewoestijnen in het westen en het zuiden De zomers zijn zeer heet en droog met temperaturen tot 50 °C; de meeste neerslag valt 's winters vooral in het noorden Landbouw en veeteelt zijn hierdoor goed mogelijk Voor de waterhuishouding is Irak voor 80% afhankelijk van de buurlanden Turkije en Syrië hebben in de rivieren naar Irak stuwdammen gebouwd waardoor de wateraanvoer stroomafwaarts naar Irak is verminderd De hoofdstad van Irak Bagdad is vrij centraal gelegen aan de Tigris Andere belangrijke steden zijn de havenstad Basra Al Basrah en de noordelijke steden Mosoel en Kirkoek en Erbil De belangrijkste religieuze steden speciaal voor sjiitische moslims zijn Najaf Karbala Kadhemiya Samarra en Koefa Bevolking De bevolking kende een snelle groei In 1900 waren er twee miljoen Irakezen In 2010 telde het land 304 miljoen inwoners Circa twee derde van de bevolking woont in steden Bagdad is veruit de grootste stad van het land met bijna 6 miljoen inwoners Bevolkingsgroepen In het midden en zuiden van Irak wonen Arabieren De meesten van hen ongeveer 60% van de totale bevolking zijn sjiitisch Zij wonen hoofdzakelijk in het zuiden waar zich ook de heilige steden van de sjiieten Karbala en Najaf bevinden Daarnaast woont een grote groep sjiieten in Bagdad de meesten in de wijk Sadr City voorheen Saddam-stad In het midden van Irak in de zogenoemde Soennitische driehoek wonen de meeste soennitische Arabieren die ongeveer 20% van de bevolking uitmaken De overwegend soennitische Koerden leven in het noorden van Irak dat ook wel Iraaks-Koerdistan wordt genoemd De Koerden hebben een zekere mate van autonomie Ze hebben een eigen taal het Koerdisch en een eigen cultuur In het Iraakse deel van Koerdistan wonen circa zes miljoen Koerden Zij hebben als hoofdstad Arbil Hawlêr Verder hijsen ze weliswaar met de Iraakse vlag ernaast een eigen vlag In de Koerdische regio leven ook Chaldeeën Arabieren en Turkomannen Door de Tweede Golfoorlog en islamistische terreur is het aantal Chaldeeën en of christelijke bevolking in recente jaren echter sterk teruggelopen Iraakse Turkomannen leven voornamelijk in Kirkoek Ook leven er grote groepen Iraakse Turkomannen tussen Kirkoek en Bagdad en in Arbil Religie Ruim 96% van de bevolking is islamitisch iets meer dan de helft van hen behoort tot de sjiieten de rest tot de soennieten die echter merendeels bevoorrechte posities innamen 3% van de bevolking is christen voornamelijk Chaldeeën Er zijn kleine gemeenschappen Mandaeërs en Jezidi's Volgens een telling in 1957 waren er ca 6 miljoen islamieten 200000 christenen 4000 joden en verder aanhangers van verschillende sekten waaronder die der Jezidi's In 1969 werd de islam tot staatsgodsdienst verklaard Joodse gemeenschap De joodse gemeenschap is door emigratie naar Israël sterk in aantal teruggelopen Christendom De niet met Rome geünieerde nestoriaanse christenen gewoonlijk met de naam Assyriërs aangeduid wonen voornamelijk in het noorden van Irak in het gebied van Mosoel Zij hebben een eigen patriarch Voor de met Rome verbonden christenen van de Chaldeeuwse ritus voornamelijk geconcentreerd in Bagdad bestaat sinds 1553 het Patriarchaat van Babylonië der Chaldeeën Tariq Aziz was ten tijde van het bewind van Saddam Hoessein een bekende christen in Irak Voor de katholieken van de Latijnse ritus werd in 1632 een bisdom opgericht dat in 1848 tot aartsbisdom werd verheven De protestantse zending begon in 1830 met de komst van de Baseler Missionsgesellschaft In 2003 woonden nog 13 miljoen christenen in het land Na de val van het regime van Saddam Hoessein dat jaar en de daarop volgende onrust en islamitische terreur is hun aantal drastisch afgenomen Ze hebben vaak hun toevlucht genomen tot Westerse landen Een deel is gevlucht naar Noord-Irak waar het relatief veiliger was Politiek Onder Saddam Hoessein was Irak een dictatuur Na de machtsovername door de Amerikanen werd een Coalition Provisional Authority ingesteld die de macht overnam Hoewel de Amerikanen en Britten hun eigen favoriete rechtssysteem wilden invoeren stuitte dit op tegenstand van onder anderen ayatollah Ali al-Sistani Op 28 juni 2004 werd de macht formeel overgedragen aan een door de CPA benoemde regering waarna in begin 2005 verkiezingen werden gehouden Ghazi al-Yawar was gedurende die periode interim-president van Irak Iyad Allawi was toen interim minister-president Op 30 januari 2005 werden de eerste verkiezingen gehouden Jalal Talabani werd president en Ibrahim Jaafari werd premier Een speciaal comité met Koerdische soennitische en sjiitische vertegenwoordigers stelde op 28 augustus 2005 een ontwerpgrondwet op die in oktober 2005 in een referendum aan het Iraakse volk werd voorgelegd Op 15 december vonden volgens de nieuwe grondwet verkiezingen plaats Geen van de partijen wist een absolute meerderheid te behalen Van de 275 zetels gingen er 128 naar de sjiitische Verenigde Iraakse Alliantie 53 naar de Democratische Patriottische Alliantie van Koerdistan en 44 naar het soennitische Iraaks Akkoord Front Daarnaast veroverden negen andere partijen één of meer zetels Op 5 november 2006 veroordeelt het Iraaks Gerechtshof Saddam Hoessein tot de doodstraf Op 26 december 2006 werd Saddam Hoessein ook in hoger beroep ter dood veroordeeld Op 30 december 2006 werd de executie voltrokken Volgens mensenrechtenorganisaties is het een politiek vonnis en is er geen sprake geweest van een eerlijke rechtsgang bij zijn veroordeling Op 24 juli 2014 werd president Talabani opgevolgd door Fuad Masum Federaal systeem Er zijn sinds het toenemende geweld in Irak verscheidene voorstellen geweest om de orde te handhaven maar tevergeefs Het merendeel van deze voorstellen werd uiteindelijk afgekeurd Het zogenaamde verdelingsplan van Joseph Biden – een variatie op de verdeling in Bosnië in 1995 – roept op voor het verdelen van Irak in drie semiautonome gebieden die door een centrale regering worden vastgehouden Dat zou dus betekenen dat Irak officieel wordt verdeeld in Koerdistan Shiastan en Sunnistan Het voorstel verwoordt openhartig wat vele Midden-Oostenexperts zeggen Iraakse sjiieten en soennieten streven niet naar verzoening en vrede Zij zijn nog steeds niet in staat geweest een oliewet samen te stellen en feit is dat door het toenemende geweld veel sjiieten de soennitische buurten en steden ontvluchten en vice versa In Iraaks-Koerdistan bestaat sinds 1993 een semionafhankelijke staat waarin de Koerden zichzelf besturen met veel invloed van Bagdad Leiders President Fuad Masum Vicepresident geen Premier Haider al-Abadi Vicepremier Rowsch Shaways Saleh al-Mutlaq Hussain al-Shahristani Bestuurlijke indeling Irak is sinds 1976 ingedeeld in achttien gouvernementen of provincies Tijdens de Golfoorlog van 1990-1991 claimde Irak het bezette Koeweit als het "negentiende gouvernement" Economie De economie van Irak leunt zwaar op de productie van aardolie en aardgas Dit is de belangrijkste bron van inkomsten voor het land het grootste exportproduct en levert een majeure bijdrage aan de inkomsten van de overheid Sinds 2006 is het bruto binnenlands product BBP verviervoudigd van $ 648 miljard naar $ 2196 miljard in 2012< ref> De verdubbeling sinds 2006 is mede het gevolg van de stijging van de olieproductie en olieprijs en het economisch herstel na de oorlog Het BBP per hoofd van de bevolking was $ 3881 in 2010 In 2009 telde de beroepsbevolking 85 miljoen mensen Hiervan was een vijfde werkzaam in de landbouw hetzelfde aandeel werkte in de industrie en circa 60% in de dienstensector Binnen de dienstensector is de overheid een zeer belangrijke werkgever De werkloosheid was circa 15% in dat jaar maar dit is een duidelijke schatting Energie In 1929 werd bij Baba Gurgur ten noorden van de stad Kirkoek het eerste olieveld aangeboord In 1933 kwam de productie goed op gang en snel kwam zon 4 miljoen ton aardolie op jaarbasis uit de bronnen Vanaf 1934 werd ook olie geëxporteerd en in 1951 maakte olie 51% van de totale export uit gevolgd door gerst 20% en dadels 11% De Iraakse staat kreeg van de Iraq Petroleum Company IPC royaltys uitgekeerd die een belangrijke bron van inkomsten betekenden In de overeenkomst van 1951 kreeg de overheid daarbovenop nog een aandeel van 50% in de winst van het IPC Irak was een van de mede oprichters van de OPEC in 1960 en is nog steeds lid van deze organisatie Na de machtsovername door de Ba'ath-partij in 1968 nationaliseerde de Iraakse overheid in 1973 de IPC en haar dochterondernemingen Al deze ondernemingen werden ondergebracht in staatsoliemaatschappij de Iraq National Oil Company INOC In combinatie met de sterk gestegen olieprijs als gevolg van de oliecrisis van 1973 stegen de inkomsten uit olie van $ 600 miljoen in 1972 naar $ 85 miljard in 1976 en ongeveer $ 265 miljard in 1980 In 2012 werden de aardoliereserves van Irak getaxeerd op 140300 miljoen vaten; in 2009 werd deze nog getaxeerd op 115000 miljoen vaten De verbetering van de veiligheidssituatie in het land maakte het zoeken naar nieuwe oliereserves beter mogelijk Ongeveer 10% van de wereldwijde oliereserves liggen in Irak Na Venezuela Saudi-Arabië en Iran stond Irak in 2012 op de vierde plaats van landen met de grootste oliereserves De Iraakse gasreserves zijn aanzienlijk met 3158 miljard kubieke meter ofwel een wereldmarktaandeel van iets minder dan 2% De gasproductie welke veelal bij de winning van olie mee naar bovenkomt is met zo'n 16 miljard kubieke meter op jaarbasis aanzienlijk maar wordt nauwelijks commercieel benut Minder dan 10% werd in 2010 verkocht en ongeveer de helft werd afgefakkeld Hieronder een figuur met historische olieproductie en export data van Irak Het binnenlands verbruik van petroleumproducten is ongeveer 05 miljoen vaten per dag Het land beschikt over diverse raffinaderijen waaronder een in de havenstad Basra De totale raffinagecapaciteit is 08 miljoen vaten per dag Buitenlandse handel De export van olie is de belangrijkste bron van inkomsten In 2012 bedroeg de totale exportwaarde $ 943 miljard hiervan was het aandeel van aardolie en olieproducten $ 940 miljard Minder dan 2% van alle exportinkomsten zijn afkomstig van andere producten dan olie Irak had in de afgelopen vijf jaren een overschot op de handelsbalans De belangrijkste exportmarkten zijn de Verenigde Staten de landen van de Europese Unie en Azië Deze drie regio's nemen circa 75% van de Iraakse export op De belangrijkst importpartners zijn andere Arabische landen gevolgd door Europese landen die geen lid zijn van de Europese Unie De samenstelling van de import is divers; machines en transportmiddelen zijn de grootste categorie gevolgd door levensmiddelen chemische producten en brandstoffen Buitenlandse schuld Per ultimo 2004 bedroeg de totale buitenlandse schuld van de Iraakse overheid circa $ 120 miljard Deze torenhoge schuldenlast was een zware belasting voor het land In November 2004 kwamen een aantal schuldeisers verzameld in de Club van Parijs overeen een deel van schuld kwijt te schelden In een drietal stappen werd de schuld aan deze overheden met 80 % verminderd van een oorspronkelijk bedrag van $ 389 miljard< ref> Eind 2009 bedroeg deze schuld nog $ 933 miljard Met een groot aantal particuliere schuldeisers is nadien overeenstemming bereikt die een vergelijkbare verlichting van de schuldenlast zal betekenen zoals overeengekomen met de Club van Parijs in 2004 Indien dit akkoord wordt gefinaliseerd zal de schuld tot onder de $ 40 miljard dalen< ref> Zie ook Christendom in Irak Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIL in het Nederlands gebruikelijk Islamitische Staat in Irak en Syrië ISIS of kortweg Islamitische Staat IS spreek uit als ie es Arabisch الدولة الاسلامية في العراق والشام ad-Dawla al-Islāmiyya fi al-'Irāq wa-sh-Shām is een jihadistisch-salafistische militie en een zelfbenoemde staat die delen van Syrië en Irak omvat Het gebied waar IS actief is is het gebied dat vroeger de Levant heette IS streeft naar een kalifaat een staat die door een kalief dat wil zeggen een opvolger van de islamitische profeet Mohammed wordt geregeerd In juni 2014 waren al meer dan een miljoen Irakezen vanwege het geweld van IS hun woonplaats ontvlucht De Verenigde Naties houdt IS verantwoordelijk voor diverse schendingen van mensenrechten en oorlogsmisdaden Amnesty International claimt dat etnische zuiveringen op een "historische schaal" plaats vindt door IS IS wordt gezien als een terroristische organisatie door onder meer de Verenigde Naties Syrië Libanon Irak de Europese Unie de Verenigde Staten Australië Canada Indonesië Maleisië de Verenigde Arabische Emiraten Egypte India en Rusland Meer dan 60 landen voeren direct of indirect oorlog tegen IS Doel Het doel van Islamitische Staat in Irak en de Levant is jihad tegen de Amerikanen in Irak en tegen iedereen die volgens IS met hen samenwerkt voornamelijk sjiieten en het stichten van een islamitisch kalifaat in Irak Syrië en omliggende Arabische landen De na 1918 getrokken grenzen in het Midden-Oosten dienen te worden uitgewist Dit kalifaat zou derhalve het gehele Midden-Oosten Noord-Afrika het Iberisch Schiereiland al-Andalus Turkije en de Balkan moeten omvatten Hiertoe tracht IS ook buiten Irak en Syrië een aanwezigheid op te bouwen en provincies vilayets te stichten Ideologisch verwante groeperingen al dan niet daartoe aangemoedigd zweren trouw aan IS Dit heeft zich al voorgedaan in Libië in Derna Egypte in de Sinaï de Gazastrook Algerije Marokko Of IS daadwerkelijk zeggenschap over deze groeperingen heeft is echter twijfelachtig Christenen jezidis en andere niet-moslims krijgen de keus zich te bekeren als dhimmi als niet-moslim belasting djizja te betalen of om te komen door het zwaard Niet-salafistische soennieten soefis en sjiieten worden gezien als afgedwaald van de ware leer en krijgen eveneens de keuze tussen de dood of bekering tot de salafistische puristische vorm van de islam die IS propageert Actieve strijders Strijdmacht van IS Over de totale strijdmacht die IS ter beschikking staat bestaan slechts schattingen Schattingen van de CIA moesten voortdurend worden bijgesteld De Russische generale staf schatte het aantal IS-strijders op 70000 terwijl Koerdische bronnen over 200000 strijders spreken Belangrijker is het feit dat IS een grote hoeveelheid zware wapens heeft buitgemaakt op de legers van de Iraakse en de Syrische regering Bovendien beschikt de beweging over een harde kern van ervaren strijders Rekrutering Zoals ook gebeurde tijdens de Syrische burgeroorlog maar daar in mindere mate trekken veel mannen uit andere landen naar het gebied om vooral aan de zijde van IS mee te vechten IS werft actief onder jonge mannen om voor de organisatie te strijden Een deel van deze mannen zijn geradicaliseerde moslims maar een ander deel bestaat uit nieuwe bekeerlingen die zich voelen aangetrokken tot de eenvoudige extremistische boodschap van IS Er zouden in totaal ten minste 15000 strijders uit 80 landen aan de zijde van IS meestrijden Hieronder bevinden zich Saoedi's 7000 Tunesiërs 5000 en Jordaniërs 2500 maar ook uit Frankrijk België Nederland en Duitsland zouden mannen toetreden tot IS Het aantal Britten zou 200 tot 2000 bedragen Ook uit China en zelfs uit Japan zouden strijders zijn toegetreden Buitenlandse jihadisten voornamelijk wanneer zij niet de Arabische taal spreken staan onderaan de rangorde binnen IS Ze worden gewantrouwd en onderworpen aan vernederingen Buitenlandse jihadistische bewegingen als Boko Haram en Abu Sayyaf hebben solidariteit met IS betuigd Ook onafhankelijke of aan het Vrij Syrisch Leger FSA gelieerde rebellengroepen in Syrië lopen soms in hun geheel over naar IS die succesvoller lijkt in de bestrijding van Assads troepen Landen uit de westerse wereld vinden het hun verantwoordelijkheid ervoor te zorgen dat zo min mogelijk mannen aan de kant van IS in het gebied gaan vechten Er bestaat angst dat zij verder zullen radicaliseren en strijdervaring opdoen die zij vervolgens bij terugkeer zullen gebruiken voor terroristische daden Ook in China en de Filipijnen bestaat deze angst namelijk dat door deze kruisbestuiving separatistische en jihadistische groeperingen worden gestimuleerd Daarbij roept IS lone wolves alleen werkende terroristen die zich met IS-gedachtegoed identificeren op tot het plegen van aanslagen Een Nederlands sprekende Koerdische man die tegen IS vocht verklaarde dat strijders van IS die door zijn kamp gevangen worden genomen meteen worden geëxecuteerd< ref> Geschiedenis Ontstaan Islamitische Staat in Irak en de Levant werd in 2003 als Al Qaida in Irak en later in 2014 als Islamitische Staat in Irak ISI opgericht als vereniging van vaak aan Al Qaida verbonden jihadistische organisaties om naar eigen zeggen de soennitische Irakezen te beschermen en de islam te verdedigen Na het uitbreken van de Syrische burgeroorlog in 2011 werd het werkterrein uitgebreid met Syrië door in januari 2012 Jabhat al-Nusra het steunfront te stichten Al vrij snel ontstond er echter onenigheid tussen ISI en al-Nusra waarbij de laatste de steun van Al Qaida kreeg Reden hiervoor was dat waar Al Qaida wilde dat ISI in Irak en al-Nusra in Syrië zich toelegden op het bestrijden van respectievelijk de legers van Irak Syrië en de Verenigde Staten ISI ook op grote schaal onschuldige burgers sjiieten alevieten en vrijzinnige moslims doodde Hierop begon ISI zelf in Syrië te opereren en noemde zich voortaan de Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIL in het Nederlands gebruikelijk Islamitische Staat in Irak en Syrië ISIS IS weigerde in Syrië samen te werken met andere jihadistische opstandelingengroepen zoals het aan Al Qaida gelieerde Jabhat al-Nusra en bestreed deze lang evenzeer als het Syrische regeringsleger Hoewel de organisatie oorspronkelijk uit Al Qaida is voortgekomen trok Al Qaida-leider Ayman al-Zawahiri uiteindelijk in januari 2014 zijn handen van ISIS af Op 29 juni 2014 noemde de terreurbeweging zichzelf Islamitische Staat of IS Sinds het offensief in Irak in juni 2014 leken IS en al-Nusra weer vrede te hebben gesloten maar nadien waren er toch weer regelmatig confrontaties In de grensgebieden tussen de twee landen zouden al-Nusra-strijders zich zelfs hebben aangesloten bij IS IS veroverde grote delen van Oost-Syrië die aansluiten op het door IS veroverde gebied in Irak 2014 In juni 2014 begon IS een offensief tegen het leger van Irak Tegenstanders van IS die gevangen werden genomen werden geëxecuteerd Opmars IS veroverde vanuit het noorden van het land de steden Mosoel Tikrit Baiji Saadiyah en Jalawla IS heeft tevens honderden gijzelaars vooral journalisten en hulpverleners in Syrië en buitenlandse arbeiders in Irak leven soms al jaren in gevangenschap Hierbij maakt IS geen onderscheid tussen vijandige strijders of onschuldige burgers Zo houdt IS ook kleine kinderen en soennitische burgers gevangen onder mensonterende omstandigheden Volgens de Verenigde Naties worden kinderen van minderheidsgroepen gemarteld verkracht en vermoord< ref> 16 juni viel ook Tel Afar in handen van strijders van IS Dat was de laatste grote stad in het noorden van Irak die ze nog niet hadden veroverd De Turkmenen de grootste bevolkingsgroep van de stad zijn deels soennitisch en deels sjiitisch maar wilden zich niet mengen in het sektarisch geweld Bij de inname van de stad werd heftig gevochten en vielen volgens de Turkse media vele doden Een deel van de 200000 inwoners is naar soennitisch Koerdisch gebied gevlucht een ander deel naar sjiitische dorpen op het platteland Een strategisch doel van IS is Baiji de grootste raffinaderij van Irak< ref> In de vierde week van het offensief in Irak werd Bagdad grotendeels omsingeld Soennitische en sjiitische dorpen ten noorden westen en zuiden van de hoofdstad vielen in handen van IS Het Iraakse leger probeerde tevergeefs Tikrit te heroveren Op 30 juni publiceerde IS een propagandavideo waarin volgens de terreurbeweging te zien zou zijn hoe zij een gebouw nabij Mosoel tot ontploffing brengen waar zij voornamelijk sjiieten in hadden opgesloten< ref> In juli begon IS een offensief tegen de Syrische Koerden die een eigen autonome regio genaamd Ro­ja­va hebben De Syrische Koerden worden steeds meer door de Turkse Koerden door de PKK ondersteund In juli begon Islamitische Staat ook een offensief tegen de Syrische overheid Ze slaagden erin basissen in het oosten van Syrië te veroveren om haar gebied te consolideren Een aardgasveld dat door Islamitische Staat werd veroverd werd door de Syrische overheid heroverd< ref> IS zou het soennitisch deel van Irak in rap tempo hebben kunnen veroveren omdat zij daarbij steun kregen van het Naqshbandi soefi-leger onder leiding van oud-leden van de Baath-partij van Saddam Hoessein De twee partijen verschillen echter fundamenteel over hun religieuze opvatting de soefis staan een seculiere staat voor Andere factoren die de snelle opmars bevorderden waren de verdeeldheid binnen de Iraakse regering de weigering van de Koerden om met de centrale regering op te trekken en de steun van de soennitische bevolking die het beu was door de sjiitische meerderheid als tweederangs burgers te worden behandeld IS kon met grote moeite doordringen buiten de soennitische driehoek in het midden van Irak rond de stad Samarra waarbuiten ze immers vrijwel geen draagvlak van de bevolking hadden IS bleek bovendien niet in staat om deze plaatsen die als het meest radicaal van het land bekendstaan volledig onder controle te houden daar de meeste soennitische stammen in de regio zich tegen hen keerden en de hulp inriepen van het Iraakse leger Bij gevechten tussen IS en het Iraakse leger zouden in dit gebied vele honderden sjiitische vrijwilligers en IS-strijders zijn omgekomen Volgens Human Rights Watch pleegden beide partijen oorlogsmisdaden als massa-executies en martelingen maar zijn deze misdaden oververtegenwoordigd van de kant van IS Het Naqshbandi soefi-leger raakte begin juli tevens in een strijd met IS verwikkeld in de soennitische driehoek IS executeerde 12 Naqshibandi in het stadje Saadiya ten noorden van Bagdad< ref> Jezidi's In Mosoel voerde IS gedurende juli een etnische zuivering uit vrijwel alle christenen jezidis en sjiieten werden de stad uit gejaagd bekeerd of geëxecuteerd Ook soennieten in de stad die zich tegen IS uitspraken werden vermoord Halverwege juli 2014 zouden al bijna 12 miljoen mensen voor IS naar de Koerdische Autonome Regio zijn gevlucht< ref> In de Sinjarbergen werden tienduizenden jezidis door IS belegerd De Amerikaanse luchtmacht dropte voedselpakketten en water en wisten de Koerden een corridor naar de bergen te veroveren zodat de meeste jezidis konden ontsnappen Hoewel de opmars in juli en augustus 2014 vertraagd leek duurde deze nog steeds voort Hoewel de Koerden betere weerstand konden bieden wist IS een aantal plaatsen en de Mosoeldam op hen te veroveren De hoofdstad Erbil werd bedreigd waarop de Amerikaanse luchtmacht bombardementen op IS uitvoerde en diverse landen de Koerden met wapenleveranties steunden Nadat Al-Maliki zich gedwongen zag af te treden verklaarden soennitische stammen in de provincie Anbar dat zij met de nieuwe Iraakse premier wilden samenwerken om IS te bestrijden Onthoofdingen Eind juli 2014 onthoofdde IS tientallen Syrische soldaten in Raqqa waarna hun hoofden op palen in het centrum van de stad werden gespiest< ref> Eén van de middelen die IS gebruikte voor hun propaganda was het op internet zetten hoe gevangen genomen journalisten en hulpverleners werden onthoofd Op deze manier werden vermoord James Foley persfotograaf Steven Sotloff journalist David Haines hulpverlener en Alan Henning ook hulpverlener Duitsland en Frankrijk leverden in augustus 2014 wapens en materieel aan de Koerden die zich militair tegen IS verzetten In september 2014 besloten verschillende andere westerse landen om gevechtsvliegtuigen naar het gebied te sturen om daar stellingen van IS te bombarderen Groot-Brittannië België Denemarken en Nederland< ref> Nederland opereert alleen boven Irak Een extra reden voor Engeland om de strijd tegen IS te steunen waren de onthoofdingen David Haines en Alan Henning kwamen uit Engeland Op 16 november maakte IS bekend dat de Amerikaanse hulpverlener Peter Kassig was onthoofd tijdens een massa-executie met achttien gevangen Syrische officieren en piloten uit het leger van president Assad< ref> Eén van de beulen die voorafgaand aan de executie zich meer dan eens tegen het westen richtte was een uit Londen afkomstige man Verspreiding operaties en uitroepen kalifaat Op 21 juni nam IS controle over de steden Tur-Aibil aan de Jordaanse grens en Al-Walid bij Syrië Ook Saoedi-Arabië dat zelf veel IS-financiers huisvest stuurde zijn leger naar de grens met Irak 30000 Saudi's namen hier de plaats in van het Iraakse leger dat de grens halsoverkop had verlaten om noordelijker gelegen steden te beschermen tegen aanvallen van IS Het Saoedische koningshuis zou zich tevens zorgen maken omdat IS dreigementen heeft geuit richting de heilige steden Mekka en Medina Volgens IS zouden deze plaatsen zijn voorzien van afgodsbeelden ter verering van het koningshuis Nadat het offensief in Irak was vastgelopen verstevigde IS zijn greep op het oosten van Syrië Met de in Irak buitgemaakte wapens werden andere rebellen verdreven uit de provincie Deir ez-Zor Tevens zette IS de wapens in tegen de Koerden vlak bij de grens met Turkije waarna de Turken het leger mobiliseerden langs de grens Een week eerder zou IS een Iraaks depot met chemische wapens hebben bemachtigd< ref> De Syrische regering beschuldigde de terreurbeweging eerder al van het gebruik van gifgassen in de Syrische burgeroorlog IS zette de aanval op de Koerden in Syrië door en in september veroverden de terroristen tientallen dorpen rond de Koerdische stad Kobani Zo'n 140000 Koerden vluchtten in enkele dagen tijd naar Turkije Op 29 juni 2014 maakte IS bekend dat leider Abu Bakr al-Baghdadi Ibrahim Awwad Ibrahim Ali al-Badri al-Samarrai Volgens IS moeten alle moslims wereldwijd de nieuwe kalief erkennen een aanspraak die al spoedig door vooraanstaande islamitische geleerden wereldwijd met klem werd weersproken Tevens zouden zij een plan bekend hebben gemaakt om binnen 5 jaar de gehele islamitische wereld te veroveren inclusief het Iberisch Schiereiland en het voormalige Byzantijnse Rijk Coalitie tegen IS In het vierde kwartaal van 2014 sloten landen een bondgenootschap tegen IS Met militaire middelen door het uitvoeren van bombardementen en het afschieten van raketten begonnen de landen van de coalitie de strijd tegen IS De regeringen van diverse landen in de Golf stellen zich ook tegen IS op en laten Amerikaanse straaljagers vanaf hun grondgebied aanvallen op IS uitvoeren< ref> Volgens John Kerry de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken is in de strijd tegen IS het volgende nodig Met militaire middelen IS bestrijden IS afsnijden van hun financiële middelen Voorkomen dat personen uit het Westen zich bij IS aansluiten De ideologie van IS weerleggen IS kan alleen definitief worden verslagen wanneer een leger over land IS verdrijft Volgens velen waaronder Bert Koenders de minister van Buitenlandse Zaken voor Nederland gaat de strijd tegen IS nog jaren duren maar het is in geen geval de bedoeling dat westerse landen op Iraaks en Syrisch grondgebied meedoen IS verdrijven moet in eerste instantie het leger van Irak zelf doen Niet deel uitmakend van de coalitie maar niettemin tegenstanders van IS zijn De regering-Assad met wie de coalitie openlijke samenwerking weigert; Iran dat de Syrische en Iraakse regeringen steunt en onafhankelijk van de coalitie intervenieert ten gunste van de Koerden en Iraakse regering De coalitie bemoeit zich niet met de Iraanse interventie en steun terwijl Israel deze veroordeelt China en Rusland die eveneens Assad steunen zouden graag samenwerking met of deelname aan de coalitie door Iran zien; voor de VS is dat voorlopig niet bespreekbaar Door de regering-Assad en Iran gesteunde sjiitische groeperingen zoals Hezbollah en de Houthis Rivaliserende streng-islamitische groeperingen zoals Al Qaida en de Taliban Hoewel Israël beducht is voor IS met name door aanwezigheid in zowel Syrië als de Sinai heeft het zich voorlopig afzijdig gehouden Het beschouwt Iran als een groter gevaar dan IS en is bang dat het Westen in ruil voor Iraanse steun concessies doet betreffende het Iraanse nucleaire programma Ook is het bang dat een overwinning voor Assad en diens bondgenoten leidt tot een sterkere aanwezigheid van oa Hezbollah Kobani Het overheersende nieuws dat in het derde kwartaal van 2014 uit het gebied kwam was de slag om Kobani het beleg van IS van de Syrische stad Kobani aan de grens met Turkije Een coalitie met onder meer de Verenigde Staten bombardeert de stad om de Koerdische strijders te ondersteunen en de burgers van Kobani tegen IS te beschermen Hoewel het leven van de burgers in groot gevaar is intervenieert Turkije niet omdat de bevolking van Kobani een voornamelijk Koerden zijn Wel staat Turkije de Peshmarga dat zijn Koerden uit Irak toe in Kobani de Koerden daar te gaan helpen De stad is voor het grootste deel verwoest 2015 In januari 2015 nam IS twee Japanse gijzelaars gevangen en dreigde hen te onthoofden omdat Japan geld ter beschikking had gesteld voor de opvang van vluchtelingen van IS wat klaarblijkelijk als een tegen IS gerichte daad werd geïnterpreteerd Japan trachtte met de Jordaanse regering tot een uitruil van de Japanse gijzelaars en de Jordaanse piloot Moaz al-Kasasbeh tegen een Jordaanse jihadiste te komen maar uiteindelijk onthoofdde IS beide Japanse gijzelaars< ref> Een door IS gevangen genomen journalist John Cantlie wordt door IS gebruikt en waarschijnlijk gedwongen reportages te maken voor IS Uit deze reportages zou blijken dat IS een goed georganiseerde staat zou hebben opgebouwd dat het dagelijks leven gewoon doorging dat de bevolking bevrijd was van hun regeringen die zich door de Amerikaanse en Iraanse regeringen als marionetten zouden laten gebruiken en dat IS de slag om Kobani zou hebben gewonnen Ook uitte Cantle kritiek op de coalitie wiens bommen voornamelijk onschuldige burgers zouden treffen< ref> In januari 2015 wisten de Syrische Koerden IS uit Kobani te verdrijven De Koerden grepen hierop het verkregen momentum aan om vrijwel het gehele oorspronkelijk bezette gebied te heroveren waarbij het weinig tegenstand van IS ontmoette< ref> In januari 2015 bleek dat IS een macht in Afghanistan had opgebouwd Op 3 februari werd bekend dat Al-Kasasbeh al op 3 januari om het leven was gebracht door hem levend te verbranden Op 10 februari werd door haar familie en de Amerikaanse regering bevestigd dat de Amerikaanse hulpverleenster Kayla Mueller was overleden In augustus van 2013 was ze door IS gevangen genomen die maakte haar overlijden eerder bekend Volgens IS was ze als gevolg van een Jordaanse luchtaanval om het leven gekomen De Amerikaanse regering gaf geen commentaar op deze verklaring In februari 2015 heeft een tak van IS in Libië 21 koptische christenen uit Egypte onthoofd De Egyptische president zei dat zijn land op een passende manier op de dood van haar onderdanen zou reageren< ref> Zowel Egypte als Libië voerde luchtaanvallen op doelen van IS in Libië uit waarbij tientallen IS-strijders werden gedood Frankrijk zette het vliegkampschip Charles de Gaulle tegen de IS in< ref> Mosoel De IS had Mosoel in het noordwesten van Irak in het begin van 2015 nog stevig in handen Daarom bereidden de Verenigde Staten een militaire aanval op Mosoel voor die vooral door Irakese militairen moest worden uitgevoerd< ref> In Ninive een oude ruïnestad in Mosoel heeft de IS eeuwenoude kunstwerken vernield De beelden zouden getuigen van veelgodendom en afgodendienst Ninive was enige tijd de hoofdstad van Assyrië< ref> In het noordoosten van Syrië werden in de tweede helft van februari door de IS een groot aantal meer dan 200 christenen ontvoerd< ref> De organisatie Tot Islamitische Staat in Irak en de Levant behoorde onder andere Al Qaida in Irak De emir van Al Qaida in Irak Abu Hamza al-Muhajir werd op vrijdag 20 april 2007 uitgeroepen tot minister van Oorlog voor Islamitische Staat Na zijn dood op 18 april 2010 werd hij opgevolgd door Abu Suleiman al-Naser De eerste emir van de Staat was Abu Abdullah al-Rashid al-Baghdadi die na zijn dood eveneens op 18 april 2010 werd opgevolgd door Abu Bakr al-Baghdadi IS heeft naar eigen zeggen de provincies Anbar Diyala Ninawa en delen van Babel en Wasit in handen Baquba werd als hoofdstad van Islamitische Staat in Irak en de Levant aangemerkt In de steden Ramadi en Falluja heeft IS de meeste aanhangers In de Syrische burgeroorlog strijdt zij zowel tegen de regering van Bashar al-Assad als tegen diverse andere rebellengroeperingen in Syrië inclusief zowel gematigd religieuze als jihadistische groeperingen Strijders van IS bleken door hun jarenlange ervaring in het vechten tegen Amerikaanse sjiitische en Koerdische legers in Irak het meest getraind en succesvol in de Syrische burgeroorlog tegen het leger van Assad Hierdoor sloten veel andere doorgewinterde strijders uit Noord-Afrika en Tsjetsjenië zich bij hen aan en konden zij in korte tijd een groot deel van Noordoost-Syrië in handen nemen Hun aantrekkingskracht op lokale rebellen is echter kleiner omdat het doel van IS geen democratie of verdrijving van Assad is IS is enkel uit op het consolideren van grondgebied om haar eigen interpretatie van de islam te verspreiden De praktijken van IS vertonen veel gelijkenis met die van de Taliban in het grensgebied tussen Pakistan en Afghanistan Zo heeft de terreurbeweging al ruim een jaar volledig de controle over de stad Raqqa waar het zijn strikte vorm van de sharia implementeert Alleen al voor de stad Mosoel publiceerde IS een lijst van 50 moskeeën die vernietigd moeten worden In moskeeën die de terreurbeweging heeft opgeblazen lagen tevens eeuwenoude korans en Hadith-verzamelingen die in vlammen zijn opgegaan Behalve de aanslagen en willekeurige moorden op yezidi's zouden in de tweede helft van 2014 op eigen gebied 1878 personen zijn geëxecuteerd Het merendeel 1175 bestond uit burgers waaronder 8 vrouwen en 4 kinderen die de opgelegde streng-islamitische wetgeving hadden overtreden 120 personen waren lid van IS en werden gestraft voor ongehoorzaamheid of voor militaire tegenvallers tegen onder andere de Peshmarga De rest bestond uit voormalige troepen van Assad en lokale stammen die zich tegen IS hadden verzet< ref> Onderwijs voor meisjes werd verboden voor jongens zijn er in het door IS gecontroleerde gebied alleen nog religieuze scholen madrassa die het radicale gedachtegoed van de terreurbeweging onderwijzen Video's van diploma-uitreikingen van basisscholen die door IS op sociale media werden gezet tonen jonge kinderen in camouflagekleding en zwarte martelaarsgewaden In Mosul hielden ouders massaal hun kinderen thuis uit protest tegen het door IS opgelegde curriculum IS pretendeert een islamitische staat of kalifaat op te bouwen en tracht als zodanig legitimiteit op te bouwen; in de eerste plaats in het eigen gebied en in de tweede plaats als gebaar richting met name soennieten in het buitenland Zo heeft de staat een sociaal hulpprogramma en liet ambtenaren in het veroverde gebied in functie blijven zolang ze zich naar de wensen van IS schikten Zowel een reguliere als een zedenpolitie zijn in functie en dwingen de door de beweging opgelegde normen af Ook kondigde IS aan een eigen valuta in te willen voeren In Dabiq worden de harde maatregelen inclusief seksslavernij van yezidi-vrouwen gerechtvaardigd en bevinden zich interviews met gevangenen oa westerse gevangenen en een gevangengenomen Jordaanse piloot en jihadgangers geïnterviewd Jonge meiden van 14 en 15 jaar zijn in het oorlogsgebied terechtgekomen waar IS fatwas heeft uitgegeven die de strijders het recht geeft om geslachtsgemeenschap te hebben met zon kind door voor een nacht in een schijnhuwelijk te treden Onder Syrische vluchtelingen zouden nog jongere meisjes zijn verkocht als seksslaaf aan rijke wahabis en pedofielen Middelen IS is met een geschat vermogen van meer dan 2 miljard dollar de rijkste terreurbeweging in de wereld Dit vermogen maakt het succes van de organisatie mogelijk Hoewel donaties aanvankelijk de belangrijke inkomstenbron vormden trekt IS inmiddels voornamelijk inkomsten uit criminele activiteiten in en het te gelde maken van economische hulpbronnen in het bezette gebied IS heeft inkomsten uit de handel in aardolie IS probeert oliebronnen te veroveren en te behouden In 2003 werden vele kostbaarheden uit het Nationaal Museum van Irak in Bagdad gestolen Sindsdien worden er in Irak en Syrië heel veel antieke voorwerpen gestolen wat zeer ten koste gaat van het materieel erfgoed van het gebied Ook voor IS is de verkoop van gestolen kunst een bron van inkomsten Kunstroof is in het gebied een groot probleem Deze vindt veelvuldig plaats doordat tal van archeologische vindplaatsen worden leeggeroofd< ref> IS wordt ook gesteund door individuele donaties uit Qatar en de Verenigde Arabische Emiraten Donaties vormen met 50 miljoen dollar op jaarbasis met 2% maar een klein deel van de inkomsten Op kleinere schaal heeft IS inkomsten uit de plundering van banken diefstal van staatseigendom afpersing van winkeliers belasting van christenen en het heffen van tol Dit levert IS gezamenlijk op jaarbasis met USD 360 miljoen 12% op USD 120 miljoen of 4% wordt op jaarbasis verdiend met het kidnappen van belangrijke personen om losgeld te innen Met de cementindustrie wordt USD 292 miljoen of 10% van de jaarlijkse inkomsten verdiend met de verkoop van fosfaten USD 300 miljoen 10% en van voedingsmiddelen USD 200 miljoen 7% Steun Deze groepen hebben steun voor IS verklaard ofwel volledig of gedeeltelijk Boko Haram< ref> Bangsamoro Islamitische Vrijheidsstrijders< ref> Jemaah Islamiyah< ref> Ansar al-Sharia Tunisië Ansar al-Sharia Libië< ref> Mujahideen Shura Council in the Environs of Jerusalem< ref> Islamitische Beweging van Oezbekistan< ref> Jamaah Ansharut Tauhid Saoedi-Arabië Hoewel Saoedi-Arabië zelf ontkent dat ze IS steunen zeggen onder meer de Iraakse president Nouri al-Maliki NBC de BBC en The New York Times dat Saoedi-Arabië IS financiert< ref> Turkije Turkije wordt ervan beschuldigd IS te steunen vooral door de Syrische Koerden Volgens journalist Patrick Cockburn zijn er sterke aanwijzingen voor een zekere mate van samenwerking tussen de Turkse inlichtingendiensten en IS hoewel de precieze aard van de relatie troebel zou zijn In Turkije zelf veroorzaakt IS toenemende politieke polarisatie tussen secularisten en islamisten< ref> Jihadi of jihadist meervoud jihadi's of jihadisten ook gespeld als djihadi Het woord werd al begin jaren 1990 gebruikt< ref> De oorsprong van de benaming ligt bij de voorstanders ervan zoals Osama bin Laden zelf die het woord jihadi in vele publieke toespraken en teksten en pamfletten gebruikten Soms wordt het in meer algemene zin gebruikt voor een ieder die op vurige en hardnekkige wijze iets nastreeft In het Arabisch wordt in plaats van jihadi gesproken van moedjahid meervoud moedjahedien als het gaat om mensen die de jihad nastreven Het ontstaan van het woord jihadi uit jihad zou mogelijk kunnen zijn gebaseerd op het voorbeeld van het woordeinde -i wat verwijst naar de plaats van oorsprong zoals "Saoedi" "Pakistani" Afghani of "Misri" van Egypte of de Arabische naam Misr voor dat land Klonen of kloneren is een kunstmatige wijze van reproductie waarbij een identieke genetische kopie van een organisme wordt geproduceerd Een kloon is een genetisch identieke nakomeling van één ouder In deze betekenis is klonen altijd menselijk ingrijpen; hoewel vele planten zich spontaan ongeslachtelijk vermeerderen met genetisch identiek nageslacht wordt dit meestal niet klonen werkwoord genoemd; wel is een zo ontstaan organisme een kloon zelfstandig naamwoord van de ouder Sommige lagere organismen zoals eencelligen planten zich uitsluitend voort via celdeling waarbij twee identieke klonen ontstaan ook hier wordt het werkwoord klonen niet gebruikt Soorten klonen Natuurlijk klonen Klonen wordt al eeuwen gedaan bij planten Het gaat dan om planten of gewassen die vegetatief vermeerderd worden door het afleggen stekken enten of oculeren Ook het vermeerderen van bolgewassen of stengel- en wortelknollen zoals bij narcissen en aardappelen is te beschouwen als het klonen van een gewas Reproductief klonen Reproductief klonen is het klonen met de bedoeling om een identieke kloon te creëren die kan uitgroeien tot een volwaardig organisme De meest klassieke methode van reproductief klonen is embryosplitsing Daarbij wordt een embryo fysiek in twee gesplitst en is het resultaat net hetzelfde als bij een identieke tweeling De grondlegger van deze techniek is de Duitse embryoloog en Nobelprijswinnaar Hans Spemann De moderne techniek om te klonen is kerntransplantatie Deze techniek wordt ook wel ‘Somatic cell nucleus transfer’ SCNT genoemd Daarbij wordt de kern van een volwassen cel van de genetische moeder in vitro ingebracht in een ontkernde eicel die vervolgens wordt ingebracht in de baarmoeder van een draagmoeder Op deze manier is de voortplanting via geslachtscellen omzeild Al het erfelijke materiaal van de kloon is afkomstig van één ouder De eerste die deze techniek voorstelde was Hans Spemann hoewel hij ze zelf nooit heeft uitgevoerd Het eerste zoogdier dat gekloond werd via deze techniek was het schaap Dolly in 1996 Na Dolly werden onder meer ratten muizen geiten koeien varkens konijnen poezen honden en apen gekloond Dit verliep zeker niet probleemloos De kloontechniek is inefficiënt de meeste gekloonde embryo's en foetussen sterven tijdens de zwangerschap Veel van de gekloonde dieren bleken niet gezond te zijn Ze leden onder andere aan defecten aan het afweersysteem problemen met de vruchtbaarheid overgewicht ademhalings- en bloedcirculatieproblemen nier- en hersenafwijkingen diabetes vergrote tongen vervormde gezichten en poten vroegtijdig sterven door longontsteking leveraandoeningen en kanker Een mogelijke verklaring schuilt in het feit dat ze bij geboorte al kortere telomeren hebben Klonen gaat dan ook gepaard met veel dierenleed Tot op heden is de belangrijkste praktische toepassing van het klonen van dieren de vermenigvuldiging van dieren die hierbij tegelijkertijd door middel van genetische technologie genetisch worden gemodificeerd Een combinatie van gentechnologie en klonen maakt het mogelijk om heel precies een gen uit te schakelen of toe te voegen waardoor snel transgene dieren kunnen worden gemaakt Zo zijn er bijvoorbeeld varkens gemaakt die beter geschikt zijn voor xenotransplantatie en runderen die geen gekkekoeienziekte kunnen krijgen Inmiddels beginnen in de VS de eerste producten afkomstig van gekloonde dieren op de markt te komen waaronder vlees dat wel kloonvlees wordt genoemd Het klonen van organismen wordt vaak verward met het exact kopiëren van deze organismen Dit is echter niet hetzelfde Een kloon is geen exacte kopie maar een genetische kopie van het origineel Bij klonen worden stamcellen uit het moederorganisme gehaald die daarna weer verder ontwikkelen in een pleegmoeder Als men bijvoorbeeld als celdonor een dier gebruikt van 10 jaar zal de kloon bij de geboorte net zo ontwikkeld zijn als een "normaal" jong dier dat net is geboren De kloon is dus niet meteen 10 jaar oud In Nederland lopen van de hengst Jazz de klonen Jazz 1 Jazz 2 en Jazz 3 rond De drie klonen zijn gemaakt in Amerika omdat klonen in Nederland verboden is Therapeutisch klonen Therapeutisch klonen is klonen met de bedoeling om lichaamscellen te produceren die kunnen bijdragen aan de genezing van bepaalde ziekten Dit is dan vooral bedoeld om mensen te genezen Therapeutisch klonen is vooralsnog een experimentele techniek Bij therapeutisch klonen wordt met behulp van kerntransplantatie een embryo gekweekt dat genetisch identiek is aan de patiënt Als het embryo ongeveer honderd cellen groot is dan worden stamcellen verwijderd en in kweek gebracht Door de kweekomstandigheden te manipuleren kunnen de stamcellen uitgroeien tot ieder gewenst celtype Deze nieuw ontstane weefsels worden vervolgens bij de patiënt geïmplanteerd om deze te genezen van zijn ziekte stamceltherapie Het voordeel van deze techniek is dat de patiënt cellen ontvangt die genetisch identiek zijn aan zijn eigen lichaamscellen waardoor een afweerreactie van het lichaam wordt voorkomen in tegenstelling tot xenotransplantatie De beschikbaarheid van menselijke eicellen mede omdat ze relatief moeilijk te isoleren zijn vormt hierbij een groot probleem Ook bleek uit proefdieronderzoek dat het embryo een grote kans maakt op misvormingen aangezien de kern van de eicel toch significant verschillend is aan deze van een somatische cel Het tekort aan menselijke eicellen kan opgevangen worden door inschakeling van ontkernde dierlijke eicellen Aangezien mitochondriaal DNA aanwezig blijft kan dit later voor problemen zorgen tijdens de aanmaak van mitochondriën Dit probleem kan eventueel opgevangen worden door co-transplantatie van mitochondriën van de donor De Nederlandse Embryowet staat toe dat embryo’s die overblijven na een ivf-behandeling gebruikt worden voor wetenschappelijk onderzoek ten behoeve van therapeutisch klonen De Nederlandse wet verbiedt echter het klonen van menselijke cellen zowel voor therapeutisch als voor reproductief gebruik Reproductief klonen van mensen Het klonen van mensen is volgens de heersende wetenschappelijke inzichten nog niet mogelijk Het klonen van mensen is in veel landen verboden vanwege medisch-ethische bezwaren In Nederland zegt de Embryowet van 20 juni 2002 hierover "Het is verboden handelingen met geslachtscellen of embryo's te verrichten met het oogmerk van de geboorte van genetisch identieke menselijke individuen" artikel 24 lid f In het ethische debat over het klonen van mensen gaat het onder meer over het welzijn en de gezondheid van de kloon Bij klonen van dieren is er al een groot risico op spontane abortussen en misvormingen Dus bij klonen van mensen een techniek die nog veel moeilijker is en tot op heden zelfs nog niet mogelijk zou het logisch zijn dat er ook veel kans is op spontane abortussen en misvormingen En bovendien zijn er niet enkel risico’s voor de kloon zelf maar zijn er ook risico’s aan verbonden voor de draagmoeder< ref> Als alle medische problemen van de baan zouden zijn blijven er ethische problemen over De bemerkingen die hierbij gemaakt kunnen worden en die voor discussie vatbaar zijn zijn< ref> Het is niet natuurlijk Het is een aantasting van de menselijke waardigheid Het is een schending van het recht op genetische uniciteit Er kunnen psychosociale risico’s zijn voor het kind Klonen zou misbruikt kunnen worden om eugenetische redenen Er hoeft geen exacte kopie te ontstaan bepaalde eigenschappen zijn niet overdraagbaar zodat eeneiige tweelingen vaak niet helemaal identiek zijn Enkel aanleg tot die eigenschappen is overdraagbaar omdat sociale omgeving en opvoeding ook een rol spelen Zie ook Genetische technologie Medisch-ethische kwesties Externe links De Koerden Koerdisch کورد Kurd zijn een volk verspreid over verschillende landen met ruim 35 miljoen De Koerden zijn in de meerderheid in de autonome regio van Iraaks-Koerdistan en in de autonome regio van Syrisch-Koerdistan en zijn een belangrijke minderheid in de buurlanden Turkije en Iran waar de Koerdische nationalistische bewegingen blijven vechten voor meer vrijheden Algemeen De herkomst van de Koerden is niet geheel duidelijk Volgens de Koerdische professor Mehrdad MR Izady zijn de Koerden de afstammelingen van de volkeren die zich in de loop van duizenden jaren vestigden in de geografische landstreek die Koerdistan heet Hun taal het Koerdisch waarvan meerdere varianten en dialecten bestaan is net als het Perzisch een Indo-Iraanse taal De Koerden wonen in Turkije Syrië Irak Iraaks-Koerdistan Iran Armenië en in de vroegere Sovjet-Unie Er is ook een Koerdische diaspora die vooral in Noord-Amerika en Europa woont De Koerden vormen een van de volkeren die een eigen taal en cultuur hebben maar geen eigen staat In Irak hebben de Koerden na de val van het regime van Saddam Hoessein verregaande autonomie verworven Aan het begin van de 20e eeuw toen het Ottomaanse Rijk werd opgedeeld was in het Verdrag van Sèvres 1920 autonomie voor de Koerden voorzien met de mogelijkheid tot onafhankelijkheid na enkele jaren Hiervan is niets terechtgekomen Door de opstand van Turkse patriotten onder leiding van Atatürk is het verdrag nooit rechtsgeldig geworden De Vrede van Lausanne in 1923 die de grenzen van het moderne Turkije vastlegde repte met geen woord over de Koerden Religie De meeste Koerden zijn religieus Circa 90% is moslim en ook zijn veel Koerden Jezidi's Een klein deel circa 5% is christelijk en er bestaat zelfs een kleine joodse minderheid Van deze laatste groep is sinds de onafhankelijkheid van Israël een deel naar dit land geëmigreerd In de 7e eeuw hebben de meeste Koerden zich bekeerd tot de islam na de Arabische invasie Volgens velen hadden de Koerden vroeger Zoroastrisme als geloof vandaar ook dat ze elk jaar het zoroastrische nieuwjaar uitbundig vieren Ook vieren ze Newroz een feest afkomstig uit het Midden-Oosten waarbij de komst van de lente wordt gevierd De huidige situatie Het streven te komen tot een Koerdische staat Koerdistan wordt door diverse landen in de regio gezien als bedreiging van de integriteit van hun grondgebied en hun stabiliteit Turkije Veel Turken uit Turkije zijn geëmigreerd naar andere landen zoals landen in West-Europa In landen als Nederland België Duitsland Zwitserland en Oostenrijk woont een grote Turkse minderheid Een deel van deze gastarbeiders zijn echter geen etnische Turken maar Koerden De Koerden kennen een moeilijke geschiedenis in relatie tot de Turkse regering Deze heeft lange tijd ontkend dat ze bestonden In het Ottomaanse Rijk werden de vele volken binnen het rijk betrekkelijk ongemoeid gelaten als ze zich maar schikten onder het bewind Na de stichting van het moderne Turkije veranderde dit Na de Turkse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog werd in 1920 de Vrede van Sèvres getekend tussen de Geallieerden en het Ottomaanse Rijk Krachtens deze overeenkomst zou Turkije veel territorium verliezen en er zou onder andere een onafhankelijk Koerdistan ontstaan Turkse patriotten onder leiding van Mustafa Kemal Atatürk vonden het verdrag echter onaanvaardbaar Er werd een onafhankelijkheidsoorlog gevoerd 1919-1923 die door Turkije werd gewonnen In het nieuwe vredesverdrag de Vrede van Lausanne was geen sprake meer van een Koerdistan Vanaf 1924 was Atatürk het nieuwe staatshoofd en volgens hem pasten Koerden niet binnen zijn ideaal van een "Turkse natiestaat" waarbinnen volgens Atatürk alleen "Turken" woonden Het woord "Turk" is in de grondwet als volgt gedefinieerd Iedereen die in Turkije woont wordt Turk genoemd De discussie die dit tot gevolg heeft is of het woord "Turk" een nationaliteit is of aan een etnische afkomst refereert Atatürk en zijn opvolgers waren voorstander van een sterk etnisch Turks nationalisme om hiermee de nieuwe staat te versterken Hierbij werden minderheden zoals Koerden en ook Armeniërs cultureel onderdrukt en gedwongen zich te assimileren met de Turkse meerderheid In 1927 riepen de Koerden in het noordoosten van het land de Republiek Ararat uit In 1930 werden de Koerden op bloedige wijze verslagen door het Turkse leger In de volkstellingen tot 1965 werden de etnische minderheden van Turkije geregistreerd In de jaren dertig en veertig werden de Koerden daarbij als "Bergturken" dağlı geregistreerd Sommige Turkse taalkundigen probeerden -met officiële steun van de Turkse overheid- zelfs aan te tonen dat het Koerdisch een dialect zou zijn van het Turks In de jaren tachtig werd een nieuw eufemisme bedacht voor de Koerden; ze werden nu geregistreerd als "Oostelijke Turken" doğulu Een aantal medewerkers van de SIS Turks Bureau voor de Statistiek die bij de volkstelling van 1985 het mogelijk wilden maken aan burgers in de volkstellingslijsten aan te geven dat ze als tweede taal Koerdisch spraken werden hiervoor door de staat aangeklaagd De Turkse grondwet kent naast een artikel tegen discriminatie op basis van taal ook een aantal artikelen die het openbaar gebruik van talen die zijn "verboden bij wet" verbieden Deze wetten zijn in de praktijk niet ingezet in rechtszaken maar werden tot 1991 wel ingezet bij de argumentatie voor het arresteren van Koerdische burgers De Koerden hebben in Turkije wel de hoogste posities kunnen bereiken zoals premier vicepremier of legerleider In 1983 werd Turgut Özal premier van Turkije Hij was gedeeltelijk van Koerdische komaf Er zijn ook Koerden die streven naar een onafhankelijke staat zoals de Koerdische afscheidingsbeweging PKK en andere afscheidingsbewegingen De PKK die opgericht werd in 1974 voert in Turkije sinds 1984 een gewapende strijd voor Koerdische onafhankelijkheid De strijd die de Koerdische PKK sindsdien heeft geleverd heeft al vele levens gekost aan beide kanten Tussen 1984 en 1999 stierven bij de gevechten tussen het Turkse leger en de PKK ruim dertigduizend mensen en werden door het Turkse Leger meer dan drieduizend dorpen van de kaart geveegd< ref> De PKK is als een terroristische groepering aangeduid in de Verenigde Staten en Turkije Ook de Europese Unie kwalificeerde de PKK in 2002 als zodanig In april 2008 werd de Europese Unie echter door het Europese Gerechtshof in eerste aanleg gelast deze beslissing ongedaan te maken niet omdat de organisatie van karakter was veranderd maar omdat er procedurefouten waren gemaakt In januari 2009 werd de PKK weer opgenomen op de terreurlijst van de Europese Unie In Nederland komt de PKK nog steeds voor op de door de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding NCTb samengestelde lijst van terroristische organisaties Nog steeds is het Koerdische gebied erg achtergesteld Het percentage analfabeten is bijvoorbeeld drie keer hoger dan in het westen van Turkije het BNP is een stuk lager en de zuigelingensterfte is er hoger In de grondwet wordt tot op heden geen melding gemaakt van Koerden Gebruik van het Koerdisch bij officiële gelegenheden is verboden en tot 1991 was het zelfs helemaal verboden Koerdisch te spreken Vooral onder druk van Europese mensenrechtenorganisaties en het Turkse verlangen om het lidmaatschap van de Europese Unie te verwerven worden de minderheden in Turkije toch langzaam meer vrijheden toegestaan Inmiddels is de Turkse televisiezender TRT bezig een Koerdische zender te beginnen Irak In 1970 werd in Irak officieel een autonome regio voor de Iraakse Koerden ingesteld met een eigen parlement In werkelijkheid was er geen enkele autonomie het bestuur werd tot de Golfoorlog van 1990-1991 geheel beheerst door getrouwen van Saddam Hoessein In de jaren tachtig van de 20e eeuw werden opstandige Koerden door het bewind van Saddam Hoessein met harde hand aangepakt Vanwege gifgasaanvallen op de burgerbevolking werd het plaatsje Halabja hier symbool van Na Operation Provide Comfort 1991 viel een deel van het door Koerden bewoonde gebied buiten de invloedssfeer van de regering in Bagdad Na gewelddadigheden tussen regeringstroepen en opstandelingen werd een ongemakkelijke machtsbalans ingesteld; Bagdad trok zijn troepen terug maar legde een blokkade om het gebied Onder bescherming van Operation Provide Comfort II konden de Koerdische Democratische Partij en de PUK hun machtsbasis uitbouwen In 1994 en 1996 trokken zij tegen elkaar ten strijde voornamelijk uit economische motieven Het einde van het onderlinge geweld werd in 1998 door het Washington Agreement bezegeld Tijdens de Irakoorlog van 2003 vochten de Koerdische Peshmerga met de multinationale troepenmacht in Irak tegen het regime van Saddam Hoessein Na de oorlog werd de Koerdische Autonome Regio ingesteld Op nationaal niveau werden de Koerden vertegenwoordigd in het parlement Jalal Talabani werd in 2005 de eerste Koerdische president van Irak Iran In Iran wonen ongeveer 798 miljoen Koerden voor het grootste deel in het noordwesten van het land In de chaos die op de Eerste Wereldoorlog volgde grepen Koerdische stammen de kans autonoom te worden De strijd kende een hoogtepunt toen in 1926 een Perzische prins uit de afgezette Qajardynastie vanuit Irak een opstand ontketende in Iraans Koerdistan Daaraan kwam een einde in 1926-1927 toen de nieuwe sterke man van Iran Reza Pahlavi met een modern nationaal leger de tribale strijdkrachten bedwong De Koerdische nomaden werden gedwongen zich blijvend te vestigen in dorpen in een centraal deel van Iran In 1942 richtte een groep Koerden in Mahabad de Komalaye Jiani Kurdistan "Comité voor de Wedergeboorte van Koerdistan" op met als voorman de religieuze leider Qazi Mohammed De invloed van dit comité breidde zich ondergronds snel uit In 1945 ging het op in een Koerdische Democratische Partij Op 22 januari 1946 werd Qazi Mohammed in Mahabad tot president van de Republiek van Mahabad uitgeroepen Hij eiste van de centrale regering in Teheran vergaande regionale autonomie De Iraanse premier Qavam verklaarde dat dit alleen kon gebeuren na vrije verkiezingen onder leiding van Iraanse troepen Onder dat voorwendsel trokken in december 1946 Iraanse troepen Koerdistan binnen Qazi Mohammed werd ter dood veroordeeld en opgehangen Koerdistan bleef verdeeld over vier Iraanse provincies In 1961 brak in buurland Irak een opstand uit onder de Koerden onder leiding van moellah Mustafa Barzani De Iraanse regering wist Barzani zover te krijgen zijn Iraanse bondgenoten tot rust te manen in ruil voor Irans steun aan het Koerdische verzet in Irak Eind jaren zestig leefde echter in Iran de weerstand weer op tegen het regime De KDPI kwam onder leiding van radicalen die op congressen in 1971 en 1973 besloten tot gewapend verzet met Koerdische autonomie als doel Na de val van het sjah-regime in 1979 kon de KDPI openlijk als partij functioneren Inmiddels was de Islamitische Revolutie in volle gang Veel Koerden van wie de meerderheid soennieten zijn verzetten zich tegen deze totalitaire sjiitische beweging waarop de KDPI opnieuw werd verboden In april 1980 kondigde de Iraanse regering een economische blokkade van de Koerdische gebieden af Toen in september 1980 de Iraans-Iraakse oorlog uitbrak legerde Iran troepen in Koerdistan De Koerden verzetten zich en het lukte de KDPI in de bergen enkele bevrijde zones in te stellen Bagdad steunde de Iraanse Koerdische rebellen en de KDPI kon haar centrale hoofdkwartier dicht bij de grens in Irak vestigen Teheran steunde daarentegen de Iraakse KDP Het kwam verscheidene malen tot bloedige conflicten tussen deze aanvankelijk zo met elkaar verbonden groepen Na de dood van Khomeini zocht KDPI-leider Ghassemlou contact met Teheran Via bemiddeling van de Weense universitaire docent en Koerd dr Rasoul kwam het tot een gesprek tussen Ghassemlou en twee Iraanse diplomaten Tijdens deze ontmoeting op 13 juli 1989 werden Ghassemlou een medewerker en bemiddelaar Rasoul doodgeschoten In 1992 werd in Berlijn de opvolger van Ghassemlou tijdens een soortgelijke ontmoeting vermoord De Iraanse regering ontkende elke betrokkenheid bij de aanslagen die vrijwel zeker door de Iraanse geheime dienst werden uitgevoerd Sindsdien is de KDPI verzwakt Op dit moment is vooral de Partij voor een vrij leven in Koerdistan PJAK de overkoepelende partij van de PKK actief Net als de PKK strijdt de PJAK vooral in de bergen Syrië De Koerden vormen de grootste etnische minderheid in Syrië Zij vormen circa tien procent van de bevolking en leven voornamelijk in het noordoosten van het land De meesten van hen zijn soennitische moslims er zijn ook jezidische Koerden in Syrië Een heel klein aantal van hen zijn christenen en alevieten Tijdens de Syrische burgeroorlog hebben de Syrische Koerden kans gezien om een autonoom gebied te realiseren genaamd Ro­ja­va Westen In veel landen zoals Nederland en België wonen Koerdische vluchtelingen In Nederland leven momenteel ongeveer 70000 Koerden Duitsland heeft de grootste Koerdische gemeenschap in Europa; er wonen ongeveer een half miljoen Koerden Ook in de Verenigde Staten wonen veel Koerden; vooral de stad Nashville heeft een grote Koerdische gemeenschap Zie ook Republiek Mahabad Koerdische Autonome Regio in Irak Ro­ja­va Iraanse volkeren Hurrieten Externe links Kortstaartkameleons Alle soorten leven endemisch op het eiland Madagaskar ten zuidoosten van het vasteland van Afrika Sommige soorten zijn alleen bekend van enkele omliggende eilanden Alle soorten zijn overdag actief en leven op de bodem in de strooisellaag de bodemlaag van bossen die voornamelijk bestaat uit afgevallen bladeren Kortstaartkameleons slapen 's nachts in lagere delen van planten Het zijn insecteneters die in een hinderlaag wachten tot prooien zich aandoen Kortstaartkameleons zijn in de regel bruin van kleur in plaats van groen zoals de meeste kameleons Alle soorten kennen een zeer goede camouflage het lichaam doet sterk denken aan een verdord blad De grootste soorten bereiken een lichaamslengte tot tien centimeter inclusief staart De kleinste soorten echter worden nog geen drie centimeter lang inclusief staart en behoren tot de kleinst bekende gewervelde dieren Het vermogen om van kleur te veranderen is zeer beperkt in vergelijking met andere groepen kameleons Het grootste deel van alle soorten kortstaartkameleons is pas in de jaren zestig tot de jaren negentig van de 20e eeuw voor het eerst wetenschappelijk beschreven Een aantal pas ontdekte kortstaartkameleons leeft in geïsoleerde of ontoegankelijke gebieden De levenswijze van dergelijke soorten is nog niet goed onderzocht Sommige soorten zijn wat bekender zoals de pantserkameleon die soms in de handel in exotische dieren wordt aangeboden De meeste kortstaartkameleons hebben nog geen Nederlandstalige naam Naamgeving Kortstaartkameleons staan ook wel bekend als stompstaartkameleons De Nederlandstalige naam kortstaart- of stompstaartkameleons slaat op de relatief zeer korte staart in vergelijking met andere kameleons Ook in veel andere talen wordt een dergelijke naam gebruikt zoals het Duitse Stummelschwanzchamäleons en het Zweedse korthalekameleoner In de Engelse taal worden de kameleons leaf chameleons bladkameleons genoemd ook de naam stumptailed chameleons wordt gebruikt De geslachtsnaam Brookesia is een eerbetoon aan de Britse natuuronderzoeker Joshua Brookes 1761–1833 Veel soorten hebben een wetenschappelijke soortnaam die eveneens een wetenschapper eert Voorbeelden zijn Decarys kortstaartkameleon Brookesia decaryi die vernoemd is naar Raymond Decary en de stekelkameleon Brookesia stumpffi die zijn soortnaam dankt aan Antonio StumpffAndere soorten hebben een naam die verwijst naar hun verspreidingsgebied zoals Brookesia antakarana die werd aangetroffen in hetzelfde gebied als het volk Antakarana De soort Brookesia ambreensisis vernoemd naar het Nationaal park Montagne dAmbre Tenslotte zijn er ook soorten die vernoemd zijn naar een lichaamskenmerk zoals de gestreepte Brookesia lineata lineata gestreept De pantserkameleon Brookesia perarmata is voorzien van grote schilden op de huid en per-armata betekent sterk gepantserdEnkele soorten kortstaartkameleons hebben een wetenschappelijke naam gekregen die slaat op het feit dat ze sterk bedreigd zijn De soortnaam van Brookesia tristis betekent treurend en die van Brookesia desperata betekent wanhopig Verspreiding en habitat Het verspreidingsgebied verschilt sterk per soort zie voor de verspreiding van alle soorten de tabel onderaan Niet alleen de ligging van het areaal wijkt af maar ook de de grootte van het verspreidingsgebied en de populatiedichtheid van de verschillende soorten verschilt sterk Ook de microhabitat kan heel verschillend zijn Kortstaartkameleons komen endemisch voor op het eiland Madagaskar Ook andere kameleons komen vrijwel uitsluitend voor op Madagaskar zoals vertegenwoordigers van de geslachten Calumma en Furcifer Slechts enkele kortstaartkameleons zijn alleen bekend van omliggende eilandjes als Nosy Be Van de soorten die op het hoofdeiland Madagaskar leven komt het grootste deel uitsluitend voor in het noordelijke deel Vrijwel alle soorten hebben een zeer klein verspreidingsgebied bestaande uit een enkele locatie Grootte van het areaal De grootte van het verspreidingsgebied verschilt sterk De wenkbrauwkameleon bijvoorbeeld komt voor in een lange strook van het oosten van Madagaskar bijna van het noorden tot het zuiden van het eiland De grootte van het areaal wordt geschat op ongeveer 75000 vierkante kilometer< ref> De soort Brookesia brygooi heeft eveneens een groot areaal maar is juist te vinden in een groot deel van het westen van Madagaskar De soort Brookesia bonsi bijvoorbeeld is alleen bekend van Nationaal Park Tsingy de Namoroka Het totale oppervlak van het verspreidingsgebied bedraagt volgens schattingen minder dan 100 vierkante kilometer Populatiedichtheid Uit een onderzoek in 2010 door de Malagassische bioloog Joseph Christian Randrianantoandro bleek dat kortstaartkameleons vrij algemeen voor kunnen komen in vergelijking met andere kameleonsDe soort Brookesia brygooi is een van de meer algemene kortstaartkameleons Van deze soort werd de populatiedichtheid in Menabe in westelijk Madagaskar geschat op 35 exemplaren per hectare Hierbij werd geen verschil gevonden in gebieden die door de houtkap waren aangetast en oorspronkelijke bossen die niet door de mens zijn aangepast In sommige delen van oorspronkelijke bossen werd zelfs geen enkel exemplaar van Brookesia brygooi aangetroffenSoorten uit het verwante geslacht Furcifer komen veel minder voor het aantal exemplaren van de soort Furcifer labordi wordt geschat op gemiddeld 72 exemplaren Van de soort Furcifer oustaleti werden gemiddeld 13 exemplaren per hectare aangetroffen In het natuurreservaat Tsingy de Bemaraha werd in 2008 een onderzoek gedaan naar het voorkomen van de verschillende soorten kortstaartkameleons De soort Brookesia brygooi kwam het meest voor 444 exemplaren gevolgd door Brookesia perarmata 192 exemplaren en Brookesia exarmata 98 exemplaren Kameleons uit andere geslachten die werden aangetroffen zijn Furcifer nicosiai 22 exemplaren en Furcifer petteri 2 exemplaren Brookesia brygooi werd het meest aangetroffen in door de mens aangetaste delen van het bos buiten het park De pantserkameleon ontbrak hier volledig en werd voornamelijk aangetroffen in onaangetaste delen van het bos met een strooisellaag en lage begroeiing< ref> Habitat Kortstaartkameleons zijn typische bodembewoners die niet klimmen maar leven in de strooisellaag Deze bestaat uit bladeren takjes mos en andere plantendelen In de strooisellaag verschuilen de hagedissen zich en daarnaast leven er veel insecten die als voedsel dienen De verschillende soorten leven in beboste gebieden met een hoge luchtvochtigheid De luchtvochtigheid is een belangrijke factor; doordat ze zo klein zijn hebben kortstaartkameleons een relatief groot huidoppervlak wat ze gevoelig maakt voor uitdroging In gebieden waar de luchtvochtigheid het gehele jaar door vrij laag is kunnen de dieren niet overleven Een korte periode van lage luchtvochtigheid doorstaan ze door zich ondergronds te verschuilen Als de eieren worden blootgesteld aan een omgeving met te weinig vocht drogen ze uit en zijn ze niet levensvatbaar De meeste soorten leven in het tropisch regenwoud van laaggelegen gebieden op zeeniveau tot in vochtige bergbossen op een hoogte van bijna 2000 meter boven zeeniveau Ook zijn verschillende soorten bekend van de drogere bossen in het zuiden en westen van Madagaskar Uiterlijke kenmerken Kortstaartkameleons blijven allemaal klein enkele soorten worden niet langer dan drie centimeter De reden waarom de kortstaartkameleons zo klein zijn kan misschien verklaard worden door eilanddwerggroei Het lichaam is zijdelings afgeplat zoals bij de andere kameleons en ook de ogen zijn typisch kameleonachtig ze kunnen onafhankelijk van elkaar bewegen Het lichaam is op verschillende manieren aangepast om maar zo veel mogelijk op een verdord boomblad te lijken Sommige soorten gaan volledig in hun omgeving op door huidflappen op kop en rug bladrand-achtige rugkammen of nerf-achtige lichaamspatronen Er zijn wel meer hagedissen die sprekend op bladeren lijken door een dergelijke lichaamsconfiguratie zoals de eveneens in Madagaskar voorkomende bladstaartgekko's uit het geslacht Uroplatus Kop De kop is vaak afgerond en stomp sommige soorten hebben een verlenging aan de voorzijde van de kop bestaande uit huidweefsel Verharde hoorns komen soms voor bij andere kameleonsoorten maar bij de kortstaartkameleons ontbreken dergelijke uitsteeksels altijd Ook andere voor kameleons karakteristieke kenmerken van de kop ontbreken bij de kortstaartkameleons zoals bijvoorbeeld de oorkwabben en ook een keelzak komt nooit voor Kortstaartkameleons hebben vaak wel kleine bultachtige uitsteekseltjes op de kop Alleen de pantserkameleon heeft duidelijke stekels op de kop Alle andere soorten bezitten vaak rijen bultjes op de bovenzijde van de kop Soms is een klein doorntje aanwezig boven het oog die bij een aantal soorten is uitgegroeid tot een soort kam die aan wimpers doet denken De wenkbrauwkameleon dank zijn naam aan een driehoekige huidflap boven ieder oog Het binnenoor van kortstaartkameleons heeft een speciale structuur die als evenwichtsorgaan dienst doet De kameleon kan met behulp van het binnenoor kleine veranderingen in de versnelling waarnemen Hierdoor kan de kameleon met behulp van het oor zijn lichaamshouding verbeteren< ref> Lichaam Alle soorten blijven in vergelijking met andere kameleons zeer klein De grootste soort is Brookesia perarmata die een totale lichaamslengte tot elf centimeter bereikt Vrouwtjes van Brookesia micra zijn met een maximale lichaamslengte zonder staart 199 millimeter lang en een van de kleinste amniote gewervelden ter wereld Alleen sommige soorten kogelvingergekko's zoals Sphaerodactylus ariasae max 18 mm lichaamslengte blijven nog kleiner Brookesia micra is wel de kleinst bekende kameleon De lichaamskleur is meestal bruin tot donkerbruin met lichtere en donkere strepen of vlekken De enige uitzondering is de in noordelijk Madagaskar levende soort Brookesia vadoni die juist overwegend groen van kleur is Van veel andere kameleons is bekend dat ze drastisch van kleur kunnen veranderen dit dient voornamelijk om met soortgenoten te communiceren Kortstaartkameleons hebben slechts een zeer beperkt vermogen om van kleur te veranderen ze kunnen alleen van licht- naar donkerbruin kleuren Als ze zich bedreigd voelen kleuren ze donkerder en soms verschijnen vlekken of strepen op het lichaam Van een echte kleuromslag is echter geen sprake Als de dieren 's nachts slapen is de lichaamskleur aanmerkelijk lichter De kameleons worden om deze reden vooral gedurende de nacht gevangen door onderzoekers omdat ze dan gemakkelijk te zien zijn als ze worden belicht Kortstaartkameleons hebben vaak stekelrijen vergrote schubben of uitsteeksels op het lichaam Deze dienen voornamelijk om het lichaam te camoufleren en niet ter verdediging of om af te schrikken Brookesia vadoni is de enige uitzondering; de stekels van deze soort zijn zeer lang en naaldachtig in vergelijking met alle andere soorten De stekels komen over het gehele lichaam inclusief de staart voor op de onderzijde naEen andere soort die een opvallend uiterlijk heeft is Brookesia perarmata Deze soort heeft rijen kleine hoornachtige trosjes op het lichaam zowel op de rug als de flanken Het meest opvallend is de kop die vele opstaande verharde randen heeft Deze zijn lichter van kleur dan de rest van de kop en het lichaam Het geheel aan uitsteeksels aan de kop doet denken aan een soort helm Mannetjes zijn altijd kleiner dan vrouwtjes en dit is tevens het enige uiterlijke verschil Bij een parend koppeltje is het sekseverschil m makkelijk vast te stellen maar het geslacht van een individuele kortstaartkameleon is zeer moeilijk te bepalen Bij andere groepen van kameleons hebben mannetjes vaak grotere stekels en kammen en zijn hieraan eenvoudig te onderscheiden van de vrouwtjes Poten De poten zijn relatief lang en dun maar weinig krachtig Kameleons zijn niet in staat om snel weg te rennen zoals bekend is van veel andere hagedissen De poten zijn niet naast maar onder het lichaam geplaatst De poten zijn daardoor niet geschikt om te rennen maar wel om het dier over het sagittale vlak te bewegen Hierbij wordt het lichaam gelijkmatig heen- en weer bewogen zodat het dier niet opvalt De kortstaartkameleons zijn in vergelijking met andere kameleons erg langzaam en vertrouwen volledig op hun camouflage De ledematen zijn zo lang en dun dat ze eerder doen denken aan die van een insect dan aan de poten van een hagedis Aan het einde van de poten zijn de vingers en tenen gelegen die net zoals bij alle kameleons zijn omgevormd tot grijpklauwen De vingers en tenen dragen nagels bij kortstaartkameleons bestaan de nagels uit één geheel Dit is een verschil met de soorten uit het geslacht Rhampholeon die een spleet aan het einde van de nagel hebben zodat het uiteinde van iedere nagel twee punten heeft Deze vorm van de nagels wordt wel bicuspide genoemd van het Latijnse bi- twee cuspis uiteinde De onderzijde van de poten kan zowel glad zijn als voorzien van knobbels De onderzijde van de poten heeft bij veel soorten een laagje dat bestaat uit zeer kleine haartjes die setae worden genoemd Deze haartjes komen ook voor bij andere groepen zoals gekkos die hierdoor op glas kunnen lopen De haartjes zijn bij kameleons zoals de kortstaartkameleons lang niet zo efficiënt als bij de gekkos maar dragen wel bij aan een betere grip op de ondergrond< ref> Staart Alle soorten hebben een relatief korte staart hieraan is ook de naam te danken De staart is altijd korter dan het lichaam dit in tegenstelling tot de meeste hagedissen inclusief veel kameleons Hagedissen hebben in de regel een staart die tenminste anderhalf tot twee keer de lichaamslengte bedraagt Ook de gelijkende soorten uit het geslacht Rhampholeon hebben een kortere staart De staart van de mannetjes is ongeveer dertig procent van de lichaamslengte De staart van de kortstaartkameleons is niet oprolbaar en kan niet of nauwelijks als een extra grijporgaan worden gebruikt De staart speelt wel een rol in de voortbeweging van de kameleons De staart is alleen aan het uiteinde zeer beweeglijk Tijdens het lopen wordt de staart recht achteruit gehouden als tegengewicht Enkel de punt van de staart dient om contact te maken met de ondergrond De staartpunt wordt tijdens het lopen omlaag gekromd zodat deze de bodem raakt Hierdoor kan de staartpunt beschouwd worden als een extra contactpunt met de bodem een dergelijk gebruik van de staart is bij andere hagedissen niet bekend Bij de gelijkende soorten uit het geslacht Rhampholeon is het gebruik van de staartpunt als extra ankerpunt nog niet onderzocht De staartpunt van de kortstaartkameleons is zo beweeglijk dankzij een aantal anatomische aanpassingen De staart van kortstaartkameleons telt ongeveer 20 staartwervels wat aanzienlijk minder is in vergelijking met andere kameleonsoorten die meestal rond de 50 staartwervels bezitten Daarnaast zijn de staartwervels van kortstaartkameleons kleiner en met name aan de staartpunt zijn minder wervels aanwezig dan in het voorste deel van de staart De pezen aan de onderzijde van de staartpunt zijn beter ontwikkeld wat de beweeglijkheid van de staartpunt vergroot De soort Brookesia micra heeft een oranje achtereinde van de staart althans de volwassen dieren Andere kortstaartkameleons hebben een staartkleur die overeenkomt met de lichaamskleur Voedsel en jacht Kortstaartkameleons gaan meestal niet actief op zoek naar voedsel maar liggen in een hinderlaag te wachten tot een prooidier langskomt waarna deze wordt buitgemaakt Soms worden prooien beslopen voor ze worden gegeten De prooidieren worden visueel opgespoord de kegelvormige ogen kunnen alle kanten opdraaien Net als alle kameleons hebben kortstaartkameleons een lange schiettong die razendsnel naar buiten kan worden geschoten Het prooidier wordt door het uiteinde van de tong gegrepen waarna de tong weer in de bek wordt gebracht Kortstaartkameleons eten kleine ongewervelde dieren zoals insecten en spinnen Van de pantserkameleon Brookesia perarmata is bekend dat ook termieten worden gegeten Vijanden en verdediging De belangrijkste predatoren van kameleons op Madagaskar in het algemeen zijn de madagaskarslangenarend Eutriorchis astur en de gebandeerde torenvalk Falco zoniventris Deze vogels eten echter voornamelijk grotere kameleons die in bomen en struiken leven< ref> Vijanden van specifiek de kortstaartkameleons zijn voornamelijk grondscharrelaars zoals de blauwkopgrondscharrelaar Atelornis pittoides en de gebandeerde grondscharrelaar Brachypteracias leptosomus en de haaksnavelvanga Vanga curvirostris die tot de vanga's behoort De gebandeerde grondscharrelaar is de enige vogel die liever kortstaartkameleons eet dan soorten uit de geslachten Calumma en Furcifer Kortstaartkameleons kennen meestal alleen een vorm van passieve verdediging Ze blijven vaak urenlang doodstil zitten en bewegen zich zeer langzaam Om niet op te vallen worden de voor kameleons karakteristieke schommelde bewegingen gemaakt Alle soorten blijven bovendien op de bodem of klimmen hooguit op dood hout dat op de bodem ligt Alleen om te slapen worden lagere struiken uitgezocht De kameleons slapen niet tussen de bladeren van planten en bomen omdat hierin vijanden op zoek gaan naar prooien Daarom kiezen ze kale takjes uit om op te zitten gedurende de nacht< ref> Kortstaartkameleons kunnen bij bedreiging niet snel wegrennen en zullen eveneens niet bijten als ze worden opgepakt Andere kameleons reageren sissend of grommend en sperren de bek open om agressief van zich af te bijten Bij de kortstaartkameleons komt dit gedrag nooit voor ze blijven in eerste instantie altijd stil zitten Uit waarnemingen van in gevangenschap gehouden dieren blijkt dat ze weinig stressgevoelig zijn Hierbij worden de poten onder de buik gevouwen waarna de kameleon omvalt Van verschillende soorten is bekend dat ze het lichaam snel laten vibreren waarbij een zoemend geluid te horen is Dit dient waarschijnlijk niet om grote roofdieren op afstand te houden maar om mieren die over het lichaam kruipen af te weren Van slapend exemplaar dat in gevangenschap werd gehouden is waargenomen dat het dier vibreerde toen er een voedselkrekel over het lichaam liep< ref> Voortplanting en ontwikkeling De paartijd start in het natte seizoen vooral bij de soorten die in drogere gebieden leven Van een aantal soorten is beschreven dat er een paringsritueel wordt uitgevoerd door het mannetje Dit ziet eruit als een soort dansje waarbij het mannetje om het vrouwtje heen loopt terwijl schokkende bewegingen met het lichaam worden gemaakt en met de kop wordt geknikt Als een vrouwtje niet paringsbereid is zal ze zijwaartse bewegingen maken om het mannetje af te weren Een paringsbereid vrouwtje laat het mannetje zijn gang gaan zodat hij uiteindelijk op haar rug klimt Een vrouwtje kan een mannetje meerdere dagen meedragen De daadwerkelijk paring vindt vaak in de avond of nacht plaats Alle soorten zijn eierleggend de jongen worden in een ei afgezet en geen enkele soort is eierlevendbarend zoals voorkomt bij veel andere kameleons< ref> Na ruim een maand worden door het vrouwtje eieren afgezet De eieren zijn verhoudingsgewijs vrij groot omdat de vrouwtjes zo klein blijven De eitjes van Brookesia tristis hebben een doorsnede van 58 tot 59 millimeter terwijl het vrouwtje een lichaam van maximaal 24 millimeter heeft De eieren nooit begraven maar worden tussen de bladeren in de grond afgezet Sommige soorten hebben kleverige eieren die vastgeplakt worden onder stukken hout of onder mos De incubatietijd is vaak drie maanden of meer afhankelijk van de omgevingsomstandigheden zoals de temperatuur Omdat de eieren tussen de rottende bladeren worden gedeponeerd profiteren ze van de hogere temperaturen en luchtvochtigheid als gevolg van broei Als de embryo's in het ei volledig zijn ontwikkeld komen de jongen tevoorschijn Bij de soort Brookesia tristis zijn de juvenielen die uit het ei kruipen ongeveer 14 millimeter lang en wegen na een week 003 gram< ref> Wat betreft lichaamsvorm en -kleur lijken ze al op de ouderdieren Het aantal eieren hangt af van de soort en ook van de grootte van het vrouwtje Oudere en grotere vrouwtjes zetten gemiddeld meer eieren af dan jongere of kleinere exemplaren Van de pantserkameleon Brookesia perarmata is bekend dat een vrouwtje twee tot vijf eitjes afzet per legsel en jaarlijks twee legsels produceert Het ei van een kortstaartkameleon heeft een zachte rubberachtige schaal en geen harde en kalkachtige zoals de eieren van veel andere hagedissen Kortstaartkameleons die langere tijd in droge omgevingen leven houden een zogenaamde zomerslaap of estivatie Deze periode waarin de dieren zich in een sluimerende toestand bevinden wordt ook wel torpor genoemd Gedurende deze tijd wordt niet naar voedsel of een partner gezocht De kameleon zoekt hierbij een beschutte plaats op of graaft een holletje in de grond en wacht op vochtiger tijden Na een regenbui komen de dieren tevoorschijn< ref> Kortstaartkameleons ontwikkelen zich vrij snel; na vier tot vijf maanden zijn de dieren geslachtsrijp De meeste soorten worden niet ouder dan twee jaar Kortstaartkameleons en de mens Kortstaartkameleons kwamen in 2012 kortstondig in het nieuws toen vier nieuwe soorten werden beschreven door een groep van biologen Met name één soort Brookesia micra werd veelvuldig in de media genoemd omdat deze soort de kleinste bleek van alle kameleons en een van de kleinste gewervelden die op het land leven Verschillende afbeeldingen werden vrijgegeven en gebruikt in krantenartikelen en op websites In het bijzonder de foto's van een exemplaar op de kop van een lucifer en die op een vingernagel gingen de gehele wereld over Bedreiging en bescherming Er is veel onderzoek gedaan naar de verspreiding en de populatiegroottes van verschillende kameleons Veel kortstaartkameleons zijn slechts bekend uit een relatief klein gebied op Madagaskar Sommige soorten komen alleen voor op enkele eilanden in het noorden van het land De relatief kleine oppervlakte van het areaal maakt ze kwetsbaar voor invloeden van de mens zoals ontbossing Op Madagaskar zijn grote delen van het oorspronkelijke bos gekapt wat het leefgebied van de kameleons verkleint Niet alle kortstaartkameleons hebben een beschermingsstatus omdat sommige soorten pas recentelijk voor het eerst wetenschappelijk zijn beschreven Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of dergelijke soorten algemeen voorkomen of juist bedreigd zijn De beschermingsstatus van alle soorten is opgenomen in de soortenlijst onderaan Niet alleen worden gebieden aangewezen als reservaat ook worden bedreigde diersoorten zoals kortstaartkameleons op verschillende plaatsen gekweekt om ze later in het wild uit te zetten Een dergelijk reservaat is het Peyrieras Reptile Reserve vernoemd naar de Franse arts André Peyriéras Onder andere de wenkbrauwkameleon en de Nosy Be-dwergkameleon zijn hier opgekweekt Peyriéras ontdekte de soort Brookesia vadoni in 1968 Als eerbetoon voor zijn werk werden verschillende dieren naar Peyriéras vernoemd waaronder ook een kortstaartkameleon; Brookesia peyrierasi Een van de bedreigingen is de jacht op de dieren voor de handel in exotische dieren De kameleons worden in het wild gevangen en over de gehele wereld verscheept voor de verkoop aan verzamelaars Veel soorten worden tegenwoordig beschermd dankzij een exportverbod zodat deze niet meer in de legale handel te krijgen zijn Alle soorten kortstaartkameleons zijn door wetgeving beschermd door andere Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora CITES Op de rode lijst van CITES is de verkoop van alle soorten uitdrukkelijk verboden op de pantserkameleon Brookesia perarmata na De pantserkameleon mag echter alleen worden verhandeld met een speciale vergunning Zonder een vergunning is ook het houden van deze soort verboden < ref> In gevangenschap Net als veel andere kameleons zijn sommige kortstaartkameleons populair als exotisch huisdier Een aantal soorten wordt soms aangeboden in de dierenhandel Kortstaartkameleons zijn veel zeldzamer in de dierenhandel in vergelijking met andere kameleons en zijn relatief prijzig Voorbeelden van soorten die wel eens in de handel opduiken zijn de soorten Brookesia perarmata Brookesia stumpffi Brookesia superciliaris en Brookesia thieli De laatste drie soorten zijn alleen als nakweek te verkrijgen en zijn erg zeldzaam in de handel Kortstaartkameleons zijn niet aan te merken als beginnerssoorten maar voor wie de leefomstandigheden van kameleons goed weet na te bootsen zijn ze relatief makkelijk in leven te houden Kortstaartkameleons zijn niet agressief tegen elkaar in gevangenschap zolang er enkele schuilplaatsen zijn waarin ze zich terug kunnen trekken Tegenover andere dieren zijn ze zeer schuw Vanwege hun rustige karakter kunnen kortstaartkameleons in het terrarium met verschillende andere amfibieën en reptielen worden gehouden zoals kikkers uit het geslacht Mantella en kleinere soorten uit de hagedissengeslachten bladstaartgekkos Uroplatus en madagaskardaggekkos Phelsuma Kortstaartkameleons hebben een vochtig en warm terrarium nodig met schuilplaatsen en kunstplanten De luchtvochtigheid dient altijd boven de 70% te zijn Het terrarium moet voorzien zijn takjes om over te lopen en van bladeren of mos op de bodem Vooral voor de afzet van de eieren is mos of een ander vochtig substraat nodigDe dieren kunnen gevoerd worden met fruitvliegen kleine krekels en andere insecten De kleinere soorten kunnen beter gevoerd worden met springstaarten dit zijn zeer kleine insecten die men zelf kan kweken Kortstaartkameleons zijn in eerste instantie vaak schuw; ze reageren op mensen door doodstil te blijven zitten Na enige tijd wennen ze echter en kunnen op enig moment zelfs uit de hand gevoerd worden Taxonomie en indeling Kameleons worden wereldwijd vertegenwoordigd door 200 soorten in 12 geslachten Vroeger werden de kameleons verdeeld in de echte kameleons en de onechte kameleons Deze eerste groep werd als een aparte onderfamilie Chameoleoninae beschouwd en omvatte de grotere klimmende soorten De kleinere boombewonende kameleons werden in de onderfamilie Brookesinae geplaatst Deze indeling in onderfamilies is tegenwoordig echter verlaten Het geslacht Brookesia bestaat uit dertig verschillende soorten waarvan er vijf pas in 2012 voor het eerst wetenschappelijk zijn beschreven Deze soorten worden hierdoor in de literatuur vaak nog niet vermeld De soorten uit het geslacht Rhampholeon van het Griekse rhamphos-leon vrij vertaald snavelleeuw lijken uiterlijk sterk op de kortstaartkameleons Ze zijn bruin klein en hebben eveneens een zeer korte staart die niet als grijporgaan kan worden gebruikt Lange tijd werd gedacht dat de twee geslachten sterk aan elkaar verwant zijn Tegenwoordig weet men dat de twee groepen wel eenzelfde voorouder hebben maar als zustergroepen moeten worden gezien Hun sterke uiterlijke gelijkenis is het gevolg van convergente evolutie< ref> Tot de jaren tachtig werden de Rhampholeon- soorten tot het geslacht Brookesia gerekend Ze werden wel in een apart ondergeslacht geplaatst de naam van de soort Brookesia spectrum bijvoorbeeld was toen Brookesia Rhampholeon spectrum Later werden de soorten uit het ondergeslacht Rhampholeon als een apart geslacht gezien Een tweede ondergeslacht dat inmiddels niet meer wordt erkend is Leandria Onder andere de pantserkameleon Brookesia perarmata behoorde tot deze groep Er is soms verwarring als het gaat om de vigerende wetenschappelijke naam van sommige soorten Een voorbeeld is de naamgeving van de soort Brookesia thieli die afwisselend onder twee verschillende namen werd beschreven Brookesia thieli — Brygoo & Domergue 1969 Brookesia antoetrae — Brygoo & Domergue 1971 Brookesia thieli — Glaw & Vences 1994 Brookesia antoetrae — Glaw & Vences 1994 Brookesia thieli — Nečas 1999 Brookesia antoetrae — Nečas & Schmidt 2004 De geslachten Brookesia Palleon Rhampholeon en Rieppeleon vormen tegenwoordig de onderfamilie Brookesiinae Het geslacht Rieppeleon is in 2004 afgesplitst van Rhampholeon De soorten uit de geslachten Rieppeleon en Rhampholeon worden wel met bladkameleons aangeduid Zij komen niet voor op Madagaskar maar leven op het continentale deel van Afrika voornamelijk rond Malawi en Tanzania De twee soorten uit het geslacht Palleon zijn eveneens sterk verwant en werden tot 2013 ook tot de kortstaartkameleons gerekend Omdat van deze twee soorten bekend is dat ze al lange tijd geleden zijn afgesplitst van de overige kortstaartkameleons worden ze tegenwoordig tot een apart geslacht gerekend De wetenschappelijke naam Palleon verwijst hiernaar en betekent oude leeuw Palae oud en leon leeuw Onderlinge verwantschappen In 2012 werd een artikel gepubliceerd over de onderlinge verwantschappen tussen de kameleons Hiertoe werden verschillende exemplaren gevangen in het wild en vervolgens bedwelmd door ketamine toe te dienen De kameleons werden vervolgens gefixeerd in een ethanol-oplossing van 90 procent Door weefselmonsters af te nemen hebben onderzoekers DNA kunnen extraheren uit de geconserveerde exemplaren Op basis van specifieke verschillen in het DNA is een stamboom samengesteld van een grote groep kortstaartkameleons Niet alle soorten zijn in deze stamboom opgenomen van een aantal soorten zijn de onderlinge relaties nog niet bekend Lijst van soorten In de onderstaande uitklapbare tabel zijn alle soorten weergegeven inclusief een korte beschrijving en een afbeelding van de soort en het verspreidingsgebied indien beschikbaar Bronvermelding Een lichtjaar symbool lj Engels light-year symbool ly is een lengtemaat die wordt gebruikt in de astronomie Een lichtjaar is de afstand die licht in vacuüm aflegt in een periode van één jaar volgens de aardse kalender Een lichtjaar is dus geen eenheid van tijd zoals de naam suggereert Om precies te zijn is een lichtjaar gedefinieerd als de afstand die een foton zou afleggen in vrije ruimte oneindig ver weg van elk zwaartekrachtsveld en magnetisch veld in één juliaans jaar 36525 dagen van elk 86 400 seconden Doordat de lichtsnelheid in vacuüm per definitie exact gelijk is aan 299 792 458 meter per seconde is een lichtjaar exact gelijk aan 9 460 730 472 580 800 meter< ref> dus afgerond 9460 biljoen meter ofwel 946 biljoen kilometer Een lichtjaar is ook ongeveer gelijk aan 63 241 astronomische eenheden AE Het lichtjaar wordt vaak gebruikt om de afstand tot sterren sterrenstelsels en andere objecten in het heelal aan te duiden In de astronomie wordt voor zulke afstanden echter vaker de parsec gebruikt die gedefinieerd is als de afstand op welke een object een parallax van één boogseconde genereert als het geobserveerde object zich één astronomische eenheid zou verplaatsen loodrecht op de zichtlijn van de waarnemer Een parsec is ongeveer gelijk aan 326 lichtjaar De voorkeur wordt gegeven aan de parsec omdat deze gemakkelijker kan worden afgeleid uit en vergeleken met gegevens uit observaties Bij het algemene publiek buiten wetenschappelijke kringen wordt de eenheid lichtjaar echter vaker gebruikt Eenheden gerelateerd aan het lichtjaar zijn het lichtuur de lichtminuut en lichtseconde de afstand die het licht aflegt in vacuüm in respectievelijk een uur een minuut en een seconde Een lichtminuut is gelijk aan 17 987 547 480 meter ofwel circa 18 miljard meter dus 18 miljoen kilometer Een lichtseconde is per definitie 299 792 458 m Enkele feiten De afstand tussen de aarde en de maan is ongeveer 13 lichtseconden De afstand van de zon naar de aarde is 83 lichtminuten De middellijn van de baan van de verste planeet Neptunus is ongeveer 8 lichtuur In juli 2012 was de Voyager 1 al 121 AE 18 000 000 000 km van onze zon verwijderd ofwel 0002 lichtjaar De dichtstbijzijnde ster na onze zon Proxima Centauri is 422 lichtjaar van ons verwijderd Het centrum van ons sterrenstelsel de Melkweg is ongeveer 28 000 lichtjaar ver De diameter van de Melkweg is ongeveer 100 000 lichtjaar Het dichtstbijzijnde andere grote melkwegstelsel de Andromedanevel M31 staat ongeveer 22 miljoen lichtjaar van ons af De dichtstbijzijnde grote cluster buiten onze eigen Lokale Groep de Virgocluster is ongeveer 60 miljoen lichtjaar weg Het zichtbare deel van het heelal heeft een straal van ongeveer 46 miljard lichtjaar hoewel het licht van de rand van het zichtbare deel van het heelal 137 miljard jaar geleden werd uitgezonden de geschatte leeftijd van het heelal De getallen verschillen doordat in de loop van de tijd het heelal is uitgedijd Dit is een lijst van personen die overleden zijn in 2015 Januari Februari Maart 1 maart Emiel Goelen 68 Belgisch presentator< ref> Franz Hums 77 Oostenrijks minister< ref> Carel Visser 86 Nederlands beeldend kunstenaar< ref> Wolfram Wuttke 53 Duits voetballer< ref> 2 maart Urbaan De Becker 74 Belgisch journalist presentator en hoofdredacteur< ref> Dave Mackay 80 Schots voetballer en voetbaltrainer< ref> Rense Westra 68 Nederlands acteur< ref> Michiel Adriaenszoon de Ruyter Vlissingen 24 maart 1607 Baai van Syracuse 29 april 1676 was een Nederlands admiraal Michiel de Ruyter bijgenaamd Bestevaêr ofwel grootvader is de bekendste zeeheld uit de Nederlandse geschiedenis Hij wordt algemeen beschouwd als de grootste admiraal van zijn tijd De Ruyter was afwisselend in dienst van de staat en van reders en was zelfs een tijdlang als zelfstandig ondernemer actief in de walvisvaart De Ruyter begon zijn carrière als eenvoudig Zeeuws zeeman Rond zijn dertigste had hij zich opgewerkt tot kapitein eerst in dienst van het koopmanshuis Lampsins varend later als eigen meester Vermogend geworden had hij de zee al vaarwel gezegd toen in 1652 bij het uitbreken van de Eerste Engelse Zeeoorlog de Zeeuwse Admiraliteit met succes een beroep deed op zijn plichtsbesef en hij een belangrijk vlootvoogd werd Hij bleef van nu af aan bij de marine in vaste dienst die de hele periode van de eerste drie Engels-Nederlandse Oorlogen bestreek Na de vrede met Engeland in 1653 nam hij als vice-admiraal van de Admiraliteit van Amsterdam deel aan diverse oorlogen in de Oostzee en aan acties tegen piraterij in de Middellandse Zee Eind 1664 heroverde hij in de aanloop naar de Tweede Engelse Zeeoorlog in West-Afrika Nederlandse forten op de Britten en voer daarna naar Amerika om daar hun koloniën schade toe te brengen Bij thuiskomst in 1665 werd hij door toedoen van raadpensionaris Johan de Witt in de rang van luitenant-admiraal benoemd tot opperbevelhebber Dit leidde tot rivaliteit met luitenant-admiraal Cornelis Tromp een politiek vijand van De Witt De Ruyter behaalde tijdens de verdere duur van de oorlog belangrijke successen tegen de Engelsen met als hoogtepunt de Tocht naar Chatham die in 1667 leidde tot een voor Nederland gunstige vrede In de Derde Engelse Zeeoorlog redde De Ruyter de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën van de ondergang door in vier zeeslagen sterkere Engels-Franse vloten in het nauw te brengen Ondertussen werd zijn vriend De Witt in het rampjaar 1672 vermoord met betrokkenheid van Tromp maar de nieuwe stadhouder Willem III hield De Ruyter aan als bevelhebber in de rang van luitenant-admiraal-generaal In 1676 sneuvelde De Ruyter bij Sicilië nadat hij met een zwak eskader was uitgezonden om de Spanjaarden te ondersteunen tegen Frankrijk Levensloop Vroege jeugd Michiel de Ruyter werd op 24 maart 1607 om acht uur s morgens in Vlissingen geboren Hij was de zoon van bierdrager Adriaen Michielszoon en Alida Jansdochter het vierde kind in een reeks van elf waarvan de meeste jong stierven De naam "Michiel Adriaensen Ruyter" zou hij pas rond 1636 aannemen Zijn naam werd zoals in de 17e eeuw gebruikelijk ook door hemzelf op verschillende wijzen geschreven Van De Ruyters jeugd zijn wat details bekend uit verschillende zeventiende-eeuwse biografieën De betrouwbaarste daarvan is van de hand van Gerard Brandt die in opdracht van de familie De Ruyters levensverhaal na diens dood opschreef Daarbij was het indertijd de gewoonte om allerlei voorvallen aan te halen die een voorteken waren van de toekomstige roem van de beschrevene Dat De Ruyter al jong onverschrokken was zou bewezen worden doordat hij als knaap van tien jaar tijdens bouwwerkzaamheden de torenspits van de Grote kerk van Vlissingen beklom en aan de buitenkant weer afdaalde Natuurlijk werden dergelijke verhalen wel eens aangedikt De vermelding dat hij op een lijnbaan werkte leende zich daar niet zo voor en is daarom vermoedelijk authentiek Hij werd daar wegens slecht gedrag weggestuurd en om dezelfde reden van school verwijderd De jonge Michiel was volgens Brandt een branie en vechtersbaas zij het dan een die een natuurlijk aanvoerder was van zijn schoolkameraden Naar zee Op elfjarige leeftijd op 3 augustus 1618 ging hij als hoogbootsmansjongen voor het eerst naar zee Volgens eigen zeggen was dat van jongs af aan zijn diepste wens geweest Hij werd op een latere reis door de Spanjaarden gewond gevangengenomen ontsnapte bij A Coruña en liep met een paar kameraden terug naar Nederland Jeugdboekenauteur John Brosens trof er in Spaanse archieven gegevens over aan en schreef er het boek Koers pal Noord over Al op vijftienjarige leeftijd had De Ruyter zich opgewerkt tot schipper de hoogste onderofficiersrang op een schip In 1622 kwam hij onder de hoede van een oom die ruiter was in het leger van stadhouder Prins Maurits van Oranje Met zijn oom nam hij als busschieter deel aan de strijd rond het Beleg van Bergen op Zoom dat in het kader van de Tachtigjarige Oorlog belegerd werd door de Spaanse Nederlanden "Busschieter" was een woord dat zowel een musketier als een kanonnier kon aanduiden maar het was het waarschijnlijkst dat hij een artillerist was omdat er altijd een groot gebrek was aan geoefende geschutbemanningen en in die rol vaak zeelieden werden aangeworven Hij nam deel aan het ontzet op 2 oktober 1622 van deze stad waar de familie van zijn moeder vandaan kwam De overlevering wil dat Michiel om deze oom die hij graag mocht te eren later de naam De Ruyter aannam De schrijfwijze stond niet vast evenmin als het voorvoegsel de; allerlei spellingvarianten zijn in de geschriften terug te vinden In 1622 voer hij voor het eerst uit als hoogbootsmansmaat op een oorlogsschip Het is onbekend hoe lang zijn eerste zeedienst bij de marine geduurd heeft Tot 1631 was De Ruyter in Dublin handelsagent voor het Vlissingse koopmanshuis Lampsins Uit die tijd stamt vermoedelijk het beroemde verhaal dat De Ruyter terugkerend uit Ierland een enterpoging van de Duinkerker Kapers afsloeg door het dek en de buitenzijde van zijn schip met Ierse roomboter in te smeren In een ander incident won hij een "prijs" buitschip van de Duinkerkers terug door er brutaalweg op af te varen hoewel zijn eigen vaartuig maar zeventien man aan boord had en de Duinkerker honderdtwintig opvarenden telde en twintig stukken geschut; hij gaf zijn prijs op in de veronderstelling dat alleen een sterker oorlogschip zo zou durven aanvallen Bij weer een andere gelegenheid werd De Ruyter door een pikhouweel aan het hoofd gewond toen hij een Duinkerks schip enterde volgens Brandt de enige serieuze verwonding die De Ruyter in zijn leven zou oplopen vóór de laatste fatale treffer in 1676 Op 16 maart 1631 trouwde hij met de boerendochter Maayke Velders Zij stierf op 31 december in het kraambed en zijn eerste kind Alida of Aaltje overleed drie weken later Stuurman In 1633 nam De Ruyter als stuurman dienst op een walvisvaarder van de Noordse Compagnie met als bestemming Jan Mayen In 1635 voer hij nog steeds als stuurman naar Spitsbergen Hij is verder actief op de route naar Zuid-Amerika Het lijkt er op dat de bijnaam De Ruyter vooral door anderen is gegeven pas in april 1637 ondertekende Michiel zover bekend voor het eerst met deze naam Volgens historicus Ivo van Loo komt Michiel Adriaenszoon voor het eerst in 1636 onder de naam Ruyter in een document voor Hij zou dezelfde zijn als de kaper "Michiel Trouwhand" die in 1635 vermeld wordt als kapitein van de Graeuwen Heynst in dienst van de Lampsins Van Loo stelde in februari 2007 dat de naam De Ruyter waarschijnlijk uit de kaapvaart afkomstig is ontleend aan het "ruiten" oftewel roven door zijn kaperschip Kapers wilden nog wel eens piraterij begaan en in 1636 zouden de Engelsen wegens althans beweerde verdenking hiervan De Ruyters schip terwijl hijzelf de stad Calais bezocht met bemanning en al prijs hebben genomen en naar de marinebasis Sandwich in Engeland hebben gevoerd Michiel zou zijn mannen achterna zijn gereisd om te protesteren Sinds 1634 voerde Karel I van Engeland een pro-Spaanse politiek en kwamen dit soort vijandelijkheden steeds vaker voor Het is in een brief van de Zeeuwse ambassadeur in Engeland Albert Joachimi over dit incident dat voor het eerst sprake is van een Michiel Trouhant alias Ruijter In maart 2007 moest Van Loo deze hypothese al bijstellen Nader onderzoek leerde dat er ook een voor de Republiek werkende kaperkapitein Trouwhand uit Kortemark in Vlaanderen bekend was en het dus mogelijk is dat Joachimi ten onrechte veronderstelde dat deze en De Ruyter één en dezelfde persoon waren Op 1 juli 1636 huwde De Ruyter zijn tweede vrouw Neeltje Engels 1607-1650 een bemiddelde regentendochter Op 27 september 1637 wordt een zoon geboren Adriaen 1637-1655 en twee jaar later een dochter Cornelia Neeltje 1639-1720 In 1641 krijgen ze een derde kind dat na enkele dagen ongedoopt overlijdt In 1642 komt er nog een dochter die zij Alida of Aaltje 1642-1679 noemen zoals zijn allereerste dochter Op 2 mei 1649 wordt hun laatste kind Engel 1649-1683 geboren ruim een jaar later overlijdt zijn echtgenote De Ruyter had toen al een kapitaal opgebouwd van vele duizenden guldens en het poorterschap burgerrecht van Vlissingen verworven Kapitein Op 23 april 1637 zeilde De Ruyter uit als kapitein van een directieschip een particuliere oorlogsbodem van de Vlissingse reders Lampsins Het particulier initiatief moest de zwakke oorlogsvloot bijstaan in de strijd tegen de Duinkerker Kapers Zeeland had geen officiële directiekamer en daarom is deze tocht als kaapvaart te omschrijven In 1640 werd hij kapitein op de koopvaarder Vlissinge opnieuw een schip van Lampsins en maakte een aantal tochten naar West-Indië Schout bij nacht In 1641 was hij onder admiraal Gijsels schout-bij-nacht en kapitein op De Haze tijdens de Zeeslag bij Kaap Sint-Vincent om de Portugezen bij te staan in hun opstand tegen Spanje Van 1644 tot en met 1651 maakte De Ruyter met zijn schip de Salamander vele handelstochten op Marokko en West-Indië voor eigen rekening In 1650 verbleef De Ruyter meer dan acht maanden in Santa Cruz het huidige Agadir De reden is niet bekend Wel liet De Ruyter optekenen dat hij daar "met veel verdriet" was Zijn reizen naar Marokko waren zeer profijtelijk Hij verkocht wapens peper bijlen zilveren kroezen kistjes en hoeden aan Sidi Ali ben Mohammed de leider van een opstandige zuidelijke provincie Later verjoeg hij de Algerijnse zeerovers die met hun boten de haven van Salé blokkeerden Hij werd vervolgens met de grootste eer in die stad ontvangen Van zijn intocht maakte Herman Padtbrugge een gravure collectie Maritiem Museum Rotterdam Na de dood van zijn tweede vrouw op 15 september 1650 hertrouwde De Ruyter op 8 januari 1652 met de zeemansweduwe Anna van Gelder 1614-1687 Zij had een dochter en een zoon uit een eerder huwelijk Hij kocht een fraai huis op de hoek tussen de Lange Nieuwstraat en het Groenewoud en besloot te gaan rentenieren Later dat jaar wordt dochter Margaretha geboren Zijn laatste kind is Anna die geboren werd in 1655 en in 1666 aan de pest overleed Voorgoed bij de marine Eerste Engelse Zeeoorlog In 1652 brak de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog uit De Nederlandse vloot was sinds de Vrede van Münster in 1648 sterk verwaarloosd en moest nu snel worden uitgebreid om het te kunnen opnemen tegen de vele zware schepen die de Britse Lord Protector Oliver Cromwell in die jaren had laten bouwen De Admiraliteit van Zeeland deed een beroep op De Ruyters plichtsbesef en hij ging op 29 juli 1652 zij het met tegenzin weer in zeedienst De provincie Zeeland rustte een particulier betaald hulp-eskader van directieschepen uit voornamelijk haastig omgebouwde koopvaarders en De Ruyter werd commandant Hij werd vicecommandeur onderbevelhebber onder vice-admiraal Witte de With; tijdens diens afwezigheid voerde hij op zijn vlaggeschip de Kleine Neptunis een eskader aan dat op 23 augustus 1652 in de Slag bij Plymouth "admiraal" General-at-Sea George Ayscue versloeg in Het Kanaal Dit was de eerste Nederlandse overwinning in deze oorlog en de onbekende De Ruyter was plotseling een zeeheld geworden de "Zeeuwse Zeeleeuw" Op 1 december 1652 werd hij benoemd tot commandeur bij de Zeeuwse admiraliteit een rang die daar gelijkstond aan schout-bij-nacht Zijn meerdere was de Zeeuwse vice-admiraal Johan Evertsen De Ruyter vocht als eskadercommandant mee in de Slag bij de Hoofden de Slag bij de Singels de Driedaagse Zeeslag en de Zeeslag bij Nieuwpoort Bij de Slag bij Ter Heijde was hij de enige commandant die Tromps vlaggenschip de Brederode kon bereiken om met eigen ogen het lijk van luitenant-admiraal Maarten Tromp te aanschouwen Hij adviseerde Egbert Bartolomeusz Kortenaer het sneuvelen van de bevelhebber geheim te houden De Ruyter bouwde tijdens deze slagen de reputatie op van een betrouwbaar en kundig commandant In de Driedaagse Zeeslag veroverde hij tijdelijk de Prosperous van 42 stukken met zijn schip de Witte Lam van 40 stukken zijn vlaggeschip in de latere slagen Viceadmiraal Na de oorlog moest er een opvolger benoemd worden voor Maarten Tromp Dit speelde tijdens het Eerste Stadhouderloze Tijdperk toen voor de meeste provincies geen stadhouder benoemd werd De Orangisten wilden in reactie hierop de macht van de jonge Willem III van Oranje-Nassau vergroten Het Staatse bewind poogde daarom de invloed van prinsgezinde admiraals zoveel mogelijk te beperken Van De Ruyter was bekend dat hij in deze zaak een politiek neutrale positie innam Raadpensionaris Johan de Witt oefende daarom grote druk op De Ruyter uit om bevelhebber te worden maar deze weigerde Hij schuwde vermoedelijk de politieke verwikkelingen maar wilde ook oudere en hoger in rang staande admiraals zoals Jan Evertsen en Witte de With niet passeren De Ruyter bleef echter in dienst bij de marine op 2 maart 1654 werd hij viceadmiraal bij de Admiraliteit van Amsterdam aldaar de hoogste rang Dat was al een belangrijke promotie want deze admiraliteit leverde samen met de Admiraliteit van de Maze de meeste schepen Daarbij was er in deze jaren een aanzienlijke vlootopbouw de zogenaamde "Nieuwe Marine" door het dienst nemen van een zestigtal zwaardere schepen De Ruyter en zijn gezin verhuisden in 1655 naar Amsterdam en kochten een huis aan de Buitenkant het tegenwoordige Prins Hendrikkade 131 De marine had in deze tijd verschillende taken Allereerst moesten de zeeroutes beschermd worden vooral die in de Middellandse Zee tegen kapers uit Noord-Afrika en zeerovers uit Frankrijk Daarnaast wilde men een tegenwicht bieden aan de veroveringsplannen van Karel X van Zweden die het hele Oostzeegebied in zijn macht dreigde te brengen terwijl op de "Oostvaart" de meeste Nederlandse handelswinst gemaakt werd Tenslotte probeerde men de laatste resten van het Portugese koloniale rijk alsnog over te nemen De acties van De Ruyter tussen 1655 en 1664 spelen zich alle af in dit ruimere kader In 1655 maakte De Ruyter met de Huis Tijdverdrijf een expeditie naar de Middellandse Zee tegen Algiers In 1656 was hij deel van de vloot die Danzig ontzette de stad waarmee de Nederlanders de meeste handel dreven en die door de Zweden die heel Polen al bezet hadden werd belegerd In 1657 en 1658 voerde hij blokkadeacties uit voor de kust van Portugal In 1659 commandeerde hij een hulpvloot die de nieuwe bevelhebber luitenant-admiraal Jacob van Wassenaer Obdam moest bijstaan bij het heroveren van de Deense eilanden na diens overwinning tegen de Zweden in de Slag in de Sont die een totale nederlaag van Denemarken afgewend had De Ruyter bevrijdde Nyborg op Funen waarbij hij grote persoonlijke moed toonde door na een vastgelopen eerste aanval incognito voorop te gaan bij de bestorming van de vijandelijke stellingen Uit dankbaarheid werd hij door Frederik III van Denemarken op 1 augustus 1660 als ridder in de adelstand verheven Hij kreeg daarbij ook een familiewapen met in de vier kwartieren respectievelijk een geharnaste ruiter een stuk landgeschut een oorlogsschip en de Dannebrog de Deense vlag Beide mannen onderhielden hierna een persoonlijke vriendschap De Ruyter kreeg van Frederik het recht handel te drijven op Noorwegen dat toen onder de Deense kroon stond en richtte daartoe in 1660 de Noordkaapse Compagnie op die tot 1664 actief bleef De compagnie richtte zich op de walvisvaart daarnaast op de handel in lever en kuit van kabeljauw Strafexpeditie tegen de Engelsen Van 1661 tot 1663 was De Ruyter met een flottielje actief tegen de Barbarijse zeerovers en dwong hun een verdrag af Die verbraken dat verdrag bijna onmiddellijk nadat hij verdwenen was zodat hij er in 1664 opnieuw op uitgestuurd werd Weer in de Middellandse Zee aangekomen vernam hij al snel dat er dringender zaken waren De broer van de Engelse koning Karel II van Engeland de latere Jacobus II van Engeland had besloten de bezittingen van de West-Indische Compagnie in zijn macht te brengen Hij liet de Nederlandse kolonie in Noord-Amerika Nieuw-Nederland bezetten en stuurde admiraal Robert Holmes erop uit om de Nederlandse factorijen in West-Afrika te veroveren om zo de lucratieve slavenhandel over te nemen Raadpensionaris De Witt besloot het er niet bij te laten zitten Om te voorkomen dat Orangisten de plannen aan Engeland zouden doorbrieven liet hij de Staten van Holland en West-Friesland heimelijk als hamerstuk een bevel aan De Ruyter aannemen om de verloren bezittingen te heroveren Op 5 oktober 1664 vertrok de vloot van De Ruyter van Cadiz uit naar het zuiden Het flottielje bestond uit twaalf schepen waarvan De Ruyter de Spiegel met 68 stukken als vlaggeschip gebruikte Van de expeditiemacht maakten naast zijn zoon Engel de Ruyter tal van latere zeehelden deel uit vice-admiraal Jan Corneliszoon Meppel Enno Doedes Star Willem van der Zaen Gideon de Wildt Isaac Sweers en de broers Aert Jansse van Nes en Jan Jansse van Nes Tussen De Ruyter en Aert van Nes zou zich een hechte professionele relatie ontwikkelen Op Goeree dat men op 22 oktober veroverde samen met acht Engelse koopvaarders ontmoette De Ruyter onverwacht een oude jeugdvriend uit Vlissingen Jan Compagnie Jan Kompany bij Brandt die als kind tot slaaf gemaakt vanuit Afrika naar Zeeland vervoerd was en nu als zetbaas van de WIC bleek te werken Om de Britten te straffen verwoestte De Ruyter de Britse factorijen Freetown werd geplunderd en het fort Witsen heroverd Hij bezocht aan de Goudkust op 7 januari 1665 het Nederlandse fort Elmina en veroverde begin februari het sterke Engelse fort Cormantijn Het scheepsjournaal dat De Ruyter tijdens deze expeditie bijhield vormt een leesbare reisbeschrijving en werd in 1961 uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging Teruggekeerd in Elmina en de aankomst van aangekondigde Britse en Nederlandse vloten afwachtend kreeg De Ruyter het bericht dat die niet zouden arriveren en dat hij de Atlantische Oceaan over moest steken om de Engelse koloniën in Amerika te teisteren Op 27 februari zette hij weer zee Om een gunstige oostelijke passaat te winnen voer de vloot eerst zuidoostelijk tot ver over de evenaar om op 15 maart de steven te wenden in westelijke richting Op 30 april overviel De Ruyter Barbados maar het bleef bij beschietingen van de forten en een dertigtal op de rede liggende koopvaarders Hierop sloeg men voorraden in op het Franse Martinique bezocht Sint Eustatius nam negen Engelse koopvaarders en een fregat die men toevallig ontmoette en verkocht de buit weer op het Franse St Kitts Op 15 mei vertrok men naar Bermuda De krijgsraad van de vloot zag daar af van een herovering van Nieuw-Nederland omdat men een hinderlaag door een sterkere Engelse vloot vreesde — die daar overigens niet aanwezig was In plaats daarvan voer men naar Terreneuve het huidige Newfoundland onderwijl een Engelse haringvloot onderscheppend De kabeljauwrokerij van St Johns tegenwoordig gelegen in Canada werd verwoest Op 21 juni 1665 zette men koers naar Europa om op 18 juli bij de Färöer aan te komen Langs de Shetlands varend kreeg men op 22 juli van het adviesjacht De Verlooren Zoon bericht dat een sterker Engels eskader op de Noordzee kruiste om de expeditiemacht te onderscheppen Daarom besloot men bij het neutrale Noorwegen te wachten tot de weg vrij was De spectaculaire tocht had namelijk sterk de aandacht getrokken in Europa Voorheen had De Ruyter wel een zekere naam gemaakt in buitenlandse maritieme kringen maar het internationale publiek kende hem nauwelijks Door zijn successen in de koloniën nam zijn roem enorm toe Voor de Engelse bevolking werd hij de belichaming van de vijand Vandaar dat de Britten erop gebeten waren hem nu te vangen De Ruyter durfde geen Noorse haven binnen te vallen uit angst daar geblokkeerd te zullen worden Geholpen door mistbanken glipte men via Jutland en Helgoland langs de Engelse vloot om uiteindelijk de Westereems binnen te varen waar men op 6 augustus in Delfzijl een veilige haven vond Daar werd De Ruyter door de uit alle gewesten toestromende Nederlandse bevolking als een held ontvangen Intussen hadden zich stormachtige ontwikkelingen voorgedaan in de Nederlandse republiek Tweede Engelse Zeeoorlog De Tweede Engels-Nederlandse Oorlog die eigenlijk al een jaar in de koloniën werd uitgevochten was nu de openlijke fase ingegaan In de Slag bij Lowestoft op 13 juni 1665 had de Nederlandse vloot een zeer zware nederlaag geleden waarbij Jacob van Wassenaer Obdam de opperbevelhebber van de marine was gesneuveld Er was een nieuwe Bevelhebber van 's-Landts Vloot nodig Cornelis Tromp de zoon van Maarten Tromp en een vurig orangist had zich in juni populair gemaakt door nog een belangrijk deel van de vloot veilig thuis te brengen Het Staatse regime kreeg de schuld van de mislukking en de prinsgezinden schoven Tromp naar voren als de man die het vaderland zou gaan redden Tromp was al aangesteld als waarnemend bevelhebber Voor raadpensionaris Johan de Witt was de tijdige terugkeer van De Ruyter dan ook een uitkomst Diens heldenstatus rechtvaardigde dat Tromp voor de functie gepasseerd werd zodat De Witt kon vermijden dat de marine onder controle zou komen van een politieke vijand De Ruyter werd al op 11 augustus als bevelhebber aangesteld in de rang van luitenant-admiraal De woedende Tromp raakte hierdoor erg jaloers op De Ruyter en had grote moeite zich in de omstandigheden te schikken hoewel hij kennelijk geen speciale antipathie tegen de man zelf koesterde De Ruyter kreeg zo een bijzonder lastige tweede man eenzelfde situatie die zich had voorgedaan tussen Maarten Tromp en Witte de With een die weliswaar zijn best deed te gehoorzamen maar daar eigenlijk niet toe in staat was De precieze hiërarchische verhoudingen waren wegens het bestaan van vijf admiraliteiten erg verwarrend ook al voor tijdgenoten De Ruyter werd niet pas op 11 augustus tot luitenant-admiraal benoemd; al op 29 januari 1665 was hij in afwezigheid aangesteld als luitenant-admiraal van de Admiraliteit van Amsterdam toen dat de hoogste rang daar werd De stad Amsterdam stelde voor hem simpelweg het bevelhebberschap naast die functie te laten bekleden maar het leveren van de hoogste operationeel commandant was altijd het voorrecht van de oudere Admiraliteit van de Maze te Rotterdam geweest Op 19 december 1665 ging De Ruyter daarom over tot die admiraliteit maar bleef in Amsterdam wonen Zijn vervanger als luitenant-admiraal te Amsterdam werd toen Tromp die daarvoor juist voor Rotterdam gewerkt had De Admiraliteit van de Maze wilde echter ook een "eigen" luitenant-admiraal en benoemde daartoe de Rotterdammer Aert van Nes zodat ze twee vlagofficieren van die rang in dienst had De Ruyter voer daarna meestal mee met het Rotterdamse eskader In de zeventiende eeuw werd De Ruyter steeds nadrukkelijk gepresenteerd als "Admiraal van Holland en West-Friesland" Dat heeft bij latere lezers vaak de indruk gewekt dat zulks de titel van de bevelhebber alleen was maar dat is onjuist alle admiraals die voor het gewest Holland werkten na 1665 dus zeven heetten "Admiraal van Holland en West-Friesland" Daarnaast waren er indertijd nog twee Zeeuwse en twee Fries Groningse admiraals De Ruyter die al eerder als informeel adviseur van zijn voorganger Jacob van Wassenaer Obdam invloed had gehad bij de modernisering van de vloot zette na zijn aanstelling dat proces voort Onder zijn leiding werd geoefend in het varen in kiellinie zodat alle schepen tegelijkertijd een vrij schootsveld hadden richting vijand in navolging van de tactiek van de Engelse admiraal Robert Blake en werd een systeem van seinvlaggen ingevoerd Tot dan was een zeeoorlog vooral een ongecoördineerd gevecht van schip tegen schip geweest Allereerst echter moest een dringender zaak worden opgelost De Ruyter was net de grote retourvloot uit Indië misgelopen die na hem beladen met een schat aan specerijen via Noorwegen Nederland had hopen te bereiken In augustus 1665 was de retourvloot in de haven van het Noorse Bergen door de Engelsen geblokkeerd geraakt Commandeur Pieter de Bitter wist in de Slag in de Baai van Bergen een Engelse aanval af te slaan maar zou alleen met hulp van de Staatse hoofdvloot veilig kunnen uitbreken De Ruyter vertrok dus in augustus alweer naar het noorden ontzette De Bitter en begeleidde de retourvloot naar het zuiden Daarbij lukte het de Engelsen opnieuw niet De Ruyter te onderscheppen hoewel na een storm enkele verspreid geraakte Oost-Indiëvaarders alsnog door de Britten genomen werden In zijn opgave het tij in de oorlog te doen keren werd De Ruyter sterk geholpen door een nieuw bouwprogramma van een tachtigtal schepen Die waren weer zwaarder dan de vorige generatie zodat ze het voor het eerst goed op konden nemen tegen de gemiddelde Engelse oorlogsbodem In 1666 nam De Ruyter zijn gloednieuwe vlaggenschip De Zeven Provinciën in gebruik De toegenomen slagkracht van de Nederlandse vloot toonde zich in de Vierdaagse Zeeslag van 11 tot 14 juni 1666 waarin De Ruyter behendig manoeuvrerend de Britten tot hun grote verbazing een duidelijke nederlaag toebracht Dit zou de grootste zeeslag blijven uit hele zeiltijdperk en vestigde voorgoed zijn reputatie als groot admiraal Kort daarop echter ontsnapte de Staatse vloot ternauwernood aan de vernietiging toen in de Tweedaagse Zeeslag van 4 en 5 augustus de voorhoede uiteengeslagen werd Door superieur zeemanschap lukte het De Ruyter om met zijn middeneskader de aftocht te dekken maar hij zag de zaak op een bepaald moment zelf zo somber in dat hij de dood zocht door zich met opzet bloot te stellen aan vijandelijk vuur De Ruyter verweet Tromp na afloop dat die er met zijn eskader vandoor gegaan was om de Engelse achterhoede te achtervolgen de hoofdmacht in gevaar achterlatend Het conflict tussen beide admiraals kreeg al snel een politieke dimensie waarbij de orangisten zich achter hun voorman schaarden Door de nederlaag konden de Britten de Vlie overvallen en gingen in Holmes' Bonfire 140 koopvaarders in vlammen op Het kwam tot opstootjes bij De Ruyters huis in Amsterdam Al snel echter bewees De Witt dat leidende orangisten met de vijand samenzwoeren Tromps zwager de Rotterdamse regent Johan Kievit vluchtte onder verdenking van hoogverraad naar Engeland en hijzelf werd uit de vloot ontslagen De Ruyters verdiensten in de strijd tegen de Engelsen kregen ook waardering in Frankrijk dat begin 1666 de oorlog aan Engeland verklaard had In augustus werd hij door koning Lodewijk XIV van Frankrijk toegelaten tot de gewilde Orde van de Heilige Michaël De Ruyter werd hierdoor naast een Deens ook een Frans ridder zij het slechts naar Frans recht volgens het recht van de Republiek trad men door deze orde niet toe tot de ridderstand Door het inademen van brandend lontpluis tijdens een kleinere actie later dat jaar werd De Ruyter zeer ernstig ziek met chronische koorts en benauwdheden Er werd voor zijn leven gevreesd maar hij genas net voldoende om in het voorjaar van 1667 het bevel over de vloot weer op zich te nemen De Ruyters bekendste wapenfeit is de Tocht naar Chatham in juni 1667 Door de Grote brand van Londen had de Engelse Kroon eigenlijk geen geld meer om de oorlog voort te zetten Men legde daarom de dure zware Engelse linieschepen op in de Medway een zijrivier van de Theems bij de marinewerven van Chatham Tegelijkertijd begon Karel II met Nederland over een vrede te onderhandelen maar bleef de besprekingen rekken in de hoop dat Frankrijk uiteindelijk zijn zijde zou kiezen Johan de Witt besloot een vrede af te dwingen door de Engelse vloot te vernietigen Bij deze actie werd voor het eerst gebruikgemaakt van het net opgerichte Korps Mariniers Hoewel zijn naam er voor altijd aan verbonden zou zijn had De Ruyter mede door zijn ziekte slechts een gering aandeel in de feitelijke uitvoering ervan Hij had aanvankelijk bezwaren wegens de onbekende plaatselijke ondiepten en voerde de opdracht slechts uit omdat hij het zijn plicht achtte het bevel daartoe te gehoorzamen De Witt stuurde zijn broer Cornelis de Witt mee als gecommitteerde van de Staten-Generaal om toezicht te houden De operationele planning was van luitenant-admiraal Willem Joseph van Ghent De expeditie leidde tot een beslissende overwinning die vaak als de zwaarste maritieme nederlaag uit de Britse geschiedenis wordt beschouwd Het fort van Sheerness werd genomen Jan van Brakel brak de zware ketting die de Medway afsloot De Royal Oak Royal James en Loyal London werden tot de waterlijn neergebrand Het Engelse vlaggenschip HMS Royal Charles werd in triomf meegevoerd naar Hellevoetsluis de grote marinehaven van de Republiek Na deze vernedering werd de Vrede van Breda snel door de Britten getekend Verblijf in de Nederlanden Tussen 1667 en 1672 werd De Ruyter zeer tegen zijn zin door Johan de Witt thuisgehouden om te voorkomen dat hij zou sneuvelen De Witt vreesde een van de steunpilaren van zijn regime kwijt te raken De Ruyter had toen al een aanzienlijk kapitaal vergaard van ongeveer 250000 gulden Dat vermogen was ten dele verworven uit handel en buitgelden en ten dele door het slim inkopen van de provisies door zijn vrouw Anna van Gelder; een kapitein kreeg een vast bedrag per bemanningslid en mocht een mogelijk batig saldo in eigen zak steken In 1668 bood Karel II aan om De Ruyter een Engels ridder te maken maar die bedankte voor de eer Hetzelfde aanbod voor zijn zoon Engel werd echter wel aanvaard hoewel die pas op 4 maart 1675 in Whitehall tot ridder werd geslagen In november 1669 overleefde De Ruyter een moordaanslag Een aanhanger van Tromp probeerde hem met een broodmes in de hal van zijn huis te doden De op religieus gebied tolerante De Ruyter die zich daarin onderscheidde van de strenge calvinisten die meestal orangist waren werd als een medestander van Johan de Witt gezien Beiden waren na 1665 persoonlijk bevriend geraakt al hield De Ruyter zich buiten de politiek Die vriendschap maakte hem in veler ogen tot een tegenstrever van de Oranjes De dood van de gebroeders De Witt heeft De Ruyter zeer aangegrepen Dat hij niet op expeditie mocht betekende echter niet dat De Ruyter helemaal niet naar zee ging In 1671 werd de oorlogsdreiging van de kant van Engeland steeds duidelijker Karel II zinde op wraak voor de vernedering van de Tocht naar Chatham Hij had al in 1670 een geheim Verdrag van Dover gesloten met Lodewijk XIV om de Republiek te vernietigen Karel wenste conform het oude Verdrag van Nonsuch uit 1585 een garnizoen te legeren in Vlissingen maar ook heel Walcheren in zijn macht te brengen Het is wel aangenomen dat het zijn verlangen was om het gebied simpelweg door Engeland te laten annexeren en dan De Ruyter Member of Parliament te laten worden voor Flushing In 1671 verhoogde De Ruyter de paraatheid van de vloot Tijdens oefeningen op de Noordzee werd de vuursnelheid van het scheepsgeschut op Engels niveau gebracht en de samenhang van de vlooteenheden verbeterd geholpen door het feit dat nu Tromp als storende factor ontbrak De Ruyter had daarbij de beschikking over een corps van zeer ervaren en goed op elkaar ingespeelde vlagofficieren De Nederlandse marine bereikte het historische hoogtepunt van haar relatieve slagkracht wat het jaar daarop van groot belang zou blijken te zijn Derde Engelse Zeeoorlog In april 1672 vielen Frankrijk en iets later Engeland de Republiek aan het begin van de Hollandse Oorlog Al snel werd de toestand op het land kritiek zodat 1672 de Nederlandse geschiedenis in zou gaan als het Rampjaar De gevechten ter zee vormden een daarvan afgescheiden strijdtoneel dat later met de aparte naam Derde Engelse Zeeoorlog zou worden aangeduid Die naam verhult dat ook de Franse vloot aan de gevechten deel nam zodat de Staatse vloot tegen een grote overmacht moest vechten De Ruyter lukte het om desalniettemin het initiatief te nemen in de strijd In de Slag bij Solebay overviel hij op 7 juni 1672 de gecombineerde Engels-Franse vloot toen die zich op de Engelse oostkust bevoorraadde en bracht zulke grote schade toe dat plannen om op de Zeeuwse kust te landen of de havens van de Republiek te blokkeren voor een jaar uitgesteld moesten worden Ondertussen trok Lodewijk XIV persoonlijk met een gigantisch leger snel naar het noorden en viel onverwacht de oostgrens aan De Fransen namen Utrecht zonder slag of stoot in wat een grote paniek teweegbracht in de kustgewesten De angstige burgerij kwam in opstand en bracht in de steden orangistische regenten aan de macht Holland en Zeeland benoemden de jonge Willem III van Oranje-Nassau als stadhouder Johan de Witt nam ontslag als raadpensionaris Hij werd hierna op 20 augustus samen met zijn broer Cornelis de Witt vermoord als uitvoering van een complot waaraan ook Cornelis Tromp deelnam De machtswisseling dreigde ook gevolgen te hebben voor de positie van De Ruyter die immers persoonlijk met De Witt bevriend was geweest Toen Cornelis de Witt die bij de Slag bij Solebay aanwezig was geweest belasterd werd dat hij zich daar laf gedragen zou hebben schreef De Ruyter vanaf de vloot een brief aan de Staten van Holland waarin hij diens betoonde moed prees De orangisten deden alsof Karel II bereid zou zijn Nederland tegen Frankrijk te steunen De Ruyter werd er valselijk van beschuldigd de oorlogsvloot aan de Fransen te willen verraden Op 6 september 1672 werd een volksmenigte tegen het huis van de afwezige De Ruyter opgehitst maar de burgerwacht wist verwoesting te voorkomen Bij thuiskomst werd De Ruyter gevraagd waar zijn verstand gezeten had dat hij in deze omstandigheden Cornelis de Witt had willen verdedigen waarop hij antwoordde "Indien t hier in t Vaderland zoo gelegen is datmen de waarheid niet mag spreeken zoo is t er zeer elendig gesteld Nogtans zal ik die spreeken zoolang myne oogen openstaan" Na enige tijd bedaarden de gemoederen echter De Hollandse Waterlinie voorkwam een verdere Franse opmars Willem III was niet van plan een marionet van Karel te worden en besloot Engeland op zee te blijven weerstaan waarvoor hij De Ruyter nodig had Hij hield deze dus aan als bevelhebber van de vloot wat mede diende als symbool van de nationale verzoening die Willem nu probeerde na te streven Het lukte hem De Ruyter en Tromp ook persoonlijk te verzoenen door Tromp in het geheim te beloven dat hij De Ruyters opvolger als bevelhebber zou zijn Beide mannen schudden elkaar openlijk de hand in het Rechthuis van Amsterdam Ter onderstreping van De Ruyters functie te midden van de vele luitenant-admiraals die de republiek toen kende — elke admiraliteit had er wel een — werd hij op 21 februari 1673 bevorderd tot luitenant-admiraal-generaal Dat gaf ook meteen aan dat er nu een admiraal-generaal was Willem zelf hoewel de prinsen van Oranje nooit persoonlijk vloten aanvoerden In de winter kreeg De Ruyter het commando over de landverdediging van Amsterdam De Engelsen en Fransen probeerden in 1673 opnieuw op de Zeeuwse of Hollandse kust te landen Daarbij werden ze echter gehinderd door onderling wantrouwen en onbegrip Lodewijk had zijn vloot verboden teveel risico's te nemen; men moest de kunst van het zeegevecht zoveel mogelijk bij de Britten en Nederlanders afkijken het liefst van de grote meester De Ruyter zelf De Britten op hun beurt waren er door sluwe oorlogspropaganda van Willem van overtuigd geraakt dat Karel Engeland weer katholiek wilde maken en hadden meer sympathie voor De Ruyter dan voor hun geminachte bondgenoten die ze als de echte vijand zagen De Ruyter voorkwam in 1673 in de Eerste en Tweede Slag bij het Schooneveld en de Slag bij Kijkduin dat de gecombineerde Franse en Engelse vloot ondanks haar grotere sterkte doorbrak Hij maakte daarbij handig gebruik van de vele ondiepten voor de kust en van de richting waaruit de wind waaide Laatste tochten In 1674 deed De Ruyter een mislukte poging Martinique te veroveren op de Fransen met wie de republiek sinds het rampjaar 1672 in de Hollandse Oorlog verwikkeld was In 1676 werd hij uitgezonden om Spanje te helpen bij het neerslaan van een opstand in Messina die door de Fransen juist gesteund werd Sicilië en het Koninkrijk Napels waren in die tijd Spaans bezit Hoewel De Ruyter vond dat zijn vloot te zwak was ging hij toch; volgens sommige historici ervan overtuigd dat hij niet meer zou terugkeren Een lid van een admiraliteitscollege vroeg hem "Ik denke niet myn heer dat gij nu in uwe oude dagen begint bevreesd te worden en den moed laat vallen" waarop hij antwoordde "Neen ik beginne den moed niet laten vallen Ik hebbe myn leven veil voor den Staat maar ik ben verwonderd en 't is my leed dat de Heeren de Vlag van den Staat zo veil hebben en waagen" Later in het gesprek stelde hij De Heeren hebben mij niet te verzoeken maar te gebieden en al wierd mij bevoolen ’s Lands Vlag op een enkel schip te voeren ik zou daarmee t’zee gaan en daar de Heeren Staten hunne Vlag betrouwen zal ik mijn leven waagen Het uitzenden van De Ruyter was opvallend omdat de expeditie van te weinig belang was dat zij de aanwezigheid van de luitenant-admiraal-generaal zou rechtvaardigen De Spaanse steun aan de Nederlandse bondgenoot was ver beneden verwachting en De Ruyter kon slecht overweg met de Spaanse bevelhebbers en de Spaanse autoriteiten In 1676 vocht hij op 8 januari bij de onbesliste Slag bij Stromboli om Napels te verdedigen tegen de Franse vloot onder bevel van admiraal Duquesne Als dank liet markies De Los Velez de Spaanse onderkoning van Napels 26 Hongaarse predikanten vrij die bij hem te werk waren gesteld nadat ze door de Oostenrijkse keizer waren veroordeeld als galeislaven Jaarlijks wordt dit in februari herdacht bij het graf van De Ruyter Op 22 april 1676 kwam het tot een tweede confrontatie met Duquesne in de Slag bij Agosta Ook dit was een tactisch onbesliste slag waarbij aan beide zijden enkele honderden doden vielen maar met een strategisch voordeel voor de Fransen Bovendien werd De Ruyter door een kanonskogel geraakt aan zijn rechterbeen dat verbrijzeld werd en aan zijn linkervoet waarvan het voorste deel werd afgeschoten Zijn been werd geamputeerd en in eerste instantie leek hij te herstellen Na enige dagen trad er wondkoorts op omdat de wond geïnfecteerd was geraakt Michiel de Ruyter overleed een week later in de baai van Syracuse aan de gevolgen daarvan aan boord van s lands schip van oorlog dEendraght Het lichaam werd gebalsemd en opgebaard in de kajuit van de admiraal naar Nederland teruggebracht Als teken van respect liet de Franse koning Lodewijk XIV bij het langsvaren van de Eendraght saluutschoten afvuren De begrafenis Op 18 maart 1677 werd de gesneuvelde admiraal begraven onder de plaats van het vroegere altaar in de Nederlands Hervormde Nieuwe Kerk in Amsterdam De Amsterdamse hoogleraar Petrus Francius droeg bij die gelegenheid een Latijns afscheidsgedicht van bijna duizend hexameters voor Het in 1681 voltooide praalgraf ontworpen en gemaakt door de Haagse beeldhouwer Rombout Verhulst is te bezichtigen in de Nieuwe Kerk Het met kruiden en brandewijn gebalsemde lichaam van de gesneuvelde admiraal werd in een loden kist gelegd De door de scheepsarts Dr Johan Minnaart verwijderde ingewanden zouden in de kathedraal van Syracuse worden begraven maar op het laatste moment weigerden de priesters toestemming omdat De Ruyter een protestant was De vaatjes met de ingewanden werden daarop met enige ceremonie op 1 mei 1676 op een kleine heuvel op een door de zee bespoelde landtong in de baai begraven Daar was eerder ook de in de zeeslag gesneuvelde kapitein Noiret begraven Dit geschiedde in aanwezigheid van alle hoofdofficieren kapiteins en andere commandeurs in het bijzonder alle officieren van zijn vlaggenschip De Eendracht Omdat de vloot in de Middellandse Zee moest blijven en door de strenge winter duurde het tot 16 Februari 1677 voordat het lichaam in Amsterdam aankwam De Franse kustbatterijen gaven saluutschoten bij het voorbijvaren van het lijk De Ruyter zou met grote plechtigheid en op kosten van de Staten-Generaal begraven worden Men had een graf in de Oude Kerk te Amsterdam uitgezocht In deze kerk waren eerder admiraals begraven waaronder Willem van der Zaen Isaac Sweers Abraham van der Hulst en Jacob van Heemskerck De eigenaar van een graf dat men nodig had om een ruime grafkelder voor De Ruyter te kunnen bouwen weigerde dat gedeelte voor dit doel af te staan Omdat men het graf niet kon onteigenen werd besloten om De Ruyter te begraven in de Nieuwe Kerk Stadhouder Willem III liet zich in Amsterdam vertegenwoordigen door zijn secretaris Constantijn Huygens Huygens had de weduwe De Ruyter een bezoek willen brengen maar kreeg te horen dat zij hem niet kon ontvangen Zij was kort tevoren ten val gekomen toen zij bezig was geweest "met haar blauwe voorschot de was te droogen op te hangen" Huygens vermeldt dat de ‘duchesse-douarière’ ook nog altijd zelf met haar mand om de arm naar de markt placht te gaan Op 18 maart 1677 vond de bijzetting plaats in de Nieuwe Kerk In de 17e eeuw hechtte men zeer aan protocol met name de plaats die men innam in een stoet en de voorrang die men op anderen kreeg werden scherp in het oog gehouden om verlies van aanzien te voorkomen De stad had zeer veel werk gemaakt van de lijkstaatsie Een in een De Ruyters harnas geklede man ging in de stoet voorop daarachter de vier onderschouten met de wacht twee compagnieën stadssoldaten tien aansprekers vier trompetters commandant Boot met de grote Admiraalsvlag met daarop De Ruyters wapen geborduurd en vier kwartieren versierd met de Hertogelijke Kroon en andere onderscheidingen van De Ruyter gevolgd door het rouwpaard en de kist gedragen door 36 boden die elkaar afwisselden Buiten aan het kleed liepen 16 scheepskapiteins als slippendragers daarop volgden vier hoofdofficieren luitenant-admiraals en viceadmiraals Achter de kist liep Constantijn Huygens vertegenwoordiger van de afwezige Prins de erfelijk Admiraal-generaal de afgevaardigden van de zeven Admiraliteitscolleges en Engel de Ruyter met verdere familieleden De weduwe was zoals in die tijd gebruikelijk niet aanwezig Verder waren aanwezig afgevaardigden van Spanje en Denemarken de Heren XIX bewindvoerders van de West-Indische Compagnie en de Heren XVII van de Oostindische Compagnie de Staten van Holland en West-Friesland Officieren van 't Hof ter Admiraliteit en ter Zee en de Consuls van Spanje en Genua Admiraal Tromp zoon van de gesneuvelde Maarten Harpertszoon Tromp een Oranje-aanhanger en een openlijk vijand van De Ruyter ontbrak De lijkstaatsie heeft vier uur in beslag genomen De zware inspanning werd de aanvoerder van de stoet die het loodzware harnas van De Ruyter droeg fataal Boven de ingang van de grafkelder is het grafschrift "Intaminatis Fulget Honoribus" aangebracht Latijn voor "Hij blinkt in onbezoedelde eer" een citaat uit Horatius' Ode III2 De Staten-Generaal betaalden voor de uitvaart 14646 gulden Met het beloofde grafmonument in het koor werd geen haast gemaakt Het duurde jaren voordat dat gereed kwam en de Staten-Generaal konden alleen met moeite worden overgehaald om ook hiervoor te betalen Ook over de plaats de vorm en het materiaal werd getwist Boven het monument zijn de woorden "Immensi Tremor Oceani" Latijn voor "Schrik des groten Oceaans" het motto van de Orde van de Heilige Michaël aangebracht De grafkelder van Michiel de Ruyter werd in de daaropvolgende jaren herhaaldelijk geopend om een nazaat waaronder Wilhelm en Elias bij te zetten Belangstellenden kregen van de kosters tegen betaling gelegenheid om de trap af te dalen naar de kist van de admiraal De bovenzijde van de kist van Michiel de Ruyter was voorzien van een raamwerk met kleine ruitjes die in lood waren gevat Door die ruitjes zag men het lichaam van de zeeheld liggen De kist en het lijk werden aangetast door vocht en blootstelling aan zuurstof In de loop der eeuwen ging glas kapot en kon men het lichaam aanraken waardoor het verder is gaan ontbinden De laatste bijzetting in de kelder geschiedde in strijd met de wet op 12 juli 1865 In 1881 werd het stoffelijk overschot op staatskosten opnieuw gekist In 1949 werd de kist door de familie De Ruyter de Wildt geopend Zowel de kist als het lichaam bleken in zeer slechte staat te verkeren Het afgeschoten been was zonder veel aandacht naast het lichaam gelegd De familie besloot dat er een nieuwe kist moest komen en dat deze voorgoed gesloten moest blijven Enige op de kist neergelegde zilveren lauwerkransen en palmtakken zijn op de nieuwe kist neergelegd De linten van de in de kelder neergelegde kransen worden aan de wand van de kelder bewaard Na zijn dood Michiel de Ruyter liet een groot vermogen na Hij bezat bij zijn dood ongeveer 350000 gulden dat voor het overgrote deel goed belegd was geweest Een legaat van 4000 gulden was voor de weeshuizen in Amsterdam en Vlissingen Een kapitein ontving in 1667 dertig gulden loon per maand De Ruyter heeft zijn kapitaal voor een belangrijk deel vergaard door het slim inkopen van proviand Voor die kosten ontving hij van de admiraliteit per bemanningslid een vast bedrag Wat over bleef behield hij Michiel de Ruyter trouwde driemaal en had vijf dochters en twee zonen Eén zoon en twee dochters stierven op jonge leeftijd De andere zoon Engel de Ruyter zou vice-admiraal worden Engel bleef ongehuwd De geslachten die "De Ruyter" in hun geslachtsnaam voeren De Ruyter de Wildt De Ruyter van Almonde en De Ruyter van Steveninck stammen af van Michiels dochters Alida Potts-De Ruyter Alida huwde in 1663 Johan Schorer 1628-1664 en hertrouwde in 1664 met dominee Thomas Potts en Marghareta Somer-De Ruyter Er zijn geen afstammelingen van Michiel de Ruyter die uitsluitend "De Ruyter" als geslachtsnaam hebben De bijnaam "Bestevaêr" grootvader werd De Ruyter door zijn matrozen gegeven De Ruyter wordt beschouwd als een streng maar rechtvaardig kapitein en een goed zeeman Hij zorgde goed voor zijn bemanning en poogde zijn verplichtingen zo gewetensvol mogelijk na te komen Zijn driftige natuur speelde hem in zijn gezagsuitoefening en in de omgang met andere officieren soms parten wanneer hij meende dat die zich schuldig maakten aan opzettelijke ongehoorzaamheid; in het midden van de 17e eeuw was de discipline op zee een stuk lakser dan aan land In het gevecht was De Ruyter juist erg voorzichtig en vermeed onnodige risico's Twee van de door Michiel de Ruyter bewoonde huizen bestaan nog; Nieuwstraat 13 te Vlissingen en Prins Hendrikkade 131 Amsterdam In dit laatste huis woonde Michiel de Ruyter ten tijde van zijn overlijden Eerbewijzen De Ruyter werd bij zijn dood in heel Europa als de grootste admiraal van zijn tijd gezien Hij werd tijdens zijn loopbaan door de admiraliteiten van de Republiek en door vreemde vorsten onderscheiden In Denemarken werd hij in de adelstand verheven ridder 1660 en in Spanje werd hij postuum "Hertog de Ruyter" Bovendien ontving hij drie gouden Ambassadeurspenningen aan zware gouden kettingen Deze Beloningspenningen werden door de Staten-Generaal uitgereikt na gewonnen zeeslagen Daarnaast waren er geschenken zoals pensioenen een in diamanten gevat portret van de Franse koning een gouden sabel een gouden beker en een atlas van Blaeu In 1666 eerde de Franse koning naar aanleiding van zijn dappere optreden tijdens de Vierdaagse Zeeslag De Ruyter met de Franse Orde van de Heilige Michaël Deze droeg hij sindsdien op alle afbeeldingen Ook het grote door de Staten-Generaal aangeboden marmeren monument boven de grafkelder in de Nieuwe Kerk is een eerbetoon aan De Ruyter Het monument kreeg de plaats waar ooit het hoogaltaar stond Vanaf eind 18e eeuw heeft de Nederlandse vloot zijn admiraal geëerd door steeds een van de grotere oorlogsbodems naar hem te vernoemen zie het overzicht Wanneer vreemde oorlogsschepen Amsterdam aandoen legt de bemanning vaak een krans op het graf van admiraal De Ruyter Matrozen van de Koninklijke Marine dragen op hun tenue een zogenaamde rouwdas De knoop heeft geen uitstekende punten zoals matrozenknopen bij andere marines Deze rouwdas is een teken van rouw om het sterven van admiraal De Ruyter Van het vlaggenschip van De Ruyter De Zeven Provinciën wordt op de Bataviawerf in Lelystad een replica gebouwd In Hellevoetsluis is er het Ruyterhuis In 1907 1957 en 2007 verschenen publicaties met overzichten van het nageslacht van De Ruyter Om de uitstervende naam De Ruyter te behouden werden in elk geval twee familienamen aangevuld te weten De Wildt tot De Ruyter de Wildt en Van Steveninck tot De Ruyter van Steveninck In het autobiografische Sint Sebastiaan van Simon Vestdijk wordt de viering van de 300e geboortedag van Michiel de Ruyter beschreven De jongetjes dragen bij die gelegenheid matrozenpakjes Het portret van De Ruyter staat op het van 1970-1977 uitgegeven biljet van honderd gulden bruin Michiel de Ruyter stond in 1907 op de eerste Nederlandse herdenkingspostzegels In dat jaar werd ook een "De Ruyter-medaille" ingesteld In de Tweede Wereldoorlog was een zegel van 7½ cent met zijn portret de meest gebruikte postzegel De Duitse bezetters probeerden de propagandische waarde van de niet opvallend Oranjegezinde en vaak tegen Engeland strijdende zeeheld uit te buiten Ook in 1957 verschenen De Ruyterzegels Naar aanleiding van de 300e sterfdag van De Ruyter in 1976 vonden in de tijdgeest van de jaren zeventig bescheiden herdenkingen plaats Er werden een postzegel en een penning uitgegeven en er werd aandacht aan hem geschonken door middel van tentoonstellingen plechtigheden en programma's op radio en televisie Min of meer toevallig werd op 29 juni van datzelfde jaar een geleide-wapenfregat dat naar Michiel de Ruyter vernoemd was in dienst gesteld Dat gebeurde in aanwezigheid van Koningin Juliana Het jaar 2007 was het Michiel de Ruyterjaar ter ere van de 400e geboortedag van Michiel de Ruyter Van maart tot december werden tal van activiteiten georganiseerd met als hoogtepunt een internationale vlootschouw voor de rede van Vlissingen onder toeziend oog van het standbeeld van De Ruyter dat uitkijkt over de Westerschelde Het standbeeld is in 2011 gerestaureerd Op 24 november 2007 werd de planetoïde 12150 De Ruyter naar hem vernoemd De planetoïde heeft een doorsnede van circa 15 km en draait tussen de planeten Mars en Jupiter op een gemiddelde afstand van 448 miljoen km om de zon Planetoïde 12150 De Ruyter doet iets meer dan vijf jaar en twee maanden over een volledige omloop De Ruyter in de liedkunst In een blauw geruite kiel door AL De Rop overigens heeft De Ruyter Indië nooit bezocht ''In een blauw geruite kiel 'draaide hij aant grote wiel ''de ga-a-a-anse dag ''maar Michieltjes jongenshart ''leed ondragelijke smart ''ahach ahach ahach ''Als matroosje vlug en net ''Heeft hij voet aan boord gezet ''Dat hoorde zo ''Naar Oostinje naar de West ''Jongens dat gaat opperbest! ''Hojo hojo hojo hojo! ''Daar staat Hollands admiraal ''Nu een man van vuur en staal ''De schrik der zee ' t Is een Ruiter naar den aard ''Glorierijk zit hij te paard! ''Hoezee hoezee hoezee hoezee! Lofdicht door Gerard Brandt ''Aenschouw den Heldt der Staeten rechterhandt 'Den redder van t vervallen vaderlandt ''Die in een jaer twee groote koningkryken ''Tot driemael toe de trotse vlag deedt strijken; ''Het roer der vloot den arm daer Godt door streê ''Door hem herleef de vrijheit en de vreê Trivia In 2004 eindigde Michiel De Ruyter op nr 7 bij de verkiezing van De grootste Nederlander In 2005 werd De Ruyter's scheepsjournaal over de expeditie naar Afrika en Amerika in 1664 en 1665 door de Linschoten-Vereeniging heruitgegeven In maart 2007 verscheen "Het geheim van Michiel de Ruyter" een stripverhaal over het leven en de persoonlijkheid Michiel de Ruyter getekend door Marc Verhaegen Sinds 17 mei 1995 bouwt men op de Bataviawerf in Lelystad een replica van De Ruyters vlaggenschip "De Zeven Provinciën" In 2010 fuseerden het Ziekenhuis Walcheren en het Oosterscheldeziekenhuis tot Admiraal de Ruyter Ziekenhuis met vestigingen in Goes Vlissingen Middelburg en Zierikzee De Ruyter was echter nooit admiraal zijn rang was luitenant-admiraal-generaal De stadhouder bekleedde de titel admiraal-generaal De in 2017 op te leveren marinierskazerne in Vlissingen gaat Michiel Adriaanszoon de Ruyterkazerne heten Zie ook Graf van Michiel de Ruyter Nieuwe Kerk Amsterdam Standbeeld Michiel de Ruyter Vlissingen Michiel de Ruyter film uit 2015 Externe links Een micrometer officieus micron of mu is een lengtemaat uit het SI-stelsel De maat heeft het symbool µm Een micrometer is gelijk aan 10-6 meter oftewel 0000 001 meter een miljoenste deel van een meter of een duizendste deel van een millimeter Geschiedenis Oorspronkelijk was de benaming millimillimeter mmm De mmm werd in 1845 ingevoerd door de Nederlandse bioloog en geoloog Pieter Harting die een lengtemaat nodig had voor metingen aan zijn microscopische studieobjecten De mmm werd later omgedoopt tot micron symbool µ vaak ook uitgesproken als mu De benamingen micron en mu zijn niet meer officieel maar worden nog steeds gebruikt Voor het SI werd uit de naam micron het SI-voorvoegsel micro gevormd met symbool µ Zodoende werden ook microgram µg microvolt µV enz mogelijk De micron werd toen officieel micrometer Grootte Een micrometer is ongeveer het kleinste detail dat onder een lichtmicroscoop kan worden waargenomen ongeveer de breedte van de putjes in een cd waar de informatie in is opgeslagen de lengte van een rijtje van ongeveer 5000 atomen een honderdste deel van de dikte van een vel krantenpapier een twaalfde deel van de dikte van aluminiumfolie Een microscoop oud Grieks micros en skopein μικρος "klein" en σκοπειν "nauwkeurig bekijken onderzoeken" is een instrument voor het bestuderen van objecten die te klein zijn om goed met het blote oog te kunnen worden gezien Microscopische technieken worden veel gebruikt voor medisch biologisch en forensisch onderzoek en bij onderzoek van materialen om maar een paar toepassingen te noemen Geschiedenis van de microscoop Antoni van Leeuwenhoek wordt vaak genoemd als uitvinder van de microscoop maar vermoedelijk was hij meer de eerste wetenschapper die de microscoop sterk wist te verbeteren en daarmee een veel sterkere vergroting kon realiseren De microscoop van Van Leeuwenhoek was een vrij primitief vergrootglas met één lens De samengestelde microscoop met twee lenzen werd waarschijnlijk uitgevonden door Sacharias Jansen of diens vader Hans; hij zou omstreeks 1595 de eerste microscoop hebben gebouwd Er is weinig bekend over het uiterlijk van deze instrumenten want geen enkele Jansen-microscoop bestaat meer Wel beschreef de uitvinder Cornelis Drebbel het instrument later Het gaat om een koker van 5 centimeter middellijn die uit drie beweegbare delen bestaat en twee lenzen bevat – vandaar de aanduiding samengestelde microscoop In volledig uitgetrokken toestand meet de microscoop 45 centimeter De vergroting is dan negen keer; in de kortste stand vergroot het apparaat drie keer Verbeteringen kwamen van onder anderen Christiaan Huygens en Jan Swammerdam De laatste was ook de eerste die het met succes als een wetenschappelijk instrument ging gebruiken Antoni van Leeuwenhoek ontdekte een goede methode voor het produceren van sterk vergrotende glazen lenzen en bracht daarmee de enkelvoudige microscoop op een beduidend hoger plan Toch was ook zijn microscoop niet veel meer dan een zeer klein lensje in een houder< ref> Deze houder diende vlak bij het oog gehouden te worden De tekeningen die hij stuurde naar de Royal Society in Londen zorgden daar voor heel wat consternatie Anthoni van Leeuwenhoek behaalde vergrotingen van 275 maal terwijl de beste microscopen uit die tijd tot 30 maal kwamen Hij weigerde 50 jaar lang om zijn techniek voor microscopen te delen dit tot groot ongenoegen van Engelse wetenschappers Van Cittert analyseerde het afwijkende type microscoop van Antoni van Leeuwenhoek en verklaarde de constructie Van Leeuwenhoeks instrument is een voorbeeld van een lichtmicroscoop waarin gebruikgemaakt wordt van zichtbaar licht dat wil zeggen het gedeelte van het elektromagnetische spectrum met een golflengte tussen ca 300 en 650 nm Verder wordt er gebruikgemaakt van lenzen om deze golven te kunnen bundelen in een brandpunt focusseren Bouw van een gewone microscoop De meeste microscopen hebben 3 à 5 objectieven die 4 tot 100× vergroten Ze kunnen worden verwisseld door aan de revolverkop van de microscoop te draaien Bij goede microscopen is het beeld van het volgende objectief ook scherp als er eerder met een ander objectief werd scherpgesteld de objectieven heten dan parfocaal De totale vergroting wordt berekend door vermenigvuldiging van de vergroting van het objectief met die van het oculair en eventuele andere tussenliggende elementen Het objectief vormt het beeld en is bepalend voor het scheidend vermogen De waarnemer kijkt door een oculair naar het door het objectief gevormde beeld Oculairs vergroten tussen de 5× en 20× gebruikelijk is 7× of 10× Het oculair zit in de tubus van de microscoop die aan het andere uiteinde voorzien is van een objectief In de tubus zitten tussen objectief en oculair soms nog andere optische elementen zoals prisma's om de kijkhoek te veranderen zodat men naar een horizontaal liggend preparaat kan kijken zonder boven de microscoop te moeten hangen splitsers die het beeld over twee oculairs verdelen en correctielenzen om optische gebreken van het objectief te corrigeren en die soms ook nog een kleine vergrotingsfactor toevoegen bijvoorbeeld 125× Onder het objectief bevindt zich het preparaat bij sterke objectieven op zeer kleine afstand fracties van een millimeter Het preparaat kan bij duurdere microscopen met behulp van een kruistafel niet op de afbeelding in horizontale X- en Y-richting worden verschoven; de afstanden kunnen worden afgelezen van een schaalverdeling met nonius Verstelling langs de Z-as scherpstellen gebeurt door het op en neer draaien van de kruistafel of van de tubus zie afbeelding afhankelijk van het type microscoop Oudere microscopen deden dit met de tubus; bij moderne waarbij vaak zware foto-apparatuur op de tubus wordt bevestigd beweegt alleen nog de kruistafel Voor een goed beeld is een goede lichtbron even belangrijk als een goed lenzensysteem Achter het preparaat bevindt zich de condensor niet bij de hier afgebeelde microscoop die het licht van de lichtbron concentreert en liefst evenwijdig naar boven straalt De lichtbron kan onder de preparaattafel ingebouwd zitten of extern zijn In dat laatste geval wordt het licht via een verstelbaar spiegeltje naar het objectief weerkaatst In het condensorgedeelte zit ook een diafragma om de hoeveelheid licht te kunnen regelen en meestal een of meer filterhouders om met gekleurd licht of polarisatiefilters te kunnen werken Voor de scherpstelling zijn er meestal twee knoppen een grove die een bereik van centimeters heeft en een fijnscherpstelling die 1 a 2 millimeter verplaatsing mogelijk maakt met een aantal omwentelingen van de knop De afstand tot het preparaat is bij sterke vergroting zo klein dat men gemakkelijk de lens door het preparaat heen kan draaien Om dit te voorkomen hebben goede lenzen een beschermende veerinrichting die bij druk meegeeft Bij zeer sterke vergrotingen moet om optimale afbeeldingen te krijgen gebruikgemaakt worden van olie-immersie de lens wordt met het preparaat in een speciale olie gedompeld zodat er geen lucht-glas lichtbrekingsovergangen zijn die leiden tot vermindering van de maximaal haalbare nuttige vergroting Zie het artikel Numerieke apertuur voor uitleg hiervan Verschillende uitvoeringen De verschillen tussen dure onderzoeksmicroscopen en goedkopere studentenmicroscopen zitten in de extra's en in de kwaliteit van de aanwezige componenten Een kruistafel en ingebouwde verlichting maken een microscoop duurder Solide uitvoering goede optiek met objectieven die gecorrigeerd zijn voor allerlei soorten optische fouten chromatische en sferische aberratie beeldveldwelving en ook de grootte van het te bekijken veld hoeveel beeld zie je bij die 800× vergroting maken dat een microscoop van topkwaliteit een zeer duur instrument is Typen microscopen Lichtmicroscoop De lichtmicroscoop maakt voor de afbeelding gebruik van zichtbaar licht Andere delen van het lichtspectrum kunnen ook gebruikt worden zoals ultraviolet licht UV maar dat is minder gebruikelijk omdat het technisch moeilijker te verwezenlijken is Voor Röntgen- of gammastralen is het probleem nog extremer omdat het moeilijk of onmogelijk is deze golven te focusseren Voor langere golven zoals infrarood IR microgolven en radiogolven zijn er ook in toenemende mate beperkingen Het probleem daar is het scheidend vermogen Voor grotere golflengtes wordt het scheidend vermogen steeds kleiner Daarmee gaat het vermogen verloren om kleine voorwerpen zichtbaar te maken Twee veel voorkomende soorten lichtmicroscoop zijn „gewone of biologische microscoop stereomicroscoop Gewone of biologische microscoop De biologische microscoop kan monoculair dan wel binoculair zijn De biologische microscoop wordt gebruikt om voorwerpen te bekijken met doorvallend licht en met vergrotingen tussen ca 10× en ca 1000× De grens voor optische microscopen ligt bij ongeveer 2000×; sterkere vergrotingen zijn wel mogelijk maar laten niet meer details zien Zichtbaar licht heeft een golflengte tussen 380 en 780 nm Details die kleiner zijn zijn niet zichtbaar Deze microscopen worden vooral in de geneeskunde en de biologie gebruikt voor het bekijken van micro-organismen cellen en weefsels Biologische microscopen hebben vaak twee oculairen zodat men tegelijkertijd met beide ogen „binoculair kan kijken Men ziet diepte als de microscoop zo ontworpen is dat met beide ogen afzonderlijk onder verschillende hoeken door hetzelfde objectief wordt gekeken Als beide ogen onder dezelfde hoek door het objectief kijken ziet men geen diepte Varianten zijn de fasecontrastmicroscoop de polarisatiemicroscoop fluorescentiemicroscoop de lasermicroscoop en de donkerveldmicroscoop die vaak als opties bij de betere lees duurdere merken extra te koop zijn Omdat bij deze microscoop meestal van doorvallend licht gebruik wordt gemaakt moet het te bekijken preparaat heel dun zijn Vaak moet het ook gekleurd worden zodat details zichtbaar worden die anders niet kunnen worden waargenomen Bij de bestudering van botanische preparaten zoals mossen schimmels en korstmossen is dit type microscoop een ideaal gereedschap ook voor hobbyisten Preparaten zijn vaak met de hand te snijden en kleuringen zijn relatief eenvoudig uit te voeren Voor hobbyisten die niet makkelijk in de gelegenheid zijn de vaak langdurige en intensieve bewerkingen uit te voeren die nodig zijn voor het maken van een dierlijk preparaat is dit type microscoop minder geschikt Om van een stukje weefsel dat wordt uitgenomen bij een operatie een microscopisch preparaat te maken moet dit worden gefixeerd ontwaterd doordrenkt met paraffine ingebed gesneden met een microtoom op een glaasje gebracht ontwast en gekleurd waarvoor talloze stappen en dure apparaten microtoom nodig zijn Stereomicroscoop De tweede soort de stereomicroscoop gebruikt men meestal met opvallend licht en met vergrotingen tussen 10× en 100× Daarbij krijgt men wel een stereoscopisch beeld doordat beide ogen door afzonderlijke oculairs en objectieven kijken zodat diepte kan worden waargenomen Deze soort is bij uitstek geschikt voor het bestuderen van planten insecten edelstenen fossielen mineralen micromechanica en -elektronica Hij wordt veel gebruikt door onder anderen taxonomen horlogemakers en elektronicamonteurs Confocale en superresolutie microscopen Deze lichtmicroscopen worden niet zozeer gebruikt voor gewoon licht maar eerder voor het nemen van fluorescente foto's Hiervoor moeten de stalen oa cellen weefsels eerst fluorescent gelabeld worden Hiervoor wordt meestal gebruik gemaakt van antistoffen tegen een molecule waarin men geïnteresseerd is eiwit DNA Daarna kan men met behulp van een monochromatische lichtbron Hg-lamp of laser een fluorescente foto bekomen Confocale en superresolutie microscopie verbeteren elk op een andere manier de resolutie die bekomen kan worden met een gewone microscoop Bij confocale microscopie spreken we van een resolutie om en bij de 250nm superresolutie microscopie doet hier beter met 20-100nm afhankelijk van de techniek die gebruikt wordt Op basis van andere golven Ook andere golven die gefocusseerd kunnen worden zijn bruikbaar voor microscopie Voorbeelden zijn elektronenmicroscopie materiegolven akoestische microscopie geluidsgolven In het eerste geval wordt gebruikgemaakt van de tweeledige aard van alle materie Golven en deeltjes zijn volgens de kwantummechanica twee verschijningsvormen van één en hetzelfde Met een deeltje van massa m dat zich voortbeweegt met een snelheid v is een golflengte λ h mv verbonden waarin h de constante van Planck is Voor meer over elektronenmicroscopie zie het artikel Elektronenoptica Op basis van aftasting Naast het gebruik van focusseerbare golven is er sinds de jaren 1990 een nieuwe familie van microscopen ontstaan die op een ander beginsel berust namelijk aftasting Zij danken allemaal hun bestaan aan de eigenschappen van piëzoelektrische materialen Deze materialen vervormen op een goed voorspelbare wijze wanneer zij blootgesteld worden aan een elektrische spanning Dit maakt het mogelijk met uiterste precisie bijzonder kleine bewegingen uit te voeren Daardoor is het mogelijk het oppervlak af te tasten met een precisie van de grootteorde van een atoom Voorbeelden zijn Scanning tunneling microscopy Atoomkrachtmicroscoop Beeldanalyse Een andere uitbreiding van de mogelijkheden van microscopische technieken is de beeldanalyse Het vermogen om beelden in digitale vorm op te slaan in een computer en om de informatie die het beeld bevat te bewerken heeft de weg geopend om microscopische beelden getalsmatig te verwerken Bijvoorbeeld het aantal deeltjes dat in het beeld zichtbaar is kan nu snel geteld worden Of er kan een statistiek gemaakt van hun doorsneden Omdat het beeld meestal een tweedimensionale doorsnede van een driedimensionaal voorwerp is moeten bij dit laatste de wiskundige eigenschappen van doorsneden in rekening gebracht worden Deze vorm van wiskunde is bekend als stereologie Trivia Volgens de ANS is zowel "de microscoop" als "het microscoop" correct Nederlands In de standaardtaal zegt men "de microscoop" in technische teksten wordt wel "het microscoop" gebruikt Zie ook Hoekvergroting telescoop Moskou Russisch Москва Moskva IPA is de hoofdstad en met afstand de grootste stad van Rusland voorheen van de Sovjet-Unie De inwoners worden Moskovieten genoemd Geografie Moskou ligt op een hoogte van 156 meter boven de zeespiegel in het hoogland tussen de Oka en de Wolga De rivier de Moskva doorkruist de stad van noordwest tot zuidoost over een lengte van ongeveer 80 kilometer De breedte van de rivier binnen Moskou bedraagt 120 tot 200 meter Daarnaast stromen er ongeveer 120 kleinere rivieren door de stad De stadsgrenzen lopen ongeveer gelijk aan de in 1962 aangelegde ringweg om de stad MKAD Het stedelijk gebied heeft een oppervlakte van ruim 2511 km² Ongeveer een derde daarvan bestaat uit groengebied Er zijn circa 100 parken in de stad Moskou had op 1 januari 2013 11979529 inwoners Geschiedenis Mythes en legenden Er bestaan vanaf de Middeleeuwen al legendes over de naam Moskou die deze een Bijbelse oorsprong geven Volgens deze legendes zou de naam Moskou afkomstig zijn van eeuwenoude benamingen voor het volk in het huidige Rusland De Bijbel spreekt over de volken Mesech en Tubal en deze worden in de legende met de Russen gelijkgesteld Deze namen slaan echter waarschijnlijk op volkeren staten die in het oude Anatolië bestaan hebben De Assyriërs noemden hen de Tabal en de Musku terwijl Herodotus schreef over Tiberanoi en Moschoi Tabal was een neo-Hettitisch staatje onder de Luwiërs Tiglath-Pileser I 1100 vChr sprak over het volk de Muska-a-ia Dat de naam Moskou hier van afgeleid is is zeer onwaarschijnlijk Etymologie De oude Russische naam is Gra< u>d Mosko< u>v град Москов wat letterlijk "stad bij de Moskvarivier" betekent De oorsprong van de naam van de rivier is onbekend waardoor er verschillende theorieën over zijn ontstaan Voorbeelden van woorden waarvan het afgeleid zou kunnen zijn zijn het Mongoolse woord Mosjcha; de Finoegrische Merja die langs de Moskvarivier woonden en dat als grootste plaats Moskova zou hebben gehad; een woord uit een oude Fins-Oegrische taal dat "donker" en "troebel" zou beteken; een woord uit het Fins-Permische Zurjeens dat "koe-rivier" zou betekenen; een woord uit het Fins-Wolgische Mordwiens dat "beer-rivier" zou beteken; De houten nederzetting werd ook in Turkse talen aangeduid als Moskova Vroegste bewoning De oudste vondsten van menselijke bewoning de archeologische vindplaats Sjtsjoekino bij de Moskva stamt uit het neolithicum Andere oude vindplaatsen binnen de huidige stadsgrenzen zijn een begraafplaats uit de Fatjanovocultuur en een overblijfsel van een woonplaats van de Djakovocultuur uit de ijzertijd op het terrein van het Kremlin de Setoenrivier de Vorobjovy Gory het bospark Koentsevski en andere locaties Eerste Slavische bewoners Aan het einde van het eerste millennium na Chr werden het gebied van het huidige Moskou en oblast Moskou bewoond door de Slavische stammen Vjatitsjen en Krivitsjen Eind 11e eeuw toen de stad voor het eerst werd genoemd vormde Moskou een afgelegen provinciestadje met een feodaal centrum en een handelsplaats aan de monding van de rivier de Neglinnaja nu een ondergrondse tunnel in een gebied dat vooral werd bewoond door het nu uitgestorven Finse volk der Merja Moskou wordt voor het eerst als stad genoemd in 1147 toen op 4 april knjaz vorst Joeri Dolgoroeki van Rostov Veliki en Soezdal vorst Svjatoslav Olgovitsj van de Republiek Novgorod riep met de woorden "kom naar me broeder naar Moskou" In 1156 bouwde Dolgoroeki een houten muur en een gracht rond de stad Deze hadden echter niet het gewenste resultaat want in 1177 werd de stad tot de grond toe afgebrand en haar bevolking uitgemoord In 1237-38 werd de stad door de Mongolen veroverd en opnieuw werd de stad afgebrand en de bevolking uitgemoord De popes Russische priesters werden levend opgehangen aan een boom en in brand gestoken De stad herstelde zich echter en werd de hoofdstad van het onafhankelijke vorstendom Vorstendom Moskou Rond 1300 werd het vorstendom geregeerd door Daniël een zoon van Alexander Nevski Vanwege haar strategische positie nabij de bovenloop van de Wolga groeide de stad langzaam maar gestaag Ook haar stabiliteit en rijkdom trok vluchtelingen van elders in Rusland Langzaam breidde de stad zich uit en onder Ivan I versloeg Moskou Tver in de strijd om de troon van Vladimir Van de khan krijgt hij de belangrijke concessie dat het vorstendom niet wordt verdeeld onder zijn zonen maar als één geheel op zijn oudste zoon overgaat De khan van de Gouden Horde probeert aanvankelijk de macht van Moskou in te perken maar als de macht van Litouwen groeit ziet hij in Moskou een belangrijke bondgenoot Hoofdstad van Rusland Onder Ivan III bevrijdt Moskou zich van de Mongoolse overheersing en groeit uit tot hoofdstad van het Tsaardom Rusland tot de 17e eeuw Moskovië genoemd Moskou blijft de hoofdstad van Rusland tot 1712 In dat jaar roept Peter I van Rusland Sint-Petersburg dat hij in 1703 liet stichten uit tot nieuwe hoofdstad Tijdens het Russische Keizerrijk In 1812 begon Napoleon zijn Russische veldtocht Op 14 september 1812 stond hij voor Moskou maar op het moment dat hij met zijn legers bezit nam van Moskou brak de bekende brand van Moskou uit De brand van Moskou verwoestte driekwart van de stad Na de terugtrekking van Napoleon werd echter direct begonnen met de wederopbouw in deels Europese stijl maar en zich daarmee onderscheidend van Sint-Petersburg met behoud van haar eigen Russische stijl Het Rode Plein werd een echte openbare ruimte van waaruit drie nieuwe avenues uitwaaierden over de stad verbonden door twee grote ringwegen de Boulevard-ring en de Tuinring die ook nu nog steeds de belangrijkste aders van de stad vormen Een groots project was verder de vernieuwing van het Theaterplein met het Bolsjojtheater dat gereed kwam in 1824 Er werd ook veel privé-geld gestoken in de herbouw van de stad en het duurde niet lang of de avenues werden geflankeerd door elegante villa’s en grootse paleizen Uiteindelijk heeft de brand zo veel bijgedragen aan de verfraaiing van de oude ‘houten’ stad en werd ze het symbool van de nationale Russische wederopleving na 1812 Sovjet-periode Na de Russische Revolutie maakt Lenin omstreeks 1918 Moskou opnieuw de hoofdstad Gedurende de hele Sovjetperiode bleef ze het centrum van de macht en ook nu zetelt de regering van Rusland nog altijd in het Kremlin Demografie Moskou is een snelgroeiende stad In 1920 was het aantal inwoners van ongeveer 2 miljoen inwoners voor de Eerste Wereldoorlog teruggelopen tot ongeveer 1 miljoen Tot 1925 verdubbelde de bevolking zich bijna om gestaag door te groeien naar 5 miljoen in 1950 In 2000 bedroeg het aantal inwoners 8 miljoen De laatste jaren groeit de bevolking echter enorm In 2004 bedroeg het aantal inwoners 112 miljoen Deze demografische ontwikkeling komt door de enorme immigratie vanuit het omliggende gebied De economische groei die tot 20% bedraagt zorgt ervoor dat veel mensen naar de stad trekken en omliggende rurale gebieden in toenemende mate ontvolken Dit ondanks een intern paspoortsysteem dat het mensen zeer lastig maakt om zich legaal in de stad te vestigen De stad telde verder een tijd lang het hoogste aantal miljardairs ter wereld Volgens een artikel uit Forbes uit juli 2004 telt Moskou namelijk 33 miljardairs 2 meer dan New York In 2008 was dit aantal gestegen tot 55 maar in 2009 daalde het aantal tot 27 waarbij ze weer werd ingehaald door New York en Londen Bestuurlijke indeling Positie binnen Rusland Moskou is het bestuurlijk centrum van het Centraal Federaal District van Rusland en is een federale stad dat wil zeggen dat het binnen Rusland dezelfde status heeft als een provincie oblast Moskou ligt binnen de oblast Moskou maar maakt hier geen deel van uit Wel is Moskou het bestuurlijk centrum hiervan De patriarch van Moskou is het hoofd van de Russisch-orthodoxe Kerk | |- | |- | |- | |- | |- | |} Stadsokroegs en districten Moskou bestaat uit 12 administratieve stadsdelen okroeg waaronder 124 districten rayons vallen Okroegen Zelenograd 3 rayons Noord Северный 16 rayons Noordoost Северо-Восточный 17 rayons Noordwest Северо-Западный 8 rayons Centraal Центральный 11 rayons Oost Восточный 16 rayons Zuid Южный 16 rayons Zuidoost Юго-Восточный 12 rayons Zuidwest Юго-Западный 12 rayons West Западный; westelijk 13 rayons Novomoskovsky sinds 1 juli 2012 Troitsky sinds 1 juli 2012 De 12 okroegs zijn administratieve eenheden voor het centrale stadsbestuur terwijl de rayons zelfbestuur als gemeenten hebben stadsdeelgemeente Bezienswaardigheden Beroemde plaatsen en gebouwen in Moskou Rode Plein Mausoleum van Lenin Kremlin GOeM Kerken Maria-ten-Hemel-Opnemingskathedraal Kathedraal van de Onbevlekte Ontvangenis Aartsengel Michaëlkathedraal Pokrovkathedraal St Basiliuskathedraal Christus Verlosserkathedraal Drie-eenheidskerk "in de Bladen" Drie-eenheidskerk in Kozjevniki Drie-eenheidskerk in Starych Tsjerjomoesjki Florus en Lauruskerk Kazankerk in Kolomenskoje Voorbedekerk van de Moeder Gods aan de Gorodnya Musea Wapenmuseum Anders dan de naam doet vermoeden ligt hier de verzameling van kroonjuwelen in het Kremlin Tretjakovgalerij Russische schilderkunst Poesjkinmuseum Nationaal Historisch Museum Overige bezienswaardigheden Novodevitsjiklooster Witte Huis zetel van de regering van Rusland Zeven Zusters wolkenkrabbers van Stalin Triomfpaleis het hoogste gebouw van Europa Kolomenskoje het buitenverblijf van de tsaren in Moskou Bolsjojtheater Dierentuin van Moskou Vorobjovy Gory Mussenheuvels Tverskaja oelitsa Tverstraat Uitgaan Moskou telt veel nachtclubs veelal voorzien van de modernste licht- en geluidsapparatuur De prijzen zijn er hoog ook in vergelijking met andere Europese hoofdsteden Enkele opvallende clubs zijn First hier komen de Russische miljonairs Zona is een gevangenis die is omgebouwd tot club L'eto Fabric Gaudi Arena Infiniti Mio B2 Verkeer en vervoer Moskou heeft vijf internationale luchthavens Sjeremetjevo Domodedovo Bykovo Ostafjevo en Vnoekovo Verder is Moskou het belangrijkste spoorwegknooppunt in Rusland Zo start hier de Trans-Siberische spoorlijn en zijn er rechtstreekse verbindingen met de meeste ex-Sovjetstaten en met de Europese Unie bijvoorbeeld met Warschau en Berlijn Naast het langeafstandsverkeer is er een uitgebreid elektrisch voorstadsnet dat tot ver buiten Moskou reikt Sommige voorstadstreinen vormen een oost-westverbinding langs de noordkant van het Moskouse centrum Er zijn negen kopstations die allemaal een rechtstreekse aansluiting hebben op een metrolijn naar het centrum van de stad Beloroesskaja Jaroslavskaja Kazanskaja Kievskaja Koerskaja Oktjabrskaja Paveletskaja Rizjskaja Savjolovskaja Met uitzondering van Rizjskaja dat iets verder ligt worden al deze stations aangedaan door metroringlijn 5 de Koltsevaja-lijn De metro van Moskou voorziet de stad van lokaal transport voor ruim 10 miljoen mensen elke werkdag De bouw van dit metrosysteem begon in 1935 Vandaag de dag zijn er 12 lijnen en meer dan 150 stations De metro is vooral bekend vanwege de rijke versieringen in de stations muurversieringen mozaïeken kroonluchters enzovoorts Op piekmomenten komt er elke 90 seconden een nieuwe trein aan Recentelijk is het metrostation Park Pobedy geopend dat officieel het diepste station ter wereld is hoewel de metro van Pyongyang wellicht nog dieper ligt Ook wordt de metro uitgebreid met "lichte" metrolijnen naar de voorsteden Aangezien de metrostations vrij ver van elkaar liggen is er een dicht netwerk van buslijnen die vanaf elk metrostation vertrekken en de omringende buurten bedienen Ook de bussen komen vrij geregeld soms zelfs meer dan eens per minuut en zijn goedkoop met kaartjes van ongeveer € 050 Geen enkel van de 13000 woonblokken in Moskou is meer dan enkele minuten verwijderd van een bushalte Ook zijn er enkele tramlijnen en een trolleybusnetwerk in de stad en recentelijk is in het noorden van de stad een monoraillijn in gebruik genomen Mostransavto verzorgt streekbusdiensten tussen Moskou en andere steden van oblast Moskou In vergelijking met vroeger bezitten steeds meer mensen auto's waardoor files een van de grootste problemen voor het stadsbestuur zijn gaan vormen Sport De Olympische Spelen van 1980 vonden plaats in Moskou met uitzondering van het zeilen waarvoor werd uitgeweken naar Tallinn Er huizen in Moskou veel voetbalclubs waaronder internationaal bekende als CSKA Moskou onderdeel van sportvereniging CSKA Moskou Dinamo Moskou Lokomotiv Moskou Spartak Moskou en Torpedo Moskou In 2006 werden de indoorwereldkampioenschappen atletiek in Moskou gehouden Politiek In Moskou bevindt zich het Kremlin de zetel van de nationale regering Geboren Stedenbanden Amsterdam Nederland Bakoe Azerbeidzjan Berlijn Duitsland sinds 1990 Brussel België sinds 1996 Buenos Aires Argentinië sinds 1990 Cuzco Peru Düsseldorf Duitsland sinds 1992 Jerevan Armenië Helsinki Finland sinds 1993 Ljubljana Slovenië sinds 2000 Madrid Spanje sinds 1997 Parijs Frankrijk sinds 1992 Peking China sinds 1992 Praag Tsjechië sinds 1995 Pyongyang Noord-Korea Reykjavik IJsland Rome Italië sinds 1996 Seoel Zuid-Korea sinds 1991 Tel Aviv Israël sinds 2000 Tokio Japan sinds 1991 Warschau Polen sinds 1993 Wenen Oostenrijk sinds 1991 Panorama's Externe links Officiële website Moskou Stadsgids Moskou Mosoel of Mosul Syrisch ܡܘܨܠ Arabisch الموصل Al Mawsil Koerdisch موصل Mûsil Aramees ܢܝܢܒ݂ܐ Nîněwâ is de op twee na grootste stad van Irak gelegen in het noorden van het land nabij de grens met Turkije In 1987 woonden er 664221 mensen De stad ligt op de rechteroever van de Tigris waarin stroomopwaarts de Mosoeldam ligt Ten oosten van de stad aan de overkant van de Tigris bevindt zich het oude Ninive De bevolking is overwegend Arabisch maar de omgeving wordt vooral door Koerden bewoond Mosoel stad ligt juist buiten de autonome Koerdische regio in Noordoost-Irak Op religieus gebied is de stad van belang als het historische centrum van het nestorianisme een Oriëntaals-orthodoxe Kerk In de 4e eeuw werd het Mar-Benham-klooster 32 km ten zuiden van Mosoel gesticht De stad is ook de zetel van de geünieerde Syrische aartsbisschop en de geünieerde Chaldeeuwse aartsbisschop De christenen vormden eeuwenlang een belangrijke minderheid van de stad tot zij in 2014 praktisch allemaal werden verdreven door de terreurbeweging ISIS Geschiedenis De stad ontwikkelde zich vanaf de 8e eeuw tot een belangrijk handelscentrum op een kruispunt van belangrijke karavaanroutes Dat zou het tot de verwoesting door de Mongolen in de 13e eeuw blijven Ottomaanse Rijk In 1638 veroverden de Turken de herbouwde stad Tot 1918 behoorde de stad tot het Ottomaanse Rijk waarna de Turken en de Britten die Irak sinds dat jaar als mandaatgebied beheerden nog tot 1926 twistten over de stad Onder Irak Na de Eerste Wereldoorlog was Mosoel inzet van strijd tussen Irak en Iran destijds Perzië In de Vrede van Lausanne 1923 was de status van Mosoel niet opgenomen In 1925 wees de Volkenbond Mosoel toe aan Irak en in 1926 deed Turkije formeel afstand van Mosoel Kort daarna werden de belangrijke olievelden rond de stad ontdekt die haar tot op vandaag een grote strategische betekenis geven Vanouds staat Mosoel bekend om zijn wol- en katoenproductie mousseline is naar Mosoel genoemd Verder produceert de omgeving van Mosoel sinds mensenheugenis albast Mosoel is een etnisch diverse stad op de grens tussen het merendeels Arabisch-soennitische zuidwesten van Irak en het Koerdisch-soennitische noordoosten Deze deling is ook in de stad duidelijk Tevens heeft de stad een grote sjiitische Turkmeense populatie die in Ottomaanse tijden de meerderheid vormde Wegens haar diversiteit was de stad tijdens de Irakoorlog en tijdens de Iraakse burgeroorlog toneel van veel verzet onderling geweld en aanslagen Recente geschiedenis Tijdens de Tweede Golfoorlog 1990-1991 werd de aardolie-industrie nagenoeg vernietigd door bombardementen en raketbeschietingen Begin 1991 tijdens de na de Golfoorlog uitgebroken burgeroorlog was de stad korte tijd in handen van Koerdische rebellen en liep zij opnieuw ernstige schade op ten gevolge van de strijd Vanaf eind 2013 toen de ISIS de macht in handen kreeg over de naburige delen van Irak en Syrië zouden extremisten de lokale bevolking al hebben bedreigd en uitgebuit Zij persten onder andere winkeliers af voor geld dat voor de strijd in Syrie nodig zou zijn Ook poogden zij de Turkmenen en andere minderheden uit de stad te verjagen Op 10 juni 2014 viel Mosoel in handen van ISIS en verloren Iraakse veiligheidstroepen de controle over de stad Het Iraakse leger bleek niet in staat weerstand te bieden aan de snelle opmars van de extremisten Het leger van de Koerdische autonome regio was niet in de buurt wegens onenigheid met de Sjiitische nationale regering over de status van de stad Na enkele uren strijd verlieten Iraakse politieagenten en militairen massaal hun posten en gepantserde wagens Binnen 48 uur waren volgens de VN meer dan 500000 inwoners van de stad op de vlucht geslagen naar de Koerdische autonome regio Volgens lokale ziekenhuizen vielen zeker 200 doden en vluchtelingen spraken van lijken in de straten Naar eigen zeggen executeerde ISIS 1700 militairen De voorzitter van het Iraakse parlement riep de Koerden op om met hun leger direct versterking te komen bieden om Mosoel te bevrijden samen met het nationale leger ISIS drong het Turkse consulaat van de stad binnen en gijzelde 49 Turken waaronder de consul en drie kinderen Tevens kidnapte ISIS 31 Turkse vrachtwagenchauffeurs 40 Indiërs en 16 Georgiërs Assyrische en Armeense kerken werd door ISIS in brand gestoken In de centrale bank van Mosoel zou ISIS 300 miljoen euro hebben buitgemaakt Dit zou de organisatie de rijkste terreurgroep in de wereld maken 2000 gevangenen zouden zijn bevrijd uit een antiterrorisme-gevangenis Vanuit Mosoel namen de extremisten op 11 juni 2014 de zuidelijker gelegen steden Tikrit en Baji in Tevens namen zij controle over het grootste deel van de provincie Kirkoek ten oosten van Mosoel Op 12 juni publiceerde ISIS nieuwe wetgeving die gehanteerd zou worden in Mosoel; alle tempels tombes en graven dienen vernietigd te worden en voor overtreders van de sharia zullen zware straffen gelden als amputatie en publieke executie Later die dag bombardeerde de Iraakse luchtmacht delen van de stad als ook gebouwen in Samarra die waren ingenomen door ISIS Op 25 juni 2014 begon ISIS met het beschieten met mortieren van christelijke dorpen ten zuiden van Mosoel Hoewel ISIS eerst had beweerd dat christenen met rust gelaten zouden worden moesten tienduizenden vluchten richting Koerdisch gebied Op hetzelfde moment begon ook een aanval op islamitische en christelijke heiligdommen Zo zouden leden van ISIS het graf van de profeet Jona hebben vernietigd Zeker vijf sjiietische en soefistische moskeeën en tombes in de stad werden opgeblazen en kruisen werden in kerken vervangen door vlaggen van de terreurbeweging ISIS-strijders gingen alle wijken van de stad langs om minderheden te registreren Zij werden daarna voor de keuze gesteld ofwel "berouw" te tonen dit wil zeggen zich tot de islam te bekeren en trouw te zweren aan het kalifaat of te worden geëxecuteerd Anderen zouden voor losgeld zijn gekidnapt Ook zou ISIS dorpen ten westen van de stad richting Tel-Afar veelal bewoond door sjiieten Koerden en Turkmenen volledig uitmoorden Op 27 juni 2014 zou ISIS een eigen commandant hebben gekruisigd in de stad Op 19 juli 2014 verliet de laatste christelijke gemeenschap de stad na ruim 2000 jaar vestiging Hun huizen waren gemarkeerd met de Arabische letter N voor Nasrani volgers van de profeet van Nazareth ofwel Jezus In juli markeerde ISIS ook 50 moskeeën voor vernietiging Onder andere de 14e-eeuwse moskee voor de profeet Jirjis werd met de grond gelijk gemaakt In enkele moskeeën die werden opgeblazen troffen lokale moslims verbrande en verscheurde korans aan wat tot grote verontwaardiging leidde onder de bevolking van de stad De burgers van Mosoel proberen hun gebedshuizen te beschermen door er te overnachten zodat ISIS ze niet kan opblazen Zij zouden onder andere hebben voorkomen dat ISIS de 840 jaar oude scheve minaret een nationaal symbool opblies Op 2 augustus 2014 opende ISIS de aanval op Koerdische dorpen ten noordwesten en zuidoosten van Mosoel Met name de Jezidi-gemeenschap werd zwaar getroffen Honderden mannen en jongens zouden zijn geexecuteerd tientallen zouden door uitdroging en honger zijn overleden De bewoners van Sinjar en de dorpen in de omgeving zijn met tienduizenden de bergen in gevlucht Zij zouden daar zijn ingesloten door ISIS en geen toegang hebben tot eten en drinken Geboren Taha Yassin Ramadan 1938-2007 Iraaks politicus Sultan Hashim Ahmad al-Tai 1944 Iraaks ex-generaal en oud-politicus Ghazi al-Yawar 1958 Iraaks politicus Ibrahim Ahmad Abd al-Sattar Muhammad 1966-2010 Iraaks generaal Hawar Mulla Mohammed 1982 Iraaks voetballer Overleden Oedai Hoessein 1964-2003 oudste zoon van Saddam Hoessein Koesai Hoessein 1966-2003 jongste zoon van Saddam Hoessein De NACA National Advisory Committee for Aeronautics was een Amerikaans federaal agentschap dat werd opgericht op 3 maart 1915 om aeronautisch onderzoek te doen te promoten en te institutionaliseren Op 1 oktober 1958 werd het opgeheven; het personeel en eigendommen vormden de kern van het net gevormde NASA De NACA hield zich in eerste instantie vooral bezig met experimenten in windtunnels aan vleugelprofielen Het profiel van een vleugel is essentieel voor het vlieggedrag van vliegtuigen Zo zorgt de vleugel voor de lift van het vliegtuig maar ook voor veel weerstand Dit alles is bovendien afhankelijk van de hoek waaronder de lucht aanstroomt De NACA bedacht een systeem om de vorm van verschillende profielen aan te duiden dit wordt aangeduid met de term NACA-profiel Externe link Boeken John Henry et al Orders of Magnitude A History of the NACA and NASA 1915-1990 http wwwhqnasagov office pao History SP-4406 coverhtml De National Aeronautics and Space Administration afgekort tot NASA is een onafhankelijk agentschap van de federale overheid in de Verenigde Staten dat verantwoordelijk is voor het Amerikaanse ruimtevaartprogramma NASA voert ook onderzoek uit en coördineert onderzoek op het gebied van luchtvaart- en ruimtevaarttechniek Geschiedenis NACA De voorganger van NASA was het National Advisory Committee for Aeronautics NACA In het Nederlands Nationaal Adviescomité voor Luchtvaart Deze werd opgericht op 3 maart 1915 om onderzoek en ontwikkelingen op het gebied van luchtvaart te bevorderen Oprichting In het jaar 1957 werd in het kader van het Internationaal Geofysisch Jaar besloten een raket te bouwen die een satelliet in een baan rond de aarde kon brengen De Amerikaanse marine kreeg het contract zo'n raket te ontwikkelen Totaal onverwacht lanceerde de Sovjet-Unie op 4 oktober 1957 de Spoetnik 1 als eerste kunstmaan in een baan om de aarde Op 3 november 1957 volgde de Spoetnik 2 met aan boord het hondje Laika De vernedering was totaal toen de Amerikaanse marine zijn raket amper 30 cm van het platform kreeg waarna deze ontplofte Het was de luchtmacht die met zijn raket vier maanden later op 1 februari 1958 de eerste Amerikaanse satelliet de Explorer 1 succesvol kon lanceren President Dwight D Eisenhower zag in dat er een nationaal ruimtevaartagentschap nodig was om zulke blunders te voorkomen en vormde daarom op 1 oktober 1958 de NACA om tot NASA Ook werden er onderzoeksinstituten aan toegevoegd het Langley Aeronautical Laboratory het Ames Aeronautical Laboratory het Lewis Flight Propulsion Laboratory en twee testfaciliteiten Al gauw werd NASA uitgebreid met nog een aantal bestaande onderzoeksinstituten onder andere de ruimtevaartafdeling van het Naval Research Laboratory in Maryland het Jet Propulsion Laboratory JPL dat werd bestuurd door het California Institute of Technology en bovendien de Army Ballistic Missile Agency in Huntsville Alabama waar het team van Wernher von Braun werkte aan de ontwikkeling van grote raketten Mercury Het eerste grote project van NASA was het Mercury-programma dat tot doel had de eerste Amerikanen in de ruimte te brengen en te bewijzen dat de VS technologisch superieur was Dit lukte niet want de Sovjet-Unie was de Verenigde Staten opnieuw voor met het Vostokprogramma De Russen lanceerden Joeri Gagarin als eerste mens in een baan rond de aarde op 12 april 1961 Op 5 mei 1961 lanceerden de Amerikanen hun eerste astronaut Alan Shepard Die vlucht duurde echter slechts 15 min en 18 sec aangezien de raket niet in staat was de Mercurycapsule in een baan om de aarde te brengen NASA beschikte op dat ogenblik nog niet over grote raketten die betrouwbaar genoeg waren Kennedy's toespraak Amerika was opnieuw vernederd en het was de jonge president John F Kennedy die het initiatief nam In een beroemde speech gehouden op 12 september 1962 aan de Rice University in Houston kondigde hij aan dat Amerika een man op de maan moest zetten vóór 1970 De wereld stond versteld Een reis naar de maan zou vele malen moeilijker en gevaarlijker zijn dan een vlucht rond de aarde Men wist niet eens zeker of een mens wel zo lang in de ruimte in leven kon blijven Gemini Toch slaagde NASA er binnen enkele jaren in de ruimtewedren te domineren Nadat het eenvoudiger Mercury-programma was afgesloten werd begonnen met het Geminiprogramma Ruimtewandelingen koppelingen met ruimtetuigen die eerder waren gelanceerd de effecten van langdurige gewichteloosheid op het lichaam kortom allerlei zaken die bij een reis naar de maan om de hoek komen kijken passeerden tijdens dit project de revue en werden uit en te na beproefd De ervaring die hiermee werd opgedaan was cruciaal om het volgende ruimteschip te kunnen bouwen de Apollo Apollo Tot het Apolloprogramma was Amerika weliswaar altijd tweede geweest maar er waren nooit ernstige ongelukken gebeurd Dit veranderde op 27 januari 1967 toen tijdens een test op de grond in de capsule van Apollo 1 brand uitbrak en alle drie de astronauten Virgil Grissom Ed White en Roger Chaffee omkwamen Het ongeluk schokte Amerika Er werd een onderzoek ingesteld om herhaling te voorkomen Uit het onderzoek kwam naar voren dat een combinatie van het gebruik van zuivere zuurstof en kortsluiting door slordig afgewerkte elektriciteitsbedrading tot dit drama hadden geleid Aan stopzetting van het ruimtevaartprogramma werd niet gedacht Amerika moest zich nog steeds bewijzen tegenover de Sovjet-Unie en de doelstelling van de toen inmiddels overleden president Kennedy moest nagekomen worden Maar het ongeluk was niet voor niets geweest NASA trok haar lessen hieruit en zorgde voor een beter en veiliger werkomgeving voor haar astronauten NASA kon in december 1968 voor het eerst echt triomferen over de Sovjet-Unie met de Apollo 8-missie toen mensen voor het eerst rond de maan vlogen Na nog enkele geslaagde bemande testvluchten met Apollo 9 en 10 kon de NASA als eerste en vóór 1970 in overeenstemming met de wens van Kennedy op 20 juli 1969 met de Apollo 11 een man op de maan zetten Na Apollo 11 kwamen er nog vijf andere succesvolle maanlandingen met de Apollo 12 14 15 16 en 17 Apollo 13 bleek hierop de uitzondering toen tijdens de heenreis een zuurstoftank in het servicegedeelte van het ruimtevaartuig ontplofte en de bemanning met behulp van de motor van de maanlander LEM naar de aarde moest zien terug te keren De astronauten overleefden de missie Hoewel de Sovjet-Unie destijds ontkende bemande maanlandingen te hebben nagestreefd bleek later dat men in het diepste geheim wel degelijk had gewerkt aan een eigen maanproject De Sovjets hadden het Zond-programma om kosmonauten rond de maan te sturen Had de NASA zich aan haar vluchtschema gehouden dan zouden de Russen de Amerikanen mogelijk opnieuw voor zijn geweest NASA veranderde echter de missie van de Apollo 8 die oorspronkelijk in een baan om de aarde zou blijven in het later zo succesvol gebleken ronden van de maan De belangrijkste oorzaak van het slagen van de Amerikanen waar de Russen faalden was dat zij de Saturnus V konden bouwen het geesteskind van Wernher von Braun dat betrouwbaar genoeg bleek om deze gigantische onderneming tot een goed einde te kunnen brengen De Russen hadden een soortgelijke raket de N1 maar doordat zijn ontwerper Sergej Koroljov in het midden van de ruimterace stierf en zijn opvolger Vasili Mishin de expertise miste om het ontwerpbureau dat voor de ontwikkeling van de raket zorgdroeg goed te bestieren en er bovendien concurrentie was van twee andere constructeurs Vladimir Chelomei en Valentin Glushko die samen aan een alternatief voor de N1 werkten welke uiteindelijk overigens door een commissie van experts ten gunste van de N1 werd afgewezen kwam er van een succesvolle afronding van het project weinig terecht In 1972 werd dan ook na een vierde mislukte lancering van de N1 op 23 november van dat jaar besloten verder af te zien van pogingen om een Rus op de maan te zetten Na Apollo Na het Apollo-programma werd de geldkraan dichtgedraaid Behalve de vier vluchten in het kader van het Skylab- en het Apollo-Soyuz Test Project vonden geen bemande vluchten meer plaats Maar NASA boekte nog grote wetenschappelijke successen met onbemande ruimtevaartuigen zoals de Pioneer 10 en 11 de eerste missies naar Jupiter en Saturnus en vooral de Voyagers die naast Jupiter en Saturnus ook Uranus en Neptunus bezochten en de Vikings naar Mars Space Shuttle Uiteindelijk begon men aan de ontwikkeling van de Spaceshuttle Het ruimteveer zou doordat het vele malen hergebruikt kon worden omdat het kon landen als een vliegtuig een revolutionaire ommekeer teweegbrengen voor wat betreft het kostenaspect dat vooral bij bemande ruimtevaart aanzienlijk is Tevens zou de ruimtevaart met de introductie van het ruimteveer naast goedkoper ook een alledaagse aangelegenheid moeten worden De ontwikkeling van zo'n ingewikkeld ruimtetuig vergde opnieuw een reusachtig kapitaal dat nooit door het congres goedgekeurd zou worden Daarom ging NASA samenwerken met de Amerikaanse luchtmacht om de ontwikkelingskosten te delen De luchtmacht zou in ruil hiervoor ook gebruik kunnen maken van de Space Shuttle voor de lancering van militaire satellieten en voor andere strategische doeleinden Na jaren van ontwikkeling en testen werd op 12 april 1981 's werelds eerste herbruikbare ruimteschip Space Shuttle Columbia gelanceerd De kosten van het project bleken echter veel te laag te zijn ingeschat Bovendien bleven de resultaten achter bij de verwachtingen De Space Shuttle zou per kilogram nuttige lading vijftien keer zo goedkoop zijn als de Saturnus-raketten waarmee de Apollo-vluchten waren uitgevoerd In werkelijkheid bleek de Space Shuttle drie keer zo duur Het ruimteveer zou na landing binnen twee weken weer klaar zijn voor lancering In de praktijk bleek dat drie tot zes maanden te zijn Tot overmaat van ramp gingen twee Space Shuttles verloren de Challenger in 1986 en de Columbia in 2003 waarbij in totaal 14 ruimtevaarders het leven lieten De vluchten met de Space Shuttle kregen bij lange na niet de aandacht die de Apollo-vluchten naar de maan ten deel waren gevallen Dit ondanks het feit dat de Space Shuttle een aantal bijzonder waardevolle en interessante missies uitvoerde bijvoorbeeld de lancering van de Ruimtetelescoop Hubble en het onderhoud ervan de Chandra X-Ray Observatory en de bouw van het ISS Op vrijdag 8 juli 2011 werd de laatste spaceshuttle gelanceerd vanaf Cape Canaveral Toekomst Op 15 januari 2004 kondigde president George W Bush ambitieuze plannen aan voor de NASA één jaar na het Columbia-ongeluk Het eerste doel was de Space Shuttle aan te passen zodat deze weer in gebruik kon worden genomen en het ISS zou worden afgebouwd In 2010 zou de Shuttle dan uit de vaart worden genomen na voltooiing van het ISS mogelijk te hebben gemaakt en aan internationale overeenkomsten zou zijn voldaan NASA zou zich vervolgens moeten toeleggen op de terugkeer naar de maan beginnend met de bouw van een nieuw ruimteschip de Orion ter vervanging van het ruimteveer Orions eerste missies zouden naar het ISS voeren eerst gepland in 2014 maar inmiddels al uitgesteld tot 2018 Samen met het ruimteschip zouden nieuwe raketten worden ontwikkeld de Ares I en de Ares V De Ares I moet dienen om de Orion in een baan rond de aarde te brengen de Ares V om de maanlander te lanceren samen met een rakettrap die de Orion en de maanlander naar de maan zal schieten De eerste tests van de Ares V die vergelijkbaar is met de Saturnus V qua grootte worden rond 2018 verwacht De eerste landing op de maan in 2020 Nog later zonder specifieke datum zou NASA bemande missies naar Mars willen ondernemen De toespraak van Bush in 2004 deed denken aan die van Kennedy in 1962 toen deze aankondigde dat Amerika vóór 1970 een man op de maan moest zien te zetten Maar er waren duidelijke verschillen President Bush benadrukte dat het niet om een race ging maar om een reis samen met andere ruimtevarende landen Verder is het de vraag of 2020 werkelijk het jaar wordt waarin na vijftig jaar weer een mens op de maan landt De eerste missie van de Orion is inmiddels meerdere jaren uitgesteld omdat NASA van het Congres niet de financiële middelen krijgt waar ze om vraagt Naast budgetproblemen kunnen er ook onvoorziene technische problemen ontstaan bij de ontwikkeling van de nieuwe raketten en het ruimteschip al is het in essentie een verdere uitwerking van het Apolloproject Bovendien draagt NASA veiligheid extra hoog in het vaandel na de dodelijke ongelukken met de Space Shuttle en zal ze geen risico's nemen enkel en alleen om een datum De plannen zouden NASA de mogelijkheid bieden zich weer te profileren Hoewel de meningen van wetenschappers en politici verdeeld waren na de toespraak keurde het Congres het verhoogde budget voor NASA unaniem goed in 2004 In 2005 kreeg NASA het groene licht deze "Vision for Space Exploration VSE" of "visie voor de verkenning van de ruimte" concreet vorm te geven Verandering van doelstelling Met het aantreden van president Barack Obama in januari 2009 lijken de maan en Mars als doel echter geen prioriteit meer te hebben Nadruk zou nu komen te liggen op het langer in bedrijf houden van het ruimtestation ISS en onbemande ruimtevaart waarbij het onderzoek primair gericht zal zijn op de aarde met als zwaartepunt de bestudering van het broeikaseffect en de gevolgen hiervan voor onze planeet Projecten Veel projecten zijn worden onder leiding van NASA gerealiseerd meestal in samenwerking met bedrijven universiteiten ruimtevaartorganisaties zoals ESA en overheidsinstellingen zoals het Amerikaanse Ministerie van Defensie Een aantal voorbeelden zijn Bemande ruimtevluchten Mercuryprogramma Geminiprogramma Apolloprogramma Skylab Apollo-Soyuz Test Project Spaceshuttle Project Constellation Onbemande ruimtevluchten Mariner Pioneer Surveyor Voyager Viking Galileo Mars Pathfinder Mars Global Surveyor 2001 Mars Odyssey Stardust Stardust-NExT Mars Exploration Rovers Spirit en Opportunity New Horizons Space Technology 5 Falcon 9 Suborbitale ruimtevluchten Airborne Science Program Crash in the Desert 1984 NASA-onderdelen NASA omvat naast het hoofdkwartier in Washington DC twaalf centra en laboratoria John F Kennedy Space Center Florida Ames Research Center Moffett Field Californië Dryden Flight Research Center Edwards Californië Goddard Space Flight Center Greenbelt Maryland Jet Propulsion Laboratory nabij Pasadena Californië Lyndon B Johnson Space Center Houston Texas Langley Research Center Hampton Virginia Glenn Research Center Cleveland Ohio George C Marshall Space Flight Center Huntsville Alabama Michoud Assembly Facility New Orleans Louisiana John C Stennis Space Center Bay St Louis Mississippi Wallops Flight Facility Wallops Island Virginia Externe links Nederland is een land dat deel uitmaakt van het Koninkrijk der Nederlanden Het wordt in het westen en noorden begrensd door de Noordzee langs de oostgrens door Duitsland en in het zuiden door België De hoofdstad van Nederland is Amsterdam de regeringszetel is Den Haag De Caribische eilanden Bonaire Sint Eustatius en Saba maken als bijzondere gemeenten deel uit van het land Nederland heeft een inwonertal van en met een oppervlakte van 41543 km² een hoge bevolkingsdichtheid van Ruim 18% van het oppervlak bestaat uit water en een groot deel van het land en de bevolking bevindt zich onder zeeniveau Het land wordt beschermd tegen het water door middel van een systeem van dijken en waterwerken Door landwinning zijn polders gecreëerd Bestuurlijk is het land verdeeld in twaalf provincies Nederland werd onafhankelijk tijdens de Tachtigjarige Oorlog 1568-1648 waarin de gezamenlijke Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden tegen de Spaanse overheersing in opstand kwamen In 1579 vormden de Noordelijke Nederlanden de Unie van Utrecht waarmee een nieuwe politieke entiteit ontstond Met de Acte van Verlatinghe van 1581 werd door de gewesten van die unie de onafhankelijkheid van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden uitgeroepen die rond 1609 bij het begin van het Twaalfjarig Bestand internationale erkenning kreeg en na afloop van de Tachtigjarige Oorlog in 1648 ook van Spanje bij de Vrede van Münster Vanaf de Franse tijd 1795-1813 ontwikkelde Nederland zich tot een natiestaat aanvankelijk als het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in 1815 dat door de Belgische Revolutie in 1830 echter alweer uiteenviel Tegenwoordig is Nederland een van de meest ontwikkelde landen als 's werelds zevende economie naar bbp per hoofd van de bevolking 2009 Het bezet de vierde plaats in de index van de menselijke ontwikkeling 2013 De Nederlandse economie steunt vooral op een zeer hoog ontwikkelde land- en tuinbouwsector de dienstensector en de internationale handel met name op de doorvoer van goederen naar Duitsland Nederland is sinds 1848 een parlementaire democratie onder een constitutionele monarchie een staatsvorm waarbij de macht gedeeld wordt door de koningin de ministers en het parlement Nederland was medeoprichter van onder meer de Europese Unie de G-10 de NAVO de Wereldhandelsorganisatie en de OESO Met België en Luxemburg vormt het de Benelux Den Haag speelt een belangrijke internationale rol op juridisch gebied als locatie voor vier internationale tribunalen en Europol Naam In de Bourgondische tijd werden de Lage Landen aangeduid vanuit het oogpunt van de hertog die meestal in Vlaanderen of Brabant verbleef les pays de par deça de landen van herwaarts over Dat wilde niet veel meer zeggen dan deze landen hier direct om ons heen Dit in tegenstelling tot les pays de par delà de landen van derwaarts over de landen daar namelijk het eigenlijke Bourgondië Ook werd de benaming de lage landen bij de zee gebruikt In de vijftiende eeuw kwam de naam "Nederlanden" in gebruik In tegenstelling tot onder meer Frankrijk en Engeland had deze geen etnische oorsprong maar was het aanvankelijk een aardrijkskundige term die slechts het onderscheid aanduidde met een hoger gelegen gebied Samengestelde namen met Nieder- werden op allerlei plaatsen in het Duitse taalgebied gebruikt Niderlant was in de late middeleeuwen het gebied tussen Maas en Rijn het nu Duitse Nederrijngebied daarbij inbegrepen Het gebied dat als Oberland gedacht was begon dan ongeveer bij het hoger liggende Keulen Bij uitbreiding kon het begrip ook toepasbaar worden op de delta van Schelde Maas en Rijn waarbij het in de meervoudsvorm optrad Door het grote belang van de Lage landen werd de benaming steeds meer specifiek voor dit gebied gehanteerd Vanaf ongeveer 1490 werden hiermee ook de Bourgondisch-Habsburgse gewesten aangeduid Naast "Vlaanderen" was "de Nederlanden" vanaf halverwege de zestiende eeuw waarschijnlijk de meest gebruikte naam In het Frans was dit Pays-Bas in het Italiaans Paesi Bassi en in het Duits Niederlande In het Nederlands werd zowel het enkel- als het meervoud gebruikt terwijl in het Frans en Engels Pays Bas Low Countries uitsluitend het meervoud gebruikt werd In 1570 gebruikte de cartograaf Ortelius de benaming Neder-Germanië Neder-Duitsland De humanisten grepen terug op de naam Belgica ontleend aan Julius Caesar Na de Opstand bleven de benamingen Belgium en Nederlandt in gebruik voor zowel de Nederlanden als geheel als voor de beide afzonderlijke staten De kolonie Nieuw-Nederland Engels New Netherland heette in het Latijn Nova Belgica of Novum Belgium Voor de Spaanse en later de Oostenrijkse Nederlanden werd ook wel Belgium Regium gebruikt terwijl met Belgium Foederatum wel de Republiek der Verenigde Provinciën werd aangeduid Voor de Republiek werd in het buitenland steeds meer "Holland" als pars pro toto gebruikt zoals eerder "Vlaanderen" voor de Nederlanden Nederland werd nog in de Franse tijd en ook onder koning Willem I vertaald in het Frans als Belgique In de Franse tijd waren de officiële namen eerst de Bataafse Republiek daarna het Bataafs Gemenebest en voor de invoeging in het Franse keizerrijk het Koninkrijk Holland Geografisch overzicht Nederland ligt in het noordwesten van Europa en wordt begrensd door de Noordzee Duitsland en België De lengte van de landsgrens bedraagt 1027 km terwijl de kustlijn 451 km lang is Daarnaast behoren enkele eilanden rond de Caribische Zee tot Nederland Deze verschillen geografisch sterk van het Europese deel van Nederland en worden hier afzonderlijk behandeld Water Nederland wordt zowel in het noorden als westen omringd door de Noordzee In het noorden wordt een duinenrij gevormd door de Waddeneilanden een serie barrière-eilanden waarachter zich de ondiepe Waddenzee bevindt Middenin het land ligt het IJsselmeer de voormalige Zuiderzee een grote binnenzee die sinds de voltooiing van de Afsluitdijk in 1932 van de Waddenzee is afgesloten en sindsdien zoetwater bevat Andere zee-armen en estuaria zijn de Dollard en de Lauwers in het noorden en het Hollandsch Diep het Haringvliet het Grevelingenmeer en de Ooster- en Westerschelde in het zuidwesten De Nederlandse kust ondervindt een dubbeldaags getij waarvan de amplitude langs de kust varieert tussen 15-2 meter De wind kan hier een sterke invloed op hebben Naast de verticale waterbeweging is er ook een horizontale waterbeweging de getijstroom Door een gunstige zeewatertemperatuur van 3 °C in de winter en 16 °C in de zomer zijn vooral de Waddenzee en de Oosterschelde belangrijk als kraamkamer van onder meer schol tong en mosselen Uit de waterbalans van Nederland blijkt dat vooral de toevoer via de Rijn van belang is voor Nederland Deze voert zelfs meer dan tweemaal zoveel water aan als door neerslag wordt geleverd Een groot deel van Nederland is gevormd uit de delta van de Rijn de Maas en de Schelde De Maas en de Rijn vormen samen met de Waal de Lek en de Merwede bovendien de grote rivieren een rivierengebied dat een natuurlijke barrière tussen het noorden en zuiden van het land is De IJssel soms ook tot de grote rivieren gerekend is een vertakking van de Rijn die noordwaarts stroomt en uitmondt in het IJsselmeer Meren komen vooral in West-Nederland en Zuidwest-Friesland voor Daarnaast zijn er door het afgraven van veen voor de turfwinning vervening veel plassen ontstaan Voor de drinkwatervoorziening is met een aandeel van circa 70% vooral het grondwater van belang Uitzondering hierop is de Randstad die ondanks de aanwezigheid van een zoetwaterzak onder de duinen vooral is aangewezen op oppervlaktewater De eeuwenlange strijd tegen het water heeft een duidelijke invloed gehad op de inrichting van Nederland Door overstromingen en menselijk ingrijpen is de kustlijn in de loop van de geschiedenis aanzienlijk veranderd Ingrijpende rampen waren de stormvloed van 1134 waarbij Zeeland in een archipel veranderde de Sint-Luciavloed 1287 de Sint-Elisabethsvloed 1421 en als laatste de watersnoodramp van 1953 Bij overstromingen ontstonden nieuwe zee-armen of getijdengebieden op de plek waar eerder land lag Om het land tegen het water te beschermen worden al sinds de Middeleeuwen langs de kust en de rivieren dijken aangelegd Een ander project in de strijd tegen het water zijn de Deltawerken die zijn aangelegd tussen 1958 en 1997 Het hele Deltaplan omvatte het ophogen van meer dan 3000 kilometer zeedijk en meer dan 10000 kilometer binnendijk langs kanalen en rivieren tot deltahoogte Ook werden de zee-armen die in de loop der tijd in het zuidwesten van Nederland waren ontstaan door dijken van de zee afgesloten Een andere vorm van menselijk ingrijpen in de natuur zijn de grote stukken land die door de mens zijn drooggelegd en gewonnen op het water de zogenaamde polders Bij voormalige meren of plassen worden deze nieuwe stukken land droogmakerijen genoemd De grootste polders zijn de Zuiderzeewerken die in de 20e eeuw zijn aangelegd en gezamenlijk meer dan 2500 vierkante kilometer nieuw land beslaan Geologie Het tegenwoordige Nederlandse landschap is grotendeels gevormd in de laatste 150000 jaar De geologische structuur van de Nederlandse ondergrond wordt gekenmerkt door een serie horsten en slenken die onderdeel vormen van een grote tektonische structuur die dwars door Europa loopt van de Middellandse Zee bij Marseille tot onder de Noordzee Het zuidoosten van het land ligt boven het Beneden-Rijnslenkensysteem waar nog steeds verzakkingen in de aardkorst plaatsvinden In 1992 Roermond en 2002 Aken net over de grens vonden hier nog kleine aardbevingen plaats De Beneden-Rijnslenk gaat in het westen van Nederland over in het West-Nederlands Bekken dat op zijn beurt overgaat in vergelijkbare slenkstructuren in de ondergrond onder de Noordzee Zoals de naam van het land al aangeeft is Nederland laag gelegen Het grootste gedeelte van Nederland bestaat uit een kustvlakte die geologisch gezien tot het Noordzeebekken behoort een groot geologisch bekken waarvan de Noordzee zelf het centrale deel vormt Het Noordzeebekken vormde zich vanaf het Krijt ongeveer 60 miljoen jaar geleden Hoewel er actievere en minder actieve fasen waren vond gedurende deze tijd in dit bekken bodemdaling en sedimentatie plaats De randen van het Noordzeebekken vormden tot de mens de laatste duizend jaar een belangrijke invloed op het landschap werd een voorbeeld van een zich op natuurlijke wijze ontwikkelend kustgebied Terwijl het centrale deel van de Noordzee bedekt is door de zee zelf worden de randen opgeëist door delta's van de grote rivieren die in de zee uitmonden Op de overgang tussen water en land vormden zich door de werking van de zee stranden duinen en waddengebieden De kustvlaktes die zich door de afzetting van het riviersediment vormden bevatten ook moerassen en meren Verreweg het meeste gesteente dat in Nederland dagzoomt is afgezet tijdens het Kwartair De formaties van de Boven-Noordzee Groep vormen het grootste deel van het oppervlak van Nederland Belangrijke formaties zijn de Formatie van Naaldwijk waarvan het zand en de klei in een groot deel van het westen en het noorden van Nederland aan de oppervlakte ligt en de uit veen bestaande Formatie van Nieuwkoop Het zand van de Formatie van Boxtel is te vinden in het oosten en zuiden terwijl rond de rivieren de afzettingen van de Formatie van Echteld zijn te vinden Alleen op kleine plekken komen oudere gesteenten aan het oppervlak Een uitzondering is Zuid-Limburg waar het Krijt op veel plekken aan het oppervlak ligt Alle gesteenten uit de laatste 65 miljoen jaar het Kwartair en Tertiair samen worden in Nederland de Noordzee Supergroep genoemd Deze kan in de slenken vele tientallen kilometers dik zijn en is op de horsten ook nog steeds kilometers dik Zoals in grote delen van West-Europa bevindt zich in het Nederlandse Carboon steenkool die in Zuid-Limburg tot halverwege vorige eeuw door de mijnbouw gewonnen werd In de ondergrond van het West-Nederlands Bekken en onder de Noordzee wordt ook aardolie gewonnen hoewel dit beperkt is vergeleken met de veel grotere Noorse reserves onder de noordelijke Noordzee Er zijn twee soorten aardgas in de Nederlandse ondergrond te vinden droog aardgas dat samen met de steenkool is ontstaan voornamelijk in het Carboon en nat aardgas dat samen met aardolie is ontstaan voornamelijk in het Krijt De eerste soort komt vooral onder het land voor de tweede soort onder de Noordzee en in het West-Nederlands Bekken Het grootste Nederlandse gasreservoir is het aardgasveld van Slochteren in het noorden van het land De Slochteren Formatie maakt onderdeel uit van de Boven Rotliegend Groep Landschap Het landschap van Nederland is bijna overal vlak Geringe hoogteverschillen komen voor in het oosten en zuiden van het land grotendeels veroorzaakt tijdens de voorlaatste ijstijd het Saalien van 238000 tot 128000 jaar geleden De ijskap reikte zo ver naar het zuiden dat het noorden van Nederland door gletsjers bedekt werd Dit dwong de grote rivieren hun loop te verleggen tot de huidige oost-west lopende ligging Tegelijkertijd werkte de stuwende kracht en het gewicht van de gletsjertongen op de ondergrond Dit zorgde voor het ontstaan van een afwisseling van stuwwallen zoals de Utrechtse Heuvelrug de Veluwe de Sallandse Heuvelrug en glaciale bekkens zoals de Eemvallei en de IJsselvallei Alleen het uiterste zuiden van de provincie Limburg Zuid-Limburg vertoont significante reliëfverschillen De 323 meter hoge Vaalserberg in Limburg met als top het Drielandenpunt met Duitsland en België is de hoogste heuvel van Europees Nederland Het laagste punt van Nederland bevindt zich in de buurt van Nieuwerkerk aan den IJssel en bevindt zich 676 meter onder NAP Het Nederlandse landschap bestaat grotendeels uit cultuurlandschappen en daarnaast uit beheerde natuurgebieden In de afgelopen eeuwen is de levende natuur niet alleen veranderd maar door verkleining en versnippering van de leefgebieden en milieuvervuiling in kwaliteit en kwantiteit ook achteruitgegaan Via natuurbeleid en de activiteiten van particulieren wordt geprobeerd het tij te keren onder andere via natuurontwikkeling en het herstel van min of meer oorspronkelijke landschappen Dergelijke natuurontwikkelingsgebieden vinden we bijvoorbeeld langs de grote rivieren onder andere bij de Gelderse Poort Daarnaast zijn er in Nederland vele oudere natuurgebieden met onder meer bos duin en heide Er zijn bovendien twintig nationale parken waarvan het Zeeuws Nationaal Park Oosterschelde het grootste is en Veluwezoom en De Hoge Veluwe in Gelderland de oudste zijn Het Nederlandse landschap kan worden ingedeeld op verschillen in substraat bodem waterhuishouding en de ontginningsgeschiedenis Het grootste deel van het oppervlak van Nederland bestaat uit de Boven-Noordzee Groep Belangrijke landschapstypen zijn het duinlandschap het rivierkleilandschap het zeekleilandschap het veenlandschap het zandlandschap en het krijt-lösslandschap Andere indelingen leggen meer de nadruk op de cultuurhistorie Zo onderscheidt men bijvoorbeeld het esdorpenlandschap en het terpenlandschap In zogenaamde nationale landschappen worden belangrijke cultuurlandschappen beschermd zoals het Groene Hart in de Randstad Klimaat Nederland heeft een zogenaamd Cfb-klimaat een gematigd zeeklimaat met milde winters en koele zomers Het klimaat wordt beïnvloed door de Noordzee die het gehele jaar de temperatuur matigt waarbij zowel de dagelijkse als jaarlijkse temperatuursschommelingen toenemen richting het oosten Hoewel er de laatste decennia een stijging van de gemiddelde temperatuur is waar te nemen is door de grote natuurlijke temperatuursfluctuaties nog niet met zekerheid te zeggen of dit het gevolg is van een versterkt broeikaseffect en rechtstreeks samenhangt met de wereldwijde opwarming Met circa 1600 zonuren heeft de kust de meeste zonuren terwijl de Achterhoek met ongeveer 1450 uur de minste zonneschijn heeft Ondanks het imago van regenland regent het gemiddeld slechts 7% van de tijd In de zomer is er vooral op grasland een verdampingsoverschot maar gemiddeld is er jaarlijks een neerslagoverschot het grootst op de Veluwe Het natst zijn de Veluwe Drenthe en Zuid-Limburg het droogst het centrale deel van Limburg met minder dan 700 mm Flora en fauna De flora en fauna van Nederland zijn relatief goed onderzocht Er is een lange traditie van floristisch en faunistisch onderzoek dat tegenwoordig uitgevoerd wordt door organisaties als SOVON FLORON en De Vlinderstichting Sommige verenigingen voor natuurstudie zijn al meer dan honderd jaar actief zoals de Nederlandse Entomologische Vereniging de Vogelbescherming Nederland de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging Vereniging voor veldbiologie en de Nederlandse Mycologische Vereniging Het is bekend dat Nederland relatief erg soortenarm is deels als gevolg van de IJstijden en deels vanwege de eenvormige geografie Van de hogere plantensoorten komt de helft uitsluitend voor in twee uitzonderlijke gebieden Zuid-Limburg en Oostvoorne Het meest belangrijke natuurgebied is de Waddenzee of als alleen het landoppervlak beschouwd wordt het duingebied Menselijk ingrijpen zowel direct kap van bossen ontginningen wegenaanleg etc als indirect overbemesting heeft grote invloed op het huidige landschap de flora en de fauna Veel dier- en plantensoorten dreigen te verdwijnen Om dit te voorkomen zijn zogenaamde rode lijsten gemaakt waarop de meest bedreigde soorten staan Sommige soorten passen zich juist aan aan de menselijke cultuur zoals de merel en de koolmees In Nederland worden zogenaamde floradistricten onderscheiden op grond van verschillen in klimaat bodem en waterhuishouding; deze districten hebben eigen plantensoorten De 23e druk van de standaardflora Heukels Flora van Nederland hanteert 15 floradistricten die dan meest worden ingedeeld bij de West-Europese floraregio In Nederland komen circa 1400 soorten hogere planten voor en 600 soorten mossen Daarnaast zijn er nog duizenden soorten die tegenwoordig niet meer tot de planten worden gerekend zoals zon 4 à 5000 soorten paddenstoelen macrofungi of andere schimmels en een paar duizend soorten korstmossen en algen Ook voor een aantal dieren worden wel geografische districten onderscheiden zoals voor onder andere broedvogels In Nederland komen ruim 50 soorten zoogdieren voor zo'n 600 soorten broed- en trekvogels tientallen vissoorten ruim 50 dagvlinders bij 2000 totaal aan vlinders en duizenden ongewervelden Ondanks de geringe afmetingen heeft Nederland toch endemische dieren die alleen in Nederland voorkomen zoals de Grote vuurvlinder en Microtus oeconomus arenicola een ondersoort van de Noordse woelmuis Door de ligging in Europa en het intensieve verkeer is er een regelmatige aanvoer van adventieven die zich soms met enig succes vestigen zoals de halsbandparkiet en de driehoeksmossel maar slechts vrij zelden een permanente plaag vormen; mogelijke uitzonderingen zijn de waterpest en de bospest De soorten die hier voorkomen zijn bijna allemaal relatieve nieuwkomers van na de IJstijden; zo zijn het konijn de fazant en de tamme kastanje in historische tijden ingevoerd De hier algemene soorten zijn erg concurrentiekrachtig Er is met enig succes nieuwe natuur aangelegd met name in het gebied de Oostvaardersplassen waar veel soorten gedijen De laatste jaren wordt geprobeerd soorten die hier in historische tijden zijn uitgeroeid opnieuw in Nederland te introduceren soms met succes zoals de raaf en de bever Van andere soorten zoals de otter blijft het resultaat onzeker Dit laatste geldt ook voor een Europees project voor herintroductie van de zalm De zeearend vestigt zich zij het aarzelend op eigen gelegenheid Terugkeer van wat grotere roofdieren als de wolf en de lynx blijft controversieel Dit geldt ook voor herintroductie van plantensoorten door zaaien en herstel van natuurgebieden door ingrepen als bekalken om de verzuring tegen te gaan Caribisch Nederland Bovenwinds De eilanden Saba en Sint Eustatius behoren tot de bovenwindse eilanden van de Kleine Antillen Deze bovenwindse eilanden waartoe ook Sint Maarten behoort vormen een langgerekte groep die zich uitstrekt tussen Puerto Rico en de Venezolaanse kust De groep bestaat uit twee bogen die zijn ontstaan door subductie van de Zuid-Amerikaanse Plaat onder de Caribische Plaat De eilanden hebben hun ontstaan dan ook te danken aan vulkanische activiteit De binnenste boog waartoe Saba en Sint Eustatius behoren is vulkanisch nog enigszins actief De beide eilanden worden gedomineerd door een slapende vulkaan die het hoogste punt van ieder van de eilanden vormt The Quill op Sint Eustatius heeft een hoogte van 601 meter en het hoogste punt van Saba Mount Scenery is met 887 meter ook het hoogste punt op Nederlands grondgebied en in het gehele Koninkrijk der Nederlanden Het klimaat op beide eilanden kan afhankelijk van de hoogte in de klimaatclassificatie van Köppen worden ingedeeld als Aw tropisch savanneklimaat in de laaggelegen gebieden tot Am moessonklimaat in de hoger gelegen gebieden met Af tropisch regenwoudklimaat op Mount Scenery en wellicht ook op The Quill Benedenwinds Het eiland Bonaire maakt deel uit van de benedenwindse eilanden van de Kleine Antillen Deze eilanden die naast Bonaire ook Aruba Curaçao en de Venezolaanse eilanden omvatten liggen vlak voor de kust van Venezuela Aangenomen wordt dat ze evenals de bovenwindse eilanden van vulkanische oorsprong zijn maar alleen de oudste gesteenten zijn vulkanisch en het grootste deel van de eilanden bestaat uit kalkachtig gesteente Het klimaat op het westelijke deel van deze eilanden is vergelijkbaar met dat van het nabijgelegen vasteland semi-aride tot aride Bonaire heeft een BS-klimaat steppeklimaat in de classificatie van Köppen Geschiedenis De bewoningsgeschiedenis van Nederland is sterk verbonden met het ontstaan van de Nederlandse ondergrond De omgeving veranderde niet alleen door de verdrinkingsgeschiedenis van de Schelde Rijn Maas en Eems tijdens het Holoceen maar andersom is bewoning van grote invloed geweest op het huidige Nederlandse landschap met polders en dijken met name in de laatste 1000 jaar De noodgedwongen collectiviteit zorgde voor een bestuur en mentaliteit die mede bijdroegen tot het latere succes van de Nederlandse handel waarbij ook de geografisch gunstige ligging aan zee en waterwegen van groot belang was De Nederlandse gewesten hebben door de geschiedenis heen wisselende onderlinge relaties gehad soms samenwerkend soms rivaliserend Belangrijke keerpunten zijn de Opstand met zijn onafhankelijkheidsverklaring die vooraf ging aan een periode van grote voorspoed een lange periode van verval en in 1795 de Franse inval die het einde betekende van de Republiek Als het Koninkrijk der Nederlanden bestaat Nederland sinds 1814 en in min of meer de huidige vorm vanaf 1830 na de Belgische revolutie Pre- en protohistorie Met het einde van de laatste ijstijd begon het huidige tijdperk het Holoceen 9700 vChr heden Hierin steeg de temperatuur met een zeespiegelstijging tot gevolg en het volstromen van de Noordzee De moerassige rivierdelta die later Nederland genoemd zou worden was echter nog weinig aantrekkelijk en bewoning bleef aanvankelijk beperkt tot passerende jager-verzamelaars Vanuit Zuidwest-Azië verspreidde de landbouw zich tussen 8000 en 6700 jaar geleden over geheel Europa Als randgebied begon het neolithicum in de delta relatief laat en dan nog vooral op de hogere lössgronden Nederzettingen begonnen zich te vormen maar steden zoals die zich in het centrum van de oude wereld voorzichtig begonnen te vormen waren nog ver weg Door de introductie van nieuwe technologieën als metaalbewerking kon voedsel efficiënter vergaard worden wat een elite vrij maakte die zich bezighield met andere zaken De belangrijkste specialisatie was die van spirituele leiders die gevaren konden duiden of zelfs afwenden Rondom hen ontstonden centra van toenemende welvaart aanvankelijk om de goden tevreden te stellen Ter bescherming werden tijdelijk krijgers als leider aangesteld die echter gaandeweg meer macht verkregen Relatief egalitaire samenlevingen werden op die manier adellijk met een aristocratisch bestuur Dit gold onder meer voor de Kelten voor wie het latere Nederland een randgebied was en de La Tène-cultuur daarna ca 450 vChr tot de Romeinse periode in de eerste eeuw vChr Aangetrokken door Keltische welvaart trokken in de tweede eeuw voor Christus Germanen — waarvan overigens het onderscheid met de Kelten niet goed duidelijk is — naar het westen Met de komst van de Romeinen in 57 vChr begon de protohistorie van de Lage Landen Na aanvankelijke pogingen om het rijk uit te breiden tot aan de Elbe werd vanaf 47 nChr de Rijn de noordgrens of limes Na de onderdrukking van de Bataafse Opstand in het vierkeizerjaar 68 69 was het gedurende twee eeuwen tot ongeveer 250 rustig in de Rijnprovincies Met de opname in het Romeinse Rijk brak een periode van economische expansie en sterke bevolkingstoename de pax Romana aan Door de uitbreiding van het wegennet en de scheepvaart nam de mobiliteit en daarmee de handel toe geholpen door de toenemende beschikbaarheid van muntgeld Het Romeinse pantheon werd geïntroduceerd maar voordat het christendom de overheersende godsdienst werd was er vooral een mengelmoes van heidense culten Middeleeuwen De Germaanse druk op de limes nam echter toe De volksverhuizingen die al met al zo'n twee eeuwen duurden luidden een periode van instabiliteit in In 406 werd de Rijngrens doorbroken Er volgde een periode van neergang waarvan het Romeinse Rijk zich niet meer herstelde en een versnippering van Europa die tot op heden herkenbaar is De bevolking en de handel namen af; geld raakte in onbruik Keizer Karel de Grote 768-814 wist naast de Friezen in het noorden uiteindelijk ook de Saksen in het oosten aan zich te onderwerpen; de zogenaamde tweede kerstening vond plaats In de volgende eeuwen zou het christelijk geloof zich aanpassen en volledig doordringen in de samenleving Onder Karel de Grote waren de Lage Landen geen randgebied meer maar lagen zij nabij het centrum van het Frankische rijk Landsheerlijkheden en de opkomst van steden Het leenstelsel — waarbij vazallen bij ontbreken van een geldeconomie beloond werden door hen grond in leen te geven — verzwakte het centraal gezag Ten gevolge van invallen van de Vikingen en delingen van het Frankische Rijk was het een instabiele periode In de tiende eeuw kwam er een einde aan de invasies van Europa door Vikingen Moren en Aziatische steppevolkeren De hierop volgende stabiliteit had vanaf de elfde eeuw een expansiebeweging tot gevolg Venen en moerassen werden drooggelegd bossen gerooid en grond werd ontgonnen Door verbeteringen in de landbouw konden meer mensen zich aan het primaire productieproces onttrekken Nu de dreiging van buitenaf was weggevallen richtte de klasse van krijgers zich tegen elkaar en de lokale bevolking Een aantal feodale heren wist hun gezag uit te breiden ten koste van hun buren Uit een onoverzichtelijke lappendeken van gebiedjes ontwikkelden zich wereldlijke en geestelijke landsheerlijkheden Het graafschap Vlaanderen onder de aanvankelijk zwakke koning van Frankrijk was lange tijd het belangrijkste gewest In Lotharingen was de Duitse keizer een stuk machtiger doordat hij met het rijkskerkenstelsel bisschoppen met wereldlijke macht bedeelde en daarmee dynastievorming tegenging Desondanks groeiden de wereldlijke landsheerlijkheden vanaf ca 1100 uit tot praktisch onafhankelijke vorstendommen De bevolkingsgroei in deze periode had zijn weerslag op de handel en daarmee op de steden die vooral door hun muren een machtsfactor van betekenis werden Dit was het begin van de afbraak van het feodale stelsel De steden waren niet alleen een inkomstenbron voor de landsheer maar werden later ook een concurrerende machtsfactor In gebieden met weinig steden bleef de adel echter nog eeuwenlang een belangrijke rol spelen Er ontstond een structuur om het werk aan de dijken en sluizen te coördineren waartoe waterschappen en heemraadschappen werden opgericht Door dit alles veranderde de sociale en economische structuur en kon men zich ook gaan richten op de visserij de lakennijverheid en overzeese handel Met de groeiende macht van de burgerij werd het culturele monopolie van de Kerk doorbroken De culturele opleving in deze periode waarin ook de eerste scholen en universiteiten werden gesticht wordt wel de renaissance van de twaalfde eeuw genoemd Consolidatie De veertiende eeuw was voor Europa een periode van crises in velerlei opzicht met onder andere de Zwarte Dood 1347-1351 en de Honderdjarige Oorlog In economisch opzicht was er zelfs sprake van een algemene malaise die tot ca 1475 duurde Voor de Nederlanden ging dit echter niet op en was er eerder sprake van economische expansie Waar de positie van de Franse koning in de voorgaande eeuwen versterkt was en Frankrijk een eigen identiteit ontwikkelde ontwikkelde een sterke Duitse identiteit zich pas láng nadat dit in de Lage Landen was opgetreden Deze ontwikkeling was een van de factoren die maakte dat de Nederlanden uiteindelijk geen deel meer zouden uitmaken van het Heilige Roomse Rijk De expansiedrang van de landsheren uitte zich in verscheidene onderlinge oorlogen maar vooral de huwelijkspolitiek zorgde ervoor — vaak door toevalligheden — dat grote delen van de Lage Landen onder buitenlandse vorstenhuizen vielen Het succes van de huwelijkspolitiek bleek vooral bij de hertogen van Bourgondië Die wisten tussen 1384 en 1428 een aantal noordelijke en vrijwel alle zuidelijke gebieden voor het eerst sinds de Karolingische tijd te verenigen Onder de Bourgondiërs werd getracht meer greep te krijgen op de particularistische gewesten Ondanks de interne zwakheden en lokaal opspelende onrust profiteerden de gewesten van het wegvallen van de onderlinge rivaliteit van de voorgaande eeuwen en begon er een periode van welvaart Zestiende eeuw Ook voor de Habsburgers daarna waren de economische sterke Nederlanden van belang Onder keizer Karel V 1515-1555 werd het gebied onderdeel van het Spaanse wereldrijk Het zwaartepunt verschoof naar vooral Spanje waarbij het bestuur van de Nederlanden werd overgelaten aan een landvoogd Dat de Nederlanden deel uitmaakten van het Habsburgse rijk betekende ook dat deze gewesten betrokken raakten in reeds lang aan de gang zijnde Italiaanse Oorlogen tussen Frankrijk en de Habsburgers Frankrijk zag zich nadat Karel V ook koning van Spanje geworden was voor een groot deel omsingeld door het Habsburgse Huis De Italiaanse Oorlogen beheersten de Europese politiek tot aan 1559 en de Frans-Habsburgse rivaliteit nog twee eeuwen langer De zogenoemde XVII Provinciën werden in deze periode tot een vergaand onafhankelijke eenheid gemaakt De protestantse reformatie sloeg vanaf de jaren twintig aan in dit gebied dat al lang een kritische houding aannam ten opzichte van de rooms-katholieke Kerk In economisch en demografisch opzicht was er vanaf het einde van de vijftiende eeuw sprake van een sterke groei De oorlogen met hoge belastingen en handelsblokkades als gevolg drukten echter zwaar op de bevolking Deze keer kwam er door de reformatie en vooral de harde vervolging daarvan nog een nieuwe factor bij Dit explosieve mengsel zou leiden tot de Opstand De eerste opstand in 1567-1568 kon nog de kop ingedrukt worden maar het harde beleid riep opnieuw veel weerstand op Op 1 april 1572 slaagden de geuzen erin om Den Briel in te nemen en begon een tweede opstand Op 26 juli 1581 werd door de Staten-Generaal van de Nederlanden het op 22 juli opgestelde Plakkaat van Verlatinghe opgesteld Hierin werd Filips II afgezet als heerser van de Nederlanden Het plakkaat wordt gezien als de officiële onafhankelijksverklaring die het begin in luidde van een autonoom Nederland Ondanks dat de staatsvorm in de geschiedenis meerdere malen veranderd is wordt dit door vele toch als het begin van Nederland gezien De val van Antwerpen in 1585 bezegelde daarna in militaire zin de scheiding van de noordelijke en zuidelijke Nederlanden Bij gebrek aan een geschikte andere landsheer ontstond in 1588 de Republiek Republiek Geholpen door de imperial overstretch die Spanje ondervond kon de Republiek voorkomen heroverd te worden Sterker nog het wist maximaal te profiteren van het verschuiven van het economisch middelpunt van de Middellandse Zee naar West-Europa Waar de noordelijke Nederlanden eerder in de schaduw stonden van de zuidelijke gewesten nam Amsterdam na de val en blokkade van Antwerpen de plaats over als handelscentrum van Europa terwijl Holland de scheepvaart in Europa beheerste Hoewel de Vereenigde Oostindische Compagnie grote winsten wist te bereiken voor de aandeelhouders droeg de handel op Indië slechts in beperkte mate bij tot de winsten die vooral in de Europese handel werden bereikt De daaropvolgende Gouden Eeuw was een periode met een grotere politieke culturele en economische betekenis dan ooit daarvoor of daarna in de Nederlanden Door het economische overwicht kon Holland de Staten-Generaal domineren Zodra de belangen van Holland en Oranje niet meer overeenkwamen kon dit het bestuur volledig verlammen Hoewel de overheid protestants was bestond er vrijheid van geweten maar er was geen vrijheid van eredienst De tolerantie was heel wat groter dan elders in Europa maar het was een opportunistische die voorkwam dat men te maken kreeg met een exodus zoals het dogmatische Spanje had meegemaakt De burgerij werd de dominerende klasse terwijl de invloed van de adel en al eerder van de geestelijkheid verminderde Regenten begonnen het politieke klimaat te beheersen In 1648 werd de oorlog met Spanje beëindigd tegen de zin van stadhouder Willem II Zijn pogingen de macht naar zich toe te trekken resulteerden na zijn onverwachte dood in 1650 tot het eerste stadhouderloze tijdperk Dit tijdperk werd binnenlands gekenmerkt door de Ware Vrijheid en buitenlands door handelsoorlogen Engeland en Frankrijk waren ondertussen bevrijd van hun interne problemen en eisten hun deel van de handel en scheepvaart De daaropvolgende Eerste Engelse Oorlog werd verloren door de Republiek Hoewel de Tweede Engelse Oorlog overtuigend werd gewonnen en de Staatse vloot oppermachtig maakte werd het steeds duidelijker dat de Republiek in de problemen zou komen zodra men de grootmachten niet tegen elkaar wist uit te spelen Dit bleek in het Rampjaar Terwijl de buitenlandse troepen met een verbijsterende snelheid optrokken tot aan de waterlinie werden de gebroeders De Witt gelyncht in Den Haag waarna Willem III tot stadhouder werd benoemd De crisis gaf de orangisten de overhand Onder Willem III wist men uit de benauwde situatie te komen waarbij Michiel de Ruyter de gezamenlijke zeemacht van Frankrijk en Engeland in 1673 wist te verslaan Hierna zou Willem III zich blijven richten op het vormen van een Europese coalitie tegen het expansionisme van Lodewijk XIV In 1688 kwam het dan ook tot een Glorious Revolution na een gedurfde invasie van Willem III met een groot leger op Engels grondgebied waarbij hij zijn schoonvader Jacobus II van Engeland ten val bracht Toen Willem III ook in Engeland aan de macht was kon hij zich nog sterker richten op het bestrijden van de Franse hegemonie Hij speelde een belangrijke rol in anti-Franse coalities tijdens de Negenjarige Oorlog 1688-1697 en tot aan zijn dood in 1701 in de Spaanse Successieoorlog 1701-1713 Politiek en militair zat de Republiek in het daaropvolgende tweede stadhouderloze tijdperk op de tweede rang Economisch speelde na veertig jaar oorlog met Frankrijk de enorme staatsschuld een grote rol waarbij vooral na de Spaanse successieoorlog bleek dat de Republiek boven haar macht werkte en afhankelijk werd van Groot-Brittannië De Zeven Provinciën werden een nachtwakersstaat Waar het bestuur van het land eerder weliswaar geen democratie was geweest maar het volk wel invloed uit kon oefenen was het nu in handen van een regentenklasse die zich steeds meer afsloot Internationaal kon de politiek lange tijd gebaseerd worden op het uitspelen van de Frans-Britse tegenstellingen maar na de Zevenjarige Oorlog had zich in Europa een nieuw machtsevenwicht gevormd waardoor dit niet meer werkte en de Republiek steeds meer werd overgeleverd aan de welwillendheid van de grootmachten Met de Vierde Engelse Oorlog 1780-1784 kwam een einde aan bijna een eeuw van bondgenootschap De oorlog verliep rampzalig voor de Republiek en de binnenlandse ontevredenheid escaleerde in 1786 en 1787 onder de patriotten Op lokaal niveau begon een revolutie af te tekenen maar met een Pruisische inval kwam het tot de Oranjerestauratie Veel patriotten vluchtten naar Frankrijk waar zij een niet onbelangrijke rol hadden in de Franse Revolutie Zij zouden terugkeren naar de Republiek tijdens de Bataafse revolutie Bataafse tijd Na de Franse revolutie vielen in 1795 de Franse troepen Nederland binnen Zij bezorgden daarbij de patriotten die samen met de Franse legers weer terugkeerden alsnog de macht en vestigden de Bataafse Republiek Stadhouder Willem V vluchtte naar Engeland Binnenlands was er aanvankelijk enige onafhankelijkheid Met de Staatsregeling van 1798 werd de eerste Nederlandse grondwet ingevoerd een radicale breuk met het provincialisme en op staatkundig gebied de belangrijkste verandering sinds de Opstand Economisch gezien was er echter door de oorlog met Engeland sprake van een sterke achteruitgang Nederland veranderde in een agrarische samenleving waarbij zelfs Amsterdam een groot deel van zijn bevolking verloor In etappes werd het land daarna ingelijfd door het Franse Keizerrijk Van 1806-1810 werd Nederland het Koninkrijk Holland met Lodewijk Napoleon Bonaparte als koning In 1813 verlieten de Franse troepen het land Hoewel de rol van Oranje in de jaren daarvoor voorbij leek te zijn werd de zoon van de overleden Willem V gevraagd soeverein te worden Vooral de invoering van de Franse wetgeving en bestuur die gewestelijke en lokale verschillen had uitgewist zou echter van blijvende betekenis blijken Verenigd Koninkrijk der Nederlanden Willem I werd in 1813 soeverein vorst en in 1815 de eerste koning der Nederlanden van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden waarbij na het Congres van Wenen noord en zuid verenigd werden Daarmee was hij de tweede Nederlandse koning na Lodewijk Napoleon Bonaparte Willem I pakte de wederopbouw krachtig aan Zo liet hij talrijke kanalen graven en wegen verbeteren De in het zuiden in de Franse tijd florerende industrie werd gestimuleerd terwijl in het noorden de nadruk lag op het herstel van de handel en scheepvaart Zo voortvarend als Willem de economie stimuleerde zo conservatief was echter zijn politiek De taaldwang zorgde voor de nodige weerstand in het zuiden terwijl de katholieken vrijheid van onderwijs en godsdienst eisten en de liberalen bezwaren hadden tegen de autoritaire regeerstijl van Willem I Dit leidde tot het Monsterverbond en uiteindelijk de Belgische afscheiding Koninkrijk der Nederlanden De kostbare volhardingspolitiek van Willem I resulteerde in hoge financiële lasten Het was duidelijk dat Nederland tot de kleine mogendheden behoorde en het begon noodgedwongen met een neutraliteitspolitiek Het revolutiejaar 1848 verliep in Nederland relatief rustig omdat Willem II een nieuwe grondwet liet ontwerpen door Thorbecke De schoolstrijd zou daarna een belangrijk onderdeel van de politiek vormen waarin zich confessionele partijen begonnen te vormen in oppositie tegen het jarenlange overwicht van de liberalen Aan het einde van de negentiende eeuw kwam eindelijk de industrialisatie op gang die elders in Europa al eerder had plaatsgevonden Hierdoor werden de onderste sociale lagen van de samenleving zichtbaar als arbeidersklasse en uiteindelijk een arbeidersbeweging Naast de schoolstrijd werden uitbreiding van het kiesrecht en verbetering van de sociale omstandigheden van de arbeiders belangrijke politieke thema's Geleidelijk verdween de echte armoede terwijl arbeidsvoorwaarden een wettelijke basis kregen Er begon zich een verzuiling af te tekenen die met het burgerlijk karakter tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw de Nederlandse samenleving zou kenmerken Tijdens de Eerste Wereldoorlog wist Nederland neutraal te blijven maar het was wel het einde van de sterke economische groei Onder druk van de oorlogsomstandigheden kwam een einde aan de schoolstrijd en voor mannen werd het algemeen kiesrecht ingevoerd twee jaar later gevolgd door het vrouwenkiesrecht De sociale kwestie werd echter niet opgelost en na de vergissing van Troelstra was de positie van de socialisten ernstig verzwakt In de periode na de Eerste Wereldoorlog volgde een flinke economische opleving in Nederland en werd de infrastructuur uitgebreid en in de industriële sector groeiden enkele zeer grote bedrijven Ook begon er langzaam een sociaal stelsel te ontstaan Getracht werd ideologische tegenstellingen op te lossen met een pacificatiepolitiek wat vooral bij levensbeschouwelijke kwesties niet altijd lukte De crisis van de jaren dertig die begon in 1929 bracht na een periode van voorspoed werkloosheid die ondanks enorme staatsreserves niet grondig werd bestreden De crisis duurde in Nederland bijzonder lang om te worden gevolgd door de Tweede Wereldoorlog Dit zou uiteindelijk een toenemende invloed van de staat op de samenleving tot gevolg hebben Duitsland viel op 10 mei 1940 Nederland onverhoeds aan en Japan deed hetzelfde in Nederlands-Indië in januari 1942 De oorlog kostte in Nederland uiteindelijk tweehonderdduizend mensen het leven waaronder ruim honderdduizend Joden — 75% van de Joodse bevolking in Nederland — die werden omgebracht in vernietigingskampen Slechts een klein deel kon overleven door onder te duiken In Nederlands-Indië stierven ongeveer 3 miljoen burgers de hongerdood Tijdens de bezetting gebruikte het nationaalsocialistische bestuur Nederland als wingewest om de oorlog te ondersteunen en probeerde daarnaast de bevolking te nazificeren Er trad grootschalige collaboratie op van vrijwel het gehele overheidsapparaat en bedrijfsleven Ruim 500000 mannen werden ingezet voor dwangarbeid voornamelijk in Duitsland Vanaf de Februaristaking kreeg het verzet meer omvang terwijl dat uiteindelijk leidde tot de onderduik van 350000 Nederlanders Na de oorlog werd afstand gedaan van de falende neutraliteitspolitiek met het lidmaatschap van de VN de EG en vooral de NAVO tijdens de Koude Oorlog Nederlands-Indië ging na een onafhankelijkheidsstrijd verloren Dit gold tot zwarte Sinterklaas in 1957 niet voor de economische banden met Indonesië die naast het Marshallplan van groot belang waren voor de wederopbouw Hoewel de oorlog het land berooid en vernield achter had gelaten verliep deze wederopbouw zeer voorspoedig mede door grote Amerikaanse steun via de Marshallhulp De verzorgingsstaat kon verder uitgebreid worden In de jaren vijftig was de concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland verbeterd door de geleide loonpolitiek Het decennium daarop zag de ontdekking van de aardgasbel en met grote loonsverhogingen het begin van de consumptiemaatschappij Er ontstond een jeugdcultuur die zich juist afzette tegen de oudere generatie terwijl de seksuele moraal vrijer werd Ook andere sociale bewegingen zoals de vrouwenbeweging lieten sterk van zich horen al loopt de vrouwenemancipatie tot op heden achter ten opzichte van omringende landen Parallel aan de ontzuiling speelde zich vanaf deze periode de ontkerkelijking af Met de talloze nieuw gevormde sociale bewegingen waaronder de milieubeweging ontstonden nieuwe culturele oriëntaties Na de oliecrisis volgde een economische neergang Vooral de arbeidsintensieve industrie trok weg naar lagelonenlanden De daarop volgende grote werkloosheid sloeg vooral toe onder laag opgeleiden waaronder veel gastarbeiders die tijdens de stormachtige groei van de jaren zestig waren aangetrokken Uiteindelijk bleek de verzorgingsstaat hierdoor niet in volle omvang houdbaar te zijn In de jaren negentig trok de Nederlandse economie weer aan De hier en daar sluimerende bezorgdheid over de omvang en vaak afwijkende gewoonten van etnische minderheden werd gearticuleerd door de nieuwe politicus Pim Fortuyn Frustratie over het vermeende falende overheidsbeleid bleek nadat negen dagen na de moord op Fortuyn diens partij de LPF een ongekende verschuiving teweeg bracht in de Tweede Kamerverkiezingen van 2002 Waar in de jaren zestig universele waarden voorrang moesten krijgen werd vanaf nu weer aandacht gevraagd voor de nationale cultuur die gevaar zou lopen door enerzijds de Europese eenwording en anderzijds de grote groepen etnische minderheden De moord op Theo van Gogh leek de bevestiging van wat door Paul Scheffer is aangeduid als het het multiculturele drama van een etnische onderklasse die maar ten dele integreert met mogelijke radicaliseringstendenzen tot gevolg Terwijl de traditioneel geachte tolerantie jegens immigranten verminderde bleef deze op andere vlakken bestaan blijkens de invoering van het homohuwelijk en de relatief liberale regelgeving omtrent abortus euthanasie prostitutie en softdrugs Nationaal is er na de ontzuiling voor vele mensen geen duidelijke ideologische stroming meer waar zij zich naar kunnen richten waaraan ook het einde van de Koude Oorlog en de hiermee samenhangende verschuivingen van de internationale verhoudingen heeft bijgedragen Daarnaast zijn er de problemen met integratie die door Pim Fortuyn zijn benoemd die om een oplossing vragen Desondanks is Nederland een zeer welvarend land met een goede sociale zorg en een stabiele samenleving dat ondanks de recente politieke moorden een relatief geweldsarme ontwikkeling heeft doorgemaakt Bevolking Demografische kenmerken Nederland heeft inwoners Vergeleken met de rest van Europa is de Nederlandse bevolking de laatste anderhalve eeuw relatief snel gegroeid 3 miljoen in 1850 5 miljoen in 1900 10 miljoen in 1950 16 miljoen in 2000 Met een bevolkingsdichtheid van hoort Nederland bij de 30 dichtstbevolkte landen ter wereld Nederland telt geen enkele stad met meer dan een miljoen inwoners; wel zijn er 25 gemeenten die meer dan 100000 inwoners hebben De vier grootste steden zijn Amsterdam Rotterdam Den Haag en Utrecht alle vier gelegen in het westen van het land Daartussen en daaromheen ligt een krans van middelgrote plaatsen die tezamen de zogeheten Randstad vormen Ongeveer 40% van de Nederlandse bevolking is hier op een veel kleiner percentage van het landoppervlak geconcentreerd rondom een betrekkelijk open ruimte het zogeheten Groene Hart Zuid-Holland is met meer dan drie en een half miljoen inwoners de volkrijkste provincie van het land gevolgd door Noord-Holland en Noord-Brabant beide meer dan twee miljoen In die laatste provincie vormen de vijf steden van BrabantStad met een verzorgingsgebied van 15 miljoen mensen en 20% van de industriële productie van Nederland een andere belangrijke stedelijke regio In het oosten zijn Arnhem-Nijmegen en Twentestad twee agglomeraties van kleinere omvang alsmede het verstedelijkte zuiden van Limburg in het uiterste zuiden Maastricht-Sittard-Geleen-Heerlen-Kerkrade Deze laatstgenoemde regio vormt daarnaast ook de sterk verstedelijkte grensoverschrijdende Euregio Maas-Rijn waarin het samen met een Duits en Belgisch aangrenzend gebied circa 39 miljoen inwoners omvangt Daarnaast zijn er nog enkele steden die op regionaal niveau een belangrijke functie hebben zoals Groningen en Leeuwarden in het noorden en Maastricht in het uiterste zuiden In totaal woont 82% van de Nederlanders in een stedelijk gebied Nederland heeft door de eeuwen heen een aanzienlijke immigratie gekend die in meer of mindere mate geïntegreerd en geassimileerd zijn Volgens cijfers van het CBS van 1 januari 2005 is 809% van de bevolking Nederlands 24% Indonesisch 24% Duits 22% Turks 20% Surinaams 19% Marokkaans 08% Antilliaans en Arubaans en 60% anders In de periode 1845-1860 en de eerste 20 jaar na 1945 zijn ook aanzienlijke aantallen Nederlanders geëmigreerd vooral naar de Verenigde Staten Canada Australië Zuid-Afrika en Nieuw-Zeeland Sinds 2005 zijn de Friezen erkend als nationale minderheid onder het Kaderverdrag inzake de bescherming van nationale minderheden Talen De officiële landstaal is het Nederlands Daarnaast zijn er verschillende andere talen officieel In de provincie Friesland is het Fries een officiële taal Op het eiland Bonaire is Papiaments een officiële taal en op de eilanden Saba en Sint Eustatius is het Engels een officiële taal Deze talen worden ook op regionaal-bestuurlijk niveau gebruikt en als voertaal gebruikt op basisscholen Het Jiddisj en het Sinti-Romanes zijn in 1996 door Nederland erkend als non-territoriale talen Verder worden het Nedersaksisch en het Limburgs deels door het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden erkend als streektaal Een groot deel van de Nederlandse bevolking spreekt één of meer andere talen Verantwoordelijk hiervoor is het uitgebreide taalonderwijs; op vrijwel alle basisscholen wordt Engels onderwezen het contact met buurlanden en de aanwezigheid van allochtonen zelf Engels Duits en Frans worden door veel Nederlanders als tweede taal gesproken Veel allochtonen van de eerste en tweede generatie spreken nog hun oorspronkelijke taal Daardoor zijn er nog grote groepen Nederlanders die Indonesisch Hindi Ambonees Surinaams Turks Berbertalen Marokkaans-Arabisch Chinees Kantonees Koerdisch Kaapverdiaans Urdu en Vietnamees spreken Religie Nederland sinds het midden van de Middeleeuwen een christelijk land is tegenwoordig een van de meest ontkerkelijkte landen in Europa Waar traditioneel de katholieken en de protestanten de hoofdstromingen waren zijn deze sterk afgenomen Sinds 1989 is de onkerkelijkheid zelfs de hoofdstroming en in 2013 beschouwde 53 procent zich als niet behorend tot een godsdienstige groepering 26 procent van de Nederlanders zou zich tot de Rooms-katholieke kerk rekenen en naar schatting 16 procent is protestants 5 procent is Moslim 01 procent is Joods 04 procent boeddhist en 06 procent hindoe Parallel aan de ontkerkelijking is er een een toename van een ongebonden spirituele groep die zingeving zoekt in bewegingen als new age en vrijmetselarij Deze groep wordt in de statistieken als zonder religie gekenmerkt en maakt een kwart van de samenleving uit Bestuur en instellingen Het Koninkrijk der Nederlanden is een staat bestaande uit Nederland met grondgebied in West-Europa en het Caraïbische gebied waar zich Bonaire Saba en Sint Eustatius bevinden die staatkundig bij Nederland horen en verder de landen Aruba Curaçao en Sint Maarten De vier landen binnen het Koninkrijk zijn gelijkwaardige onderdelen van het grondgebied van het Koninkrijk De staatkundige positie van de landen binnen het Koninkrijk is echter verschillend Nederland is opgedeeld in twaalf provincies De eilanden in het Caribisch gebied zijn bijzondere gemeenten die elk afzonderlijk direct onder de verantwoordelijkheid van de landelijke overheid vallen Overheid Nederland is een constitutionele erfmonarchie en staatsrechtelijk gezien een parlementaire democratie Belangrijke mijlpalen in de politieke geschiedenis waren de grondwetsherziening van 1848 onder leiding van de liberale staatsman Thorbecke waarbij onder meer een einde werd gemaakt aan de persoonlijke regeermacht van de koning de koninklijke onschendbaarheid en de ministeriële verantwoordelijkheid voor het regeringsbeleid werden ingevoerd en het parlement meer invloed kreeg; en 1919 toen het algemeen kiesrecht werd ingevoerd De Nederlandse politiek werd lange tijd gekenmerkt door de verzuiling de opdeling van de bevolking in verschillende maatschappelijke groepen Tegelijkertijd is er een sterk streven naar het bereiken van consensus vaak aangeduid als het poldermodel In internationaal perspectief staat Nederland voorts bekend om zijn liberale beleid op het gebied van drugs prostitutie euthanasie en het homohuwelijk De hoofdstad van Nederland is Amsterdam Den Haag is echter al sinds de zestiende eeuw bijna onafgebroken de regeringszetel en de woonplaats van de vorst De verdeling van de macht is in Nederland niet geheel volgens de trias politica Het staatshoofd is sinds 30 april 2013 koning Willem-Alexander Hij volgde toen koningin Beatrix op Samen met de ministerraad vormt hij de Nederlandse regering die de uitvoerende macht in handen heeft al is de invloed van de monarch vrij beperkt De voorzitter van de ministerraad is de minister-president op dit moment Mark Rutte De ministers en de staatssecretarissen die hen bijstaan bij de leiding hun ministeries vormen tezamen het kabinet Het huidige kabinet is een kabinet dat wordt gevormd door de VVD en het PvdA Het belangrijkste adviesorgaan van de regering is de Raad van State waarvan het staatshoofd de jure de voorzitter is De wetgevende macht deelt de regering met het parlement de Staten-Generaal dat bestaat uit twee kamers Beide kamers moeten instemmen met wetgeving en kunnen ministers tot verantwoording roepen De Tweede Kamer is het lagerhuis en heeft 150 zetels die aan de hand van rechtstreekse algemene landelijke verkiezingen op basis van evenredige vertegenwoordiging voor vier jaar worden verdeeld Het hogerhuis van het parlement is de Eerste Kamer waarvan de 75 leden voor vier jaar door de leden van Provinciale Staten worden gekozen die op hun beurt wel rechtstreeks worden gekozen; in tegenstelling tot de Tweede Kamer mag ze geen wetten indienen of wijzigen maar enkel door de Tweede Kamer goedgekeurde wetten goed- of afkeuren Tot slot is er de rechterlijke macht waarvan de rechters voor het leven worden benoemd door de koningin Voor burgerlijk recht en strafrecht is de Hoge Raad der Nederlanden de hoogste rechtbank voor bestuursrecht is de Raad van State de hoogste rechtbank Politieke partijen Vanwege het meerpartijenstelsel en het grote aantal Nederlandse partijen is het sinds de achttiende eeuw nooit één partij gelukt een volledige meerderheid in het parlement te behalen Sinds de verkiezingen in 2012 telt de Tweede Kamer elf fracties Ruwweg kan gezegd worden dat het politieke systeem traditioneel werd gedomineerd door drie blokken de christendemocraten met het CDA en in zekere mate de ChristenUnie als vertegenwoordigers de sociaaldemocraten met de PvdA als grootste partij en de liberaal-democraten met de VVD als grootste partij Sinds de jaren zeventig is het systeem meer versnipperd geraakt partijen als het CDA verloren zetels en nieuwe partijen zoals D66 en GroenLinks in de jaren negentig en de SP in recente jaren boekten succes bij de verkiezingen Aan het begin van de 21e eeuw zijn er vooral ontwikkelingen geweest op het rechtse gebied In 2002 werd door Pim Fortuyn de Lijst Pim Fortuyn opgericht Deze partij behaalde zonder de kort voor de verkiezingen doodgeschoten Fortuyn dat jaar als nieuwkomer 26 zetels Ze viel echter snel weer uiteen en verdween bij de verkiezingen van 2006 helemaal uit de Tweede Kamer Datzelfde jaar werd ook de Partij voor de Vrijheid PVV opgericht die in de jaren daarna met Geert Wilders een duidelijk stempel op de politiek zou drukken Bestuursstructuur Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat waarbij de verschillende territoriale eenheden zelfstandige bevoegdheden hebben De bestuurslagen bestaan uit de rijksoverheid of centrale overheid met daaronder de twaalf provincies 411 gemeenten en 25 waterschappen De provincies zijn actief op gebieden als ruimtelijke ordening infrastructuur economie cultuur natuur en milieu Ook houden ze toezicht op de gemeenten en de waterschappen Het dagelijks bestuur van elke provincie wordt gevormd door Gedeputeerde Staten dat wordt gecontroleerd door de Provinciale Staten De Provinciale Staten worden door het volk gekozen en moeten daarna een college van Gedeputeerde Staten vormen Ook de leden van de Eerste Kamer worden door de leden van de Provinciale Staten gekozen De voorzitter van het College van Gedeputeerde Staten en van Provinciale Staten van een provincie is de commissaris van de Koning Binnen een provincie zijn de gemeenten ingedeeld De gemeenten vormen in Nederland de derde bestuurslaag Het hoogste bestuursorgaan binnen de gemeenten is de gemeenteraad die om de vier jaar wordt gekozen Het dagelijkse bestuur is het college van burgemeester en wethouders dat gevormd wordt door de wethouders die benoemd worden door de raad en door de burgemeester die op zijn beurt benoemd wordt door de Kroon De taken van het gemeentebestuur behelzen onder andere stadsontwikkeling verkeer onderwijs welzijn en sociale zaken De gemeenten krijgen het grootste deel van hun geld van de rijksoverheid de rest komt uit zaken als onroerendezaakbelasting parkeergeld en leges Binnen de gemeente zijn de deelgemeenten ingedeeld De deelgemeenten vormen de vierde bestuurslaag Het hoogste bestuursorgaan binnen de deelgemeenten is de deelgemeenteraad die gevormd wordt door portefeuillehouders die worden benoemd door de deelraad en door de voorzitter die op zijn beurt gekozen wordt door de deelraad De waterschappen staan los van de indeling in provincies en gemeenten en regelen de waterhuishouding binnen een bepaald gebied Het bestuur van een waterschap wordt gekozen door de grondeigenaren en inwoners Het buiten houden van het water is van oudsher een algemeen belang waarbij polderbewoners genoodzaakt waren samen te werken Uit die noodzakelijke samenwerking zijn de waterschappen ontstaan Justitie en politie De rechterlijke macht bestaat uit rechters en officieren van justitie die het Openbaar Ministerie vormen Rechters en leden van het Openbaar Ministerie worden door de Kroon benoemd Rechters worden voor het leven benoemd In de rechtspraak wordt een onderscheid gemaakt in strafrecht civiel of burgerlijk recht en bestuursrecht Sinds 1993 is de politie in Nederland opgedeeld in 25 regiokorpsen en een Korps Landelijke Politie Diensten KLPD In geval van een crisis wordt met de brandweer en ambulancediensten samengewerkt in de met de politieregio overeenkomende veiligheidsregio en met overige overheidsdiensten De politie viel onder de verantwoordelijkheid van twee ministeries; het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het ministerie van Justitie Na het toetreden van het Kabinet-Rutte I valt de politie onder het ministerie van Veiligheid en Justitie dat onder leiding staat van minister Ivo Opstelten Buitenlandse betrekkingen en defensie Als kernwaarden van het buitenlands beleid van de Nederlandse overheid werden in 1995 vastgesteld bevordering van Europese integratie het onderhouden van betrekkingen met de buurlanden het verzekeren van Europese veiligheid en stabiliteit en deelname aan conflictbeheersing en vredesmissies Nederland was mede-oprichter van de Europese Unie de NAVO de Verenigde Naties en de OESO en maakt daarnaast deel uit van onder andere de Benelux de Raad van Europa de West-Europese Unie WEU de Wereldbank het IMF en de Wereldhandelsorganisatie WTO Nederland is thuishaven of gastland van onder meer de volgende internationale instellingen het Internationaal Gerechtshof het Internationaal Strafhof de Europese veiligheidsorganisatie Europol en de Europese Ruimtevaartorganisatie De Nederlandse defensieorganisatie valt volledig onder het Ministerie van Defensie en bestaat uit de Koninklijke Landmacht de Koninklijke Luchtmacht de Koninklijke Marine inclusief Marine Luchtvaartdienst en Korps Mariniers en de Koninklijke Marechaussee Sinds de opkomstplicht voor de militaire dienst is opgeschort bestaat de krijgsmacht volledig uit vrijwillig dienend personeel In totaal dienen ruim 50000 mannen en vrouwen bij de krijgsmacht De regering is de opperbevelhebber van de strijdkrachten in de dagelijkse praktijk wordt die functie waargenomen door de Minister van Defensie Aan hem rapporteert de Commandant der Strijdkrachten De Commandant der Strijdkrachten geeft leiding aan de afzonderlijke krijgsmachtdelen In 2009 was Nederland het twintigste land ter wereld naar militaire uitgaven Onderwijs Onderwijs is verplicht vanaf de eerste dag van de maand nadat een kind vijf jaar is geworden tot het einde van het schooljaar waarin het kind zestien jaar is geworden De meeste kinderen gaan echter al vanaf hun vierde naar het basisonderwijs In het schooljaar waarin een kind zeventien jaar wordt is het gedeeltelijk leerplichtig en moet dan nog minstens twee dagen per week naar school Als de school een praktijkovereenkomst met een bedrijf heeft gesloten dan is één dag school per week verplicht Onderwijs kan beginnen met peuteronderwijs op een peuterspeelzaal Dan volgt primair onderwijs ofwel basisonderwijs Vervolgens is daar het secundair ofwel voortgezet onderwijs en tot slot is middelbaar beroepsonderwijs hoger beroepsonderwijs of academisch onderwijs mogelijk Er zijn diverse hogeronderwijsinstellingen en middelbare beroepsonderwijs-instellingen roc's op verschillende niveaus De Universiteit Leiden werd opgericht in 1575 en is de oudste universiteit van Nederland Er zijn veertien door de overheid bekostigde universiteiten waarvan de Universiteit van Amsterdam de Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteit Utrecht de grootste zijn Voor een vergelijking tussen de onderwijsstructuren in Nederland en Vlaanderen zie Onderwijsstructuur Vlaanderen en Nederland waar de overeenkomstige fasen van het onderwijs zo veel mogelijk naast elkaar worden geplaatst Milieubeheer Vanwege de hoge bevolkingsdichtheid de sterke industrialisatie en de intensieve landbouw heeft Nederland te maken met verschillende milieuproblemen De Hinderwet van 1875 was lange tijd de enige wet op het gebied van milieubeheer In de jaren zestig werd het publiek zich bewust van de milieuproblemen en sindsdien ontwikkelde Nederland een milieubeleid Dit richtte zich aanvankelijk op sanering maar vanaf de jaren tachtig begon men zich ook te richten op preventie en beheer Tegenwoordig vindt zo'n 70% van de regelgeving op dit gebied plaats op Europees niveau Het beleid heeft er voor gezorgd dat ondanks de economische groei op een aantal gebieden de vervuiling is afgenomen en de milieukwaliteit is verbeterd Het huidige beleid is omschreven in de Toekomstagenda milieu waarin de overheid ervoor kiest zich te concentreren op de thema's klimaatverandering luchtkwaliteit en aantasting van biodiversiteit en natuur Deze agenda bouwt voort op het laatste Nationaal Milieubeleidsplan Nationale symbolen Nationale symbolen bestaan op verschillende niveaus Zo wordt bijvoorbeeld vaak het portret van het staatshoofd aangebracht op munten en postzegels Vooral bij regerende vorstenhuizen is dit het geval Nederland vormt daarop geen uitzondering Geijkte officiële symbolen zijn met name de volgende De vlag van Nederland bestaat uit drie horizontale banen van gelijke hoogte in de kleuren rood wit en blauw De vlag dateert uit 1579 toen de onafhankelijkheid van Nederland werd uitgeroepen en werd officieel goedgekeurd in 1796 en bevestigd als nationaal embleem in 1937 Het wit en blauw zijn de livreikleuren van het Franse vorstendom Orange waar het Huis Nassau het latere Nederlandse koningshuis mee verbonden raakte zie René van Chalon Het rood was oorspronkelijk oranje naar de naam van het vorstendom maar werd in de loop van de zeventiende eeuw vervangen door vermiljoenrood dat tijdens zeeslagen makkelijker te herkennen was Op feestdagen die te maken hebben met het koningshuis of tijdens diplomatieke reizen naar het buitenland wordt ook wel een oranje wimpel boven de vlag gehangen Het Wapen van het Koninkrijk der Nederlanden is oorspronkelijk in 1815 ontworpen en in 1907 aangepast Het geblokte schild met een leeuw zwaard en pijlen is het heraldisch symbool van de Koning en het Land Het Wilhelmus is het volkslied sinds 10 mei 1932 Daarvoor was vanaf 1817 met uitzondering van een gat van 1832 tot 1833 Wien Neêrlands bloed het volkslied Informeel geldt tegenwoordig de kleur oranje in het algemeen als een symbool voor Nederland Dit komt behalve in de kleur van de kleding der vertegenwoordigende sportteams ook tot uitdrukking in de wijze waarop supporters zich in en aan het buitenland tonen Bij al deze symbolen speelt expliciet of impliciet het koningshuis een rol De vorst en het koninklijk huis vervullen zelf echter ook een belangrijke symbolische functie voor Nederland zowel institutioneel als in personam Dit is te meer het geval omdat het Huis van Oranje al meer dan vier eeuwen zijn geschiedenis deelt met het volk van Nederland Willem de Zwijger was de prins van Oranje die Nederland vanaf 1568 naar de zelfstandigheid leidde Tradities en feestdagen Nederland telt acht officiële feesten verdeeld over tien feestdagen waarvan er twee als nationale feestdag worden aangeduid De eerste is Koningsdag een dag van eenheid en saamhorigheid die gevierd wordt op 27 april de geboortedag van de huidige koning koning Willem-Alexander De andere nationale feestdag is Bevrijdingsdag op 5 mei wordt de capitulatie van het Duitse leger in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog gevierd Bevrijdingsdag is elk jaar een nationale feestdag; of het als vrije dag geldt is echter afhankelijk van de cao of de werkgever Nederland is sterk beïnvloed door het christelijke geloof en daarom staat er ook een groot aantal christelijke feesten op de feestdagenkalender Kerstmis eerste en tweede Kerstdag Goede Vrijdag Pasen eerste en tweede Paasdag Hemelvaart en Pinksteren Op deze dagen behalve Goede Vrijdag hebben de meeste Nederlanders vrij Ook Nieuwjaarsdag staat op de lijst van algemeen erkende feestdagen Voorts zijn er nog enkele tradities en feestdagen die hoewel niet officieel wel op grote schaal gevierd worden Zo worden tijdens de Nationale Dodenherdenking op 4 mei één dag voor Bevrijdingsdag alle oorlogsslachtoffers sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog herdacht Sint-Maarten is een christelijk feest maar het wordt vooral in het noorden van het land gevierd Het eveneens van oorsprong christelijke carnaval wordt voorafgaand aan aswoensdag juist het uitbundigst gevierd in het zuiden van het land Het kinderfeest Sinterklaas wordt in het hele land gevierd met als hoogtepunt de zogeheten Pakjesavond op 5 december Op Oudejaarsavond wordt het jaar 's avonds traditioneel met oliebollen de oudejaarsconference en vuurwerk afgesloten Kunst De Nederlandse schilderkunst wordt vertegenwoordigd door een groot aantal meesters De bloeiperiode vond plaats in de gouden zeventiende eeuw De bekendste schilder uit deze periode is Rembrandt maar ook andere oude Hollandse meesters als Johannes Vermeer Frans Hals en Jan Steen genieten internationale faam Hoewel de schilderkunst uit de periode erna minder bekend is is het werk van de negentiende-eeuwse postimpressionistische schilder Vincent van Gogh wel wereldberoemd geworden zij het pas na zijn dood Uit de eerste helft van de twintigste eeuw dateert de abstracte kunst van Piet Mondriaan die betrokken was bij de kunstbeweging De Stijl In 1948 werd de kunstvereniging Cobra opgericht met leden als Karel Appel en Corneille Een andere Nederlandse kunstenaar uit de twintigste eeuw is MC Escher die in zijn grafische kunstwerken veelvuldig gebruik maakte van onmogelijke objecten en gezichtsbedrog De Nederlandse literatuur bouwde vanaf de Gouden Eeuw een eigen traditie op samen met het ontstaan van een algemeen geaccepteerde standaard voor de Nederlandse taal met Joost van den Vondel en Pieter Corneliszoon Hooft als bekendste vertegenwoordigers Multatuli beschreef en bekritiseerde in de negentiende eeuw in zijn Max Havelaar de situatie in Nederlands-Indië Louis Couperus was een van de eerste Nederlandse vertegenwoordigers van het naturalisme dat als reactie op de idealistische romantiek gold Tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef Anne Frank in het Achterhuis in Amsterdam haar wereldberoemde dagboek dat na haar dood tijdens de Holocaust door haar vader werd gepubliceerd In de naoorlogse literatuur wordt vaak gesproken van de grote drie verwijzend naar Willem Frederik Hermans Harry Mulisch en Gerard Reve Andere noemenswaardige schrijvers uit deze periode zijn Jan Wolkers en Hella S Haasse Uiteraard wordt de internationale erkenning van de Nederlandse literatuur gehinderd door een taalbarrière maar de boeken van hedendaagse schrijvers als Arnon Grunberg Herman Koch en Cees Nooteboom vinden ook in het buitenland aftrek Nooteboom haalt met Duitse vertalingen van zijn werk grotere oplagen dan met het Nederlandse origineel De Nederlandse School was in de vijftiende en zestiende eeuw een grote stroming in de Renaissancemuziek Jan Pieterszoon Sweelinck en Jacob van Eyck werden internationaal bekende componisten net als in de twintigste eeuw onder meer Willem Pijper Henk Badings Lex van Delden en recente componisten als Peter Schat Tristan Keuris Simeon ten Holt en Louis Andriessen zie Lijst van Nederlandse muziek In de jaren zeventig van de twintigste eeuw kende de Nederlandse rockband Golden Earring kort wereldwijd succes op kleinere schaal waren ook groepen en artiesten als Shocking Blue Earth & Fire en George Baker succesvol Van de Nederlandse popmuziek ook wel aangeduid als nederpop zijn heden ten dage onder meer Anouk en Within Temptation bekend evenals dj's als Tiësto en Armin van Buuren Op Nederlandstalig gebied zijn verscheidene artiesten noemenswaardig van Boudewijn de Groot Rob de Nijs en Frank Boeijen uit het verleden tot BLØF Guus Meeuwis en Marco Borsato tegenwoordig Ook het levenslied is een populair muziekgenre met namen als André Hazes Frans Bauer en Jan Smit Pinkpop Lowlands en het North Sea Jazz Festival zijn enkele grote muziekfestivals Kenmerkend voor de Nederlandse architectuur zijn Hendrik Petrus Berlage de Amsterdamse School en De Stijl Cultureel en natuurlijk erfgoed Musea zoals het Rijksmuseum Amsterdam Van Gogh Museum Mauritshuis Openluchtmuseum Arnhem en Museum Boijmans Van Beuningen vormen alleen al vanwege hun aanwezigheid voor een belangrijk deel het cultureel erfgoed van Nederland Veel grotere musea zijn gevestigd in architectonisch bijzondere gebouwen en sommige zijn landschappelijk fraai gelegen zoals Paleis Het Loo en het Kröller-Müller Museum Het natuurlijk erfgoed van Nederland bestaat voor een groot deel uit het vlakke natte landschap met onder meer rivieren polders en molens Daarnaast zijn er nog natuurgerelateerde gebieden zoals de Keukenhof de Veluwe de Waddeneilanden en de Biesbosch De natuur in Nederland is sterk door de mens beïnvloed voornamelijk vanwege het waterbeheer De bekendste voorbeelden hiervan zijn de IJsselmeerpolders en de Deltawerken De molens van Kinderdijk zijn sinds 1997 Werelderfgoed Eten en drinken De traditionele Nederlandse keuken is voornamelijk beïnvloed door het agrarische leven in vroegere tijden De hoofdmaaltijd wordt in Nederland 's avonds gegeten en een typisch Nederlandse maaltijd bestaat uit een combinatie van aardappels groente en vlees Ook stoof- en stamppotten en maaltijdsoepen zijn kenmerkend voor de Nederlandse keuken Bij het ontbijt en in de middag wordt vaak brood gegeten met boter en allerlei soorten zoet en hartig broodbeleg variërend van vleeswaren en kaas tot hagelslag chocoladepasta en pindakaas; ook ontbijtgranen als muesli en cornflakes worden met melk of yoghurt als ontbijt genuttigd Bij het ontbijt en de middagmaaltijd wordt vaak koffie of thee gedronken In de koudere maanden is warme chocolademelk ook een populaire drank Bier is veruit de meest gedronken alcoholische drank in 2008 werd gemiddeld 785 liter per Nederlander gedronken Van de totale Nederlandse bierproductie in dat jaar ruim 27 miljard liter werd meer dan 16 miljard liter geëxporteerd waarmee Nederland dat jaar de grootste bierexporteur ter wereld was De Nederlandse biercultuur ontwikkelde zich de voorbije jaren sterk een groeiend aantal brouwerijen brouwde bieren in steeds meer verschillende stijlen De Edammer en Goudse kaas zijn ook buiten Nederland erg bekend Andere bekende Nederlandse gerechten en producten zijn veelal zoetigheden zoals pannenkoeken en poffertjes Limburgse vlaai stroopwafels en oliebollen Kroketten en frikandellen zijn typisch Nederlandse snacks Ook vis wordt soms als fastfood gegeten bijvoorbeeld in de vorm van haring of kibbeling stukjes vis in beslag gebakken Naast deze typisch Nederlandse gerechten zijn er echter ook veel invloeden van buitenaf Onder andere uit de Nederlands-Indische de Chinese en de Italiaanse keuken zijn gerechten overgenomen Media De belangrijkste Nederlandse dagbladen zijn De Telegraaf Algemeen Dagblad de Volkskrant NRC Handelsblad en Trouw Historisch gezien is ook het Parool dat in de Tweede Wereldoorlog als verzetskrant werd opgericht een belangrijke krant Tegenwoordig is het hoofdzakelijk gericht op de stad en regio Amsterdam Voor protestantse kerkelijke lezers zijn het Reformatorisch Dagblad en het Nederlands Dagblad bekende landelijke kranten Met Metro heeft Nederland ook een gratis krant Elsevier HP De Tijd Vrij Nederland en De Groene Amsterdammer zijn vier opiniebladen De Nederlandse televisie heeft zowel publieke als commerciële zenders Deze laatste werden toegelaten vanaf 1988 later dan in omringende landen De publieke omroep bestaat uit NPO 1 2 en 3 en voor Nederlanders in het buitenland BVN en wordt gekenmerkt door de verzuilde structuur De belangrijkste bedrijven die commerciële televisie verzorgen zijn RTL Nederland en SBS Broadcasting die samen in totaal zeven zenders beheren Enkele andere commerciële zenders zijn Nickelodeon Comedy Central en Kindernet Op radiogebied is er eveneens een groot aantal zenders Er zijn zes landelijke publieke zenders met NPO Radio 1 NPO Radio 2 en NPO 3FM als belangrijkste en verscheidene digitale en regionale publieke zenders Radio 538 Sky Radio en Q-music zijn de belangrijkste spelers in de commerciële markt In Nederland heerst een grote mate van persvrijheid zonder controle vooraf op publicaties in de geschreven pers of op radio TV en internet De begrenzing hierbij is dat wie zich schuldig maakt aan belediging discriminatie aanzetten tot haat ed de kans loopt zich achteraf te moeten verantwoorden De Mediawet zorgt voor mediapluriformiteit binnen het publieke omroepenbestel Ook kan het bevoegd gezag leeftijdsgrenzen stellen voor de toegang tot bepaalde media Sport In Nederland is voetbal de belangrijkste sport Het Nederlandse voetbalelftal won het Europees kampioenschap voetbal 1988 en behaalde op veel andere EKs en WKs ereplaatsen; voormalige voetballers als Johan Cruijff en Marco van Basten alsmede de in het buitenland werkende trainer-coach Guus Hiddink droegen eraan bij dat Nederland op dit gebied wereldwijd bekend werd Andere populaire sporten zijn onder meer hockey schaatsen wielersport paardensport volleybal handbal korfbal tennis golf en zwemmen Typisch Nederlandse sporten zijn onder meer fierljeppen kaatsen klootschieten en korfbal Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werden sportclubs en -bonden gevormd Een belangrijk figuur in de Nederlandse sportgeschiedenis is Pim Mulier die aan het eind van de 19e eeuw veel tot dan toe niet tot nauwelijks bekende sporten in Nederland introduceerde en professionaliseerde Hij was ook de initiator van de Elfstedentocht een 200 km lange schaatstocht over natuurijs langs de Friese elf steden In 1900 was het debuut van Nederland op de Olympische Spelen een feit sindsdien werden meer dan 300 medailles behaald waaronder 100 gouden Daarmee staat Nederland zeventiende op de medaillespiegel van de Olympische Spelen aller tijden Het NOCNSF is de overkoepelende sportorganisatie van de Nederlandse sportbonden en de Nederlandse vertegenwoordiger binnen de internationale sportkoepel IOC Amsterdam organiseerde de Olympische Zomerspelen 1928; in 1980 vonden de Paralympische Zomerspelen plaats in Arnhem Samen met België was Nederland gastheer van het Europees kampioenschap voetbal 2000 Voorts zijn er plannen om de Olympische Zomerspelen 2028 te organiseren Economie Economische basis Nederland is een welvarend land met een open economie die sterk leunt op de buitenlandse handel met name met Duitsland De economie wordt getypeerd door stabiele verhoudingen een matige inflatie een terughoudend financieel beleid en door zijn belangrijke rol als Europese transportader Over de gehele linie bekeken hoort Nederland tot de 20 grootste economieën van de wereld na de grootmachten als willekeurige volgorde Duitsland de Verenigde Staten het Verenigd Koninkrijk Japan en dergelijke Duitsland 252% België 146% Verenigd Koninkrijk 89% Frankrijk 84% en Italië 46% zijn de belangrijkste exportpartners van Nederland Na de Verenigde Staten en Frankrijk is Nederland ondanks zijn geringe oppervlakte in absolute omvang het derde exportland op het gebied van land- en tuinbouwproducten In de intensieve gemechaniseerde land- en tuinbouw werkt weliswaar slechts 4% van de Nederlandse beroepsbevolking maar er worden door de sector enorme hoeveelheden voedsel voor de voedselverwerkingsindustrie en de export geproduceerd De glastuinbouw is van grote omvang en vertegenwoordigt bijna de helft van de totale Europese capaciteit Ook de bloembollenteelt met de bekende bollenvelden onder andere tulpenbollenis van aanzienlijk belang Nederland is op dit gebied de voornaamste producent voor de Europese- en Noord-Amerikaanse markt De voedings- en genotmiddelenindustrie de chemische industrie de aardolie-industrie en de metaalindustrie zijn de belangrijkste industriële activiteiten in Nederland Andere belangrijke onderdelen van de economie zijn de internationale handel en het bankwezen Amsterdam is het financiële en zakencentrum van Nederland en behoorde nog in 2008 bij de grootste tien zakencentra ter wereld De Amsterdamse effectenbeurs is de locatie van de Amsterdam Exchange Index AEX en is tegenwoordig onderdeel van Euronext Sinds 1 januari 2002 is de Euro het enige wettige betaalmiddel Daarvoor werd betaald met de Nederlandse gulden In de bijzondere gemeenten Bonaire Sint Eustatius en Saba is de Amerikaanse dollar wettig betaalmiddel Energie Als hoogontwikkelde economie heeft Nederland net als andere geïndustrialiseerde landen een hoog energieverbruik 3330 PJ voor 2008 Het grootste deel hiervan wordt opgewekt met behulp van fossiele brandstoffen vooral aardolie aardgas en steenkool Afgezien van aardgas wordt dit voornamelijk geïmporteerd Een groot deel van de aardolie wordt na raffinage weer geëxporteerd Ook het aardgas uit eigen bodem wordt voor een groot deel uitgevoerd Met aardgas en in mindere mate steenkool wordt ook het grootste deel van de benodigde elektriciteit opgewekt Een beperkte bijdrage hierin wordt geleverd door duurzame energie en kernenergie en ook importeert de Nederlandse elektriciteitsmarkt via de trans-Europese energienetwerken Om in 2020 30% minder broeikasgassen uit te stoten richt het beleid zich hier op energiebesparing en duurzame energie Toerisme Nederland wordt jaarlijks door ongeveer 10 tot 11 miljoen buitenlandse toeristen bezocht Onder de belangrijkste bezienswaardigheden zijn de historische steden vooral Amsterdam de Deltawerken en het polderlandschap De Nederlandse steden gelden als belangrijke toeristische bestemming Vooral de hoofdstad Amsterdam is populair onder buitenlandse toeristen mede dankzij de coffeeshops en het prostitutiegebied de Wallen Ook de grachtengordel met een groot aantal historische bouwwerken en belangrijke musea gelden als een belangrijke bezienswaardigheid Met 49 miljoen toeristen 2007< small> is Amsterdam de op vier na meest bezochte toeristenbestemming in Europa en de op zes na grootste congresstad ter wereld Ook de andere drie grote steden hebben hun eigen kenmerken Rotterdam heeft een moderne skyline en haven Den Haag heeft de Ridderzaal Madurodam en de badplaats Scheveningen en Utrecht is bekend om zijn Domtoren Verder zijn er nog vele andere bezienswaardige steden en dorpen Er zijn historische plaatsen als Gouda Delft en Alkmaar Middelburg Veere en Maastricht en plaatsen met een folkloristisch karakter zoals Volendam Marken en de Zaanse Schans Vele grotere en middelgrote steden hebben ook een heel specifiek eigen karakter zoals Eindhoven met zijn industrieel erfgoed en de steden Groningen Breda 's-Hertogenbosch Leeuwarden en Leiden rijk aan historisch erfgoed Verder zijn er nog attractieparken zoals de Efteling Duinrell Walibi Holland en de miniatuurstad Madurodam Nederland kent verschillende dierentuinen zoals Artis en Diergaarde Blijdorp Het Waddengebied en in het bijzonder de Waddeneilanden trekken veel toerisme Transport Van groot belang voor de Nederlandse economie is de transportsector De haven van Rotterdam is de grootste van Europa en een van de grootste ter wereld Andere belangrijke havengebieden zijn Amsterdam Eemshaven en Vlissingen Terneuzen Het achterland van deze havens wordt ondersteund door een uitgebreid net van rivieren kanalen en andere waterwegen De binnenvaart en de zeevaart spelen daarom een belangrijke rol in de Nederlandse economie De rivieren Rijn Maas en Schelde die vanuit de buurlanden binnenstromen en in de Noordzee uitmonden maken Nederland al eeuwenlang een knooppunt voor de Europese binnenvaart Schiphol behoort als mainport tot 's werelds grootste internationale luchthavens Eindhoven Airport is sinds 2006 het grootste regionale vliegveld van Nederland Rotterdam The Hague Airport is het tweede regionale vliegveld van het land en fungeert ook voor koninklijke en diplomatieke ontvangsten Mede als gevolg van de hoge bevolkingsdichtheid bezit Nederland een zeer dichte infrastructuur Het autowegen- en spoorwegnet kunnen de groeiende verkeersdruk echter steeds minder goed verwerken Er is een uitgebreid wegennet van autosnelwegen en autowegen met een totale lengte van circa 116500 kilometer Vrijwel alle wegen zijn tolvrij met uitzondering van een aantal oeververbindingen Het spoorwegnet heeft een totale lengte van 2808 kilometer en is een van de drukst bereden spoornetwerken van Europa De belangrijkste vervoerder van passagiers is de NS Andere vervoerders met treinverbindingen in Nederland zijn Arriva Connexxion Syntus Breng en Veolia Het stads- en streekvervoer per bus wordt ook grotendeels gereden door deze vervoerbedrijven In enkele steden rijden lokale vervoerders en in een groot deel van het Noorden exploiteert Qbuzz de busverbindingen In de agglomeraties van Amsterdam Rotterdam Den Haag en Utrecht rijden trams en sneltrams rond Metrosystemen zijn alleen in Rotterdam en Amsterdam te vinden RandstadRail is een lightrailnetwerk rond Den Haag Zoetermeer en Rotterdam waarin een aantal tram- en metrolijnen en voormalige spoorlijnen zijn geïntegreerd Door de korte afstanden binnen de steden het vlakke landschap en de lage kosten heeft de fiets een groot aandeel in het personenverkeer Studentensteden als Groningen Nijmegen en Amsterdam kennen een fietsgebruik van 40% of meer maar ook andere steden en gemeenten kennen een hoog fietsgebruik Bejaarde fietsers zijn anders dan in veel andere landen heel gewoon Externe links Belangrijke statistieken van het Centraal Bureau voor de Statistiek Literatuur Algemeen Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite 2009 Netherlands The Encyclopædia Britannica Chicago Geologie 2005 Het Nederlandse landschap Een historisch-geografische benadering Matrijs Utrecht 2004 De vorming van het land Inleiding in de geologie en de geomorfologie Koninklijke Van Gorcum Assen 2005 Landschap in delen Overzicht van de geofactoren Koninklijke Van Gorcum Assen 2003 De ondergrond van Nederland Wolters-Noordhoff Groningen 2007 Geology of the Netherlands 354 pp Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences ISBN 978-90-6984-481-7 Afzonderlijke hoofdstukken als pdf downloadbaar http wwwknawnl Content Internet_KNAW publicaties pdf 20011075pdf Geschiedenis 1977-1983 Algemene Geschiedenis der Nederlanden Fibula-Van Dishoeck Haarlem 2006 Geschiedenis van de Nederlanden HBuitgevers Baarn Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite 2009 Low Countries history of Encyclopædia Britannica Chicago De Nederlandstalige Wikipedia is de Nederlandstalige editie van het Wikipedia-project een vrije internetencyclopedie die door vrijwilligers wordt geschreven De Nederlandstalige Wikipedia dateert van juni 2001 en was van juni 2013 tot juli 2014 gemeten naar het aantal artikelen – op de Engelstalige Wikipedia na – de grootste editie van deze internetencyclopedie Daarna werd de Nederlandstalige Wikipedia ingehaald door de Zweedstalige en eveneens terug overtroffen door de Duitstalige Wikipedia De naam Wikipedia en de servers waarop deze draait zijn eigendom van de Wikimedia Foundation Landelijke verenigingen waaronder Wikimedia Nederland en Wikimedia België vzw ondersteunen de Wikimedia Foundation binnen een bepaald geografisch gebied Beginperiode De Nederlandstalige Wikipedia begon op 19 juni 2001 vijf maanden nadat de Engelstalige van start ging Veel conventies richtlijnen en functies die zijn ontwikkeld tijdens de opbouw van deze editie zijn later overgenomen door andere taaledities waaronder de Nederlandstalige Welk artikel het eerste werd geschreven is niet meer na te gaan omdat als gevolg van databaseconversies een deel van de vroegste geschiedenis verloren is gegaan Het thans oudste artikel is definitie Op 3 augustus 2003 verscheen op de Nederlandstalige Wikipedia het 10000e artikel Groei Op 27 januari 2005 verscheen het 50000e artikel en op 14 oktober van datzelfde jaar werd de mijlpaal van 100000 artikelen bereikt Op 17 december 2011 verscheen het 1000000ste artikel op de Nederlandstalige Wikipedia Vanaf de start van de Nederlandstalige editie is het aantal artikelen dat dagelijks wordt toegevoegd geleidelijk gestegen Vanaf maart 2006 groeide de encyclopedie plotseling sterk met een piek van 1000 nieuwe artikelen per dag in mei 2006 door de inzet van een bot die in 6 weken tijd 35000 artikelen over gemeenten in Frankrijk toevoegde Hierna nam de dagelijkse groei sterk af tot een gemiddelde van ongeveer 250 nieuwe artikelen per dag< ref> Met tientallen projecten wordt getracht zo veel mogelijk artikelen aanzienlijk uit te breiden en te verbeteren In de tweede helft van 2011 was een zeer sterke groei te zien in nog geen half jaar bijna 300000 artikelen erbij Dit kwam door de herstart van een project dat beoogt alle wetenschappelijk beschreven diersoorten een eigen lemma te geven waardoor op een enkele dag soms meer dan 25000 artikelen werden aangemaakt Net als bij de toevoeging van Franse gemeenten aan de encyclopedie is hierbij gebruikgemaakt van een bot Op dit moment zijn er artikelen op de Nederlandstalige Wikipedia Waardering Van de 1000 best bezochte websites in Nederland werd nlwikipediaorg in 2006 door internetgebruikers gewaardeerd met een rapportcijfer van 81 In het naamsbekendheid- en waarderingsonderzoek van Multiscope kwam de website daarmee op een derde plaats na googlenl 83 en mailgooglecom 82 In een test van april 2008 door Personal Computer Magazine PCM haalden de Nederlandstalige en Engelstalige Wikipedia's een score van 5 op de aanwezigheid van 5 Nederland-gerelateerde trefwoorden De online-encyclopedieën Encarta 2008 en Britannica 2008 scoorden respectievelijk 1 en 2 De Nederlandstalige Wikipedia haalde een score van 25 op de aanwezigheid van 26 trefwoorden de Engelstalige 26 Encarta 2008 haalde 15 Britannica 2008 haalde 17 New York officieel The City of New York is de grootste stad van de Verenigde Staten van Amerika Dankzij de leidinggevende en invloedrijke rol in handel financiën media public relations kunst mode en educatie geldt zij als een van de belangrijkste wereldsteden De stad wordt ook wel New York City of kortweg NYC genoemd om haar te onderscheiden van de staat New York waarin zij ligt New York City is niet de hoofdstad van die staat dat is Albany De agglomeratie van New York vormt een van de grootste stedelijke gebieden op Aarde De stad is tevens de dichtstbevolkte grote stad in de Verenigde Staten VS met meer dan 95 miljoen inwoners verspreid over een gebied van 78943 km² De stad New York bestaat uit vijf boroughs of stadsdelen The Bronx Brooklyn Manhattan Queens en Staten Island Veel monumenten en wijken van de stad zijn bekend over de hele wereld en staan vaak symbool voor de VS in het algemeen Zo zijn er het Vrijheidsbeeld Wall Street verscheidene wolkenkrabbers als het Empire State Building tot in 2001 de Twin Towers en nu het nieuwe bijna voltooide One World Trade Center Vanwege de drukte en levendigheid heeft de stad de bijnaam The City That Never Sleeps "de stad die nooit slaapt" verworven Een andere populaire bijnaam is the Big Apple al is de precieze herkomst van deze bijnaam minder zeker Geschiedenis Koloniale tijd De benedenloop van de Hudson waar New York City nu ligt werd ten tijde van de ontdekking door Giovanni da Verrazzano in 1524 bewoond door ongeveer 5000 Lenape-indianen Da Verrazzano die in dienst van de Franse kroon voer noemde het gebied "Nouvelle Angoulême"< ref> Vermoedelijk zeilde hij echter niet veel verder dan de zeestraat The Narrows en de naar hem vernoemde brug Pas met de reis van Henry Hudson een Engelsman in dienst van de Nederlandse VOC werd het gebied effectief in kaart gebracht Hudson ontdekte Manhattan op 11 september 1609 en voer de stroom die nu zijn naam draagt de Hudson op tot aan het huidige Albany Hudson ontdekte vrij snel dat de pelzenhandel naar Europa een lucratieve bron van inkomsten betekende Hudson leidde maanden later verschillende Nederlandse handelschepen naar het gebied De handel tussen Nederland en de inheemse bevolking floreerde maar leidde nog niet tot permanente nederzettingen< ref> In 1624 stichtte een groep protestantse Waalse families een eerste nederzetting op het eiland Manhattan En noemde deze "Neuf-Avesnes" Nieuw Avenne De nederzetting kreeg later dan de naam Nieuw-Amsterdam In 1626 kocht Minuit Manhattan van de Indianen voor snuisterijen ter waarde van 60 gulden nu zo'n 700 euro of duizend dollar waard In de aanloop naar de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog in 1664 werd Nieuw-Amsterdam veroverd door de Engelsen die de nederzetting New York noemden naar de hertog van York Rond de stad vond gedurende de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog een aantal grote veldslagen plaats bekend als de New Yorkse veldtocht Na de Slag bij Fort Washington in Upper Manhattan in 1776 werd de stad een Britse militaire en politieke basis tot het einde van de oorlog in 1783 18e en 19e eeuw Vijf jaar na het einde van de Onafhankelijkheidsoorlog in 1788 werd New York de hoofdstad van de Verenigde Staten In 1789 werd George Washington in de Federal Hall uitgeroepen tot eerste president In dat gebouw werd in hetzelfde jaar ook de eerste bijeenkomst van het Amerikaans Congres gehouden en de Bill of Rights geschreven< ref> In 1790 was New York City Philadelphia voorbij gestreefd als grootste stad van de Verenigde Staten Philadelphia werd in dat jaar echter wel de nieuwe hoofdstad Op 17 mei 1792 tekenden 24 aandelenhandelaren onder een Buttonwood-boom aan Wall Street het Buttonwood Agreement De New York Stock Exchange was hiermee een feit al was de naam tot 1863 New York Stock & Exchange Board De stad veranderde in de 19e eeuw sterk door grootschalige immigratie en uitbreiding van de infrastructuur Voorbeelden zijn het Commissioners' Plan van 1811 om de straten in Manhattan volgens een schaakbordpatroon te projecteren en de opening van het Eriekanaal in 1819 waardoor de Atlantische haven werd verbonden met de agrarische markten van het Noord-Amerikaanse binnenland Leden van de oude handelsaristocratie lobbyden voor de aanleg van Central Park dat in 1857 het eerste naar een ontwerp aangelegde park in een Amerikaanse stad werd Onvrede over de conscriptie tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog 1861-1865 leidde in 1863 tot de Dienstplichtrellen De rellen duurde slechts enkele dagen maar er werden minstens honderd burgers gedood Op het eind van de 19e eeuw werden de eerste bovengrondse metrolijnen elevated gebouwd Samen met de spoorlijnen en tramnetten kon de stad van ver buiten de stad forensen aantrekken en groeide de gehele agglomeratie rond de stad snel In 1898 werd het hedendaagse New York City gevormd door het samengaan met Brooklyn tot dan toe een zelfstandige stad de county's New York hierbij waren delen van de Bronx in inbegrepen Richmond en het westelijke deel van de county Queens De opening van de ondergrondse metro van New York zes jaar later in 1904 droeg bij aan het een worden van de nieuwe stad 20e eeuw In de jaren 20 van de twintigste eeuw was New York City een belangrijke bestemming voor Afro-Amerikanen die gedurende de Grote Migratie het zuiden van het land verlieten Economische groei ging gepaard met de ontwikkeling van de skyline door de constructie van concurrerende wolkenkrabbers New York City werd in de vroege jaren 20 het meest verstedelijkte gebied ter wereld Begin jaren 30 werd de grens van 10 miljoen inwoners bereikt waarmee New York de eerste megastad in de geschiedenis van de mensheid werd< ref> De terugkomst van veteranen van de Tweede Wereldoorlog en nieuwe immigranten uit Europa creëerden een naoorlogse economische groei en stimuleerden de ontwikkeling van grote wijken in het oosten van Queens In 1960 werd New York getroffen door economische problemen stijgende criminaliteit en spanningen tussen rassen welke in de jaren 1970 een hoogtepunt zouden bereiken In de jaren 80 bloeide de financiële sector weer op en nam de stad mee in deze ontwikkeling Tegen de jaren 90 waren de rassenspanningen verminderd daalde de criminaliteit sterk en arriveerden er grote aantallen immigranten uit Azië en Latijns-Amerika 21e eeuw Op 11 september 2001 werd New York getroffen door een dubbele terroristische aanslag Hierbij werd een groot deel van het World Trade Center volledig vernietigd en vielen 2750 doden; van nog 24 vermisten wordt aangenomen dat ze eveneens zijn omgekomen< ref> Op de plaats waar de torens stonden schijnen elke avond twee schijnwerpers de lucht in Dit wordt het Tribute in Light genoemd Ook werd een monument over het WTC en drie andere kantoorpanden gebouwd In 2006 is de bouw van het 1 World Trade Center op de plaats van de verwoeste torens gestart De opening stond gepland voor 2013 maar werd verzet naar de zomer van 2014 In het begin van de 21e eeuw is er voor New York veel vooruitgang in milieu en onderwijs Veel bedrijven vestigen zich in New York het inwonersaantal blijft groeien en er komen meer toeristen terwijl de criminaliteit verder daalt Geografie Topografie New York City ligt in het noordoosten van de Verenigde Staten en in het zuidoosten van de staat New York centraal tussen de steden Washington DC en Boston De stad is gesitueerd aan de monding van de Hudson River waar deze een beschutte natuurlijke haven vormt voordat ze in de Atlantische Oceaan uitkomt Deze geografische voordelen hebben New York sterk geholpen in haar groei tot wereldhandelsstad Het merendeel van de stad is op de drie eilanden Manhattan Staten Island en Long Island gebouwd De schaarste aan grond voor uitbreidingen heeft in sommige gebieden een hoge tot zeer hoge bevolkingsdichtheid tot gevolg De Hudson stroomt door de Hudsonvallei Hudson Valley in de Baai van New York Tussen New York City en de stad Troy is de Hudson een estuarium< ref> Waar de Hudson de grens tussen New York City en New Jersey vormt scheidt de East River de stadsdelen The Bronx en Manhattan van Long Island Harlem River net als de East River een getijdenrivier verbindt de East- met de Hudson River en vormt zo de grens tussen Manhattan en The Bronx De kustlijn van de stad is door landaanwinning in de loop van de geschiedenis sterk veranderd Al in koloniale tijden is door de Nederlanders hiermee een aanvang gemaakt Vooral in Lower Manhattan heeft de landaanwinst veranderingen teweeggebracht diverse projecten zoals de ontwikkeling van Battery Park City in de jaren 70 en 80 van de 20e eeuw zijn er het gevolg van< ref> De totale landoppervlakte van de stad bedraagt naar schatting 78943 km² terwijl de volledige oppervlakte 12144 km² bedraagt Districten en wijken New York is ingedeeld in vijf stadsdistricten of boroughs die gelijk zijn aan vijf countys van de staat New York Deze structuur is uniek in de Verenigde Staten Opvallend is dat als deze boroughs countys steden op zich zouden zijn vier van de vijf in de top-10 van de dichtstbevolkte steden van de VS zou staan The Bronx Bronx County bevolking 1373659 Op een heel klein stukje van Manhattan Marble Hill na is The Bronx het enige deel van de stad dat zich op het Amerikaanse vasteland bevindt The Bronx staat bekend als de geboorteplaats van de rap en de hiphopcultuur< ref> Brooklyn Kings County bevolking 2528050 Manhattan New York County bevolking 1620867 is de borough met de hoogste bevolkingsdichtheid en is wereldbefaamd door de wolkenkrabbers en het grote Central Park Manhattan is het financiële centrum van de stad en er bevinden zich hoofdkantoren van vele multinationals en internationale organisaties zoals de Verenigde Naties Ook zijn er belangrijke universiteiten culturele bezienswaardigheden zoals musea het Broadway-theaterdistrict Greenwich Village en Madison Square Garden waar oa the New York Knicks thuis spelen Manhattan is te verdelen in Lower Midtown en Upper Manhattan Upper Manhattan is dan weer verdeeld in de Upper East Side en de Upper West Side van elkaar gescheiden door Central Park Het noordelijkste gedeelte heet Harlem Queens Queens County bevolking 2270338 Het zal Brooklyn in de toekomst waarschijnlijk voorbijstreven qua inwonertal Van oorsprong is Queens een verzameling dorpjes gesticht door Nederlanders Tegenwoordig wordt de borough hoofdzakelijk door middenklasse Amerikanen bewoond Het is de enige grote county in de VS waar het gemiddelde inkomen van een Afro-Amerikaan met ongeveer 52000 dollar hoger ligt dan dat van een blanke Amerikaan In Queens liggen twee grote luchthavens LaGuardia Airport en John F Kennedy International Airport JFK Staten Island Richmond County bevolking 481613 is de meest voorstedelijke borough Staten Island is met Brooklyn verbonden door de Verrazano-Narrows Bridge en met Manhattan door de gratis Staten Island Ferry die tevens geldt als een populaire toeristische attractie De Staten Island Greenbelt die centraal op Staten Island ligt en 25 km² groot is biedt zo'n 56 km wandelpaden en een van de laatste onverstoorde bossen van de stad De FDR Boardwalk gelegen langs de South Beach is met 25 km de op drie na langste boardwalk ter wereld Het eiland Manhattan is het centrum van de wereldstad New York Manhattan is door bruggen en tunnels verbonden met Brooklyn Queens en the Bronx en ook met de staat New Jersey aan de andere oever van de Hudson Elk van deze boroughs bevat tientallen of zelfs honderden wijken vaak met een heel eigen identiteit Op Manhattan zijn er diverse stadsdelen die vaak echt "dorpen in de stad" zijn Voorbeelden zijn Chinatown Greenwich Village Little Italy SoHo afkorting van South of Houston Street en TriBeCa afkorting van Triangle below Canal Street Parken New York City heeft 11000 hectare aan gemeentelijke parken en 22 kilometer aan publieke stranden Deze oppervlakte is zo groot door de duizenden hectares van het Gateway National Recreation Area onderdeel van de National Park Service dat binnen de stadsgrenzen ligt De Jamaica Bay Wildlife Refuge is het enige natuurreservaat binnen het Nationaal Park Systeem en beslaat met meer dan 3600 hectare aan water en moerassige eilanden het grootste gedeelte van de Jamaica Bay Het Central Park in Manhattan ontworpen door Frederick Law Olmsted en Calvert Vaux is met 30 miljoen bezoekers per jaar het meest bezochte park in de Verenigde Staten Het park strekt zich uit van 59th tot 110th Street en heeft een totale oppervlakte van 341 hectare Het duurde 16 jaar om het park aan te leggen In 1873 was het voltooid; in 1965 werd het officieel een historisch monument en in 1974 een New York City monument Prospect Park in Brooklyn is ook door Olmsted en Vaux ontworpen en beslaat een gebied van 36 hectare< ref> Flushing Meadows-Corona Park in Queens is het op twee na grootste park van de stad en was het toneel van de wereldtentoonstellingen van 1939 en van 1964 Bryant Park is een groene oase tussen de wolkenkrabbers van Garment District in Midtown Manhattan Klimaat New York City heeft volgens de klimaatclassificatie van Köppen een zeeklimaat omdat de temperatuur in de koudste maanden gemiddeld -15 °C is op het John F Kennedy International Airport en 0 °C in Central Park De stad heeft gemiddeld 234 zonnige dagen per jaar De zomers zijn gewoonlijk heet en vochtig met gemiddelde temperaturen van 21-25 °C De winters zijn koud maar door de ligging van de stad aan de Atlantische kust zijn de temperaturen wat minder koud dan in de binnenlanden met hoge temperaturen net boven het vriespunt en lage net onder het vriespunt De jaarlijkse regenval die redelijk gelijk is verspreid over het jaar is ongeveer 117 cm De gemiddelde sneeuwval is rond de 635 cm maar verschilt behoorlijk van jaar tot jaar De stad wordt soms getroffen door zeer hevige alles verlammende sneeuwstormen blizzards Onweersbuien welke soms heftig kunnen zijn zijn gedurende de zomermaanden een normaal verschijnsel Hoewel orkanen niet direct worden geassocieerd met New York komen ze wel voor Zo veroorzaakte in 1821 de Norfolk & Long Island-orkaan een overstroming in het zuiden van Manhattan In 1938 vernielde de New England-orkaan het oostelijke deel van de stad Milieu New York City doet het wat milieu betreft goed in vergelijking met veel andere steden Zo is het gebruik van openbaar vervoer in de stad het hoogst van gehele Verenigde Staten Daardoor is het brandstofgebruik gelijk aan het nationaal gemiddelde in de jaren 20 van de twintigste eeuw Daarmee is de stad een belangrijke bijdrager aan energiebesparing door middel van de inzet van openbaar vervoer; het maakt New York City tot een van de energiezuinigste steden van de Verenigde Staten terwijl New York City 27% van de bevolking herbergt De gemiddelde New Yorker verbruikt de helft minder elektriciteit dan een inwoner van San Francisco en slechts ruim een kwart van de hoeveelheid elektriciteit die verbruikt wordt door een inwoner van Dallas< ref> New York City richt zich ook op het gebruik van minder energie in stadskantoren en openbare gebouwen Verder is er een groot wagenpark met energiezuinige openbaarvervoersbussen met bussen die rijden op aardgas CNG en ook hybride aangedreven bussen In de stad rijden daarnaast een aantal van de eerste hybride taxi's Ondanks deze maatregelen hebben vooral de inwoners van de armste wijken door luchtvervuiling nog altijd bovengemiddeld veel last van astma en andere ademhalingsproblemen< ref> Demografie New York City is de stad met het grootste inwoneraantal in de Verenigde Staten met 8363710 inwoners op 1 juli 2008 van 73 miljoen in 1990 Twee belangrijke demografische eigenschappen zijn de bevolkingsdichtheid en de culturele diversiteit De bevolkingsdichtheid van de stad is 10194 inwoners per km² dat is de grootste dichtheid van alle gemeenten in de Verenigde Staten met een inwoneraantal hoger dan 100000 Manhattans bevolkingsdichtheid is 25846 per vierkante kilometer dat is de hoogste dichtheid van alle regio's in de Verenigde Staten< ref> New York City heeft een hoge graad van inkomensongelijkheid in 2005 lag in het rijkste censusgebied het mediane inkomen per huishouden op $188697 terwijl dit in het armste gebied $9320 bedroeg Deze borough heeft te maken met een babyboom een uniek gegeven voor een Amerikaanse stad Sinds 2000 is het aantal kinderen onder de vijf jaar in Manhattan met 32% gestegen< ref> Huiseigendom is in New York City met ongeveer 33% veel lager dan het nationale gemiddelde van 69% Religie New York City is een multiculturele stad en ook op religieus gebied is de stad heel divers Ten tijde van de Nederlandse overheersing was alleen de Nederduits Gereformeerde Kerk later Nederlandse Hervormde Kerk toegestaan Niethervormde inwoners zoals de Quakers werden zelfs vervolgd door de overheid Peter Stuyvesant vanwege hun andere religieuze opvattingen De stad was ook na de Britse overheersing en de Amerikaanse onafhankelijkheid lange tijd protestants Pas door de komst van grote groepen immigranten uit Italië en Ierland was de Rooms-katholieke kerk pas zichtbaar in het dagelijks leven Dit zorgde voor veel argwaan onder protestanten Er ontstonden vele antipaapse rellen Daarnaast vonden de protestanten de nieuwe soort immigranten een bedreiging voor hun Amerikaanse vrijheid en onafhankelijkheid omdat zij meenden dat de katholieken vooral naar het gezag van de paus zouden luisteren In de tweede helft van de 19e eeuw migreerden grote groepen Chinezen naar de stad Deze voorouders van Chinese Amerikanen bouwden in de Chinatowns eigen religieuze gebouwen Meestal waren dit Chinese tempels die een mengsel van de drie belangrijkste religies van China zijn confucianisme voorouderverering Chinees boeddhisme en daoïsme Pas in de 20e eeuw werden meerdere boeddhistische tempels daoïstische tempels en een confuciustempel Bevolkingsafkomst De bevolkingssamenstelling van New York City is bijzonder divers Gedurende de geschiedenis is de stad altijd een belangrijk aankomstpunt geweest voor nieuwe immigranten uit vele landen Het begrip melting pot smeltkroes is als eerste gebruikt om de samenstelling van de dichtbevolkte immigrantenwijken in de Lower East Side aan te duiden Tegenwoordig is 36% van de bevolking van New York geboren buiten de Verenigde Staten In de stad worden ongeveer 170 verschillende talen gesproken< ref> In het New Yorkse metropoolgebied woont de grootste Joodse gemeenschap buiten Israël In New York City wonen 1048900 Joden Dit is de grootste Joodse gemeenschap ter wereld groter dan die van Tel Aviv Ongeveer 135% van de New Yorkers is Joods Daarnaast woont ook bijna een kwart van de Indiase Amerikanen< ref> en de grootste Afro-Amerikaanse gemeenschap van alle steden in de Verenigde Staten in New York De vijf grootste etnische groepen volgens de volkstelling van 2005 zijn Puerto Ricanen Italianen West-Indiërs Dominicanen en Chinezen De Puerto Ricaanse populatie in New York City is de grootste buiten Puerto Rico< ref> Italianen emigreerden in grote aantallen naar de stad in de vroege twintigste eeuw Er zijn ook veel mensen van Ierse afkomst zij zijn de op vijf na grootste etnische groep In New York City zijn drie Chinese buurten te vinden De Chinese buurten zijn weer onder te verdelen op de jiaxiang van de Chinese Amerikanen Door sterke segregatie worden vele buurten gedomineerd door een bepaalde bevolkingsgroep Criminaliteit Sinds 2005 heeft de stad de laagste misdaadcijfers van de 25 grootste Amerikaanse steden zodat het aanzienlijk veiliger is geworden na de misdaadpieken in de jaren 80 en 90 In 2002 had New York City een van de laagste misdaadcijfers van alle Amerikaanse steden met een bevolking groter dan 100000 Gewelddadige criminaliteit in New York City daalde van 1993 tot 2005 meer dan 75% terwijl de misdaadcijfers over de gehele Verenigde Staten stegen< ref> In 2005 was het aantal gepleegde moorden op het laagste niveau sinds 1963 In het jaar 2007 werden er minder dan 500 moorden gepleegd dat was voor het eerst sinds men in 1963 de criminaliteitscijfers begon te publiceren Sociologen en criminologen zijn het niet eens over de oorzaken van de daling van de misdaadcijfers Sommigen zeggen dat het komt door de nieuwe tactieken van de New York City Police Department Anderen zoeken de oorzaak bij het afgenomen gebruik van cocaïne of bij demografische veranderingen New York City werd lange tijd geassocieerd met georganiseerde misdaad Dat begon met de Forty Thieves en de Roach Guards twee Ierse straatbendes die actief waren in de krottenwijk Five Points rond 1820 In de 20e eeuw kwam de maffia op die gedomineerd werd door de Five Families Gangs zoals de Black Spades lieten van zich horen tegen het einde van de 20e eeuw< ref> Economie Bedrijvigheid New York is een belangrijk centrum voor financiën verzekeringen vastgoed media en kunst in de Verenigde Staten en daarbuiten Samen met Londen en Tokio wordt de stad tot de financiële centra van de wereldeconomie gerekend Veel grote bedrijven hebben een hoofdkantoor in New York City waaronder 44 bedrijven uit de Fortune 500 In New York City staan enkele van de waardevolste gebouwen van het land en de wereld 450 Park Avenue werd op 2 juli 2007 verkocht voor $510 miljoen ongeveer $17100 per vierkante meter Daarmee werd het nauwelijks een maand oude record gebroken van een Amerikaans bedrijfspand aan 660 Madison Avenue dat in juni 2007 $15890 per vierkante meter opbracht Midtown Manhattan is het grootste central business district in de Verenigde Staten en bevat de grootste concentratie wolkenkrabbers van de stad Lower Manhattan is het op twee na grootste central business district in de Verenigde Staten In dit gebied liggen de New York Stock Exchange aan Wall Street en de NASDAQ 's werelds grootste effectenbeurzen gemeten naar gemiddeld dagelijks handelsvolume en marktkapitaal Vastgoedbelegging is een belangrijk onderdeel van de economie van de stad zo was de waarde in 2006 van alle bezittingen in New York City $8024 miljard De televisie- en filmindustrie is na Hollywood de grootste van het land High-hightechindustrieën zoals biowetenschap software-ontwikkeling game-ontwerp en internetdiensten zijn eveneens groeiende Deze sectoren hebben voordeel van de ligging van de stad aan het eind van meerdere trans-Atlantische glasvezelverbindingen< ref> Andere belangrijke sectoren zijn medische technologie en onderzoek non-profitinstellingen en universiteiten Productie vormt een belangrijk doch afnemend deel van de werkgelegenheid Kleding chemicaliën meubels en metaal- en voedselproducten zijn een aantal van de voornaamste producten Het is een industrie met een waarde van $5 miljard en biedt werk aan meer dan 19000 inwoners onder wie een groot aantal immigranten die nauwelijks Engels spreken Media In New York bevinden zich een aantal van de belangrijkste kranten grootste uitgeverijen succesvolste televisiestations en grootste platenmaatschappijen ter wereld Onder de gevestigde mediaconglomeraten zijn Time Warner News Corporation de Hearst Corporation en Viacom Zeven van de acht grootste reclamebureau's wereldwijd hebben een hoofdkantoor in New York Drie van de Grote Vier platenlabels Universal Sony Warner en EMI zijn gevestigd in de stad Uitgeverijen zoals Random House Simon & Schuster en Penguin Group bieden gezamenlijk werk aan ongeveer 25000 mensen< ref> Meer dan 200 kranten en 350 tijdschriften hebben een kantoor in de stad waaronder de twee grote kranten The Wall Street Journal oplage 21 miljoen en The New York Times oplage 11 miljoen Grote tabloids in de stad zijn de New York Daily News oplage 795000 en de New York Post oplage 650000 in 1801 opgericht door Alexander Hamilton De stad heeft ook een grote etnische pers met 270 kranten en tijdschriften in meer dan 40 talen< ref> El Diario La Prensa is New Yorks grootste Spaanstalige krant met een oplage van 265000 per dag The New York Amsterdam News gepubliceerd in Harlem is een prominente Afro-Amerikaanse krant Daarnaast zijn er nog een aantal kranten die alleen op de boroughs zijn gericht zoals de Brooklyn Daily Eagle en de Staten Island Advance De televisie- en filmindustrie is een belangrijke werkgever in de stad en biedt werk aan 100000 mensen De vier grote Amerikaanse zenders ABC CBS FOX en NBC hebben allemaal hun hoofdkantoor in New York Veel kabelzenders zijn ook gevestigd in de stad zoals MTV Fox News HBO en Comedy Central In 2005 werden meer dan 100 televisie shows opgenomen in New York City< ref> Toerisme Toerisme is belangrijk voor New York City met ongeveer 46 miljoen buiten- en binnenlandse toeristen in 2007< ref> De bekendste bezienswaardigheid is waarschijnlijk het Vrijheidsbeeld een belangrijke toeristische attractie en een van de bekendste iconen van de Verenigde Staten Volgens het toerismebureau kwamen in 2012 de meeste toeristen uit Canada 1063000 het Verenigd Koninkrijk 1033000 Brazillië 806000 Frankrijk 667000 Duitsland 547000 Australië 595000 China 541000 Midden-Oosten 478000 Italië 449000 en Mexico 387000< ref> Politiek en bestuur Het bestuur van New York is meer gecentraliseerd dan dat van andere Amerikaanse steden hetgeen blijkt uit de taken van het bestuur In New York City is het centrale bestuur verantwoordelijk voor het openbare onderwijs gevangenissen bibliotheken openbare veiligheid recreatiefaciliteiten riolering watervoorziening en sociale zekerheid Het budget van de stad is met $50 miljard het grootste van alle steden in de Verenigde Staten Dit budget wordt onder andere besteed aan onderwijs 31% sociale diensten 20% openbare veiligheid 13% en pensioenen 10% De stad biedt werk aan ongeveer 250000 mensen< ref> Vertegenwoordigers van de Democratische partij bekleden de meeste publieke functies in de stad Van de geregistreerde kiezers in de stad is 66% Democraat< ref> Sinds 1924 heeft geen enkele Republikein in New York een meerderheid weten te behalen bij de presidentsverkiezing of staatverkiezing Uitvoerende macht De uitvoerende macht van New York City bestaat uit de burgemeester de Public Advocate de Comptroller en de vijf presidenten van de boroughs De burgemeester is verantwoordelijk voor alle diensten van de stad politie en brandweer uitvoering van alle wetten in de stad controle over het publieke eigendom en over de meeste publieke instellingen De burgemeester wordt rechtstreeks gekozen voor een termijn van vier jaar en kan eenmaal herkozen worden Door de burgemeester worden Deputy Mayors aangesteld die assisteren bij belangrijke zaken zoals bijvoorbeeld onderwijs economie en gezondheidszorg Zij hebben echter geen recht om de burgemeester op te volgen wanneer deze zijn taken niet meer kan uitvoeren Michael Bloomberg was van 1 januari 2002 tot en met 31 december 2013 burgemeester van New York als opvolger van Rudy Giuliani Bloomberg stond bekend als Democraat maar wisselde kort voor de verkiezingen van partij en nam deel als Republikein om zo de drukke voorverkiezingen van de Democraten te kunnen vermijden Bloomberg won de verkiezingen met ongeveer de helft van de stemmen en werd in 2005 herkozen met 59% van de stemmen Bloomberg werd op 1 januari 2014 opgevolgd door Bill de Blasio De Public Advocate wordt direct gekozen en is verantwoordelijk voor het verbeteren van de relatie tussen burger en overheid Hij onderzoekt klachten omtrent stadsinstellingen bemiddelt tussen stadsinstellingen en burgers fungeert als ombudsman en adviseert de burgemeester op het gebied van gemeenschapsrelaties De Comptroller beheert de financiën en wordt ook direct gekozen door de burgers Naast het beheren van het pensioenfonds van de stad adviseert de Comptroller de burgemeester en de gemeenteraad op ieder financieel gebied De bewoners van de boroughs kiezen door middel van directe verkiezingen een Borough President Zij adviseren de burgemeester betreffende borough-gerelateerde zaken Wetgevende macht De gemeenteraad van New York City Council is de wetgevende macht De wetsvoorstellen worden aangenomen bij meerderheid en worden vervolgens naar de burgemeester gestuurd die ze kan bevestigen door zijn handtekening te plaatsen Als de burgemeester zijn veto uitspreekt over het voorstel heeft de raad 30 dagen tijd om een tweederdemeerderheid te krijgen om het voorstel alsnog in werking te laten treden De gemeenteraad is een eenkamerig orgaan en bestaat uit 51 raadsleden Zij worden door districten gekozen die ieder circa 157000 mensen tellen Raadsleden worden in het algemeen gekozen voor vier jaar behalve in jaren wanneer er een volkstelling plaatsvindt in de jaren die deelbaar zijn door twintig Dan worden de districten opnieuw bepaald en zijn er twee opeenvolgende termijnen nodig van twee jaar Rechterlijke macht De rechterlijke macht in New York bestaat uit civiele strafrechtelijke en familierechtbanken Deze rechtbanken zijn in alle boroughs aanwezig en hebben een jurisdictie voor de gehele stad De civiele rechtbank behandelt alle civiele zaken met claims tot 25000 dollar De strafrechtelijke rechtbank behandelt kleine strafrechtelijke zaken De familierechtbank behandelt zaken die kinderen en families aangaan Ernstige misdaden en grote civiele zaken worden door de New York State Supreme Court behandeld Anders dan de rest van de staat New York heeft New York City geen typische County Courts regionale rechtbanken In plaats daarvan hebben de rechtbanken jurisdictie in de vijf regio's die overeenkomen met de vijf boroughs Officiële zegel en vlag Het dat dateert uit 1686 bevat het opschrift SIGILLVM CIVITATIS NOVI EBORACI< small> wat simpelweg betekent "het Zegel van de stad New York" Eboracum was de Romeinse naam van de huidige stad York de titulaire zetel van Jacobus II als hertog van York De twee figuren stellen de gelijkheid voor tussen de oorspronkelijke Amerikanen en de kolonisten De vier molenwieken herinneren aan de Nederlandse geschiedenis van de stad als Nieuw Amsterdam De bevers en de meelzakken refereren aan de vroegste handelsgoederen van de stad Na de Amerikaanse Revolutie is boven het zegel de Amerikaanse adelaar toegevoegd Het jaartal "1625" dat onderaan het zegel wordt vermeld is het jaartal waarin de stad werd gesticht De vlag van New York City werd aangenomen in 1915 De vlag heeft blauwe witte en oranje banen; deze kleuren verwijzen naar de Nederlandse vlag die boven de stad wapperde gedurende de Nederlandse tijd In het midden van de vlag is in blauw het officiële zegel te zien Stedenbanden New York City heeft officiële jumelages met de volgende steden< ref> Boedapest Hongarije Caïro Egypte Jeruzalem Israël Johannesburg Zuid-Afrika Londen Verenigd Koninkrijk Madrid Spanje Peking China Rome Italië Santo Domingo Dominicaanse Republiek Tokio Japan Cultuur Architectuur De gebouwen die het meest worden geassocieerd met New York City zijn de wolkenkrabbers De bebouwing van New York veranderde al in de 19e eeuw van traditionele Europese laagbouw naar hoogbouw in de zakendistricten In augustus 2008 stonden er in New York City 5538 hoge gebouwen waarvan 50 wolkenkrabbers hoger dan 200 meter Het omgeven zijn door water de bevolkingsdichtheid en de hoge vastgoedprijzen in de zakendistricten zorgden voor de grootste verzameling van vrijstaande kantoor- en woontorens in de wereld< ref> In New York staan gebouwen in breed scala van architectonische stijlen Een van de meest opvallende is Woolworth Building uit 1913 een wolkenkrabber met neogotische stijlelementen die vanaf de straat goed te zien zijn Na de bouw van het Equitable Building werd de Zoning Resolution in 1916 aangenomen Deze eiste van nieuwe gebouwen dat ze trapsgewijs gebouwd zouden worden en stelde voorwaarden aan de hoogte van torens om te voorkomen dat ze te veel zonlicht weg zouden nemen< ref> Het Art deco ontwerp van het Chrysler Building uit 1930 met zijn kegelvormige top en stalen spits is een weerspiegeling van deze nieuwe eisen Het wordt door veel kenners gezien als het mooiste gebouw van New York Een goed voorbeeld van de Internationale Stijl in de Verenigde Staten is het Seagram Building 1957 De elegante brownstone-rijtjeshuizen en appartementen zijn kenmerkend voor de grote woonwijken die gebouwd werden tijdens de snelle groei van de stad tussen 1870 en 1930 Anders dan in Parijs waar eeuwenlang vrijwel uitsluitend werd gebouwd met steen uit nabije kalksteengroeven kwamen de bouwmaterialen voor New York uit verschillende groeven waardoor de gebruikte stenen variëren in structuur en kleur Typerend voor veel van de gebouwen in de stad is de aanwezigheid van houten watertorens op de daken Het bestuur verordende de installatie van watertorens voor gebouwen hoger dan zes verdiepingen omdat de hoge waterdruk die anders nodig was te vaak de leidingen zou doen barsten Musea In New York City bevinden zich talloze kleine en grote musea en galeries Het Metropolitan Museum of Art The Met opgericht in 1870 is een van de grootste en belangrijkste kunstmusea ter wereld Het bevindt zich ten oosten van Central Park De permanente collectie bevat meer dan 2 miljoen kunstwerken waaronder vele schilderijen en beeldhouwwerken van over de hele wereld Er zijn schatten uit de Klassieke Oudheid en werk van praktisch elke Europese meester alsmede een uitgebreide collectie Amerikaanse kunst Een aparte vestiging genaamd "The Cloisters" staat in Upper Manhattan en omvat middeleeuwse kunst Het Museum of Modern Art MoMA in Manhattan is een van de meest toonaangevende musea voor moderne en hedendaagse kunst ter wereld De collectie bestaat uit schilder- en beeldhouwkunst van de 20e eeuw films en foto's en een uitgebreide collectie boeken In Manhattan is ook het Museum of Arts and Design gevestigd Het Brooklyn Museum is na The Met het grootste museum van New York City en bevat 15 miljoen kunstwerken Getoond wordt Egyptische kunst hedendaagse kunst en kunst van verschillende culturen Het American Museum of Natural History AMNH opgericht in 1869 is een natuurhistorisch museum Het museum toont onder andere opgezette zoogdieren uit de hele wereld en overblijfselen van dinosaurussen en vroege voorouders van de mens In New York bevindt zich ook het Guggenheim Museum waar vooral schilderkunst van de 20e eeuw te zien is en dat mede door de bijzondere architectuur van Frank Lloyd Wright een van de belangrijkste musea voor moderne kunst ter wereld is Vanaf de 82nd tot de 104th Street loopt de Museum Mile waaraan negen musea zijn gevestigd Muziek en culturele centra New York is een centrum van de Amerikaanse muziekindustrie sinds de eerste grammofoonplaatopnames in de vroege 20e eeuw Een aantal bedrijven en organisaties van deze industrie hebben hun hoofdkantoor in New York Daarnaast zijn ook verschillende redacties van toonaangevende muziektijdschriften in New York gevestigd zoals die van rocktijdschrift Rolling Stone< ref> Carnegie Hall is een van de belangrijkste concertzalen ter wereld ze wordt vooral gebruikt voor klassieke muziek de zaal wordt geroemd om de goede akoestiek Het gebouw uit 1890 werd gebouwd door de filantroop Andrew Carnegie Het raakte in verval maar werd gerenoveerd tussen 1983 en 1995 Radio City Music Hall is een grote concert- en theaterzaal gevestigd in Rockefeller Center Het is een zeldzaam voorbeeld van art deco stijl en een belangrijke architectonische attractie< ref> Het Lincoln Center is een 61000 m² groot cultureel centrum dat plaats biedt aan verscheidene instellingen zoals bijvoorbeeld de Metropolitan Opera New York Philharmonic New York City Ballet Vivian Beaumont Theatre en de Juilliard School Theater De komst van elektrische verlichting leidde tot omvangrijke nieuwe theaterproducties In de jaren 80 van de negentiende eeuw ontwikkelde zich in de theaters op Broadway en langs 42nd Street een nieuw soort voorstelling die bekend werd als de Broadway-musical Deze producties vertolkten de gevoelens van de talloze nieuwe immigranten Het waren gespeelde belevenissen ondersteund door zang en dans In de liederen waren hoop en ambitie veel voorkomende thema's Tegenwoordig zijn de 39 grootste theaters in New York gezamenlijk bekend onder de naam "Broadway" vernoemd naar de grote straat die dwars door de theaterwijk loopt< ref> Kleinere theaters met tussen 100 en 500 stoelen worden off-Broadway en als ze minder dan 100 stoelen hebben off-off-Broadway genoemd Sport New York City heeft teams in de vier grote Noord-Amerikaanse professionele sportcompetities New York is een van de weinige plaatsen in de Verenigde Staten waar honkbal populairder is dan American football< ref> Er zijn veertien World Series toernooien een toernooi tussen de kampioenen van de twee honkbalcompetities de American League en de National League geweest tussen honkbalteams uit New York City De twee huidige honkbalteams uit New York in de overkoepelende Major League Baseball zijn de New York Yankees en de New York Mets De Yankees hebben 27 World Series titels gewonnen wat de Yankees het meest succesvolle honkbalteam ooit maakt in de Major League Baseball en de Mets twee De Yankees speelden tot 2008 hun thuiswedstrijden in het oude Yankee Stadium In april 2009 werd het nieuwe Yankee Stadium geopend in de Bronx De Mets spelen de thuiswedstrijden in het Shea Stadium in Queens Ooit was de stad ook thuisbasis van de New York Giants tegenwoordig de San Francisco Giants en de Brooklyn Dodgers tegenwoordig de Los Angeles Dodgers Beide teams gingen naar Californië in 1958 Met American football wordt de stad in de National Football League vertegenwoordigd door de New York Jets en New York Giants officieel de New York Football Giants Beide teams spelen hun thuiswedstrijden in het Giants Stadium dat aan de overzijde van de Hudson in New Jersey ligt De ijshockeyclub New York Rangers vertegenwoordigt de stad in de National Hockey League In het metropoolgebied zijn nog twee andere teams New Jersey Devils en de New York Islanders die op Long Island spelen Met voetbal wordt New York vertegenwoordigd door Red Bull New York in de Major League Soccer Ook de "Red Bulls" spelen hun thuiswedstrijden in het Giants Stadium in New Jersey In de National Basketball Association speelt de basketbalclub New York Knicks en in de Women's National Basketball Association speelt het team New York Liberty dat de vrouwelijke tegenhanger is van de Knicks In het metropoolgebied bevindt zich ook nog het NBA team New Jersey Nets In wereldstad New York worden nog vele andere sportevenementen georganiseerd In Queens in het Flushing Meadows-Corona Park wordt de US Open gehouden een van de vier belangrijke Grandslamtoernooien De New York City Marathon is 's werelds grootste met de meeste lopers die de eindstreep halen Vanwege zijn populariteit is er een limiet gesteld van 37000 deelnemers Eten en drinken De eetcultuur van New York is erg beïnvloed door de immigranten die in groten getale naar de stad zijn gekomen Zij introduceerden tal van gerechten Oost-Europeanen en Italianen maakten de stad beroemd om zijn bagels kwarktaart en pizza In New York zijn veel verschillende eetgelegenheden van ontbijtbars en cafés tot bistros en restaurants Amerikaans of buitenlands van goedkoop tot heel chic Het aantal buitenlandse eetgelegenheden is ook zeer divers zo zijn er Italiaanse Franse Spaanse Duitse Russische Engelse Griekse Marokkaanse Chinese Indiase en Japanse restaurants Een aantal restaurants is in de Michelingids van Noord-Amerika 2005 bekroond met drie sterren Massaal aanwezig zijn ook de diverse ketens van fastfoodrestaurants zoals McDonalds Burger King Pizza Hut en Kentucky Fried Chicken Verder vormt de koffieketen Starbucks een bekend onderdeel van het straatbeeld Onderwijs Ongeveer 11 miljoen scholieren krijgen in New York City les in meer dan 1200 openbare basis- en middelbare scholen Hoewel er ongeveer 594000 studenten in New York City zijn het meest van alle steden in de VS wordt de stad niet vaak een studentenstad genoemd Hoger onderwijs wordt onder andere aangeboden door de City University of New York die de op twee na grootste openbare universiteit van het land is Daarnaast is er nog een aantal particuliere instellingen zoals de Columbia-universiteit en de New York University De New York Public Library heeft de grootste collectie boeken van alle bibliotheken in het land De in 1895 opgerichte bibliotheek heeft 87 vestigingen verspreid over Manhattan the Bronx en Staten Island Wanneer deze drie worden beschouwd als één bibliotheek dan bestaat deze uit 208 vestigingen met meer dan 30 miljoen boeken Onder de New York Public Library valt ook een aantal onderzoeksbibliotheken zoals het Arthur Schomburg Center for Research in Black Culture Gezondheidszorg Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog is de levensverwachting voor New Yorkers 786 jaar langer dan die voor de gemiddelde Amerikaan 778 jaar Sinds 2001 groeide dit cijfer ieder jaar harder dan het nationaal gemiddelde Het sterftecijfer voor zwarte New Yorkers lag in 2005 23% hoger dan dat voor blanke New Yorkers in 1990 was dit nog 40% De oorzaak van de stijging van de gemiddelde levensverwachting van de New Yorker is vooral het sterk afnemende aantal sterfgevallen onder jongeren Het aantal moordslachtoffers van vaak jonge mannen daalde van 2272 in 1990 tot 579 in 2005 Een andere belangrijke factor is de daling van het aantal doden door aids In 1994 gingen nog 7100 mensen dood door aids In 2005 was dit aantal door een betere zorg en behandeling gedaald tot 1419 sterfgevallen Ook de gehalveerde babysterfte 133 sterfgevallen per 1000 in 1989 tegen 61 per 1000 in 2004 draagt bij aan de hogere levensverwachting< ref> Hart- en vaatziekten en kanker waren de belangrijkste doodsoorzaken in 2005 daarna volgde diabetes In het laatste decennium is het aantal sterfgevallen door diabetes toegenomen met bijna 20% In New York bevinden zich veel particuliere- en openbare ziekenhuizen Het NewYork-Presbyterian Hospital gevestigd in Manhattan wordt gezien als het beste ziekenhuis van de stad en is zesde op de ranglijst van de Verenigde Staten Het Bellevue Hospital Center werd opgericht in 1736 en is het oudste openbare ziekenhuis in de Verenigde Staten Het is gevestigd in Manhattan en heeft ook een gerenommeerde psychiatrische kliniek< ref> Verkeer en vervoer Openbaar vervoer is veruit de belangrijkste vorm van vervoer voor de New Yorkers Van de mensen die in de stad werken gebruikt 32% de metro 25% rijdt per auto 14% neemt de bus 8% reist met de trein 8% loopt naar het werk 6% carpoolt 1% maakt gebruik van een taxi 04% gaat met de fiets en 04% neemt de veerpont< ref> Openbaar vervoer Het regionaal openbaar vervoer wordt verzorgd door de Metropolitan Transportation Authority Daarnaast wordt New York aangedaan door Amtrak de nationale spoorwegmaatschappij voor personenvervoer in de Verenigde Staten die gebruikmaakt van het Pennsylvania Station Amtrak biedt verbindingen naar onder andere Boston Philadelphia en Washington DC Het spoornetwerk verbindt de voorsteden in de regio met de stad via 20 verschillende spoorwegverbindingen en 250 stations< ref> De regionale spoorverbindingen komen samen op Station Grand Central Terminal en Pennsylvania Station New York City's busnetwerk en spoornetwerk zijn de grootste van Noord-Amerika De metro van New York is het grootste metronetwerk ter wereld gemeten naar het aantal operationele stations namelijk 468 Het is het twee na grootste wanneer er gekeken wordt naar het aantal gebruikers 15 miljard reizigersritten in 2006 Vanwege het grote belang van het metronetwerk voor veel New Yorkers is dit 24 uur per dag operationeel Dit in tegenstelling tot de nachtelijke sluiting van veel andere metrosystemen Er zijn op sommige lijnen 's nachts wel grote verschillen met de frequentie van overdag Veel metrolijnen in de stad zijn viersporig waardoor er op die trajecten zowel stop- als expresdiensten kunnen rijden Sinds 1817 vaart de Staten Island Ferry tussen Staten Island en Lower Manhattan over een afstand van 84 kilometer Deze veerdienst vaart gratis 24 uur per dag 365 dagen per jaar en vervoert jaarlijks 19 miljoen passagiers De veerpont is ook populair onder toeristen omdat het hen mogelijk maakt de skyline van Lower Manhattan en het Vrijheidsbeeld goed te zien Wegverkeer Het Commissioners' Plan van 1811 heeft Manhattan het kenmerkende schaakbordpatroon gegeven waardoor de fysieke ontwikkeling van de stad voor een groot deel is bepaald Er zijn twaalf avenues die parallel aan de Hudson lopen en 220 genummerde straten Streets die lijnrecht op de rivier staan Sommige weg- en straatnamen zoals Broadway Wall Street en Madison Avenue worden gebruikt als synoniem voor de sectoren die er gevestigd zijn; dit zijn respectievelijk de theaters de financiële instellingen en de reclame-instellingen In New York City rijden 13000 taxi's< ref> in New York ook wel Yellow Cab genoemd Door de bekende gele kleur zijn het iconen van de stad geworden Bruggen en tunnels Door de aanwezigheid van een aantal rivieren zoals de Hudson en de East River is de stad afhankelijk van bruggen en tunnels De Brooklyn Bridge over de East River voltooid in 1883 is een van de best herkenbare architectonische bouwwerken van de stad Deze brug is 1825 meter lang en de grootste overspanning is 486 meter Daarmee was het tot 1903 de langste overspanning ter wereld De Williamsburg Bridge en de Manhattan Bridge zijn twee andere bruggen over de East River Tussen Queens en Manhattan ligt de Queensboro Bridge De boroughs Staten Island en Brooklyn worden verbonden door de Verrazano-Narrows Bridge De George Washington Bridge wordt beschouwd als een van de drukste bruggen ter wereld en verbindt de wijk Washington Heights in Manhattan met Fort Lee in New Jersey Naast bruggen beschikt New York over een aantal tunnels De Lincoln Tunnel ligt onder de Hudsonrivier en verwerkt dagelijks 120000 voertuigen waarmee het een van de drukste tunnels ter wereld is De Holland Tunnel ook onder de Hudson was de eerste mechanisch geventileerde tunnel Twee andere tunnels die met Manhattan zijn verbonden zijn de Queens Midtown Tunnel en de Brooklyn-Battery Tunnel Luchtvaart De stad heeft drie internationale luchthavens John F Kennedy International ook bekend als JFK Newark Liberty International en LaGuardia Deze drie vliegvelden verwerkten tezamen in 2005 100 miljoen passagiers JFK en Newark zijn verbonden met het regionale spoorwegnet Beide luchthavens verwerken ook de meeste internationale vluchten en de lange binnenlandse vluchten LaGuardia verwerkt vooral korte binnenlandse vluchten Scheepvaart De haven van New York heeft het voordeel van een beschutte diepwaterligging met een open verbinding naar de Atlantische Oceaan Het is historisch gezien een van de belangrijkste havens in de Verenigde Staten Momenteel is het de op twee na drukste haven van Noord-Amerika Elk jaar wordt meer dan 25 miljoen ton goederen en bulk overgeslagen inclusief 45 miljoen containers De haven is ook een belangrijk centrum voor passagiersschepen Meer dan een half miljoen mensen vertrekt jaarlijks vanaf de New York Passenger Ship Terminal aan de Hudson Literatuur Robert AM Stern; Gregory Gilmartin; John Montague Massengale New York 1900 Metropolitan Architecture and Urbanism 1890-1915 Rizzoli New York 1983 Robert AM Stern; Gregory Gilmartin; Thomas Mellins New York 1930 Architecture and Urbanism Between the Two World Wars Rizzoli New York 1987 Robert AM Stern; Thomas Mellins; David Fishman New York 1960 Architecture and Urbanism Between the Second World War and the Bicentennial The Monacelli Press New York 1995 Robert AM Stern; Thomas Mellins; David Fishman New York 1880 Architecture and Urbanism in the Gilded Age The Monacelli Press New York 1999 Robert AM Stern; David Fishman; Jacob Tilove New York 2000 Architecture and Urbanism Between the Bicentennial and the Millennium The Monacelli Press New York 2006 Eric Sanderson Mannahatta A natural history of New York City Abrams New York 2009 Zie ook Lijst van etnische enclaves in New York City Lijst van personen uit New York City Lijst van hoogste gebouwen van New York City Externe links Bronnen en voetnoten Non-profit wil zeggen dat er geen winstoogmerk is Een non-profitorganisatie heeft niet als doel winst te maken Toch kan het zijn dat degenen die gebruikmaken van de diensten van een non-profitorganisatie daarvoor moeten betalen De doelstelling van een non-profitorganisatie is de ondersteuning van private of publieke aangelegenheden voor niet-commerciële maatschappelijke doeleinden Dit kan gaan over een grote variatie aan zaken zoals kunst educatie politiek onderzoek of ontwikkelingshulp Hoewel de organisaties geen winstoogmerk hebben hebben zij wel inkomsten nodig Deze zijn over het algemeen afkomstig uit subsidies giften en eigen inkomsten Deze eigen inkomsten kunnen voorkomen uit acties en bijdrage van "klanten" aan de gemaakte kosten Non-profitorganisaties die gesubsidieerd zijn door de overheid worden ook door de overheid op kwaliteit gecontroleerd Als de organisatie niet aan de kwaliteitseisen van de overheid voldoet kan de subsidie stopgezet worden Een uitbreiding op non-profit is Not Only For Profit NOFP Dit is een manier van ondernemen vergelijkbaar met sociaal ondernemen en maatschappelijk verantwoord ondernemen MVO Bij NOFP komen non-profit en ondernemerschap financiële winst samen en wordt er gestreefd naar maatschappelijke winst NOFP impliceert een trant van denken Daniel Lubetzky bracht de term in 2007 op zijn blog over sociaal ondernemerschap De term wordt door marketeers ook wel als modeterm bezien en voor bedrijven gebruikt om deze een meer sociaal gezicht te geven Zie ook Niet-gouvernementele organisatie Vereniging zonder winstoogmerk Ideële organisatie Paus Julius II geboren als Giuliano della Rovere Albisola Superiore bij Savona 5 december 1443 Rome 21 februari 1513 was paus van de Rooms-katholieke Kerk van 31 oktober 1503 tot zijn dood in 1513 Hij had zijn kerkelijke carrière te danken aan zijn oom paus Sixtus IV Toen zijn oom in 1471 gekozen was tot paus benoemde hij Giuliano tot bisschop en korte tijd later al tot kardinaal Giuliano wilde tot elke prijs het voorbeeld van zijn oom volgen en ook paus worden Om dat doel te bereiken trachtte hij de andere kardinalen te overtuigen hem te kiezen tijdens de vier conclaven volgend op de dood van Sixtus IV in 1484 Zijn grootste tegenstander was de Spaanse kardinaal Rodrigo de Borja y Borja beter bekend als Rodrigo Borgia die in 1492 tot paus Alexander VI gekozen werd Door simonie verkoop van kerkelijke ambten werd Giuliano uiteindelijk eind oktober 1503 tot paus gekozen als opvolger van Pius III de opvolger van Alexander die na slechts vier weken in het ambt was gestorven Julius' pontificaat duurde ruim negen jaar Hij stelde zich ten doel het onder paus Alexander grotendeels verloren gebied van de Kerkelijke Staat terug te winnen Ook de heropbouw van de stad Rome kreeg zijn volle aandacht Hij trok daarvoor vele kunstenaars aan van wie sommigen nog in onze tijd grote bekendheid genieten Op religieus-politiek gebied probeerde hij een schisma in de kerk te voorkomen door het bijeenroepen van het Vijfde Lateraans Concilie Biografie In de beschrijving van zijn leven vóór het pausschap wordt zijn geboorte- en familienaam Giuliano della Rovere" gebruikt 1443 1503 Persoonlijk leven Giuliano werd geboren op 5 december 1443 als oudste zoon van Raffaelo della Rovere en Theodora Manerola een vrouw van Griekse afkomst Zijn vader een visser maar later ook genoemd als senator van Rome was de jongere en enige broer van Francesco della Rovere de in 1471 gekozen paus Sixtus IV De familie Della Rovere behoorde tot de verarmde adel woonachtig in het Noord-Italiaanse Ligurië; een andere tak van de familie was woonachtig in Piëmont Het aanzien en de rijkdom van de familie zouden door het nepotisme van Francesco in zijn hoedanigheid als paus snel toenemen iets wat Giuliano tijdens zijn pausschap zij het in mindere mate zou voortzetten Hoewel Giuliano aanvankelijk werd opgeleid voor een commerciële loopbaan trad hij in 1468 in navolging van zijn oom toe tot de orde der franciscanen Francesco nam de begeleiding van zijn neef bij zijn studie in Perugia op zich Aangenomen wordt dat Giuliano in Perugia de studies burgerlijk en kerkelijk recht volgde Later stuurde Giuliano's oom hem naar een klooster in Pérouse waar hij een aanvullende scholing ontving Na zijn studies zou hij de orde als novice verlaten en seculair geestelijke worden waardoor hij zich niet hoefde te onderwerpen aan de strenge kloosterregels waaronder de gelofte van armoede en het naleven van het celibaat Het niet naleven van het celibaat waaraan een groot aantal kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders zich schuldig maakte speelde tijdens het kardinaalschap van Giuliano ook een rol Naast Vannozza dei Cattanei lange tijd de favoriete maîtresse van paus Alexander VI en de voormalige courtisane Masina werd Lucrezia Normanni het meest bekend Uit de relatie met haar werd Felice della Rovere geboren die tijdens de pontificaten van haar vader en zijn opvolgers Leo X en Clemens VII een opmerkelijke rol zou spelen Door toedoen van Giuliano trouwde Lucrezia Normanni met Bernardino de Cupis kamerheer van de Della Rovere familie in het Vaticaan Uit dit huwelijk werd een zoon geboren Giovanni Domenico 1493-1553 die al op 11-jarige leeftijd aan het pauselijk hof aangesteld werd als secretaris maar vond in 1517 onder Julius' opvolger Leo X alsnog plaats Felice della Rovere trad op verzoek van haar vader in het huwelijk met Giovanni Giordano Orsini lid van de invloedrijke Romeinse familie Uit andere hoek kwamen later berichten met name tijdens zijn pontificaat dat Giuliano er homoseksuele relaties op na zou houden In zijn dagboek schreef de Venetiaan Girolamo Priuli 1476-1547 dat er zich in het gevolg van de paus verschillende knappe jongemannen bevonden waarmee hij seksuele gemeenschap had Ook de Venetiaanse historicus Marino Sanuto de Jongere wees op dergelijke relaties in een in 1506 geschreven sonnet Voor de opkomende protestantse beweging waren deze beschrijvingen van sodomie het zoveelste bewijs tegen het pausschap zoals de Fransman Philippe du Plessis-Mornay het zou beschrijven in zijn werk "Le Mystere diniquite cest a dire l'histoire de la papaute" Concreet bewijs voor deze veronderstelling van homoseksuele relaties ontbreekt Dit geldt ook voor de beschuldiging dat Giuliano geleden zou hebben aan de seksueel overdraagbare ziekte syfilis zoals gesuggereerd in een 16e-eeuwse spotprent Kerkelijke carrière Op 16 oktober 1471 twee maanden na de verkiezing van zijn oom tot paus Sixtus IV volgde Giuliano’s eerste benoeming binnen de kerk bisschop van het Franse bisdom Carpentras Op 16 december 1471 maakte Sixtus in zijn eerste publieke consistorie de namen bekend van twee nieuwe kardinalen Beiden betroffen neven van de paus Giuliano en Pietro Riario; Pietro werd kardinaal-priester met de titelkerk San Sisto Vecchio te Rome en aan Giuliano werd de titelkerk Sint-Petrus Banden toegewezen Als residentie koos Giuliano voor het naast de kerk gelegen paleis dat hij liet opknappen en decoreren door Giuliano da Sangallo Volgend op zijn wijding tot bisschop van Carpentras een bisdom dat hij in commendam zou aanhouden volgden die van Lausanne Catania en Avignon Vanaf 20 november 1475 werd de bisschopszetel van laatstgenoemde stad verheven tot aartsbisdom waardoor Giuliano de eerste aartsbisschop van dit aartsdiocees werd In 1477 werd hij aartspriester van de basiliek van Sint-Jan van Lateranen gevolgd door zijn aanstelling als kardinaal-bisschop van het suburbicair bisdom Sabina in 1479 Tot aan zijn uiteindelijke verkiezing tot paus behield Giuliano de titelkerk Sint-Petrus Banden in commendam Opmerkelijk was de toewijzing van het suburbicair bisdom Ostia en Velletri aan Giuliano Zoals bepaald door paus Eugenius III in 1150< ref> viel het bisdom toe aan de Deken van het College van Kardinalen Deze functie werd in de periode 1483-1492 echter bekleed door Rodrigo de Borja y Borja die op dat moment kardinaal-bisschop van het bisdom Porto-Santa Rufina was Na Rodrigo’s keuze in 1492 tot paus Alexander VI werd de kardinaal Oliviero Carafa de nieuwe Deken Eind 1483 volgde Giuliano’s aanstelling tot bisschop van Bologna Zijn onvrijwillige aftreden begin 1502 kwam voort uit een conflict met de zittende paus Alexander VI Ook binnen het College van Kardinalen zelf vervulde Giuliano een belangrijke rol In zijn hoedanigheid als kardinaal-grootpenitentiarius sinds oktober 1476 werd hij eindverantwoordelijk voor de verlening van aflaten en het schenken van gunsten bij gewetenskwesties Deze functie zou hij tot aan zijn pausschap bekleden Daarnaast was hij in de periode januari 1479 januari 1480 en van 29 augustus 1484 tot 15 september 1484 Camerlengo adviseur en schatbewaarder van de paus Beneficiën Beneficiën waren oorspronkelijk bedoeld als geldelijk inkomen aan geestelijken voor het uitvoeren van kerkelijke verplichtingen opdragen van missen toedienen van sacramenten Met name in de Renaissance werd op grote schaal misbruik gemaakt van deze vorm van inkomsten doordat de beneficiant zijn kerkelijke taak uitbesteedde aan een lagere geestelijke tegen slechts een klein deel van de inkomsten; de rest kwam in handen van de beneficiant Dankzij de opbrengsten uit beneficiën en bisdommen en de inkomsten uit kloosters abdijen en andere kerkelijk administratieve functies zie in commendam beschikte Giuliano over een aanzienlijk vermogen dat hij al in een vroeg stadium aanwendde voor bouwkundige projecten Onder Sixtus IV 1471-1484 Pietro Riario gold als de favoriete neef van paus Sixtus IV maar na Pietro’s dood begin 1474 deed de paus een sterk beroep op Giuliano die financieel profiteerde van de dood van zijn neef; de meeste van de bezittingen die een jaarlijks inkomen vertegenwoordigden van circa 100000 dukaten kwamen aan Giuliano toe Giuliano’s eerste militaire missie betrof het herstel van de orde in Umbrië waar diverse steden de macht van de paus trachtten te weerstaan In juni 1474 slaagde hij erin de opstand in Todi neer te slaan Città di Castello de stad die op dat moment bestuurd werd door Niccolo Vitelli wees elk verzoek tot overgave aan de paus resoluut af en bood fel weerstand Hierin werd de stad gesterkt door de toegezegde steun van het hertogdom Milaan en Florence die de groeiende invloedssfeer aan de grenzen van hun gebieden vreesden Doordat Giuliano er niet in slaagde het verzet te breken werd de hulp ingeroepen van Federico da Montefeltro wiens vertrouwen richting de Kerkelijke Staat hersteld was door het huwelijk van zijn dochter Giovanna met de neef van de paus Giovanni een broer van Giuliano Uiteindelijk werd de stad heroverd en Niccolo Vitelli gevangengenomen en keerde Giuliano op 9 september 1474 terug in Rome Een andere missie werd de verbetering van de relatie met Frankrijk Hierbij was Giuliano in zijn rol als aartsbisschop van Avignon de uitgelezen persoon om de paus te vertegenwoordigen In 1476 werd Giuliano verzocht te voorkomen dat de Franse koning Lodewijk XI een algemeen concilie bijeen zou roepen in Lyon Vier jaar later in 1480 bemiddelde Giuliano bij een conflict tussen Lodewijk XI en de hertog van Bourgondië de latere keizer Maximiliaan I inzake een erfeniskwestie Ook werd hem gevraagd de Fransen over te halen om een nieuwe oorlog tegen de Turken te ondersteunen waarvoor Giuliano in Frankrijk aangesteld werd als de belangrijkste administrateur Een andere delicate zaak was het verzoek om vrijlating van kardinaal Jean Balue Die zat sinds 1469 in Frans gevangenschap op beschuldiging van hoogverraad tegen de Franse koning Balue had aanvankelijk in hoog aanzien gestaan van Lodewijk XI maar compromitterende brieven die gericht waren aan Karel de Stoute waren de aanleiding geweest voor zijn arrestatie Wat Johannes Bessarion niet was gelukt lukte Giuliano wel onder voorwaarde dat Balue Frankrijk direct zou verlaten Samen met Balue keerde Giuliano op 3 februari 1482 terug in Rome waar hij zou verblijven bij zijn oom in het Vaticaan De goede relatie met de Franse koningen werd voor Giuliano tijdens zijn kardinaalschap van groot belang De verheffing van Karel I van Bourbon tot kardinaal op verzoek van Lodewijk XI en door Giuliano voorgelegd aan zijn oom versterkte de band met de Fransen Voor zijn beoogde benoeming tot paus in 1492 vormde deze verbintenis voor Giuliano echter een obstakel doordat de Franse inmenging in de Italiaanse gebieden door de Italiaanse facties resoluut werd afgewezen Na zijn benoeming tot paus zou Giuliano echter stelling nemen tegen zijn vroegere bondgenoot Op 25 augustus 1483 werd de verjaardag van de kroning van Sixtus IV gevierd tijdens een mis die werd voorgegaan door Giuliano en die voor het eerst plaatsvond in de Sixtijnse Kapel De daaropvolgende periode verbleef Giuliano voornamelijk in Rome om in de buurt te blijven van zijn steeds zieker wordende oom Sixtus IV overleed op 12 augustus 1484 Aan Antonio del Pollaiolo gaf Giuliano de opdracht ter nagedachtenis van zijn oom een grafmonument te vervaardigen Onder Innocentius VIII 1484-1492 Op 25 augustus 1484 kwam het kiescollege voor het conclaaf voor de eerste stemming bijeen De 25 verzamelde kardinalen 21 Italianen 2 Spanjaarden 1 Portugees en 1 Fransman leken aanvankelijk te gaan voor Marco Barbo een kardinaal-nepoot van de voormalige paus Paulus II Deze eventuele keuze was tegen de zin van Giuliano della Rovere Dat Giuliano nog niet behoorde tot de eventuele kandidaten kwam voort uit de aversie van de kardinalen tegen opnieuw een Della Rovere paus; Sixtus IV had immers de macht van het College van Kardinalen danig ingeperkt Maar de publieke opinie tegen Giuliano en de Della Rovere familie bleek doorslaggevend Giuliano bewust van de afkeer tegen zijn persoon schoof daarop een andere kandidaat naar voren Giovanni Battista Cibo Deze ziekelijke kardinaal werd uiteindelijk gekozen voornamelijk door de omkooppraktijken van Della Rovere waardoor de nieuwe paus zich in een afhankelijke positie ten opzichte van de weldoener manoeuvreerde waarvan Giuliano tijdens Cibo’s pontificaat als paus Innocentius VIII dankbaar gebruik maakte In november 1485 ontstond een crisis ditmaal met het koninkrijk Napels Toen de troepen van Alfons van Calabrië Rome naderden was het Giuliano die uit naam van de paus de verdediging van de stad op zich nam en de vestingwerken liet verstevigen Hij verwierf hierbij de steun van de afgevaardigden van de Romeinse families Colonna en Savelli Tijdens de oorlog in 1486 tegen Napels was Giuliano opnieuw de aanvoerder van de pauselijke legers Vanuit Ostia waar Giuliano zich vanaf maart 1486 bevond en waar hij onder meer het kasteel liet versterken vertrok hij naar Genua onder het mom een vloot samen te stellen tegen de Turken maar eigenlijk bedoeld voor de strijd tegen Napels Dat Innocentius VIII niet zelf optrad als aanvoerder was het gevolg van zijn ziektes maar was vooral het gevolg van het ontbreken van een vertrouwenspersoon aan wie de paus de taken kon delegeren In tegenstelling tot zijn voorganger kon Innocentius niet terugvallen op kardinaal-nepoten wat een resultaat was van het conclaaf in 1484 Hierbij was namelijk bepaald dat de benoeming van nieuwe kardinalen onderhevig was aan de goedkeuring van het kardinalencollege Pas in 1489 verhief Innocentius tijdens zijn eerste en enige consistorie een direct familielid tot kardinaal Lorenzo Cibo de’ Mari Toch waren Giuliano’s militair-strategische inzichten geen garantie voor succes Zijn missie om de opstandige stad Osimo weer onder controle van de paus te brengen mislukte De stad was in april 1486 veroverd door de condottiere Boccolino Guzzoni die onderhandelingen aanging met de Turken om hen op Italiaans grondgebied toe te laten Pas na bemiddeling van de Medici was Boccolino bereid tot enige concessies Giuliano’s laatste missie tijdens het pontificaat van Innocentius VIII was het begeleiden van de Heilige Lans van Longinus Deze werd door de sultan Bayezid II aan de paus aangeboden als dank voor het gevangen houden van de broer van de sultan prins Cem Op 31 mei 1491 arriveerde de lans in Rome waar hij aan de paus werd aangeboden Op 25 juli 1492 overleed paus Innocentius VIII Giuliano maakte zich op voor het komende conclaaf waarin hij zichzelf een grote kans toedichtte Hij werd hierin gesterkt door de financiële steun die hij ontving uit Frankrijk en Genua Onder Alexander VI 1492-1503 Het conclaaf van 1492 liep voor Giuliano echter uit op een totale mislukking De geldelijke steun van de republiek Genua en het koninkrijk Frankrijk liep uit op niets Tijdens de verschillende stemrondes van het conclaaf zou Giuliano geen enkele stem weten te bemachtigen De kardinalen waren niet onder de indruk van Giuliano die zijn stempel zo stevig gedrukt had op het pontificaat van de pas overleden paus Innocentius VIII Ook zijn sympathie ten aanzien van Frankrijk het land dat aangegeven had zijn claim op het koninkrijk Napels te willen verwezenlijken speelde daarbij een rol Ook waren met name de kardinalen van de Italiaanse adel het optreden van Giuliano’s oom Sixtus IV tijdens de Pazzi-samenzwering nog niet vergeten Bepalend voor de keuze van de nieuwe pontifex werden echter de omkopingspraktijken van kardinaal Rodrigo de Borja y Borja De Spaanse kardinaal kon beschikken over een enorm vermogen Hierdoor werd de nederlaag voor Giuliano des te zuurder omdat zijn grootste rivaal en vijand Rodrigo de Borja y Borja gekozen werd tot de nieuwe paus Het is onbekend wat de oorzaak van de vijandschap tussen Giuliano della Rovere en de pas gekozen paus Alexander VI was Duidelijk is wel dat deze wederzijds was Na de verkiezing van Alexander VI besloot Giuliano daarom zich onder voorwendsel van een ziekte terug te trekken in zijn fort in Ostia Ondanks een verzoeningspoging op 24 juli 1493 tussen beide mannen besloot Giuliano in 1494 alsnog Italië te verlaten uit angst voor een vermeende moordaanslag Hierbij zocht hij de steun bij de Franse koning Karel VIII en spoorde hem aan om een expeditie te organiseren tegen het koninkrijk Napels en terloops Alexander VI af te zetten De koning ging hier aanvankelijk op in maar werd uiteindelijk door paus Alexander op andere gedachten gebracht; de paus was er namelijk in geslaagd Guillaume de Briçonnet raadgever en minister van de Franse koning voor zich te winnen door hem te verheffen tot kardinaal In de vredesonderhandelingen tussen beide vorsten kwam de Franse koning op voor de belangen van Giuliano die ondanks vijandigheid ten opzichte van de paus zijn vele bezittingen en ambten mocht behouden Een hernieuwde verzoeningspoging in juni 1497 resulteerde erin dat paus Alexander VI Giuliano verzocht regelingen te treffen met betrekking tot het voorgenomen huwelijk tussen Alexanders buitenechtelijke zoon Cesare Borgia en de dochter van de koning van Napels Frederik IV Toch bleef het wantrouwen ten opzichte van Alexander bestaan en bleef Giuliano verbonden met het Franse kamp Na de dood van Karel VIII van Frankrijk in 1498 wist Giuliano het vertrouwen van zijn opvolger Lodewijk XII te verkrijgen door onder meer aan te sturen op een overeenkomst tussen Frankrijk en Venetië in 1499 Samen met Lodewijk XII reisde Giuliano vervolgens af naar Milaan Als dank verkreeg Giuliano door de arrestatie van kardinaal Ascanio Maria Sforza wiens broer door de Fransen was gearresteerd vanwege zijn optreden tegen de Fransen vele beneficiën toebedeeld die van deze kardinaal waren afgenomen In 1502 ontstond opnieuw een conflict met de paus voortkomend uit het bevel van de paus om gebieden die behoorden tot het aartsbisdom Bologna af te staan aan de hertog van Ferrara Deze gebieden waren bedoeld als bruidsschat voor het voorgenomen huwelijk tussen de hertog en Lucrezia de Borja dochter van de paus Giuliano’s verzet leidde ertoe dat hij door de paus gedwongen werd afstand te doen van het aartsbisdom en gedwongen werd zich als banneling terug te trekken binnen het Franse kamp Pas na de dood van Alexander VI op 18 augustus 1503 keerde Giuliano op 3 september 1503 terug in Rome om daar deel te nemen aan het conclaaf Pontificaat Volgend op de dood van paus Alexander VI op 18 augustus 1503 braken er in Rome ongeregeldheden uit hoewel er daarnaast grote vreugde heerste over de dood van de pontifex De kardinalen vreesden voor een oneerlijk verloop van het komende conclaaf een vrees die nog versterkt werd door de grote verdeeldheid binnen het kiescollege dat door het grote aantal kardinaalsbenoemingen gedomineerd werd door drie nationale facties een Italiaanse een Spaanse en een pro-Franse Op 16 september 1503 begonnen de eerste stemrondes Pas op 22 september werd Francesco Todeschini-Piccolomini neef van de voormalige paus Pius II gekozen Bij zijn verkiezing was hij reeds zwaar ziek en werd meer gezien als een overgangspaus Hij nam de naam Pius III aan Giuliano was opnieuw gepasseerd en hem restte slechts de wijding van de nieuwe paus tot bisschop op 1 oktober 1503 Dertig dagen later volgend op de dood van Pius III zie ook Lijst van kortste pontificaten op 18 oktober 1503 vond opnieuw een conclaaf plaats nu slechts voor enkele uren Bij deze verkiezing het kortstdurende conclaaf binnen de geschiedenis van de kerk als gevolg van grootschalige omkoping werd Giuliano dan uiteindelijk tot paus gekozen Hierbij nam hij de naam Julius II aan Of hij daarbij met de gedachte speelde om daarmee te verwijzen naar Julius Caesar is slechts een veronderstelling waaraan kardinaal Angelo Sodano in 2003 memoreerde in zijn preek ter herdenking van de 500e verjaardag van Julius’ troonsbestijging In Passing the Keys gaat de schrijver ervan uit dat de naamkeuze gebaseerd is op de voorganger paus Julius I terwijl Noel in zijn eerder genoemde boek The Renaissance Popes onderstreept hoe verguld Giuliano della Rovere met zichzelf was door bij zijn pauskeuze de Latijnse variant van zijn voornaam te gebruiken Op 26 november 1503 vond de kroning door kardinaal Giovanni Colonna plaats op de trappen van de Sint-Pietersbasiliek De oorlogspaus De Italiaanse gebieden waren in de 15e eeuw sterk verdeeld Niet alleen was er sprake van conflicten tussen de gebieden onderling ook op lokaal niveau bevochten rivaliserende families elkaar om de macht Zo kende Rome een felle strijd tussen de families Colonna en Orsini Een bijkomende factor was de inmenging van buitenlandse mogendheden die hun aanspraken op veroverde gebieden lieten gelden Frankrijk in Noord-Italië Spanje in het koninkrijk Napels Bij zijn aantreden op 31 oktober 1503 had Julius II te maken met een Kerkelijke Staat die sterk in verval was geraakt Voor herstel had hij in zijn ogen te maken met drie ongewenste invloeden De familie Borgia de republiek Venetië en het koninkrijk Frankrijk De Borgia's Door toedoen van Cesare Borgia zoon van paus Alexander VI waren vele voormalige gebieden van de Kerkelijke Staat onder zijn bestuur gekomen waaronder steden als Imola Forlì Rimini en Faenza In 1501 was Cesare zelfs door de paus benoemd tot hertog van de Romagna Door verraad werden in 1502 ook Urbino en Camerino ingenomen Na de dood van paus Alexander VI ontstond er binnen de gebieden grote onrust waarbij voormalige leiders hun kans schoon zagen hun gezag weer te herstellen Cesare Borgia vertrouwde erop dat het College van kardinalen waaronder 12 Spaanse een nieuwe paus zouden kiezen die gunstig zou staan ten aanzien van de Borgia-familie De verkiezing van Pius III leek daar aan tegemoet te komen maar Pius overleed al na 26 dagen Giuliano della Rovere die voor zijn eventuele verkiezing ook afhankelijk was van de steun van de Spaanse kardinalen ging voorafgaand aan het nieuwe conclaaf besprekingen aan met Cesare waarbij hij hem loze beloften deed Toen Giuliano uiteindelijk gekozen was tot Julius II veranderde de toon richting Cesare Hij werd gedwongen voormalige kerkelijke gebieden terug te geven en Cesare werd gevraagd om te voorkomen dat de republiek Venetië bezit zou nemen van gebieden in Noord-Italië Deze laatste tactiek mislukte waarop Cesare op bevel van de paus gevangen werd genomen en later verbannen naar Spanje Hiermee was een einde gekomen aan de macht van de familie Borgia in Italië De republiek Venetië Hoewel Venetië aanvankelijk was ingegaan op het verzoek van Julius om kerkelijke gebieden terug te geven weigerde de republiek de teruggave van steden als Faenza en Rimini De paus zag zich hierdoor genoodzaakt een strijdplan op te stellen Omdat het de Kerkelijke Staat ontbrak aan de noodzakelijke financiële middelen voor de samenstelling van een groot leger werd aan de Dominicanen in Duitsland de opdracht gegeven aflaten te verkopen Een deel van de verkoop zou ook worden gebruikt voor de bouw van de nieuwe Sint-Pietersbasiliek Voor de verdediging van het Vaticaan deed Julius II een beroep op de Zwitserse kantons In september 1505 vertrok een groep van 150 Zwitserse huurlingen onder leiding van Kaspar von Silenen die op 22 januari 1506 in Rome aankwam waar ze persoonlijk door de paus werden verwelkomd en gezegend Dit huurlingenleger wordt beschouwd als de voorloper van de pauselijke Zwitserse Garde waarvan op de regimentsvlag nog steeds het wapenschild van Della Rovere terug te vinden is Ook op de morion een ceremoniële helm van de Garde wordt dit symbool teruggevonden In een eucharistieviering op 22 januari 2006 in de Sixtijnse Kapel memoreerde kardinaal Angelo Sodano aan de rol die Julius had gespeeld bij de oprichting van de Zwitserse Garde Uiteindelijk besloot Julius II in 1506 op te trekken naar de Romagna waarbij de stad Perugia de eerste bestemming werd Op dat moment werd de stad bestuurd door Giampaolo Baglioni lid van de gelijknamige familie die bekendstond om haar vaak bloederige optredens Op 26 augustus 1506 verliet Julius II met zijn leger de stad Rome en bereikte na twee weken de stad Perugia Giampaolo gaf zich op 13 september echter zonder weerstand over om zo onnodig bloedvergieten te voorkomen Op 20 september 1506 verliet de pauselijke stoet Perugia om richting Bologna op te trekken De familie Bentivoglio had in het verleden al verschillende malen de macht van de paus over Bologna getart en ook Giovanni II Bentivoglio 1443-1508 leek niet bereid toe te geven aan Julius II Om zijn macht te breken werd Giovanni II op 7 oktober 1506 door de paus geëxcommuniceerd en de stad Bologna werd onder interdict geplaatst Bentivoglio ontvluchtte de stad en op 10 november kon Julius de stad triomfantelijk binnengaan Ter herinnering aan deze overwinning gaf Julius aan Michelangelo Buonarroti de opdracht een bronzen beeld van hem Julius II te vervaardigen dat bestemd was voor de San Petronio basiliek Julius zou tot 27 maart 1507 in de stad blijven om daarna terug te keren naar Rome Vanuit Rome probeerde Julius de republiek Venetië via diplomatieke weg op andere gedachten te brengen Aan een pauselijke delegatie werd door de republiek duidelijk gemaakt dat een teruggave van de steden Faenza en Rimini voor Venetië onbespreekbaar was Toen bleek dat Venetië ook asiel verleend had aan de gevluchte Bentivoglio-familie was voor Julius een confrontatie met de Noord-Italiaanse republiek onvermijdelijk Steun kwam er van Maximiliaan I die besloot de republiek aan te vallen De aanstaande keizer die op weg was naar Rome voor zijn kroning trok in februari 1508 op naar Vicenza waar zijn legers echter door Venetië werden verslagen Een tweede aanval mislukte ook en ging zelfs ten koste van de stad Triëst waardoor Maximiliaan I gedwongen werd een bestand te sluiten met Venetië Hierop besloot Julius II alle christelijke landen op te roepen om Venetië te onderwerpen Op 10 december 1508 werd de Liga van Kamerijk opgericht waaraan Frankrijk het Heilige Roomse Rijk en Ferdinand van Aragon samen met de Kerkelijke Staat deelnamen Bepaald werd dat na een overwinning van de liga de gebieden verdeeld zouden worden onder de deelnemers Voor Julius betekende dit de teruggave van onder andere de steden Rimini en Ravenna In 1509 plaatste Julius II de stad Venetië onder interdict gevolgd door een oorlogsverklaring aan de republiek Een verzoeningspoging richting de paus waarbij de steden Faenza en Rimini zouden worden teruggeven kwam te laat doordat Lodewijk XII al met 40000 man was opgetrokken tegen Venetië Bij het Italiaanse Agnadello werden de Venetianen op 14 mei 1509 definitief verslagen wat in Rome uitbundig gevierd werd Toch meende de republiek dat haar rol niet geheel uitgespeeld was Terwijl vredesonderhandelingen met het Vaticaan plaatsvonden werd tegelijkertijd de Ottomaanse sultan benaderd om hen te steunen Na een aanvankelijk succesvolle campagne waarbij de Venetianen de steden Padua en Mantua opnieuw innamen trokken zij op naar Ferrara De hertog Alfonso I d'Este strijdend aan de zijde van de paus bracht een beslissende nederlaag toe aan de Venetiaanse vloot Op 24 februari 1510 volgde een vrede tussen de Kerkelijke Staat en Venetië zij het onder strenge voorwaarden het pauselijk gezag over de steden in de Romagna moest worden erkend en de Venetianen verloren het exclusieve recht op het bevaren van de Adriatische Zee Op kerkelijk gebied was het niet langer toegestaan om vacante kerkelijke functies zelf in te vullen en hoefden geestelijken niet langer belastingen te betalen Hoewel de Venetiaanse senaat akkoord was gegaan werd in Venetië zelf bepaald dat de vrede onder dwang tot stand was gekomen en dat ze overtreden mocht worden wanneer de gelegenheid zich daartoe voordeed Frankrijk Voor de Fransen ging dit niet ver genoeg omdat zij een totale vernietiging van de republiek nastreefden waardoor hun invloedssfeer in Noord-Italië uitgebreid kon worden Dit was echter tegen de wil in van Julius II die weliswaar geen Venetiaanse inmenging duldde in de Kerkelijke gebieden maar ook een verdrijving van alle buitenlandse mogendheden uit de Italiaanse gebieden nastreefde Om dit te realiseren zocht Julius in 1510 de steun van diverse Europese mogendheden die er echter op dat moment niets voor voelden een oorlog te voeren tegen Frankrijk Steun kwam van de Zwitserse federatie en Venetië waarop Julius II een strijdplan opstelde gericht tegen alle Franse gebieden Genua Verona Milaan en Ferrara Had het hertogdom Ferrara kort daarvoor nog aan de zijde van de paus gevochten na het afsluiten van de vrede met Venetië waren de aanvallen op Venetië met steun van de Fransen doorgegaan In juli 1510 startte Julius de campagne tegen Ferrara De pauselijke troepen onder leiding van Francesco Maria della Rovere hertog van Urbino boekten al snel successen waardoor Alfonso I d’Este de paus benaderde om tot een compromis te komen en zo de val van Ferrara te voorkomen Julius II wees dit plan resoluut af en excommuniceerde de hertog op 9 augustus 1510 Tevens besloot de paus in eigen persoon af te reizen naar Ferrara vergezeld van de meeste van zijn kardinalen Bij aankomst in Bologna werd de paus ziek Ook bereikte hem het nieuws dat de Zwitsers zich hadden teruggetrokken en de Fransen op het punt stonden op te trekken tegen Bologna Ondanks zijn ziekte bleef Julius strijdlustig en beval hij zijn neef Francesco op te trekken tegen onder meer het door de Fransen bezette Mirandola Omdat resultaat uitbleef besloot Julius begin januari 1511 zelf weer het commando te voeren waarna op 17 januari het beleg van de stad begon Na drie dagen werd de stad overwonnen In mei 1511 kwam een grote terugslag Franse legers veroverden de stad Bologna en de macht van de Bentivoglio-familie werd weer hersteld Op zoek naar een schuldige voor dit debacle sommeerde Julius II zijn legeraanvoerder Francesco della Rovere en de pauselijke legaat voor Bologna kardinaal Francesco Alidosi zich voor hem te verantwoorden; dit vond echter geen doorgang omdat Francesco daags voor de ontmoeting met de paus de kardinaal doodstak Als gevolg van deze ontwikkelingen besloot Julius II terug te keren naar Rome Op zijn terugreis werd de paus geïnformeerd over het voorgenomen plan van Lodewijk XII van Frankrijk en Maximiliaan I om een algemeen concilie bijeen te roepen Een groep van voornamelijk Franse kardinalen was in augustus 1510 niet met de paus afgereisd voor de oorlog met Ferrara maar had besloten af te reizen naar Milaan Hiermee bewezen zij hun trouw aan de Franse koning die tijdens een synode in Orléans en later in Tours in 1510 duidelijk had gemaakt dat hij zijn rechten over de Italiaanse gebieden zou laten doen gelden zelfs als dat zou leiden tot een oorlog met de Kerkelijke Staat Het was niet een Franse kardinaal maar de Spaanse kardinaal Bernardino López de Carvajal die het initiatief nam om de paus ter verantwoording te roepen Samen met de kardinalen Federico Sanseverino René de Prie Francisco de Borja en Guillaume de Briçonnet tekende hij op 16 mei 1511 een document waarin opgeroepen werd tot een concilie in Pisa waarvoor de paus gesommeerd werd zich te verantwoorden voor zijn vijandig optreden De datum voor de eerste bijeenkomst van dit concilie werd vastgesteld op 1 september 1511 maar zou worden uitgesteld tot 5 november van dat jaar Het verlies van Bologna en de opstand van de kardinalen gesteund door wereldlijke leiders eisten hun tol In de periode 23 tot 27 augustus 1511 werd Julius II zo ziek dat voor zijn leven gevreesd werd De paus genas echter en maakte al snel daarna weer plannen om de Fransen en de kardinalen in Noord-Italië aan te pakken Nadat hij in juli al had opgeroepen tot een kerkelijk concilie te Rome richtte hij op 4 oktober 1511 samen met Venetië en Spanje de Heilige Liga op die gericht was tegen Frankrijk Engeland zou zich op 17 november van dat jaar ook aansluiten Op 24 oktober volgde de excommunicatie van de rebellerende kardinalen die tevens al hun beneficiën verloren Ondanks deze pauselijke maatregelen werd het concilie in Pisa doorgezet Op 5 november vond de opening plaats maar de president Bernardino López de Carvajal werd al snel gedwongen de vergadering te verplaatsen doordat de inwoners van Pisa in opstand kwamen Zij vreesden een pauselijk interdict Hierop werd besloten de vergadering in Milaan voort te zetten Daar liet López de Carvajal zich op 7 november 1511 uitroepen tot de nieuwe paus waarbij hij de naam Martinus VI aannam In de winter van 1511 werd het offensief tegen Frankrijk ingezet Vanuit Napels trokken Spaanse troepen naar het noorden legers uit de Zwitserse kantons trokken zuidwaarts over de Alpen en de Engelse koning Hendrik VIII overgehaald door Julius II met Parmezaanse kaas en Griekse wijn organiseerde een inval in Noord-Frankrijk Opnieuw stelde de Zwitserse inbreng teleur omdat zij op het laatste moment besloten zich terug te trekken als resultaat van Franse omkooppraktijken In januari 1512 werd echter het eerste succes geboekt toen Venetiaanse troepen de stad Brescia veroverden en het Spaanse leger de stad Bologna belegerde In de maanden februari en maart keerde het tij mede door de strategische inzichten van de jeugdige Franse legeraanvoerder Gaston van Foix-Nemours De door Frankrijk in de winter verloren gebieden werden grotendeels heroverd en het beleg van Bologna werd geslecht De Fransen trokken met de steun van het leger van Ferrara op naar Ravenna een belangrijke plaats voor de Heilige Liga omdat zich in die stad de arsenalen van de liga bevonden Op 11 april 1512 vond bij de stad een grote slag plaats waarbij naar schatting 12000 soldaten het leven verloren waaronder Foix-Nemours Het definitieve einde van de oorlog tegen Frankrijk begon vorm te krijgen in juni van 1512 Na de dood van hun legerleider hadden de Franse troepen hun opmars tijdelijk gestaakt De terugtrekking van de troepen van Maximiliaan I die aan Franse zijde gevochten hadden resulteerde in een halvering van de voor Frankrijk beschikbare mankrachten Aanvullende troepen kon Lodewijk XII op dat moment niet sturen omdat Frankrijk zelf van twee kanten belaagd werd Hendrik VIII was met troepen in Noord-Frankrijk geland en Spaanse troepen stonden op het punt de Pyreneeën over te trekken Er restte de Franse koning niets anders dan zich terug te trekken uit Italië Ondanks de feestvreugde in Rome was er voor Julius nog geen einde gekomen aan zijn oorlogen In augustus werd aan Spaanse troepen de opdracht gegeven Florence te straffen voor hun vijandigheid ten opzichte van de Kerkelijke Staat in het bijzonder inzake het toestaan van een quasiconcilie op hun grondgebied Ook deze veldtocht verliep succesvol niet zozeer door de militaire acties maar wel door het afschrikkingselement dat de Spaanse troepen uitoefenden Een opstand van Medicisympathisanten leidde ertoe dat Piero Soderini uit de stad vluchtte waardoor de macht van de Medici in Florence weer hersteld werd De gedwongen aftocht van de Franse legers uit Milaan dwong de deelnemers aan het schismatische concilie om opnieuw een andere locatie te kiezen Na eerst in Asti te hebben vergaderd vond de laatste vergadering plaats in het Franse Lyon Een beoogde hervorming van de kerk bleef uit en resulteerde uiteindelijk in een absolute afwijzing door de deelnemers aan het Vijfde Lateraanse Concilie Wat Julius II voor ogen had gestaan was aan het einde van de zomer 1512 bereikt de Kerkelijke Staat was hersteld en Frankrijk was verdreven uit de Italiaanse gebieden De verdrijving van buitenlandse invloeden binnen alle Italiaanse gebieden was echter mislukt Het zuidelijk deel was immers in handen van de Spanjaarden In zijn laatste uren sprak Julius met kardinaal Grimani over de Spanjaarden in Napels waarbij hij gezegd zou hebben dat als God hem langer had laten leven hij de Napolitanen ook zou bevrijden van de Spanjaarden Julius II als mecenas Al voor zijn pontificaat had Julius II diverse bouwkundige projecten op zich genomen Als voorbeelden hiervan golden de versterking van het klooster van Santa Maria di Grottaferrata en de verbetering van de vestingwerken in Ostia en Rome Vanaf zijn aantreden als paus nam hij de opbouw van de stad Rome op zich waarbij hij onder meer de Via Giulia liet aanleggen een verkeersader waarlangs de verschillende kantoren van het bestuursapparaat opgetrokken zouden moeten worden een plan dat niet gerealiseerd zou worden Julius wordt beschouwd als de oprichter van het Vaticaans museum Aanleiding hiertoe was onder meer de vondst van het Oudgriekse beeldhouwwerk de Laocoöngroep op 14 januari 1506 in een wijngaard in Rome Nadat Michelangelo en Giuliano da Sangallo de authenticiteit en importantie van het kunstwerk hadden bevestigd besloot Julius het beeldhouwwerk te kopen en een maand later voor het publiek ten toon te stellen Voor de restauratie en decoratie van de verschillende kerken en paleizen werden opdrachten verleend aan tal van kunstenaars zoals Pollaiolo Perugino Pin­turicchio en Il Sodoma maar waarvan er drie grote naam zouden maken Bramante Michelangelo en Rafaël Voor al deze projecten steunde Julius II op Agostino Chigi een bevriende bankier uit Siena die door de paus aangesteld werd als zijn financiële adviseur Om de macht van de Florentijnse bankiers te breken richtte Chigi op verzoek van Julius in Rome diverse financiële instellingen op aan de Via dei Banchi Nuovi Als dank voor zijn trouw aan de paus stond laatstgenoemde de familie Chigi toe om in hun familiewapen het wapensymbool van de familie Della Rovere te voeren de wintereik Donato Bramante Het plan om de oude Sint-Pietersbasiliek te restaureren was al ontstaan bij de terugkeer van de pausen uit hun Babylonische ballingschap in Avignon Het gebouw was op diverse plaatsen aan het verzakken en voldeed niet meer aan de eisen van die tijd Hoewel Julius II aanvankelijk een grootschalige restauratie van de basiliek voor ogen stond besloot hij in 1503 alsnog tot de volledige nieuwbouw van een basiliek op het graf van de eerste paus Petrus De financiering van dit megaproject kwam tot stand door de verkoop van aflaten Als architect werd Donato Bramante benaderd die voor Julius tijdens zijn kardinaalschap al het ontwerp van de Tempietto had gemaakt een voorbeeld van de bouwstijl van de Hoog-Renaissance Opmerkelijk was dat Julius hierbij Giuliano da Sangallo passeerde die in het verleden verschillende opdrachten voor Julius had gerealiseerd Na de dood van Bramante zou hij alsnog zij het voor slechts 9 maanden meewerken aan het project De bouw van de nieuwe Sint-Pieter stuitte op grote weerstand onder de bevolking Bramante kreeg hierdoor de bijnaam ruinante doordat in hun ogen bij de afbraak vele graven van oa heiligen geruimd zouden moeten worden Bovendien gold de Sint-Pieter als centraal middelpunt van het aanzien van de kerk iets wat de stad door de nieuwbouw lange tijd zou moeten ontberen Toch achtte Julius nieuwbouw noodzakelijk om zo de grandeur van Rome te onderstrepen maar ook om zo zijn eigen naam aan de opbouw van Rome te verbinden; immers zijn voorgenomen plan voor een groot grafmonument ter ere van zichzelf had in die tijd vorm gekregen zij het dat het vanaf 1506 sterk naar de achtergrond werd geschoven Na diverse ontwerpen van Bramante waarbij hij als basis uitging van een Grieks kruis werd op 18 april 1506 in aanwezigheid van de paus en enkele kardinalen de eerste steen gelegd voor de nieuwe basiliek Bramante wijdde vanaf dat moment de rest van zijn leven aan de bouw van de Sint-Pieter Na zijn dood in 1514 zouden verschillende architecten waaronder Rafaël Santi en Michelangelo zijn werk voortzetten Over Bramante gaat het verhaal dat hij Julius zou hebben aangezet om de beschildering van het plafond van de Sixtijnse Kapel te gunnen aan Michelangelo; dit advies zou niet zozeer zijn voortgekomen uit de bewondering die Bramante had voor Michelangelo maar meer door zijn afkeer van de beeldhouwer die hij hiermee een hak hoopte te zetten omdat Michelangelo met het medium frescoschilderen vrij onbekend was Michelangelo Buonarroti Julius kwam in aanraking met het werk van Michelangelo onder meer door zijn in opdracht van kardinaal Jean Bilhères de Lagraulas vervaardigde Pièta die zich bevond in de voormalige kapel "Santa Petronila" van de oude Sint-Pietersbasiliek Maar ook zijn David in 1504 gereedgekomen in Florence had bijgedragen aan de faam van de kunstenaar Voor de vervaardiging van zijn grafmonument meende Julius dat Michelangelo de meest geschikte kandidaat was waarop de kunstenaar in 1505 benaderd werd Door de omvang van het project raakte Michelangelo uiteindelijk geïnteresseerd en was zelf naar Carrara vertrokken om daar het beste marmer te halen Bij terugkeer in Rome werd duidelijk dat Julius II grotere prioriteit gaf aan de nieuwe basiliek Hierdoor werd het grafmonument naar de achtergrond verdreven wat Michelangelo deed besluiten uit Rome te vertrekken Ondanks herhaalde verzoeken van de paus tot terugkeer was het pas in 1507 na de overwinning van Julius’ legers op Bologna dat de kunstenaar bereid was weer in contact te komen met de paus die gelijk een andere opdracht had de vervaardiging van een bronzen standbeeld van de paus voor de San Petronio in Bologna Hoewel de kunstenaar niet bekend was met de kunst van bronsgieten slaagde hij erin om in 1508 het beeld op te leveren Na dit succes kende Julius II op advies van Bramante aan Michelangelo een andere opdracht toe namelijk de beschildering van het plafond van de Sixtijnse Kapel Het maken van fresco’s was opnieuw een techniek die Michelangelo niet beheerste maar na een bedenkperiode besloot hij toch de opdracht aan te nemen Het uiteindelijke resultaat zou uiteindelijk gerekend worden tot de hoogtepunten van de frescokunst tijdens de Renaissance hoewel conservatieve tijdgenoten waaronder de latere paus Adrianus VI tegen de uitgebeelde naakten protesteerden De tombe voor Julius II zou pas in februari 1545 opgeleverd worden Hierdoor werd het oorspronkelijke bouwplan niet gerealiseerd; een vrijstaand mausoleum in de Sint-Pieter met Julius II zelf centraal afgebeeld als heerser Uiteindelijk zou de tanende macht van de Della Rovere familie onder invloed van de Medici er de oorzaak van zijn dat de interesse voor de vervolmaking van het monument na Julius’ dood snel afnam Rafaël Santi De decoratie van de nieuwe privévertrekken van Julius werd ook een aandachtspunt Julius had namelijk besloten dat hij niet langer gebruik wenste te maken van de vertrekken die bewoond waren geweest door paus Alexander VI Zijne Heiligheid kon daar niet langer wonen in de aanwezigheid van de herinnering aan die verdorven en misdadige man Op voordracht van Bramante werd een groep van vooraanstaande schilders waaronder Pinturicchio bij de paus aanbevolen om de decoratie op zich te nemen Het was echter de jonge schilder uit Urbino Rafaël Santi die de aandacht trok van de paus Door de uitvoering van zijn eerste fresco de School van Athene vestigde Rafaël zijn naam aan het pauselijk hof waardoor Julius II op 4 oktober 1509 besloot hem tot scriptor brevium te benoemen goed voor een vast jaargeld en een aanstelling tot pauselijk hoveling Met de decoratie van de privévertrekken van Julius II die bekend werden als de Stanze di Raffaello verbeeldde de schilder de macht van de kerk en de rol die de paus daarin speelde Door allegorieën of symboliek werden ook aspecten met betrekking tot Julius’ pontificaat verwerkt Zo is het decor van de School van Athene een kerk in aanbouw wat zou verwijzen naar de nieuwbouw van de Sint-Pieter Julius II als onderwerp in de kunst Als mecenas van de kunsten werd Julius zelf verscheidene malen afgebeeld waarvan het portret van Rafaël Santi geldt als het meest bekende Van dit portret zijn drie versies in omloop die zich bevinden in de National Gallery te Londen algemeen beschouwd als het origineel het Uffizi museum te Florence een kopie van leerlingen van Rafaël en in het Palazzo Pitti in Florence toegeschreven aan Titiaan Volgens Giorgio Vasari 1511-1574 schilder en biograaf was het portret zo levensecht dat het mensen die het portret zagen deed sidderen omdat ze dachten oog in oog met de paus zelf te staan< ref> Opvallend aan het schilderij is dat de paus afgebeeld wordt met een baard die hij als rouwbeklag had laten staan in de aanloop van de val van Bologna in 1511 Het dragen van een baard door geestelijken was binnen de Rooms-katholieke Kerk ongebruikelijk Gladgeschoren gezichten en de tonsuur waren symbolen waarmee de geestelijkheid zich onderscheidde van de leken en die daardoor bijdroeg aan de status van de geestelijkheid De heilige Sint-Petrus zou hierbij het voorbeeld gesteld hebben Julius’ beslissing om zijn baard te laten groeien na het verlies van Bologna kende een precedent Julius Caesar besloot na een nederlaag in 54 vChr waarbij circa 9000 Romeinse soldaten werden vermoord door de Eburonen dat hij zijn baard en haren zou laten groeien totdat hij zich had gewroken In zijn Juliande heeft Erasmus een meer satirische verklaring voor Julius’ baard Nadat de Fransen verdreven waren werd de baard door Julius II weer afgeschoren Julius' afbeelding wordt ook teruggevonden op drie van de vier fresco’s van de Stanza di Eliodoro Op het fresco De verdrijving van Heliodorus uit de tempel is hij afgebeeld als een toeschouwer zittend op een draagstoel Het fresco Mis in Bolsena toont de paus in aanbidding voor de eucharistie Op dit fresco zijn ook andere leden van de Della Rovere familie afgebeeld Felice als kind en de kardinalen Leonardo en Rafael Riario Op de Justitiawand van de Stanza della Segnatura wordt Julius II afgebeeld als wetgever Achter de troon van de paus staan de kardinalen Giovanni de Medici en Alessandro Farnese respectievelijk de latere pausen Leo X en Paulus III Latere werken waarop Julius II wordt afgebeeld zijn van de hand van Sebastiano Ricci waarop de ontvangst van kardinaal Farnese de latere paus Paulus III bij de paus wordt weergegeven< ref> en het werk van Emile Vernet waarop afgebeeld wordt hoe Julius II aan de kunstenaars Michelangelo Bramante en Rafaël de opdracht geeft om het Vaticaan en de Sint-Pieter te herbouwen In de bibliotheek van Rotterdam bevindt zich een houtsnede gemaakt door Hans Burgkmair met het portret van paus Julius II Op een werk van Albrecht Dürer Nationaal Museum te Praag zien we Julius II in aanbidding van de Maagd Maria met het kind Een beeldhouwwerk van Julius II liggend aan de voeten van de Maagd Maria vinden we terug op het door Michelangelo vervaardigde grafmonument Een ander standbeeld bevindt zich in de Italiaanse stad Ascoli Piceno dat werd gemaakt ter ere van Julius II in 1510 als dank voor de verdrijving van de tirannie en de terugkeer van de vrijheid< ref> Daarnaast kan de beeltenis van Julius ook teruggevonden worden op de diverse munten en herinneringsmedailles die uitgegeven werden tijdens zijn pontificaat Religieus-kerkelijke zaken Ondanks zijn grote betrokkenheid bij de diverse oorlogen en het patronaat van de kunsten waren er verschillende religieuze zaken die de aandacht kregen van Julius II Volgens de Catholic Encyclopedia was Julius …vrij van nepotisme woonde dagelijks de mis bij die hij zelf vaak voorging… en zou hij begaan zijn met het lot van de armen Religieuze vraagstukken die Julius in behandeling nam kwamen vooral van de kant van de wereldlijke leiders dienden tot de verbetering van de positie van de kerk of waren specifiek gericht tegen de roep om hervorming In 1503 werd Julius II door Ferdinand II van Aragón benaderd om een dispensatie te verlenen voor het huwelijk van zijn dochter Catharina van Aragon met de toekomstige koning van Engeland Hendrik VIII Catharina was aanvankelijk getrouwd geweest met Hendriks broer Arthur die echter enkele maanden na het huwelijk door ziekte was overleden Hoewel volgens Catharina het huwelijk nooit geconsummeerd was achtten haar ouders het toch verstandig een pauselijke dispensatie aan te vragen Op 26 december 1503 werd deze door Julius verleend Later zou deze dispensatie een discussiepunt worden bij het verkrijgen van een pauselijke goedkeuring voor de ontbinding van Hendriks huwelijk Met zijn bul Illius fulciti uit 1504 gaf Julius II de aanzet tot de oprichting van de eerste kerkelijke provincie op Hispaniola Centrum werd het aartsbisdom Hyaguata waaraan twee suffragane bisdommen verbonden waren Magua en Bayuana Intentie van de bul zoals verwoord door de paus was om het woord van God te verspreiden en de ongelovigen en barbaren te bekeren tot het ware geloof De bul stuitte echter op grote weerstand van koning Ferdinand II van Aragón omdat hierdoor de kerk tevens een claim legde op de inkomsten verkregen uit de goud- en zilverwinning Pas zeven jaar later op 8 augustus 1511 volgde de bul Pontifex Romanus waarin de bul uit 1504 betreffende de oprichting van de bisdommen werd vernietigd en waarbij nieuwe bisdommen werden opgericht twee op Hispaniola Santo Domingo en Concepción de la Vega en een op het eiland San Juan het huidige Puerto Rico Alle drie de bisdommen waren suffragane bisdommen van het aartsbisdom van Sevilla Om tegemoet te komen aan de kritiek betreffende de wijze waarop de afgelopen jaren een pauskeuze tot stand gekomen was vaardigde Julius II de bul Cum tanto Divino uit waarin paal en perk gesteld werd aan omkooppraktijken tijdens een conclaaf Kardinalen die zich hieraan schuldig maakten zouden direct worden geëxcommuniceerd en een eventueel gekozen paus zou als ketter beschouwd worden Tijdens het Vijfde Lateraans Concilie werd dit standpunt bevestigd in een andere bul Si summus rerum opifex Als belangrijkste beslissing op religieuskerkelijk gebied wordt het bijeenroepen van het Vijfde Lateraanse Concilie beschouwd Hoewel Julius II bij zijn aantreden de belofte had gedaan om binnen twee jaar na zijn benoeming een algemeen concilie te organiseren was het pas in 1511 als reactie op het quasiconcilie in Pisa dat hem hiertoe uiteindelijk deed besluiten Met zijn bul Sacrosanctae Romanae Ecclesiae werden kardinalen opgeroepen naar Rome te komen en deel te nemen aan de kerkvergadering In totaal zouden er twaalf sessies plaatsvinden vijf tijdens het pontificaat van Julius II en zeven tijdens diens opvolger Leo X Hoofdpunten tijdens de eerste vijf sessies werden de veroordeling en verwerping van het concilie van Pisa en de herroeping en nietigverklaring van de Franse Pragmatieke Sanctie van Bourges uit 1438 Hiermee werd de suprematie van de paus opnieuw bevestigd en de invloed van een algemeen concilie verworpen Pas onder paus Leo X richtten de deelnemers aan het concilie zich op eventuele hervormingen binnen de kerk die uiteindelijk geen concrete voorstellen of wetgeving zouden opleveren Op religieuscultureel gebied richtte Julius de nu nog bestaande Capella Julia op een opleidingsinstituut voor koorleden die een plek in het grotere koor de Capella Sistina ambieerden Tijdens 6 consistories benoemde Julius II in totaal 27 kardinalen Hieronder bevonden zich 5 familieleden kardinaal-nepoten 5 kandidaten die voorgedragen waren door buitenlandse vorsten en 10 leden van adellijke families Julius’ benoemingen hadden echter een belangrijk effect op de samenstelling van het College van kardinalen naar nationaliteit De aanstellingen van paus Alexander VI hadden ertoe geleid dat de invloed van Spaanse kardinalen binnen het college aanzienlijk was toegenomen Bij Julius’ keuze waren er nog 13 stemgerechtigde Spaanse kardinalen aanwezig goed voor zo’n 34% van de stemmen Bij de verkiezing van de opvolger van Julius Leo X was hun aandeel teruggebracht naar 3 12% Hierdoor was het Italiaanse aandeel bij de keuze van een nieuwe paus weer hersteld Overlijden en nasleep Begin februari 1513 werd Julius ernstig ziek en besloot zelf maatregelen te treffen voor zijn op handen zijnde begrafenis Op 20 februari werden door kardinaal Riario de laatste heilige sacramenten toegediend Op Julius’ verzoek werd het College van kardinalen voor de laatste keer bij de stervende paus geroepen waarbij Julius hun verzocht het komende conclaaf tot een goed einde te brengen En hoewel hij op persoonlijke titel de schismatische kardinalen van het Concilie van Pisa vergaf verbood hij hun deelname aan het conclaaf Naast zijn weigering om de zoon van zijn vroegere maîtresse Lucrezia Normanni tot kardinaal te verheffen vroeg hij niet om speciale gunsten voor de rest van zijn familie omdat zijn gedachten uitgingen naar het welzijn van de kerk en niet naar dat van zijn familie In de nacht van 20 op 21 februari 1513 overleed Julius II Na eerst te zijn bijgezet in de San Pietro in Vincoli in Rome naast zijn oom Sixtus IV werden de stoffelijke resten van beide leden van de Della Rovere familie in de jaren 40 van de 17e eeuw overgebracht naar de Sint-Pietersbasiliek waar ze opnieuw begraven werden bij het graf van paus Clemens X Een gedenkplaat vermeldt de namen van beide pausen< ref> Zijn slechts ten dele uitgevoerde grafmonument bevindt zich wel in de San Pietro in Vincoli In zijn boek Pageant of the Popes voert de schrijver John Farrow een beschrijving op van de reactie van het Romeinse publiek Hoewel Julius’ pontificaat veelal in negatieve zin bezien werd waren er ook positieve typeringen van de paus hoorbaar De vrij onbekende humanist en dichter Johannes Michael Nagonius schreef ter ere van Julius’ overwinning op Bologna in 1506 een lofdicht waarin hij hem een groter staatsman achtte dan Julius Caesar Voorts merkte hij op dat alleen een man van de statuur Julius in staat zou zijn het Heilige land te heroveren op de ongelovigen Daarom verheugt u zich over Julius II was Nagonius’ credo In de ogen van Niccolò Macchiavelli was Julius II een krachtige paus Zijn beoogde missies noemde hij een succes en de rechtvaardiging komt in zijn ogen voort uit het feit dat hij alles deed tot meerdere eer en glorie van de Kerk Oorlogspaus De oorlogspaus en il Papa Terribile verwijzend naar zijn opvliegende en autoritair karakter zijn slechts twee van de bijnamen die Julius werden toegedicht Als vertegenwoordiger van de pauselijke macht tijdens de Hoog-Renaissance waartoe zijn voorgangers Sixtus IV Innocentius VIII Alexander VI maar ook Julius’ opvolger Leo X behoorden werd Julius’ beleid beschouwd als de bevestiging van de noodzaak van een kerkelijke hervorming Een van de kritische geluiden kwam voort uit de publicatie van een boekje na de dood van Julius dat werd toegeschreven aan Erasmus hoewel hij dit nooit erkend heeft Aangenomen wordt dat Erasmus dit ontkende om represailles van pausgezinden te voorkomen In de publicatie wel de Juliande genoemd wordt op satirische wijze de aankomst van Julius II bijgestaan door een beschermengel bij de hemelpoort verteld waarbij de zojuist overleden paus de confrontatie aangaat met Petrus die hem de toegang tot de hemel weigert Uit het verloop van het verhaal komt duidelijk Julius’ eerzuchtige en op macht beluste karakter naar voren Voor de pacifistisch ingestelde Erasmus was Julius’ oorlogszuchtige optreden een dienaar van God niet waardig In november 1506 was de humanist getuige geweest van de triomfantelijke intocht van Julius II in Bologna en werd hij door paus Julius II benaderd om iets te schrijven over zijn voorgenomen veldtocht tegen Venetië Hierop schreef Erasmus twee werken beide verloren gegaan Het eerste werk waarin hij de paus een oorlog ontraadde riep bij de paus ergernis op Om enigszins tegemoet te komen aan de paus schreef hij in zijn tweede werk in welke extreme gevallen het opnemen van de wapens door de paus gerechtvaardigd was Maarten Luther die tijdens het pontificaat van Julius in Rome was geweest maar de paus zelf nooit ontmoet had richtte zijn kritiek vooral op de toegenomen aflaathandel die tot doel had om de verschillende oorlogen van de Kerkelijke Staat te bekostigen en de bouw van de Sint-Pieter te financieren Ook de zedeloosheid en uitbundige levensstijl van de hoge geestelijkheid waren hem een doorn in het oog hoewel hij zich daarbij niet specifiek op Julius II richtte Recenter is het boek De mars der dwaasheid waarin de schrijfster en historica Barbara Tuchman 1912-1989 wilde aantonen dat een aanpak van de misstanden binnen de kerk een schisma had kunnen voorkomen Een meer gematigde toon richting paus Julius II werd op zondag 30 november 2003 gezet door kardinaal Angelo Sodano In de kathedraal van Savona vond een herdenkingsmis plaats voor de verkiezing van paus Julius II in 1503 Tijdens de preek uitgesproken door de kardinaal wees hij de aanwezige gelovigen in het bijzonder op de moeilijke periode waarin de Kerkelijke Staat zich tijdens Julius’ pontificaat bevond Bedreigd door wereldlijke heersers die de macht van de kerk wilden beteugelen zou hij opgekomen zijn voor de belangen van de Italiaanse gebieden en met als grote voorbeeld Mozes wiens beeld hij op zijn grafmonument wilde zou hij zich opgeworpen hebben als beschermer van het volk Kritiek op de persoon Julius werd niet geuit maar wel werd erop gewezen dat het werk van de bisschop van Rome in de juiste context geplaatst diende te worden Sodano ging in zijn preek zelfs zover dat Julius’ inzet voor de kerk uiteindelijk zou leiden tot een positieve beoordeling van Julius' leven en werk< ref> Tijdens de viering van het vijfhonderdjarig bestaan van de Zwitserse Garde op 22 januari 2006 verwees Sodano opnieuw naar Julius als de Mozes maar ook als de man die de decoratie van de Sixtijnse Kapel en de nieuwbouw van de Sint-Pieter mogelijk had gemaakt Verder wees Sodano ook op de apostolische betekenis van Julius II waarbij hij als voorbeeld het Vijfde Lateraanse Concilie en de oprichting van de kerkprovincie in de Nieuwe Wereld aanhaalde De tiara van Julius II In het British Museum te Londen bevindt zich een kleurenafbeelding van de in opdracht van Julius II vervaardigde tiara< ref> De pauselijke driekroon was gemaakt door de Italiaanse juwelier en goudsmid Caradosso eigenlijke naam Ambrogio Foppo uit Milaan en had 200000 dukaten gekost In de kroon waren parels saffieren robijnen en smaragden verwerkt Tijdens de plundering van Rome in 1527 waarbij vele kerkelijke bezittingen werden geroofd bleef de tiara van Julius II dit lot bespaard doordat deze op dat moment in onderpand was gegeven Bij plunderingen van Franse troepen tijdens het bewind van Napoleon ging de tiara in 1798 alsnog verloren Een smaragd uit de tiara die geldt als een van de grootste ter wereld 404 ½ karaat werd later verwerkt in de zogenaamde Napoleon Tiara Poznań ; Duits Posen is een stad in het westen van Polen De stad ligt aan de rivier de Warta en telt 546829 inwoners 2014 waarmee het de vijfde stad van het land is In de wijde agglomeratie wonen ook nog eens een miljoen mensen Poznań is de hoofdstad van het woiwodschap Groot-Polen en de voornaamste stad van de gelijknamige historische regio Poznań is een van de oudste steden van Polen In de 10e en 11e eeuw was het ook een van de belangrijkste centra van de net opgerichte Poolse staat De eerste Poolse koningen werden ook in de kathedraal van Poznań die de oudste van Polen is begraven Het was ook de eerste hoofdstad van Polen samen met Gniezno in de 11e eeuw en opnieuw in de 13e eeuw Het is een belangrijke handels- en industriestad die bekendstaat om haar jaarbeurzen In 2008 vond de VN-klimaatconferentie plaats in de stad In 2012 was Poznań een van de speelsteden voor het Europees Voetbalkampioenschap Poznań is sedert 1518 door de bisschoppelijke academie Akademia Lubrańskiego een universiteitsstad en heeft een internationale luchthaven de luchthaven Poznań-Henryk Wieniawski Aan de 28 hogere scholen en universiteiten studeren 1289 duizend studenten Met 41% 135 duizend mensen 2013 heeft de stad de laagste werkloosheid van Polen Geschiedenis De regio van Poznań werd voor de 7e eeuw na Christus bewoond door de Germaanse stammen van de Boergondiërs en Vandalen Daarna vestigde de West-Slavische stam van de Polanen zich er naast hun nederzettingen in de streek rond Gniezno Uit deze stam zou het hertogdom Polen van het geslacht van de Piasten voortkomen De stad behoort tot de oudste steden van Polen In de 10e eeuw werd in Poznań de eerste Poolse kathedraal gebouwd en de eerste vorsten van de Piastendynastie werden hier begraven In 1253 werd Poznań een stad met Maagdenburger recht en Duitse handelslieden vestigden zich er In de 16e eeuw beleefde de stad haar grootste bloei In die tijd verdween een groot deel van de Duitstalige burgerij vooral toen zij was overgegaan tot het lutheranisme en dit geloof aan het einde van de eeuw werd verboden De Dertigjarige Oorlog en de Noordse Oorlog ontvolkten de stad nog meer Sinds 1611 bezat het in de stad het recht van promotie terwijl de studenten van de bisschoppelijke Lubranski-Academie in Krakau aan de Jagiellonische Universiteit hun promotie en graad moesten bewijzen in een examen Tussen 1719 en 1753 vestigden zich veel Duitse boeren en ambachtslieden uit het bisdom Bamberg zich rondom en in de stad en haar directe omgeving Deze katholieke Bambrzy Posener Bamberger gingen grotendeels op in de Poolse katholieke meerderheid door assimilatie en onderlinge huwelijken maar hun folklore en klederdracht worden tot vandaag in ere gehouden door de Poolse bevolking van de stad en haar omgeving De stad kwam bij de derde Poolse Deling 1793 als deel van Zuid-Pruisen bij Pruisen maakte van 1807 tot 1813 1815 deel uit van het napoleontische Hertogdom Warschau en behoorde sinds 1815 weer tot Pruisen als ambtelijk en militair centrum en hoofdstad van de provincie Posen sinds 1871 tot 1919 een provincie van het Duitse Rijk De bevolking van de stad was inmiddels voor bijna de helft Duitstalig geworden 45% in 1910 Aanvankelijk vormden de Joden een belangrijk deel van de Duistaligen maar hun aantal nam van een tiende van de bevolking door emigratie sterk af Vanuit de stad werkte een Ansiedlungskommission om het dalende aandeel Duitsers te compenseren met kolonisatieprogrammas Grootgrondbezit werd daartoe opgekocht en verkaveld om Duitstalige boeren vast te houden die uit de provincie wilden emigreren en boeren als nieuwe bewoners aan te werven uit andere delen van het Duitse en ook het toentertijd aangrenzende Russische Rijk Conform het Verdrag van Versailles werd de stad in 1919 weer Pools toen zij als Poznań aan de Republiek Polen toeviel samen met het grootste deel van de gelijknamige Pruisische provincie Het grootste deel van de Duitstaligen vertrok en de meeste roomskatholieke Duitsers als regel tweetaligen noemde zich voortaan Pool In 1930 gaf zich nog maar 5% als Duitser op Tijdens de nationaal-socialistische bezetting van Polen tussen 1939 en 1945 werd de provincie geannexeerd onder de naam Gau Wartheland en nam een deel van degenen die voor 1919 Duits staatsburger waren geweest in verschillende ranggradaties de status van Duitser' aan Zie ook Volksduitsers Samen met de Rijksduitsers die in dienst van de bezettingsautoriteit in het "Wartheland" gedetacheerd werden kwamen zij op 283% 1 april 1944 Ondertussen kostte de nationaalsocialistische terreur vele Polen het leven De Poolse maatschappelijke bovenlaag voor zover niet vermoord of geïnterneerd werd uitgewezen naar het Generaal-Gouvernement Warschau De Duitsers werden op hun beurt na de invasie van het Rode Leger vanaf 1945 verdreven voor zover zij al niet gevlucht waren Zie ook Verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog Bronnen met betrekking tot de Pruisisch-Duitse periode M Broszat Nationalsozialistische Polenpolitik 1939-1945 Frankfurt 1965 R Baier Der Deutsche Osten als soziale Frage Keulen-Wenen 1980 R Blanke Orphans of Versailles The Germans of Western Poland 1918-1939 Lexington 1993 L Belzyt Sprachliche Minderheiten im preußischen Staat 1815–1914 Marburg 1998 diss B Breslauer Die Abwanderung der Juden aus der Provinz Posen Berlijn 1909 download De onlusten van 1956 Op 28 juni 1956 vonden hier de eerste protesten plaats tegen het communistische regime in Polen Arbeiders van de Jozef Stalinfabrieken begonnen de opstand die spoedig keihard werd neergeslagen Officiële bronnen spreken over 74 doden waaronder een jongen van 12 jaar oud Het werkelijke dodental wordt over het algemeen aanzienlijk hoger geschat Bijna duizend mensen raakten gewond Deze protesten zouden een maand later een van de aanleidingen voor de Hongaarse Opstand vormen Bezienswaardigheden en cultuur Sint-Petrus-en-Paulusbasiliek Groot Theater in Poznań Raadhuis van Poznań op de Oude Markt Muzeum Narodowe nationaal museum Raczynskibibliotheek Het voormalige Residenzschloss door Franz Heinrich Schwechten tussen 1905 en 1910 gebouwd in opdracht van de Duitse keizer Wilhelm II Vesting Poznań een van de grootste vestinggordels van Europa Stary Browar winkelcentrum verkozen tot mooiste ter wereld in 2005 het Collegium Minus van de Universiteit tussen 1905 en 1910 als Königliche Akademie door Eduard Fürstenau gebouwd de Opera in 1910 gebouwd door Max Littmann Poznań is rijk aan monumenten die vooral zich in de Oude Stad bevinden en op Ostrow Tumski het eiland van de kathedraal Er is ook een Koninklijk-Keizerlijke Route opgesteld die toeristen langs de belangrijkste monumenten leidt in de stad zijn 25 musea Zo is er het Nationaal Museum met kunst op Plac Wolnosci Op de Oude Markt is er een militair museum een archeologisch museum een museum van muziekinstrumenten en ook het Raadhuis heeft een museum over de stad Op de citadel zijn verschillende oorlogsmusea te vinden Archeologisch onderzoek heeft het belang voor de Poolse staat in de 11e eeuw van Ostrow Tumski getoond Het eiland wordt ook een van de mogelijke plaatsen genoemd waar de eerste Poolse koning Mieszko I het christelijke geloof aannam In de kathedraal is vooral de Gouden Kapel indrukwekkend die een monument en begraafplaats vormt voor de eerste twee koningen van Polen Ook de Poolse paus Johannes Paulus II benadrukte ooit bij zijn bezoek aan de kathedraal "Polen begon hier" De rest van het kathedraaleiland bestaat onder andere uit het Bisschoppelijk Paleis een museum met religieuze kunst en huizen van geestelijken alsook andere kerken In 2014 zal een interactief museum over het kathedraaleiland worden geopend In 2012 werd al een archeologisch reservaat geopend Inwoners van de stad zoeken hun rust vaak aan het kunstmatig meer Malta in het oosten van de stad gebouwd in 1952 Aan de ene kant zijn er skischansen en sleeën aan de andere kant moderne thermen en zwembaden Op het meer zelf kan geroeid worden Het Maltameer doet ook vaak dienst als kwalificatieplaats voor diverse roeidisciplines voor Olympische Spelen of andere grote wedstrijden Dit hele recreatiedistrict is uniek in Polen en misschien zelfs in Europa Jaarlijks eind juni en begin juli is er ook een groots theaterfestival Op 11 november vieren de inwoners de straat van de heilige Sint-Maarten met een grote parade met Sint-Maarten aan het hoofd Op deze dag staan overal bakkers met de speciale Sint-Maarten gebakjes De stad telt vele restaurants en cafés die vooral rond de Oude Markt te vinden zijn Verkeer en vervoer Poznań is gelegen aan de autosnelweg van Berlijn naar Warschau De stad is verder een belangrijk spoorwegknooppunt in dit deel van Polen De Eurocity tussen Berlijn en Warschau stopt er meerdere malen per dag Ook zijn er rechtstreekse verbindingen met andere Poolse steden als Gdańsk Wrocław en Krakau De luchthaven Poznań-Henryk Wieniawski ligt vijf kilometer ten westen van het stadscentrum en ontving in 2012 anderhalf miljoen reizigers De stad beschikt over een uitgebreid tramnet Sinds de jaren negentig is het wagenpark gemoderniseerd met nieuw materieel maar ook met trams overgenomen uit Amsterdam en Frankfurt am Main Zie Tram van Poznań voor een weergave van het trambedrijf in de stad Sport en recreatie Lech Poznań voetbalt in de Ekstraklasa de hoogste voetbalcompetitie in Polen In het stadion Stadion Miejski werden wedstrijden gespeeld van het Europees kampioenschap voetbal 2012 georganiseerd door de UEFA In Poznań ligt de internationale roeibaan Malta gelegen in het gelijknamige meer Door deze plaats loopt de Europese wandelroute E11 De E11 loopt van Den Haag naar het oosten op dit moment tot de grens Polen Litouwen Ter plaatse komt de route binnen bij het stadsdeel Kiekrz loopt via het Strzeszynscki meer en het voetbalstadion naar de oude binnenstad waarna het via de roeibaan Malta en diverse meertjes vervolgt richting Gruszczyn Geboren in Poznań Posen Przemysł II 1257-1296 koning van Polen Robert Remak 1815-1865 Duits arts zoöloog en bioloog Leopold Damrosch 1832-1885 musicus Paul von Hindenburg 1847-1934 Duits veldmaarschalk en rijkspresident Richard Kandt 1867-1918 arts en ontdekkingsreiziger Günther von Kluge 1882-1944 Duits veldmaarschalk Marian Einbacher 1900-1943 voetballer Arthur Liebehenschel 1901-1948 SS-commandant Auschwitz Marian Spoida 1901-1940 voetballer en onderluitenant Henryk Zygalski 1906-1978 cryptoloog Lilli Palmer 1914-1986 Duitse actrice Zygmunt Bauman 1925 socioloog Teodor Anioła 1925-1993 voetballer Alexander Münninghoff 1944 journalist-schrijver Wojtek Fibak 1952 tennisser Ewa Kasprzyk 1957 sprintster Waldemar Kryger 1968 voetballer Tomasz Radzinski 1973 Canadees voetballer Bartosz Bosacki 1975 voetballer Szymon Ziółkowski 1976 kogelslingeraar Maciej Żurawski 1976 voetballer Mirosław Szymkowiak 1976 voetballer Artur Wichniarek 1977 voetballer Sylwia Grzeszczak 1989 zangeres en pianiste Bartosz Salamon 1991 voetballer Stedenbanden Assen Nederland Brno Tsjechië Hannover Duitsland Zie ook Vesting Poznań Externe link De Pyrenese of Pyreneeënsteenbok Capra pyrenaica pyrenaica is een van de vier ondersoorten van de Iberische of Spaanse steenbok Twee van deze vier ondersoorten zijn nu uitgestorven De Portugese steenbok stierf in 1892 uit en de Pyrenese steenbok pas in het jaar 2000 Het was de eerste grote gefaalde beschermingspoging van het nieuwe millennium Beschrijving De Pyrenese steenbok was een van Europa's opvallendste wilde dieren Het had een dikke vacht tegen het koude bergweer en met name de vrouwtjes hadden een bredere hoornbasis dan andere ondersoorten Leefgebied De populatie was ooit verspreid van de Sierra de los Nieves Spanje tot noordelijk de Franse Pyreneeën in Frankrijk Meer recent kwam er alleen nog maar een populatie voor in het nationaal park Ordesa y Monte Perdido in het district Aragón in de Spaanse Pyreneeën De Pyrenese steenbok had een voorkeur voor rotsachtige berggebied Voedsel Het voedsel van de Pyrenese steenbok bestond vooral uit gras kruiden en korstmossen Verdwijning Een paar honderd jaar geleden was de Pyrenese steenbok nog erg gewoon in Spanje maar tegen het einde van de 19e eeuw was het aantal dieren verminderd tot minder dan honderd door overbejaging ze werden toen al met uitsterven bedreigd De populatie kwam nooit boven de 40 sinds het begin van de 20e eeuw Parkdirecteur Luis Marquina zei dat de Pyrenese steenbok in de vorige eeuw gestadig achteruit ging door stroperij verkleining van hun leefgebied en door milieufactoren zoals in sommige gevallen door natuurrampen als aardverschuivingen De soort werd pas in 1973 beschermd verklaard en de populatie bestond in 1981 nog maar uit 30 dieren maar het duurde nog tot 1993 voordat er een managementplan in gang gezet werd om deze steenbok te beschermen Er waren toen er nog maar ongeveer 10 exemplaren over Het ergste vrezend vingen Spaanse biologen Albert Fernandez en José Folch inbegrepen die voor de regionale regering van Aragón de laatste Pyrenese steenbok in de lente van 1999 Ze namen een weefselmonster uit haar oor om de cellijn van de Pyrenese steenbok te bewaren voor als het nodig zou zijn om haar te klonen Daarna bevestigden ze een radiozender om haar nek en lieten haar weer vrij De allerlaatste levende Pyrenese steenbok werd dood gevonden op 6 januari 2000 onder een gevallen boom in het nationaal park Ordesa y Monte Perdido in Spanje Parkopzichters in het noordoosten van het land vlak bij de Franse grens vonden het 13 jaar oude vrouwtje met een gebroken schedel Het grijsachtige vrouwtje met licht gebogen hoorns heette "Celia" Het vrouwtje Celia werd de laatste van haar ondersoort toen haar metgezel in 1999 overleed door ouderdom De redenen van het uitsterven van de Pyrenese steenbok zijn voor het grootste gedeelte onbekend alhoewel er wel verschillende hypotheses zijn gesuggereerd zoals dat ze niet goed de competitie om voedsel met andere dieren aankonden infecties en ziekten gekregen van gedomesticeerd vee stroperij onvruchtbaarheid inteelt en klimatologische condities Kloonproject Advanced Cell Technology kondigde op 8 oktober 2000 aan dat de Spaanse regering akkoord was gegaan met Advanced Cell Technology ATCs voorstel om intersoortelijke celkerntransferkloontechnologie te gebruiken in samenwerking met andere wetenschappelijke partners om de uitgestorven Pyrenese steenbok te klonen Ze zullen dit doen met weefsel dat ze uit het oor van het laatste vrouwtje in 1999 hadden genomen Onderzoekers zullen volwassen lichaamscellen uit het weefsel halen en deze fuseren met eicellen van geiten waar de celkern uit verwijderd is De embryos die daaruit ontstaan zullen dan ingebracht worden in gedomesticeerde geiten Capra hircus die als surrogaatmoeder zullen dienen voor het eerste gekloonde uitgestorven dier Het wordt verwacht dat het gemakkelijker zal zijn dan het klonen van de bedreigde gaur Bos gaurus is al gekloond door dit bedrijf doordat men meer weet van de voortplanting van geiten en dat ze maar een draagtijd van 5 maanden hebben ATC is akkoord gegaan met de regionale regering van Aragón dat de toekomstige gekloonde Pyreneeënsteenbokken zullen worden uitgezet in hun originele leefgebied Details over de voortgang van het kloonproject zijn tot op heden nog niet gegeven door het bedrijf Hoewel dit kloonproject duidelijk een publiciteitsstunt van het bedrijf is om als eerste een uitgestorven dier te klonen kan het project waardevol zijn voor soortbescherming als alleen meerdere geiten kunnen worden gekloond die een genetisch levensvatbare populatie vormen Als dit zo is dan zal het klonen van een geit nog niet de ondersoort redden Celia heeft voor perfecte weefselmonsters voor klonen gezorgd Maar het klonen van Celia heeft wel een groot probleem boven gebracht zelfs als men het lukt om nog een andere gezonde Pyreneeën steenbok te klonen dan zal dit nooit een mannetje zijn dat nodig is om ermee te fokken Een oplossing zou kunnen zijn de klonen van Celia te kruisen met mannetjes van een andere ondersoort maar dan zullen de nakomelingen wel minder "Pyrenese steenbok" zijn dan Celia Een meer ambitieus plan is het verwijderen van een X-chromosoom en er een Y-chromosoom van een andere nog bestaande ondersoort toe te voegen om zo een mannelijke Pyrenese steenbok te creëren Eerste poging In 2003 lieten wetenschappers weten dat de eerste poging om de Pyrenese steenbok te klonen mislukt was Drie teams van wetenschappers twee Spaanse en één Franse waren betrokken bij het kloonproject Het project werd gecoördineerd door de Dienst voor Voedsel en Agrarisch Onderzoek Servicio de Investigación Agroalimentaria SIA van de regering van Aragón en door het Nationaal Instituut voor Onderzoek Agrarische technologie en Voedsel Instituto Nacional de Investigación y Tecnología Agraria y Alimentaria INIA Ook deed het Nationaal Instituut van Agrarisch Onderzoek van Frankrijk mee aan het project In totaal werden er 285 embryo's ontwikkeld waarvan er 54 geplaatst bij in totaal twaalf steenbokken en kruisingen tussen steenbokken en gedomesticeerde geiten Maar twee hiervan hielden een dracht vol van ongeveer twee maanden Wetenschapper José Folch directeur van het project en leider van de Afdeling van Technologie en Dierproductie Unidad de Tecnología en Producción Animal van de Service voor Voedsel en Agrarisch Onderzoek Servicio de Investigación Agroalimentaria SIA is nu overtuigd dat het genetische materiaal bruikbaar is en dat het uiteindelijk mogelijk is om deze uitgestorven ondersoort te klonen Tweede poging In 2009 werd daadwerkelijk een Pyrenese steenbok geboren na een kloonpoging Het is daarmee het eerste gekloonde uitgestorven dier Het kalfje overleed echter kort na de geboorte aan longproblemen< ref> Bronnen Caprinae Specialist Group 2000 Capra pyrenaica ssp pyrenaica In IUCN 2004 2004 IUCN Red List of Threatened Species Gedownload op 26 oktober 2005 Day D 1981 The Doomsday Book of Animals Ebury Press London Maas P 2005 Pyreneeën Steenbok Capra pyrenaica pyrenaica The Extinction Website Gedownload op 26 oktober 2005 Perez JM Granados JE Soriguer RC Fandos P Marquez FJ and Crampe JP 2002 Distribution status and conservation problems of the Spanish ibex Capra pyrenaica Mammalia Artiodactyla Mammal Rev 32126-39 Externe links Ranavalona I was koningin van het Koninkrijk Madagaskar van 11 augustus 1828 tot 16 augustus 1861 Ze behoorde tot het volk van de Merina en werd in 1778 in de rova van Ambatomanohina geboren als prinses Ramavo Ze trad in het huwelijk met koning Radama I en nam onder zijn vrouwen de eerste plaats in ondanks het feit dat er nauwelijks sprake was van genegenheid in dit gearrangeerde huwelijk Na de dood van Radama I slaagde Ranavalona erin om met de hulp van bevriende edellieden de troon te bemachtigen Haar 33-jarige regeringsperiode werd gekenmerkt door het behoud van de traditionele gebruiken van de Merina en door zelfredzaamheid Ranavalona verbrak de economische en politieke banden met Europese mogendheden en contacten met buitenlanders werden tot een minimum beperkt Toch schetsen de verslagen van een aantal buitenlandse ooggetuigen zoals de Britse missionaris David Griffiths en de Oostenrijkse schrijfster Ida Pfeiffer samen met de kronieken van de secretaris Raombana een levendig beeld van gebeurtenissen tijdens Ranavalonas regering Ze verhalen over verdeeldheid tussen facties aan het hof uitbuiting van het volk christenvervolgingen en een mislukte staatsgreep door de Franse avonturier Joseph-François Lambert Ranavalona herstelde het gebruik van de fanompoana een oude Merina-wet die mensen verplichtte om arbeid te verrichten als een vorm van belasting Dienstplicht maakte ze tot een onderdeel hiervan zodat ze met behulp van een groot leger het koninkrijk verder wist uit te breiden en ze de macht van de Merina kon consolideren Door Ranavalonas wrede strafmaatregelen een groot aantal veldslagen slechte werkomstandigheden en ziektes was het sterftecijfer onder haar onderdanen echter zeer hoog en heerste er veel onvrede Pas toen Ranavalonas bastaardzoon Radama II haar na haar dood op 16 augustus 1861 opvolgde kwam er een eind aan het wrede bewind Na anderhalve eeuw wordt Ranavalona's regeringsperiode door veel Malagassiërs nog altijd herinnerd als een zwarte bladzijde in Madagaskars geschiedenis Prinses Ramavo Ranavalona I werd in 1778 als prinses Ramavo geboren in de rova van Ambatomanohina ongeveer 16 kilometer ten oosten van Antananarivo Haar vader Andriantsalamanjaka was een Merina-prins en een broer van Andrianjafy koning van het Koninkrijk Avaradrano Andriantsalamanjaka trouwde met de Merina-prinses Ratavanandriana en dit huwelijk bracht twee zonen en een dochter voort Later trouwde Andriantsalamanjaka met Ratavanandrianas zuster Rabodonandriantompo Het eerste kind uit dit huwelijk was prinses Ramovo later volgden nog twee dochters en een zoon Ramavos oom Andrianjafy voerde een gewelddadig bewind waardoor het volk het koningschap liever in handen zag van zijn neef Ramboasalama Uit jaloezie plande Andrianjafy een aantal moordaanslagen op Ramboasalama maar deze mislukten doordat de prins telkens werd gewaarschuwd door zijn andere oom Andriantsalamanjaka In 1787 nam prins Ramboasalama de rova van Ambohimanga in en stootte zijn oom van de troon Ramboasalama werd vervolgens de nieuwe koning van een herenigd Koninkrijk Imerina en nam de naam Andrianampoinimerina aan Om Andriantsalamanjaka te belonen voor zijn vele waarschuwingen beloofde Andrianampoinimerina een huwelijk tussen Laidama zijn zoon en troonopvolger en Andriantsalamanjakas dochter prinses Ramavo Bovendien liet Andrianampoinimerina bepalen dat het eerste kind uit dit huwelijk Laidama na zijn dood zou opvolgen Dit was een merkwaardig besluit want als het kind een dochter was zou dit de eerste koningin in de dynastie worden sinds de Vazimba-koningin Rafohy die overleed rond het jaar 1540 Kort na de kroning van Andrianampoinimerina vermoorde Andrianjafy zijn broer Andriantsalamanjaka Andrianampoinimerina nam Ramavo daarop als pleegdochter in huis waar ze samen met Laidama opgroeide Later liet Ramavo zich daarom ook wel Rabodoandrianampoinimerina noemen afgekort Rabodo wat dochter van Andrianampoinimerina' betekend Huwelijk met Radama I In het jaar 1810 stierf Andrianampoinimerina en besteeg zijn zoon Laidama de troon als koning Radama Radama respecteerde zijn vaders wens en huwde zijn stiefzuster prinses Ramavo Hij trad in totaal met twaalf vrouwen in het huwelijk maar Ramavo behield de hoogste rang onder deze vrouwen Desondanks was er geen goede verstandhouding tussen Ramavo en Radama; kort na hun huwelijk begon Radama haar te negeren Voor deze slechte relatie zijn er diverse oorzaken mogelijk Misschien bleef Ramavo wrok koesteren nadat Radama kort na zijn kroning een aantal politieke vijanden liet doden inclusief een aantal edellieden die bevriend waren met Ramavo Ook is het mogelijk dat er verwijdering tussen beiden ontstond omdat Radama zich ergerde aan Ramavos karakter; de 19e eeuwse schrijver Ebenezer Prout beschreef haar als "a bold bad woman with strong purpose and no principle" "een brutale slechte vrouw met duidelijke doelen en geen principes" Uit het huwelijk kwamen geen kinderen voort waardoor Andrianampoinimerinas wens betreffende de troonopvolging niet vervuld kon worden Na Ramavo nam de Sakalava-prinses Rasalimo de tweede plaats in onder Radama's vrouwen Zij was de enige die hem een kind schonk dat nog leefde toen Radama overleed namelijk prinses Raketaka Banden met Europa Radama I was er sterk in geïnteresseerd hoe hij moderniseringen naar Europees model kon doorvoeren in zijn koninkrijk Zo sloot hij in 1817 het Anglo-Merinaverdrag met de Britse gouverneur van Mauritius In dit verdrag stond onder andere opgenomen dat Radama de door Groot-Brittannië gemaakte handelsbepalingen zou naleven in ruil voor financiële steun en defensieve hulp in de vorm van militaire opleiding en bewapening Sindsdien werd het Koninkrijk Imerina voor het eerst door een Europese mogendheid erkend en voortaan het Koninkrijk Madagaskar genoemd Met een gemoderniseerd leger breidde Radama het koninkrijk verder uit tot ongeveer twee derde van het eiland Op advies van de gouverneur van Mauritius nodigde Radama protestantse missionarissen van het Londens Zendingsgenootschap Engels London Missionary Society uit die vanaf 1818 uit Groot-Brittannië en Schotland arriveerden Zij bouwden scholen waar vakken werden onderwezen als lezen schrijven rekenen en praktische vaardigheden zoals timmeren en het maken van bakstenen Onder leiding van de Schotse missionaris James Cameron werden kerken in de hooglanden gebouwd en fabrieken die bakstenen katoen bouwhout en andere nuttige materialen produceerden De aanwezigheid van Jones en Griffiths was een welkome afleiding voor de door Radama verwaarloosde Ramavo Zij was regelmatig te gast in Griffiths huis waar ze met respect werd behandeld en naar verluidt grote hoeveelheden rum te drinken kreeg David Griffiths bleef gedurende heel Radamas regeringsperiode bevriend met Ramavo Overlijden van Radama I Op 27 juli 1828 stierf Radama op 36-jarige leeftijd in de Rova van Antananarivo Volgens de officiële lezing stierf hij aan alcoholvergiftiging maar over de werkelijke doodsoorzaak bestaan meerdere theorieën Zo waren er geruchten dat hij gevonden werd met een doorgesneden keel Sommigen opperden de mogelijkheid dat Ramavo achter de vermeende moord op haar man zat in de hoop zelf de troon te kunnen bemachtigen Radama had slechts één nakomeling zijn tweejarige dochter Raketaka Aangezien zij nog te jong was zou het recht van troonopvolging volgens de traditie overgaan op Rakotobe de eerste zoon van Radama's oudste zus die voorbestemd was om prinses Raketaka te huwen Twee trouwe hovelingen die Rakotobe graag als troonopvolger zagen wisten de dood van Radama enige tijd geheim te houden Mogelijk deden zij dit omdat Rakotobe op dat moment niet in Antananarivo was Andriamamba een hooggeplaatste officier in Radamas leger kwam uiteindelijk achter het nieuws van Radamas dood Hij en drie andere officieren Andriamihaja Rainijohary en Ravalontsalama maakten plannen om Ramavo op de troon te krijgen Deze officieren verborgen Ramavo en zochten vervolgens steun bij het leger en bij invloedrijke personen waaronder een aantal bewakers van de sampy's koninklijke amuletten Ramavo bestijgt de troon Verzekerd van een solide achterban riep Ramavo zichzelf op 11 augustus 1828 uit tot koningin van het Koninkrijk Madagaskar en nam de toepasselijke naam Ranavalona aan wat opgevouwen of terzijde gehouden betekent In haar kabary redevoering verklaarde Ranavalona dat de sampys Ramahavaly en Rahilimalaza haar hadden aangewezen als troonopvolger van Radama Na haar kabary liet Ranavalona in lijn met de koninklijke traditie haar politieke rivalen doden Hiertoe behoorden veel van Radamas familieleden zoals zijn moeder Rambolamasoandro zijn broer Ratafika en Rakotobe Ranavalonas volgende politieke daad was het verbreken van de banden met Groot-Brittannië Op 28 november 1828 verklaarde Ranavalona het door Radama gesloten Anglo-Merinaverdrag met Groot-Brittannië ongeldig en liet de Britse ambtenaren weten dat ze niet langer welkom waren in haar koninkrijk De ambassadeur van Groot-Brittannië Robert Lyall werd op 25 maart 1829 door de bewaker van Ramahavaly de sampy van de wraak beschuldigd van heiligschennis Volgens de bewaker zou Lyall met zijn paard te dicht bij Ambohimanambola hebben gereden het dorp dat de sampy Rakelimalaza huisvestte In Lyalls woning werden slangen losgelaten de traditionele voltrekkers van de wraak en dienaren van Ramahavaly Mogelijk als gevolg van een slangenbeet raakte Lyall geestelijk verward Op deze manier onschadelijk gemaakt werd Robert Lyall vervolgens uit Antananarivo verbannen Officieel kon Ranavalona niet gekroond worden zolang de traditionele rouwperiode over Radama nog niet voorbij was Gedurende twaalf maanden van rouw mochten de Malagassiërs met uitzondering van de kaste van de andevo slaven alleen de hoognodige werkzaamheden verrichten Op decreet van de ministers werd deze periode echter verkort en eindigde de rouw op 27 mei 1829 Hoewel zij als reden hiervoor de hervatting van het onderwijs door missionarissen aanvoerden lijkt het slechts een excuus om te kunnen rekruteren voor het leger waarbij ook leerlingen werden geronseld Nu was de weg vrij voor de kroning De kroning Op 12 juni 1829 vond de kroning plaats wat de avond van tevoren met kanonschoten werd aangekondigd Ranavalona vertrok met een groot gevolg vanuit de Rova van Antananarivo naar de nabijgelegen heuvel Andohalo In de optocht die naar schatting uit 60000 personen bestond bevonden zich de overgebleven leden van de koninklijke familie waaronder Ranavalonas jongere zus Ramasindrazana en haar zoon Ramboasalama Sakalava-lijfwachten zon 8000 soldaten en een groot aantal zangeressen maakten ook deel uit van de stoet Na haar kroning in Andohalo hield Ranavalona een kabary waarin ze ten onrechte beweerde dat Andrianampoinimerina Radama op de troon wilde zodat Ranavalona hem uiteindelijk op kon volgen Ranavalona werd hiermee de eerste vrouwelijke monarch van het koninkrijk sinds 1540 Door haar kroning werd een milieu gecreëerd waarin vrouwen meer respect kregen Later zouden nog drie vrouwen de troon van het Koninkrijk Madagaskar bestijgen Bestuur Net als Radama zette Ranavalona zich in voor de industrialisatie van het Koninkrijk Madagaskar en de verbetering van haar infrastructuur De politieke bureaucratie die Radama naar Europees model had laten invoeren breidde Ranavalona verder uit om haar macht ook in de verder gelegen gebieden te consolideren De koningin herhaalde meerdere malen tijdens haar eerste regeringsjaren "Ik zal níéts veranderen wat mijn voorgangers deden maar ik zal wel méér doen dan zij deden" Ranavalona's bewindvoering was op andere terreinen juist het tegenovergestelde van die van haar overleden echtgenoot Hoewel de koningin open stond voor Europese innovaties had ze een afkeer van de invloed van Europeanen op de denkwijze cultuur en religie van de Malagassiërs Voor Ranavalona was het herstellen van de traditionele Merina-cultuur een obsessie geworden Om die reden maakte ze een eind aan het Anglo-Merinaverdrag alsook aan diverse verdragen met Europese handelsrelaties De koningin beperkte bovendien de activiteiten van de Britse missionarissen die zich alleen nog maar met het onderwijs en de industrialisatie mochten bezighouden Uiteindelijk mochten slechts een handjevol Europeanen in het koninkrijk blijven Een typisch kenmerk van het bestuur van koningin Ranavalona was zelfredzaamheid Deze wist ze te bereiken door de herinvoering van de fanompoana dwangarbeid als vorm van belasting en de hulp van enkele Europeanen die onafhankelijk van hun eigen regering opereerden Dit stelde Ranavalona bovendien in staat om de grenzen van het koninkrijk verder uit te breiden maar door de vele slachtoffers in de veldslagen en de hoge sterftecijfers onder dwangarbeiders en slaven daalde de totale bevolking van Madagaskar tussen 1833 en 1839 van 5 miljoen naar 25 miljoen Residentie Ranavalona hechtte veel waarde aan de tradities van de Merina en daarom koos ze ervoor om in de Rova van Antananarivo te blijven wonen Dit was de residentie van al haar koninklijke voorgangers sinds de regering van Andrianjaka die deze rova een koninklijk versterkt complex liet bouwen op Analamanga een van de twaalf heilige heuvels van Imerina Radama I had tijdens zijn regering veel gebouwen in de rova laten zetten die een mix waren van de traditionele architectuur van de Merina en bouwstijlen van andere culturen Gehecht als Ranavalona was aan de traditionele Merina-cultuur was dit uiteraard een doorn in haar oog Ze besloot daarom een indrukwekkend paleis te laten bouwen in de oorspronkelijke aristocratische bouwstijl van de Merina Om ruimte te maken voor dit paleis werd het gebied van de rova flink uitgebreid en werden veel oude gebouwen naar andere rova's verhuisd Een van deze gebouwen was Kelisoa een woning die Radama I voor zijn concubines had laten bouwen en die nu naar de rova van Ambohimanga werd verhuisd In 1832 hoorde Ranavalona van de schipbreuk die de Franse avonturier Jean Laborde op de kust van het eiland Madagaskar had geleden Laborde was de zoon van een smid Ranavalona liet ook in andere plaatsen residenties bouwen of uitbreiden In Tsinjoarivo een plaats die 114 kilometer ten zuidoosten van Antananarivo ligt liet Ranavalona in 1834 bijvoorbeeld een bestaande rova uitbreiden zodat hij kon dienen als zomerresidentie voor het koninklijk hof De rova was gelegen op een hoogte van 1675 meter en bood een spectaculair uitzicht op de omgeving met onder andere de beroemde waterval Andriamamovoka Desondanks maakte Ranavalona slechts drie keer gebruik van deze rova Hofhouding De hofhouding die Ranavalona om zich heen had geschaard waren grotendeels Merina uit Ambohimanga van de kaste van andriana aristocraten De ministers de hoge legerofficieren en de bewakers van de twaalf voornaamste sampy's hadden een grote invloed op Ranavalona en genoten een grote vrijheid aan het hof Deze vrijheid werd door veel van hen misbruikt voor hun eigen voordeel De andriana van oudsher geslepen handelaren schroomden bijvoorbeeld niet om hun eigen zakenrelaties het monopolie te geven op vrijwel alle handel in het koninkrijk Uit de premiers en andere belangrijke leden van de hofhouding koos Ranavalona haar minnaars en echtgenoten In de eerste regeringsjaren van Ranavalona onderhielden de missionarissen David Griffiths en David Jones nauwe banden met de koningin en haar hofhouding De meeste missionarissen keurden dit soort informele betrekkingen af en Griffiths en Jones werden door hen bekritiseerd om hun drinkpartijen met de koningin en hun leveringen van geïmporteerde drank aan de hofhouding Bovendien verdachten ze David Griffiths van een aantal ernstige vergrijpen waaronder medeplichtigheid aan de verbanning van Robert Lyall De twee facties Al tijdens de regering van Radama I hadden zich in de hofhouding twee facties gevormd wiens belangen lijnrecht tegenover elkaar stonden De progressieve factie bestond voornamelijk uit legerofficieren die Radama hadden gesteund in de invoering van vernieuwingen naar Europees model Deze vernieuwingen waren echter tegen de zin van de conservatieve factie waartoe voornamelijk de ministers rechters en de bewakers van de sampy's behoorden Zij zagen in dit soort innovaties een bedreiging voor de tradities van Imerina Toen Ranavalona aan het bewind kwam won de conservatieve factie steeds meer aan macht maar dit betekende niet dat de progressieve factie geen invloed meer had Achter de schermen werd nog steeds een verwoede strijd tussen beide partijen gevoerd met als gevolg dat de koningin regelmatig heen en weer werd geslingerd tussen twee vormen van beleid Hierdoor maakte Ranavalona vaak onverwachte keuzes Sommige leden van Ranavalonas hofhouding hadden in het verleden onderwijs genoten op scholen van het Londens Zendingsgenootschap waaronder veel leden van de progressieve factie De tweelingbroers Raombana en Rahaniraka waren bijvoorbeeld opgeleid in Groot-Brittannië Zij kwamen in 1829 terug naar Madagaskar om aan het hof als persoonlijke secretarissen van Ranavalona te dienen Raombana hield een gedetailleerd verslag bij van de gebeurtenissen aan het hof die hij verwerkte in zijn historie van het Koninkrijk Imerina Uit angst voor ontdekking schreef hij het grootste deel van zijn werken in de Engelse taal De ministers Door Ranavalonas wisselende houding ten opzichte van de andriana uit de twee concurrerende facties was er in de eerste jaren van haar regering een groot verloop in de functie van premier Men vermoedt dat de jonge legerofficier Andriamihaja die in april 1829 tot premier werd aangesteld de vader was van Ranavalonas zoon Rakoto voluit Rakotosehenondradama zoon van Radama Op 23 september 1829 beviel Ranavalona van Rakoto in het Imasoandro-gebouw in de Rova van Antananarivo Het was haar eerste en voor zover bekend haar enige kind en zou haar later opvolgen als Radama II Hij werd officieel erkend als een zoon van Radama I ondanks het feit dat deze al meer dan een jaar overleden was Als leider van de progressieve factie wilde premier Andriamihaja de verbroken relaties met Europa hernieuwen De broers Rainimaharo en Rainiharo waren de leiders van de conservatieve factie en zagen in Andriamihaja hun voornaamste vijand Beide waren bewakers van Rakelimalaza Ranavalonas favoriete sampy en drongen bij de koningin aan om op de sampys te vertrouwen in plaats van op de vernieuwingen die de progressieve factie wilde doorvoeren Bovendien wilden Rainimaharo en Rainiharo haar overtuigen dat Andriamihaja als leider van deze factie een gevaar was voor het koninkrijk en derhalve gedood moest worden Mogelijk hadden de broers naast een politiek motief ook een motief van meer persoonlijke aard; volgens Raombana behoorden ze namelijk ook tot Ranavalona's talrijke minnaars Uiteindelijk wisten Rainimaharo en Rainiharo de koningin over te halen toen zij in een beschonken toestand verkeerde Ranavalona tekende het doodvonnis van haar minnaar en Andriamihaja werd in september 1830 op beschuldiging van hekserij en verraad in zijn eigen huis gedood Na de dood van Andriamihaja nam de macht van de conservatieve factie geleidelijk toe Rainiharo ook bekend onder de naam Ravoninahitriniarivo werd als opvolger van Andriamihaja gekozen en diende als premier van 1830 tot zijn dood in 1852 Hij werd in 1832 bovendien aangesteld als opperbevelhebber van het leger In 1833 trouwde hij met Ranavalona en werd veldmaarschalk van Ilafy Rainiharo stierf op 10 februari 1852 en werd begraven in een door Jean Laborde ontworpen graftombe gelegen in de Rova van Antananarivo Na Rainiharos dood volgde zijn liberale zoon Rainivoninahitriniony ook bekend onder de naam Raharo hem op als premier Ranavalona hertrouwde met de veldmaarschalk Rainijohary ook bekend onder de naam Andrianisa een invloedrijk lid van de conservatieve factie en bewaker van de sampy Rafantaka Dit huwelijk hield stand tot Ranavalonas dood Op 9 april 1862 werd hij verbannen naar Ambohimanga voor zijn aandeel in een complot tegen koning Radama II Religieuze tradities Het is ironisch dat de introductie van het christendom zorgde voor een duidelijker identiteit van de animistische religie van de Merina Voorheen aanvaarde het volk hun religie als vanzelfsprekend want er waren vrijwel geen andere godsdiensten in de hooglanden; men kenden alleen de islam die door enkele Antaimoro-schrijvers aan het hof werd beleden Nu moest het oorspronkelijke wereldbeeld van de Merina echter verdedigd worden tegen de protestante leer van de missionarissen Om deze reden besteedde Ranavalona extra veel aandacht aan de religieuze tradities van haar koninkrijk die in hoofdzaak de aanbidding van de razana geesten van overleden voorouders betroffen Volgens de missionaris William Ellis bracht ze soms dagen aan een stuk door met religieuze activiteiten Ranavalona voerde bijvoorbeeld nieuwe ceremonies in en breidde oude ceremonies uit met de door haar bedachte gebruiken die een diepere betekenis moesten geven aan de oorspronkelijke symboliek Ze gaf opdracht om nieuwe afgodsbeelden te maken en een groot aantal oude altaren en andere voorwerpen van aanbidding te restaureren Een monarch van Imerina werd door het volk de Andriamanitra hita maso de zichtbare god genoemd en hij was schenker van de Hasina oftewel de zegen van de razana De grootste nadruk werd door Ranavalona op de eeuwenoude sampy-cultus gelegd Door het aanbidden van sampys werd zij indirect ook geëerd sampys waren namelijk amuletten die de bovennatuurlijke krachten van het koningshuis vertegenwoordigden Andrianampoinimerina legde tijdens zijn bewind de nadruk op twaalf specifieke sampys die hij had veroverd van vijandelijke volken Het volk geloofde dat deze sampys de voornaamste beschermers van Imerina waren Deze waren ondergebracht in speciale gebouwen in de hooglanden die tegelijkertijd dienden als huisvesting voor hun bewakers die mpitahiry of mpitondra werden genoemd Deze sampy-bewakers hadden in hun functie een grote invloed op Ranavalona aangezien ze als boodschappers van de koninklijke razana functioneerden Culturele tradities Ranavalona besteedde ook veel aandacht aan het in stand houden van Imerina's culturele tradities Zo moest onder haar bewind de traditionele Merina-architectuur zoveel mogelijk gehandhaafd worden en maakte de koningin zelfs wetten waarin werd bepaald op welke wijze woningen gebouwd moesten worden Dankzij Ranavalonas bewind maakte de traditie van de hiragasy een grote opleving De hiragasy waren rondtrekkende Merina-muzikanten die verspreid over het eiland voorstellingen gaven met traditionele muziek dans en kabary wat Malagassisch is voor de kunst van het spreken' Ranavalona liet geregeld hiragasy-voorstellingen geven aan Europese bezoekers om hen duidelijk te maken hoe zeer zij gehecht was aan haar eigen cultuur Sommige Europeanen werden tijdens deze voorstellingen zo in vervoering gebracht dat ze spontaan mee gingen dansen De hiragasy verwerkten later parodieën op deze Europese dansstijlen in hun uitvoeringen Volgens de traditie van Imerina hielden haar vorsten met grote regelmaat hun politieke toespraken in de vorm van kabary Dankzij de bijeenkomsten waarin deze toespraken werden gehouden bleef het contact tussen de vorst en het volk behouden en veel vorsten verwierven grote populariteit met hun vaardigheid in het spreken Kabary was een belangrijk onderdeel van het onderwijs dat jonge prinsen aan het hof kregen maar de prinsessen kregen onderwijs van een heel ander kaliber Hierdoor had Ranavalona geen ervaring opgedaan in het spreken van kabary waarschijnlijk had ze zelfs nooit leren lezen en schrijven Ondanks het feit dat ze gesteld was op tradities en aanzien bij het volk kwam het maar zelden voor dat Ranavalona in het openbaar een kabary sprak In plaats daarvan gaf ze er de voorkeur aan om de kabary aan secretarissen als Raombana te dicteren en deze voor te laten lezen door haar legerofficieren De kaste van de hova Doordat Ranavalona en de andriana veel oude tradities voor hun eigen voordeel gebruikten werd er een zware last gelegd op de schouders van de hova de kaste van de vrije burgers Terwijl de hova vroeger vrijwillig dieren uit hun veestapel aan het koningshuis gaven voor een ritueel offer werd hun vee nu zonder opgaaf van reden door ministers en legerofficieren in beslag genomen Leengebieden waren voorheen enkel formeel eigendom van het koningshuis maar werden nu door Ranavalona als privé-eigendommen aan de andriana uitgedeeld Diegenen die weerstand boden tegen Ranavalonas bepalingen werden beschuldigd van opruiing een aanwijzing dat de beklaagde mogelijk een mpamosavy was een tovenaar of heks De verwrongen kijk op de oude Merina-tradities droeg bij aan de afkeer ervan en de stijgende populariteit van de christelijke leer aangezien deze de rechtmatigheid van dergelijke vormen van gedwongen godsdienst ondermijnde Personen die werden verdacht van misdrijven als diefstal opruiing hekserij en bekering tot het christendom werden meestal berecht door middel van het tangena-oordeel Dit was een traditionele methode om de schuld van vermeende zondaars te bewijzen en is te vergelijken met de Europese heksenwaag Dit oordeel werd voor het eerst beschreven in 1817 door James Hastie een leraar aan het hof van Radama I Iemand die werd verdacht van een misdrijf kreeg een gerecht te eten dat bestond uit drie stukken kippenhuid rijst en gemalen steenvruchten van de tangena een lokale plant die zo giftig is dat twaalf van haar zaden voldoende zijn om een volwassen hond te doden Vervolgens moest de verdachte een grote hoeveelheid water drinken zodat het gerecht gedeeltelijk werd uitgebraakt Wanneer alle drie stukken kippenhuid tevoorschijn kwamen was de verdachte onschuldig maar als dit niet het geval was werd hij geëxecuteerd Volgens de secretaris Raombana werd het oordeel in de ogen van de Merina in werkelijkheid voltrokken door de razana en stelden zij grote waarde aan de uitkomst Regelmatig kwam het echter voor dat de verdachte stierf als gevolg van het gif of hij nu schuldig was of niet James Hastie slaagde erin om Radama te overtuigen van de onmenselijkheid van deze maatregel waarop de koning liet bepalen dat er voortaan honden werden gebruikt als vertegenwoordiger van de verdachte Koningin Ranavalona negeerde deze bepaling en liet het tangena-oordeel met grote regelmaat toepassen Het aantal executies bereikte een hoogtepunt in 1838 waarbij naar verluidt ongeveer 20% van Imerinas populatie werd gedood De kaste van de andevo Het sterftecijfer onder de fanompoana-arbeiders was zo hoog dat er in de hooglanden steeds meer gebruik gemaakt werd van slaven andevo Met het verbreken van het Anglo-Merinaverdrag was Ranavalona niet langer gebonden aan het verbod op de slavenhandel die erin stond opgenomen Naar schatting werden 250000 geïmporteerde Afrikaanse slaven in de periode van 1821 tot 1850 naar Imerina gehaald Deze slaven kostten echter geld dus werd het tekort aan arbeidskrachten verder aangevuld door leden van overwonnen volkeren die als slaven naar de hooglanden werden gezonden Hierbij hielden de soldaten geen rekening met familiebanden en zo werden hele gezinnen uit elkaar gerukt Rond 1855 schreef Ranavalona's secretaris Raombana hierover het volgende Men schat dat tijdens Ranavalona's regering ongeveer 200000 krijgsgevangenen tot slaaf werden gemaakt In dit aantal zijn echter niet de hova inbegrepen die in slavernij gingen omdat ze een overtreding begingen In 1828 liet Ranavalona bijvoorbeeld een wet maken waarin werd bepaald dat een Malagassiër die een grenssteen van het koninklijk grondgebied verplaatste met slavernij werd gestraft Ondanks het feit dat ze zelf op grote schaal aan ontbossing deed liet Ranavalona bovendien een wet maken waarin het kappen of verbranden van wouden op straffe van slavernij werd verboden Andere misdaden die voor deze straf in aanmerking kwamen waren onder andere het stelen van een grafsteen het gebruiken van valse gewichten het verspreiden van vals geld het niet terug betalen van een lening en het afleggen van een valse getuigenis In de meeste gevallen werden alle leden van het gezin van de overtreder tot slaaf gemaakt Bovendien werd hun land afgenomen en werd daarmee hun vermeende zegen van de razana verspeeld De overvloed aan slaven was in de jaren 40 zo groot dat ongeveer 80 procent van alle Merina-huishoudens de beschikking hadden over enige vorm van slavenarbeid Het werk van de slaven bestond voornamelijk uit spinnen weven water dragen kleren wassen en werken in de rijstvelden De rijkere andriana hadden slaven als huisknecht of concubine Als een welgestelde Merina iets overkwam werd de schuld al snel bij hun slaven gezocht Toen Ranavalonas nicht Andriantsovatra bijvoorbeeld stierf aan kinkhoest liet Ranavalona een groot deel van Andriantsovatras slaven het tangena-oordeel ondergaan waarna velen als mpamosavy werden veroordeeld en vervolgens geëxecuteerd Het koninklijk leger Het koninklijk leger was tijdens het bewind van Radama I georganiseerd en opgeleid met de hulp van Groot-Brittannië die het bovendien voorzag van wapens en munitie Na het verbreken van het Anglo-Merinaverdrag maakte Ranavalona de dienstplicht tot een onderdeel van de fanompoana en breidde zo het leger uit naar een gemiddeld aantal tussen de 20000 en 30000 soldaten Het leger deed een groot aantal invallen in de kustgebieden die nog niet onderworpen waren en slaagde erin om de grenzen van het Koninkrijk Madagaskar wat verder uit te breiden Zo namen ze het grondgebied van de Tanala in en een aanzienlijk deel van het machtige Sakalava-koninkrijk Ondanks de herhaalde militaire expedities van Ranavalonas leger slaagden ze er echter niet in om het grondgebied van de Antandroy de Bara en de Mahafaly te veroveren Deze drie volken in het uiterste zuiden van Madagaskar bleven onafhankelijk gedurende heel de periode van de Merina-heerschappij De enige twee volken die niet in opstand zijn gekomen tegen Ranavalonas overheersing waren de Betsileo en de Betsimisaraka Zij kregen van de koningin een betrekkelijke mate van vrijheid en werden bestuurd door vazalkoningen uit hun eigen volk Tijdens de 33 jaar van Ranavalonas regering maakte het koninkrijk een betrekkelijk kleine groei zeker in vergelijking met de regeringsperiode van haar twee voorgangers Andrianampoinimerina en Radama I Toch waren haar militaire successen niet summier te noemen aangezien het leger succesvol de grenzen van het koninkrijk wisten te verdedigen en talrijke opstanden in het koninkrijk neersloegen Roverbendes en hele volken trachtten zich te onttrekken aan Ranavalonas bewind zoals bijvoorbeeld de Antaisaka en de Antaifasy in 1852 Na de opstand in dit jaar werden de strijders van deze twee volken door Ranavalona's leger gedood en werden hun vrouwen als slaven naar de hooglanden gezonden In de periode tussen 1816 en 1853 waar dus ook de regeringsperiode van Radama I onder viel werden ongeveer 60000 vijandelijke Malagassiërs gedood in de strijd Bovendien stierven velen aan de hongersnood een gevolg van Ranavalona's beleid om veroverde gebieden plat te laten branden Maar ook in het koninklijke leger waren er tegenslagen waardoor een groeiende onvrede onder de soldaten ontstond Ze werden niet betaald moesten met wapens van inferieure kwaliteit vechten en waren gedemoraliseerd door de tientallen jaren van continue strijd Het sterftecijfer onder de soldaten was bovendien erg hoog in de periode van 1820 tot 1853 werd het aantal soldaten die in de strijd werden gedood geschat op ongeveer 160000 man Daarnaast stierven ook veel Malagassische soldaten in de kuststreken van het eiland aan malaria Aangezien malaria weinig voorkwam in de hooglanden hadden de meeste soldaten geen enkele weerstand tegen deze ziekte opgebouwd Economische onafhankelijkheid Gedurende Ranavalona's bewind hadden twee Europese mogendheden belangen bij de inname van Madagaskar Frankrijk had kolonies gesticht op Réunion en andere eilanden rond Madagaskar en zocht naar een manier om vanuit hier vestigingen op Madagaskar te plaatsen Groot-Brittannië die in 1810 een kolonie had gesticht op het nabijgelegen eiland Mauritius had een groot belang bij een veilige handelsroute naar India en wilde daarom Frankrijks pogingen verhinderen door zelf de heerschappij over het eiland te krijgen Beide landen hadden tijdens de regering van Radama I een grote invloed op Madagaskar gekregen maar kort na haar troonsbestijging nam Ranavalona haar maatregelen om deze invloed tot een minimum te beperken Volgens historici was Ranavalona's keuze om de banden met Europa te breken niet zozeer aan fanatisme te wijten maar veeleer aan economische overwegingen In het door Ranavalona verbroken Anglo-Merinaverdrag was bijvoorbeeld onder andere het verbod op de slavenhandel opgenomen maar dit was voor haar een lucratieve inkomstenbron die haar meer geld opbracht dan Groot-Brittannië haar kon uitkeren Aangezien het Londens Zendingsgenootschap een niet-confessionele organisatie was en bovendien een groot nut had voor het koninkrijk mochten de missionarissen in eerste instantie blijven Aanvallen op de oostkust Het koninklijke leger had in de eerste jaren van Ranavalona's bewind een groot tekort aan wapens en munitie Dit nieuws bereikte koning Karel X van Frankrijk en zag de mogelijkheid om een bres te slaan in Madagaskars verdediging In 1829 bereikte een vloot van zes oorlogsschepen de oostkust van Madagaskar en op 14 oktober opende ze het vuur op Tamatave Toamasina Madagaskars belangrijkste havenstad Nadat de vloot een groot aantal woningen had vernietigd koerste ze naar het nabijgelegen dorp Ivondro waar de Franse soldaten op 17 oktober een groot aantal Malagassiërs doodden Het volgende doelwit was het fort van Foulpointe Hier stuitte het Franse leger echter op het koninklijke leger van Ranavalona en werd verdreven De Franse vloot zette vervolgens koers naar Île Sainte-Marie een eiland net buiten de kust waar ze werd opgewacht door een delegatie diplomaten uit Antananarivo Er volgden onderhandelingen die dagenlang duurden zodat de soldaten hun kamp moesten opslaan op het eiland Het lange verblijf had een catastrofaal gevolg voor het Franse leger; in de kuststreken van Madagaskar kwam malaria veel voor en een groot aantal soldaten stierf aan deze ziekte Eindelijk werd een overeenkomst opgesteld waarbij het de Fransen zou worden toegestaan om handel te drijven met het Koninkrijk Madagaskar en trok de vloot in november 1830 terug naar Frankrijk Toen Ranavalona de overeenkomst echter onder ogen kreeg weigerde ze het te tekenen Lodewijk Filips I volgde Karel X in 1830 op en ontkende dat Frankrijk ooit bevel had gegeven voor een aanval op Madagaskar De Franse invasies bewogen Ranavalona ertoe om een groot aantal offers aan de sampys te brengen en ze om raad te vragen in het bijzonder aan Rafantaka de sampy uit Ambohimanga Volgens hun bewakers verlangden de sampys dat Ranavalona haar volk nog strenger zou aanpakken en vaker gebruik zou maken van het tangena-oordeel Ranavalona willigde dit verzoek in en maakt hierbij geen onderscheid tussen hoge officieren en gewone dwangarbeiders Het voltrekken van deze oordelen resulteerde in de dood van honderden Malagassiërs In 1834 gaf Ranavalona opdracht om stenen versterkingen rond Tamatave en Foulpointe te bouwen Industrialisatie De Britse missionarissen van het Londens Zendingsgenootschap speelden een grote rol in de industrialisatie van Madagaskar Vanaf 1826 onderwees de missionaris James Cameron diverse ambachten op de missionarisscholen en liet hij fabrieken bouwen die hout metaal leer en katoen verwerkten tot kleding machines ijzerwaren en andere nuttige voorwerpen Het was echter tegen het beleid van het Londens Zendingsgenootschap om fabrieken op te laten richten die wapens en munitie produceerden Door de vele militaire expedities kwam hier echter steeds meer behoefte aan Nadat Ranavalona in 1832 Jean Laborde had aangesteld als haar ingenieur gaf ze hem opdracht om de infrastructuur op het eiland te verbeteren en om fabrieken te bouwen die voornamelijk wapens zouden produceren maar ook andere producten die voorheen vanuit Europa werden geïmporteerd In Mantasoa een plaats die ongeveer dertig kilometer ten oosten van de hoofdstad lag liet Laborde vijf fabrieken bouwen De omgeving hier was bosrijk de grond bevatte veel ijzererts en er waren veel watervallen die Laborde kon gebruiken als energiebronnen Binnen een jaar produceerden de eerste fabrieken voornamelijk musketten kanonnen en buskruit maar ook cement gereedschappen watermolens geblazen glas kandelaars weefgetouwen zijde en katoen Er werden fanompoana-arbeiders en slaven naar deze fabrieken gestuurd en in de productiefste jaren werkten er gemiddeld 5000 werkkrachten Vlakbij de fabriek liet Laborde een luxueus buitenverblijf bouwen waar hij koningin Ranavalona en haar hofhouding kon ontvangen Tijdens hun verblijf werden Laborde's gasten vermaakt met stierengevechten en hiragasy De Fransman Napoléon Delastelle had zich permanent in Madagaskar gevestigd nadat hij een handelsovereenkomst met Radama I had gesloten Toen Ranavalona de troon besteeg moest Delastelle haar overtuigen dat hij geen banden had met de Franse regering en kreeg zo zijn contract vernieuwd In dit contract was onder andere opgenomen dat Delastelle het monopolie had op de productie en verkoop van rum Dit was erg gunstig voor hem daar rum een geliefd product aan het koninklijk hof was in het bijzonder bij Ranavalona Ze werd in 1845 door een verslaggever van het Britse nieuwsblad The Times beschreven als een "wijze vrouw" maar desondanks "constant dronken" Behalve grote hoeveelheden rum ongeveer 1200 tonnen per jaar produceerde Delastelle ook suiker en andere luxeartikelen voor de andriana In het district Midongy in het zuiden van het eiland plantte hij een groot aantal exotische gewassen zoals kokospalmen koffieplanten kaneelbomen vanille-orchideeën en een groot aantal fruitbomen Toename van onrusten Laborde's fabrieken dekten gedeeltelijk het tekort aan wapens en munitie maar het ontbreken van de voormalige Europese hulp bleef een groot gemis Dit werd vooral ondervonden toen het aantal onrusten in het koninkrijk hand over hand toenam Door de invoering van de fanompoana en door onteigening van hun eigendommen zochten veel Malagassiërs hun heil in de struikroverij Zij zochten een onderkomen in de dichte wouden op het eiland en onderhielden zich door reizigers te overvallen en door vee te stelen dat zich te dicht aan de randen van de wouden begaf In de zomer van 1835 werd een groot aantal soldaten over het eiland gestuurd om het aantal struikrovers terug te dringen In september van hetzelfde jaar werden ongeveer tweehonderd bandieten geëxecuteerd maar desondanks bleef het aantal bendes groeien en was het niet langer veilig om ongewapend door Madagaskar te reizen In 1836 verslechterde de toestand nog meer toen Ranavalona een wet liet uitvaardigen waarin werd bepaald dat haar onderdanen geen geschoold werk meer mochten uitoefenen behalve voor haarzelf en de andriana Boeren mochten hun rijst enkel aan de andriana verkopen waardoor in diverse delen van Madagaskar hongersnood uitbrak Als gevolg hiervan nam het aantal roversbenden nog meer toe en veel volken aan de kust kwamen in opstand Het koninklijk leger leed grote verliezen en de behoefte aan militaire hulp werd steeds groter In een poging om een nieuw bondgenootschap aan te gaan stuurde premier Rainiharo in 1836 zes gezanten naar Groot-Brittannië waar ze op 1 maart 1837 ontvangen werden door koning Willem IV en zijn vrouw Adelheid van Saksen-Meiningen De Malagassische delegatie had als doel een handelsverdrag tot stand te brengen waarin werd bepaald dat hun koninkrijk vee rijst en andere exportproducten zou leveren in ruil voor kleding rum en militaire hulp De Britse regering had echter gehoord van de vele executies in Madagaskar en had haar misnoegen geuit over de barbaarse manier waarop Ranavalona haar koninkrijk bestuurde Toen de conferentie op 19 maart eindigde had het geen enkel resultaat geboekt De zes gezanten brachten nog een kort bezoek aan de Franse regering in Parijs maar de onderhandelingen daar hadden even weinig resultaat Ondertussen bleven de onrusten in het Koninkrijk Madagaskar gestaag groeien De hongersnood bereikte een hoogtepunt in 1837 en steeds meer volken kwamen in opstand Tussen juli 1836 en maart 1837 werden volgens William Ellis 1016 Malagassiërs geëxecuteerd die waren beschuldigd van criminele activiteiten Tweede aanval op Tamatave In 1845 werden alle buitenlanders middels een proclamatie van koningin Ranavalona voor de keus gesteld om het Koninkrijk Madagaskar te verlaten of zich te laten naturaliseren Dit laatste zou voor hen onder meer betekenen dat ze fanompoana-arbeid moesten gaan verrichten en geen handel meer mochten drijven Frankrijk en Groot-Brittannië hadden allebei grote belangen bij de handel die in Tamatave werd gevoerd en daarom bundelden ze hun krachten om deze havenstad opnieuw aan te vallen Het Britse fregat HMS Conway en twee Franse oorlogschepen beschoten de stad met kanonnen waarna een Franse en een Britse groep soldaten het fort van Tamatave bestormden Door de grote onderlinge wedijver tussen de Franse en Britse soldaten verliep de bestorming echter zo chaotisch dat ze op een mislukking uitliep Veel Europese soldaten werden gedood waarna hun hoofden aan palen werden gespietst Ranavalona wilde op deze manier de onoverwinnelijkheid van haar koninkrijk demonstreren Na deze mislukte veldslag verbraken Frankrijk en Groot-Brittannië alle resterende banden met het Koninkrijk Madagaskar en eisten bovendien een schadevergoeding van £3125 Europese handelaren die zich in Mauritius hadden gevestigd betaalden dit bedrag uiteindelijk in 1853 zodat de handel tussen hen en het eiland weer kon worden toegelaten De christenvervolgingen In Radama's laatste jaren was zijn houding tegenover de werkzaamheden van de missionarissen veranderd Hij wilde dat zij zich bezighielden met het bouwen van fabrieken en het onderwijzen van zijn onderdanen in plaats van het verspreiden van hun christelijke leer Uiteindelijk werd het de Malagassiërs verboden om zich te laten dopen of om kerkdiensten bij te wonen De scholen werden door Radama persoonlijk gecontroleerd waarbij hij toezag dat christelijke leerstellingen niet meer werden onderwezen en geen kerkelijke lectuur meer werd gebruikt voor de taallessen Toen Radama stierf waren er ongeveer honderd door de missionarissen gebouwde scholen in de hooglanden van Madagaskar De eerste jaren Aanvankelijk stond Ranavalona geheel onverschillig tegenover het christendom; zij besteedde alleen aandacht aan de sampy-cultus en andere onderdelen van de animistische religie van de Merina Hierdoor genoten de christenen in eerste instantie een grotere vrijheid dan tijdens Radama's laatste regeringsjaren De missionarissen namen een uit Groot-Brittannië geïmporteerde drukpers in gebruik die ze naar eigen inzicht mochten gebruiken Malagassiërs die werden opgeleid om deze te bedienen waren bovendien vrijgesteld van de dienstplicht Op 4 december 1827 rolde de eerste proefdruk van de pers het eerste hoofdstuk van het Bijbelboek Genesis vertaald in het Malagassisch Later werden naast vertaalde gedeeltes uit de Bijbel ook een groot aantal leerboeken liturgische zangboeken en catechismussen gedrukt Toen David Jones en David Griffiths in 1829 een eerste versie van de complete Malagassische Bijbelvertaling gereed hadden werden er tot het jaar 1830 ongeveer 3000 exemplaren gedrukt en verspreid Ook Ranavalona ontving een exemplaar en enkele andere vertaalde werken Zij accepteerde deze en bedankte de missionarissen maar na een week liet ze de boeken terugbrengen Ranavalona verklaarde dat ze geen tijd had om ze te lezen alhoewel het heel plausibel is dat zij tot haar dood analfabeet was gebleven De enige beperking die Ranavalona de missionarissen oplegde was het verbod op de distributie van boeken binnen het leger Zij meende dat dit de discipline zou ondermijnen Koningin Ranavalona wenste echter wel dat de missionarissen zich voornamelijk bezighielden met het onderwijs en de verbetering van de economie van het koninkrijk Op een audiëntie in 1829 liet ze hen weten dat ze maar weinig gaf om Grieks en Hebreeuws; ze zag liever dat de missionarissen het volk iets nuttigers bijbrachten zoals hoe ze zeep konden maken De week daarop overhandigde de missionaris James Cameron aan bodes van de koningin twee kleine stukken zeep die hij van natuurlijke grondstoffen had gemaakt Nadat Ranavalona deze stukken zeep ontvangen had liet ze de zaak voorlopig rusten Later dat jaar kwam de eerste tegenslag voor de missionarissen De vele militaire expedities die Ranavalona naar alle delen van het eiland zond eisten veel slachtoffers onder haar soldaten Daarom besloot ze dat de leerlingen van de missionarisscholen niet langer vrijgesteld waren van dienstplicht Terwijl in juni 1828 nog 5014 leerlingen de scholen bezochten waren dat er in december 1829 nog maar 2630 Bovendien werden in hetzelfde jaar de toelagen voor het onderwijs stopgezet De missionarissen waren teleurgesteld in deze negatieve ontwikkelingen maar bleven nog redelijk optimistisch zoals blijkt uit de volgende woorden van David Jones In 1831 zag het er inderdaad weer wat rooskleuriger uit voor de missionarissen Het verbod van Radama I om zich tot het christendom te bekeren en kerkdiensten bij te wonen werd op 22 mei opgeheven In het eerste jaar na het opheffen van dit verbod lieten ongeveer 100 Malagassiërs zich dopen De bekeerlingen kwamen uit alle lagen van de samenleving en kan grofweg in twee groepen worden verdeeld De eerste groep bestond uit belangrijke andriana waaronder hoge regeringsambtenaren en bewakers van de sampys Volgens Raombana bezocht ongeveer een derde van deze bewakers de kerkdiensten waaronder ook Andriamandanona de bewaker van Ramahavaly Veel andriana zagen het christendom als een manier om het geloof in Ranavalonas goddelijke macht te ondermijnen Kennelijk wilden sommige andriana zichzelf bovendien door hun bekering opwerpen als een geschiktere monarch De tweede en grootste groep proselieten bestond uit Malagassiërs die de gevolgen van Ranavalona's wrede bewind aan den lijve hadden ondervonden Hiertoe behoorden onder andere veel weduwen van soldaten en dwangarbeiders; teleurgesteld als zij waren in de manier waarop hun oorspronkelijke religieuze tradities werden uitgevoerd was de christelijke leer voor hen een ware verademing Een Malagassiër legde aan de missionaris James Sibree het verschil tussen de traditionele kabary en de christelijke preken als volgt uit "Uiteraard kunnen jullie Vazaha Europeanen niet ons innerlijke leven en gedachten begrijpen zoals wij dat doen maar in jullie preken is er altijd één ding dat indruk op ons maakt jullie eerlijkheid!" Verbod op het christendom Ranavalona zag naar eigen zeggen de "vervanging van het respect voor haar voorouders door het respect voor de voorouder van de Vazaha de blanken Jezus Christus" in eerste instantie als een intelligente politieke daad van haar overleden echtgenoot en erkende de voordelen die de komst van de missionarissen het koninkrijk hadden opgeleverd Maar conservatieve ministers zagen een verband tussen de komst van de missionarissen en de groeiende onrusten in Madagaskar Maurice Bloch verklaart in zijn boek From Blessing to Violence dat het semi-autonome karakter van de christelijke kerkorganisatie eraan bijdroeg dat de oppositie steeds meer kritiek kreeg op de uitbuiting door de staat De conservatieve factie voerde steeds meer druk uit op Ranavalona om het christendom compleet te verbieden Er rustte volgens de leden van deze factie een zware verantwoordelijkheid op de koningin; zij was immers de Andriamanitra hita maso de zichtbare god Als aardse vertegenwoordiger van het onzichtbare godenhuis had ze de taak om het volk de waarheid bij te brengen De conservatieve factieleden legden haar bovendien uit welke politieke en culturele consequenties godsdienstvrijheid uiteindelijk op de Malagassiërs zou hebben; het zou hun respect voor Ranavalonas macht ondermijnen wat een verraad zou betekenen aan Ranavalonas voorouders Derhalve zou de Hasina oftewel de zegen van de razana niet langer op Madagaskar rusten met alle rampzalige gevolgen van dien Ranavalona gaf steeds meer toe aan de druk van de conservatieve factie De eerste beperkingen die het christendom in het Koninkrijk Madagaskar werden opgelegd vonden plaats in de maanden oktober en november van het jaar 1831 Het was militairen en leden van de overheid voortaan verboden om christelijke huwelijken aan te gaan zich te laten dopen en kerkdiensten bij te wonen In december kwam er een verbod op kerkbezoek voor alle Malagassiërs Bovendien moesten zij alle boeken die de woorden Jezus of Jehovah bevatten vernietigen waaronder de Bijbelvertaling van Jones en Griffiths Enkele christelijke proselieten die het tangena-oordeel moesten ondergaan werden veroordeeld als mpamosavy tovenaar of heks en werden verbannen In 1835 kwam uiteindelijk het totale verbod op het christendom Ranavalona liet in een kabary op 26 februari het volgende bekendmaken Het kwam erop neer dat het actief beoefenen van het christendom voortaan verboden werd voor iedere inwoner van het koninkrijk Madagaskar Wel maakte Ranavalona een onderscheid tussen de Malagassiërs en de Europeanen voor de eerste groep was het een halsmisdaad om een christen te zíjn terwijl het voor de Europeanen slechts verboden was om het christendom in het openbaar te beoefenen Dit hield dus niet in dat ze zich uit de kerk hoefden te laten uitschrijven of hun christelijke lectuur moesten inleveren Ranavalona erkende in haar toespraak echter het grote nut dat de missionarissen voor Madagaskar hadden zowel op intellectueel als technologisch vlak Daarom nodigde ze hen uit om te blijven werken in haar koninkrijk op voorwaarde dat ze geen moeite meer deden om haar onderdanen te bekeren Vertrek van de missionarissen De voornaamste doelstelling van het Londense Zendingsgenootschap was echter het onderwijzen van de christelijke leer David Jones James Cameron en vrijwel alle andere missionarissen verlieten daarom kort na het decreet het eiland Ranavalona's oude vriend David Griffiths vertrok in september van dat jaar nadat hij de laatste hand had gelegd aan de definitieve versie van zijn Malagassische Bijbelvertaling Uiteindelijk verkozen slechts de missionarissen David Johns en Edward Baker om onder de nieuwe verbodsbepalingen op het eiland te blijven in de hoop dat het nieuwe beleid in de toekomst zou versoepelen Toen de twee missionarissen in juli 1836 te horen kregen dat leden van de conservatieve factie ook hun vertrek wensten verlieten zij als laatste Madagaskar Hiermee kwam nog geen eind aan het maken van proselieten De missionarissen hadden een aantal Malagassiërs aangesteld als geestelijk leider en de kerkdiensten werden in het geheim voortgezet Het gewone volk werd gesteund door de invloedrijke andriana die het christendom nog steeds zagen als een manier om Ranavalonas macht te ondermijnen Maar zelfs zij waren niet veilig voor Ranavalona; op 9 maart 1935 liet de koningin een tweede kabary voorlezen die aan de christelijke andriana was gericht De tekst van deze kabary is opgenomen in het boek A Narrative of the Persecution of the Christians in Madagascar dat tijdens Ranavalonas regering werd geschreven door David Johns en zijn Britse collega Joseph John Freeman In het volgende citaat maakt Ranavalona de christelijke andriana duidelijk wat ze van hen vond De martelaren Na het vertrek van de missionarissen werden alle Malagassiërs gevangengezet die verdacht werden van proselitisme Ranavalona en haar echtgenoot Rainiharo die ook fel tegen het christendom gekant was verlangden van al hun onderdanen dat zij diegenen zouden verraden die kerkdiensten bijwoonden of op enige andere wijze het christendom beleden Bij het arresteren van proselieten werd gebruik gemaakt van de Tsitialaingia de Hater van leugens Dit was een lans met een zilveren punt waarop de naam van Ranavalona was gegraveerd Het wapen vertegenwoordigde de bovennatuurlijke macht van Ranavalona en men geloofde dat het de drager van het wapen de gave verleende om leugens te onderscheiden waar de christelijke leer volgens de koningin ook onder viel Nadat een zekere Rasalama gevangengenomen was vertelde ze haar medegevangenen dat zij niet bang was geweest terwijl de drager van de Tsitialaingia haar uit haar woning haalde Deze openlijke verloochening van respect voor dit wapen kwam een legercommandant ter ore Op beschuldiging van blasfemie werd Rasalama de volgende ochtend op 14 augustus 1837 met speren gedood Zij was de eerste martelaar in het Koninkrijk Madagaskar en verwierf bij Malagassische en Europese christenen een legendarische status Maar na Rasalama zouden nog veel meer martelaren volgen Twee jaar na David Griffiths' vertrek nodigde Ranavalona haar oude vriend uit om terug te keren naar Madagaskar voor een periode van vijf jaar op voorwaarde dat hij niet in de hoedanigheid van missionaris kwam maar in die van koopman Toen Griffiths op 17 september 1838 in de Rova van Antananarivo aankwam werd hij hartelijk verwelkomd door Ranavalona en haar hofhouding Maar Griffiths zocht ook contact met de christenen en hoorde van hen hoe fel zij werden vervolgd Hij kwam te weten dat Malagassiërs die een Bijbel in bezit hadden of enig christelijk gebruik uitoefenden op beschuldiging van hekserij werden beboet of gevangengezet Sommigen van hen moesten dwangarbeid verrichten of stierven na het tangena-oordeel In 1840 werd David Griffiths ervan beschuldigd dat hij zestien proselieten naar Mauritius zou hebben gesmokkeld en werd door de rechters in Antananarivo ter dood veroordeeld Later werd de straf door Ranavalona omgezet in een geldboete en David Griffiths keerde kort daarop terug naar Groot-Brittannië Hier schreef hij een boek over de christenvervolgingen in Madagaskar getiteld The persecuted Christians of Madagascar In 1846 begon prins Rakoto op 17-jarige leeftijd zich te bemoeien met de christenen Toen hij hoorde over de veroordeling van 21 proselieten smeekte hij zijn moeder om hun leven te sparen Ranavalona liet hierop negen proselieten het tangena-oordeel ondergaan waarbij één stierf en spaarde het leven van de overige twaalf Prins Rakoto liet zich in dat jaar dopen en was door zijn verdere inzet voor de christenen een grote morele steun; veel proselieten zagen in hem een ware messias Ranavalonas echtgenoot Rainiharo kwam achter Rakotos regelmatige bezoeken aan geheime kerkdiensten en briefde dit over aan Ranavalona Uit liefde voor haar zoon ondernam Ranavalona echter geen actie ondanks Rainiharos aandringen Deze legde zich pas bij Rakotos keuze neer toen prins Ramonja Rainiharo's favoriete neef zich ook tot het christendom liet bekeren De christenvervolgingen gingen desondanks onverminderd door In 1849 alleen al werden volgens de Britse missionaris WE Cummins 1900 mensen gestraft op grond van Ranavalona's antichristendomwet Achttien personen waaronder vier andriana werden tegelijk terechtgesteld in februari van dat jaar De missionaris William Ellis citeerde in zijn boek The Martyr Church de door Ranavalona gedicteerde kabary die voorafgaand aan de executies werd voorgelezen De vier andriana stierven op de brandstapel de overige veertien werden naar een klif gebracht die Ampamarinana werd genoemd wat Plaats van gerechtigheid betekent Hier werden ze aan touwen boven een met rotsblokken gevuld ravijn gehangen Nadat de veertien nogmaals weigerden om het christendom de rug toe te keren werden hun touwen doorgesneden waardoor ze op de rotsblokken te pletter sloegen Met de dood van premier Rainiharo op 10 februari 1852 braken er gunstiger tijden aan voor de christenen Ranavalona hertrouwde weliswaar met de conservatieve Rainijohary maar stelde Rainiharo's liberale zoon Rainivoninahitriniony aan als de nieuwe premier Rainivoninahitriniony was goed bevriend met prins Rakoto en samen deden ze moeite om de vervolgingen een halt toe te roepen De laatste strafmaatregel tegen proselieten vond in 1857 plaats Acht personen stierven als gevolg van het tangena-oordeel veertien werden gestenigd en ongeveer dertig personen stierven in ballingschap Het totaal aantal christelijke Malagassiërs dat tijdens Ranavalona's regering werd gedood is niet bekend Volgens een schatting van Cummins werden tussen de zestig en tachtig personen geëxecuteerd maar hierbij zijn andere sterfgevallen niet inbegrepen Velen stierven tijdens dwangarbeid in gevangenschap of door het gif van de tangena Ranavalona had veel moeite gedaan om de groei van het christendom te belemmeren maar aan het einde van haar regering waren er desondanks nog 7000 bekeerde Malagassiërs in Madagaskar Om de vele martelaren te herdenken werden later vier herdenkingskerken gebouwd Het Lambert-charter Prins Rakoto sympathiseerde al op jonge leeftijd met de progressieve factie Hij had zijn onderwijs genoten aan een missionarisschool en raakte bovendien geboeid door Jean Laborde's utopische verhalen over Europa In zijn drang naar vernieuwingen zocht Rakoto daarom naar een gelegenheid om contact te leggen met Europese mogendheden In het jaar 1854 maakte de prins kennis met de Franse avonturier Joseph-François Lambert die zich als slavenhandelaar had gevestigd op Mauritius Tijdens een bezoek aan Madagaskar hielp deze Fransman het koninklijke leger om een opstand neer te slaan in de kuststreken en als dank werd hij naar de Rova van Antananarivo uitgenodigd voor een ontmoeting met koningin Ranavalona Ook Joseph-François Lambert oefende een grote invloed op prins Rakoto Naar verluidt haalden Lambert en Laborde op 28 juni 1855 de prins over om het Lambert-charter te tekenen een verdrag dat van kracht zou worden op het moment dat Rakoto zijn moeder zou opvolgen Dit verdrag was in het Frans opgesteld een taal die Rakoto slechts gebrekkig kende De twee Fransmannen legden de prins mondeling uit wat er in het document geschreven stond namelijk dat Frankrijk als enige buitenlandse mogendheid het recht kreeg op de de handel in Madagaskars grondstoffen op exploitatie van de bossen en het bezit van grond op het eiland In ruil hiervoor zou het Koninkrijk Madagaskar tien procent van de gemaakte winst ontvangen De prins besefte echter niet dat het gegeven recht op grond op Madagaskar zou betekenen dat buitenlandse legers zich hier straffeloos mochten vestigen waarop de kans op de verovering van het eiland aanzienlijk werd vergroot Ondanks dat hij het gevaar niet direct zag was de prins voorzichtig maar gelokt door het vooruitzicht van het beloofde geld tekende hij uiteindelijk het document Pogingen tot een staatsgreep Met het ondertekende verdrag vertrok Joseph-François Lambert naar Parijs De Krimoorlog woedde op dat moment in Europa en koning Napoleon III was een bondgenootschap aangegaan met Groot-Brittannië Om een goede verstandhouding te bewaren durfde Napoleon III daarom geen actie tegen Ranavalona te ondernemen zonder een akkoord van Groot-Brittannië daarom vertrok Lambert als Frans diplomaat naar Londen In de tussentijd had prins Rakoto in 1856 bezoek gekregen van de missionaris William Ellis die toestemming had gekregen om een maand lang in het Koninkrijk Madagaskar te verblijven Prins Rakoto vertelde Ellis over het Lambert-charter en in welke omstandigheden het getekend was waarop deze de Britse regering hierover inlichtte Toen Lambert in Londen aankwam werd zijn verzoek om het akkoord afgewezen op grond van het feit dat er geen officieel tussenpersoon aanwezig was bij het tekenen van het document en de geldigheid dus in twijfel getrokken werd Lambert probeerde daarop de regering te overtuigen dat Rakoto graag een einde zag aan Ranavalona's bewind en dat William Ellis de prins misschien moedwillig verkeerd begrepen had maar de Britse regering hield voet bij stuk Ten einde raad besloot Joseph-François Lambert zelf een staatsgreep te plegen In mei 1857 keerde hij terug naar Madagaskar in gezelschap van Ida Pfeiffer een beroemde Oostenrijkse wereldreiziger Een ooggetuigenverslag van de staatsgreep tekende Pfeiffer later op in haar boek Reise nach Madagaskar Pfeiffer schreef dat Lambert en prins Rakoto van plan waren om Ranavalona op 20 juni te onttronen met de hulp van het leger en de progressieve factie De staatsgreep liep echter op een mislukking uit Volgens Pfeiffer was dit de schuld van Rainilaiarivony de opperbevelhebber van het leger omdat hij er niet in slaagde om voldoende soldaten te verzamelen Volgens Britse getuigenverslagen was het prins Rakoto zelf die de staatsgreep liet mislukken hij zou Lamberts plan al tijdens de voorbereidingen aan zijn moeder hebben doorgebriefd Naar verluidt speelden moeder en zoon het spelletje tot het laatste moment mee zodat de loyaliteit van Ranavalona's onderdanen op de proef kon worden gesteld Alle Malagassiërs die betrokken waren bij de mislukte staatsgreep werden geëxecuteerd De verdachte Europeanen waaronder ook Ida Pfeiffer kregen huisarrest in hun vertrekken op de rova Eind juli kregen alle Europeanen het bevel om Madagaskar te verlaten ongeacht of ze betrokken waren bij de staatsgreep of niet Na het vertrek van Jean Laborde brak in zijn fabrieken in Mantasoa een opstand uit onder de 1200 werklieden die jarenlang zonder uitbetaling de Fransman hadden gediend Zij vernietigden de machines de gereedschappen en zelfs de fabrieken die nooit meer herbouwd werden Met het vertrek van de Europeanen kwam er een eind aan de industriële revolutie die Laborde en de missionarissen hadden ontketend Overlijden en troonopvolging Ranavalona had haar zoon aangewezen als haar opvolger maar de conservatieve factie vreesde de progressieve idealen van prins Rakoto Ranavalonas echtgenoot Rainijohary en andere leden van deze factie probeerden de koningin te overtuigen dat haar neef Ramboasalama een veel geschiktere kandidaat was; hij had het conservatieve beleid namelijk altijd ondersteund Aan de andere kant verdedigden premier Rainivoninahitriniony en zijn broer Rainilaiarivony Rakotos aanspraak op de troon Zij slaagden erin om de koningin te overtuigen vooral nadat Rainilaiarivony benadrukte dat Rakoto de steun van het leger hard nodig zou hebben Raombana meldt in zijn verslagen dat Ranavalonas dood werd aangekondigd door de afoangatra branden die spontaan ontstonden en waarvan gedacht werd dat ze hun oorsprong hadden bij Zanahary de Hoge God Ranavalona zond boodschappers naar de voornaamste dorpen in de omgeving van Antananarivo om navraag te doen bij de olom-baventy dorpsoudsten Zij vertelden de koningin dat de laatste afoangatra voorbodes waren geweest van het overlijden van koning Andrianampoinimerina De huidige branden waren dus waarschijnlijk een waarschuwing aan Ranavalonas adres Het leek erop dat de olom-baventy gelijk kregen want kort hierop werd Ranavalona inderdaad ziek en wist ze dat ze het niet zou overleven Na het horen van dit nieuws liet Prins Rakoto driehonderd soldaten rond de Rova van Antananarivo legeren om iedereen te ontmoedigen die een aanspraak op de troon wilde doen Bovendien liet hij Ramboasalama naar de rova halen en liet hem een openbare eed af leggen dat hij trouw zou blijven aan Rakoto Op 16 augustus 1861 stierf koningin Ranavalona in haar slaap in het Manjakamiadana-paleis Volgens de Malagassische overlevering trad ze toe tot het rijk van de razana en om haar gunstig te stemmen werden 12000 zeboes geslacht waarna het vlees werd bereid en aan de bevolking uitgedeeld Het lichaam van de koningin werd in een zilveren doodskist geplaatst in een graftombe in de koninklijke rova van Ambohimanga Tijdens de begrafenis kwam een vonk terecht in een vat buskruit waardoor een explosie volgde en er brand uitbrak Een aantal omstanders werden gedood en drie oude residenties rond het graf werden vernietigd Koning Radama II Toen prins Rakoto op zijn 32e verjaardag op 23 september 1861 zijn moeder opvolgde als koning Radama II werd het oude beleid compleet omgekeerd De godsdienstvrijheid keerde terug de fanompoana werd afgeschaft de grenzen gingen weer open en een groot aantal nieuwe Europese innovaties werd doorgevoerd Als een reactie op dit nieuwe progressieve bewind werd in 1863 een nieuwe beweging gevormd Ramanenjana genaamd De leden van deze beweging waren fel tegen alle Europeanen en het christendom Zij beweerden dat Ranavalona I nog steeds in leven was en de traditionele religie weer in ere zou herstellen In trance tromba marcheerden een groot aantal leden van de Ramanenjana naar de Rova van Antananarivo terwijl ze de denkbeeldige eigendommen van de overleden koningin op hun schouders en hoofden droegen De chaos die de Ramanenjana in de hoofdstad veroorzaakten was een van de gebeurtenissen die leidde tot de moord op Radama II in dat jaar Grafschennis Nadat Frankrijk Madagaskar had gekoloniseerd werd Ranavalona's doodskist in 1897 door de Franse kolonisten opgegraven en bijgelegd in de graftombe van koningin Rasoherina in de Rova van Antananarivo Een dergelijke grafschennis was een grove belediging in de ogen van de Merina Sommige historici hebben geopperd dat de Fransen dit niet hadden gedaan uit onwetendheid maar als een bewuste poging om de Malagassiërs te intimideren en hun geloof in de kracht van de koninklijke razana te vernietigen Visies op Ranavalona's bewind Het beleid van Ranavalona werd sterk veroordeeld door haar Europese tijdgenoten die de koningin beschreven als een irrationele tiran een xenofoob en een krankzinnige en een Frans historicus verwees naar haar als Ranavalona la Sanguinaire Bloeddorstige Ranavalona Volgens een Malagassisch historicus daarentegen was de westerse visie op de koningin sterk vertroebeld hij schreef dat buitenlandse historici haar niet konden vergeven omdat ze de banden met Europa verbrak Rond het begin van de 21e eeuw werd de visie op koningin Ranavalona bijgesteld door Europese historici die zich hadden gebogen over haar gevoerd bewind Zij beschreven haar als een scherpzinnig politicus die waardering had voor Madagaskars cultureel erfgoed en het wilde beschermen tegen de Europese invloed; Ranavalona bezag het christendom als een ondermijning van het respect voor het koningshuis en deed er derhalve alles aan om de koninklijke razana tevreden te houden Zelfs de Malagassiërs hebben geen eenduidige visie op Ranavalonas beleidsvoering Het is inderdaad zo dat er in Madagaskar geen straatnamen naar Ranavalona zijn vernoemd wel naar een groot aantal andere Merina-monarchen Een bazige vrouw of een strenge moeder wordt door Malagassiërs denigrerend een Ranavalona genoemd en velen refereren aan de koningin als de vleesgeworden duivel Dit zijn echter voornamelijk uitspraken van christelijke Malagassiërs die haar veroordelen om het verbod op het christendom en de wrede strafmaatregelen voor hen was de periode van Ranavalonas regering een zwarte bladzijde in de geschiedenis van het eiland Er bestaat ook een grote groep Malagassiërs die Ranavalona juist bewonderen om de moeite die ze deed om de traditionele cultuur van haar volk te bewaren Op één punt zijn de meeste Malagassiërs het wel met elkaar eens namelijk dat koningin Ranavalona I een sterk leiderschap had getoond en zo een iconisch figuur is geworden in de Malagassische geschiedenis Geslachtslijn dynastie NB Voor het overzicht zijn de overige partners en kinderen weggelaten< small> Gerelateerde artikelen Europeanen in Madagaskar Geschiedenis van Madagaskar Merina volk Rense Westra Oudwoude 30 september 1946 – Leeuwarden 2 maart 2015 was een Friese acteur Werk Westra speelde in meer dan tachtig stukken van het Friese beroepstheatergezelschap Tryater waaronder in Friestalige uitvoeringen van Richard de Derde Een midzomernachtsdroom en Romeo en Julia van Shakespeare en De kersentuin van Tsjechov Daarnaast was hij sinds 1985 in verschillende Friestalige speelfilms te zien waaronder De Gouden swipe 1995 en De Fûke 2000 Voor zijn rol in deze laatste film werd hij genomineerd voor een Gouden Kalf in de categorie Beste Acteur Westra speelde Veldwachter Zwart in twee verfilmingen van De Kameleon-jeugdboekenreeks en in de daarnaar gemaakte musical De Kameleon Ontvoerd 2006 Op televisie was Westra te zien in soapseries als Goudkust 1996 en Westenwind 1999 Bekend werd hij mede door zijn hoofdrol als Beant Baas in de Friestalige sitcom Baas Boppe Baas die van 2001 tot 2005 bij Omrop Fryslân was te zien Ook in de door Rients Gratama in 2007 geregisseerde gelijknamige theaterversie van deze serie speelde hij een hoofdrol Westra had een vaste rol in de Friese advocatenserie Dankert en Dankert Westra was tevens actief voor de Friese schooltelevisie en in Friestalige cabaretprogramma's Ook sprak hij verscheidene documentaires in en was hij te zien in commercials Persoonlijk leven In Westra's persoonlijke leven speelde het christelijke geloof een voorname rol Hij was een regelmatige kerkganger en preekte ook zelf zowel in het Fries als in het Nederlands Overlijden Rense Westra overleed op 2 maart 2015 in het MCL te Leeuwarden Hij werd 68 jaar Filmografie selectie 1985 De Dream 1995 De Gouden swipe 1996 Goudkust tv-serie 1996 Marie Antoinette is niet dood 2000 In goede aarde Yesterday 2000 De Fûke 2001 Nynke 2001-2002 Westenwind tv-serie 2001-2005 Baas Boppe Baas tv-serie 2003 De Schippers van de Kameleon 2003 Útgong 2003 De Passievrucht 2004 Sinterklaas Pakt Uit 2004 Floris 2005 Kameleon 2 2006 De Sportman van de Eeuw 2006-heden Dankert en Dankert tv-serie 2007 De scheepsjongens van Bontekoe 2008 ''TiTa Tovenaar tv-serie 2008 Snuf de Hond in oorlogstijd 2008-heden Bit tv-serie op Omrop Fryslan 2009 De Hel van '63 2010 Snuf en het spookslot 2010 Snuf en de IJsvogel 2011 Penny's Shadow 2011 Flikken Maastricht| Afl Wie zaait | Opa Bolt 2011 New Kids Nitro 2013 Leve Boerenliefde 2014 Stuk! Externe links De ringnekslang Tot in 2013 was de soort ingedeeld bij de gladde slangen Colubridae De lichaamskleur is donkergrijs tot zwart De meeste exemplaren hebben een opvallende donker omzoomde gele tot oranje halsband achter de kop Aan dit onderscheidende kenmerk is de Nederlandstalige naam te danken De vorm en de kleur van deze band verschillen enigszins per ondersoort Een andere karakteristiek is het patroon van de zwarte vlekjes op de buikschubben of het ontbreken ervan Ook de lichaamskleur is kenmerkend de bovenzijde is grijs en de buik is geel tot oranje De onderzijde van de staart is vaak felrood Een volwassen ringnekslang is klein tot middelgroot met een lichaamslengte van ongeveer 20 tot 75 centimeter afhankelijk van de ondersoort Het verspreidingsgebied bestaat uit delen van Noord-Amerika; Canada Verenigde Staten en Mexico De habitat bestaat uit vochtige gebieden tot drogere streken in de nabijheid van oppervlaktewater De ringnekslang is een bodembewonende soort die nachtactief is Overdag en gedurende delen van de zomer laat de slang zich zelden zien Hij jaagt op hagedissen amfibieën en ongewervelden; ook andere slangen worden gegeten De slang is niet in staat om grotere zoogdieren te bijten De ringnekslang vertoont een passieve vorm van verdediging door de felle lichaamskleuren te tonen en kan beschouwd worden als volkomen ongevaarlijk voor de mens Naamgeving De ringnekslang werd voor het eerst wetenschappelijk beschreven door Carolus Linnaeus in 1766 Oorspronkelijk werd de wetenschappelijke naam Coluber punctatus gebruikt later werd de slang ook beschreven als Natrix punctatus en Homalosoma punctata De geslachtsnaam Diadophis werd voor het eerst in 1853 gebruikt door Spencer Fullerton Baird en Charles Frédéric Girard De wetenschappelijke naam Diadophis punctatus is Latijn voor hoofdbandslang met vlekken De geslachtsnaam Diadophis is afgeleid van het Griekse διάδημα diadema en staat voor haarband De toevoeging ὄφις ophis betekent slang De Latijnse soortnaam punctatus staat in het Nederlands voor gevlekt van punten voorzien De Nederlandstalige naam ringnekslang slaat op de oranje band in de nek die bij sommige exemplaren onderbroken is of ontbreekt De in België en Nederland voorkomende ringslang Natrix natrix heeft ook een dergelijke ring maar is gemakkelijk te onderscheiden Verspreiding en habitat Het verspreidingsgebied beslaat grote delen van Noord-Amerika Canada de Verenigde Staten Mexico en de Kaaimaneilanden Op deze eilandengroep is de ringnekslang uitgezet waarschijnlijk door de handel in planten en komt hier van nature niet voor In Canada is de slang aangetroffen in de provincies New Brunswick Nova Scotia Ontario en Quebec In Mexico komt de slang voor in de staten Aguascalientes Durango Queretaro en Veraqcruz In de Verenigde Staten komt de slang voor in ongeveer veertig staten Alabama Arkansas Californië Colorado Connecticut Florida Georgia Idaho Illinois Indiana Iowa Kansas Kentucky Louisiana Maine Maryland Massachusetts Michigan Minnesota Mississippi Missouri Nebraska New Hampshire New Jersey New Mexico New York North Carolina Ohio Oklahoma Oregon Pennsylvania Rhode Island South Carolina South Dakota Tennessee Texas Utah Vermont Virginia West Virginia en Wisconsin De natuurlijke habitat bestaat uit vochtige omgevingen De slang komt ook voor in drogere streken en leeft dan meestal in de buurt van een waterbron Voorbeelden zijn de oevers van rivieren en openingen tussen plantenwortels De ringnekslang wordt daarnaast aangetroffen in moerassen vochtige bossen en bosranden Ook in gecultiveerde gebieden zoals akkers en tuinen wordt de slang gevonden Exemplaren die in drogere bergstreken leven schuilen vaak in rotsspleten of onder stenen In permanent droge streken zoals woestijnen ontbreekt de slang Van de ringnekslang is bekend dat populaties geïsoleerd zijn geraakt van soortgenoten doordat drogere gebieden zijn ontstaan Hoewel de ringnekslang zelden wordt gezien gaat het voor zover bekend om een van de meest algemeen voorkomende slangen In de Amerikaanse staat Kansas werden na tellingen 719 tot 1849 exemplaren per hectare gevonden wat een zeer hoog aantal is in vergelijking met andere slangensoorten De ringnekslang maakt ook gebruik van afval om onder te schuilen dat door de mens wordt achtergelaten in de natuur zoals autobanden en plastic De slang prefereert een omgevingstemperatuur van 27 tot 29 graden Celsius< ref> Uiterlijke kenmerken De ringnekslang heeft aan de bovenzijde van het lichaam een onopvallende grijze kleur maar een oranje tot gele buikzijde en een felrode onderzijde van de staart De ringnekslang kent dertien variaties die bekendstaan als ondersoorten Alle ondersoorten zien er ongeveer hetzelfde uit maar verschillen in details Zo wijkt de lichaamslengte af is de buik soms lichter tot geel gekleurd en de tekening op de buik verschilt of is soms afwezig Kop De kop van de ringnekslang is niet duidelijk van het lichaam afgetekend en is vaak iets donkerder dan de rest van het lichaam De kopschubben zijn glad de paritaalschubben aan de achterzijde van de kop zijn relatief groot De labiale schubben aan de lip zijn lichter van kleur dan de buikzijde De ogen zijn bruin en de pupil is rond van vorm De ringnekslang heeft vergrote maar niet-gegroefde giftanden die aan de achterzijde van de bovenkaak gepositioneerd zijn Pas als een buitgemaakt dier met de kaken is vastgeklemd maakt de slang kauwende bewegingen om het gif efficiënter in het lichaam van het prooidier te brengen Lichaam De slang is dun en slank de schubben zijn glad en niet gekield De slang bereikt een lichaamslengte van ongeveer 20 tot 75 centimeter de lengte verschilt enigszins per ondersoort De wat grotere Diadophis punctatus edwardsii bereikt een gemiddelde lengte van 25 tot 38 centimeter en wordt maximaal 70 cm lang De kleinere Diadophis punctatus arnyi wordt gemiddeld 25 tot 36 cm lang en wordt maximaal 42 cm lang De lichaamskleur is zeer donkergrijs tot bijna zwart met variaties die blauwgrijs tot bruin zijn De bovenzijde van de slang bestaat uit schubbenrijen De buikzijde is bedekt met één rij schubben met een felle contrasterende kleur De onderzijde steekt af door de gele tot oranje kleur die bij de staart vrijwel altijd omslaat naar rood De kleur van de buikschubben van ondersoorten die in het oosten van het verspreidingsgebied leven is meer geel van kleur terwijl die van de westelijke ondersoorten neigt naar rood De tekening van de buikzijde is eveneens afhankelijk van de ondersoort De meeste ondersoorten hebben een bepaald patroon bestaande uit kleine zwarte vlekken op de schubben van de buik De vlekken kunnen willekeurig verspreid zijn of juist in regelmatige rijen zijn gepositioneerd De ondersoort Diadophis punctatus edwardsii heeft meestal geen vlekken of slechts hier en daar een zwarte stip op een aantal van de buikschubben De ondersoort Diadophis punctatus arnyi heeft juist vele kleine zwarte vlekjes op de buikschilden welke een onregelmatig patroon hebben De ondersoort Diadophis punctatus stictogenys heeft altijd vlekjes die in twee rijen zijn gerangschikt ieder buikschild heeft twee kleine zwarte vlekjes De ondersoort Diadophis punctatus punctatus ten slotte heeft op ieder buikschild een grote halve bolvormige zwarte vlek op het midden van ieder buikschild De ringnekslang dankt zijn naam aan een oranjerode dunne halsband vlak achter de kop die zwart omzoomd is Deze ring-achtige halsband kan ook onderbroken zijn of zelfs geheel ontbreken Ook de vorm van de ring verschilt per ondersoort De ondersoorten Diadophis punctatus acricus en Diadophis punctatus regalis hebben bijvoorbeeld slechts sporen van een ring of nooit een ring achter de kop De ondersoort Diadophis punctatus punctatus heeft een aan de bovenzijde onderbroken ring en de ondersoort Diadophis punctatus edwardsii heeft altijd een ononderbroken ring achter de kop Door de ring achter de kop zijn ringnekslangen te verwarren met jonge slangen uit het geslacht Storeria Deze hebben echter gekielde schubben met een opstaande rand op het midden waaraan ze te onderscheiden zijn De jongere dieren kunnen een afwijkende kleur en tekening hebben; veel exemplaren die behoren tot de ondersoort Diadophis punctatus edwardsii hebben een zwarte kleur aan de bovenzijde van het lichaam en een witte kleur aan de buik en onderzijde van de staart< ref> Staart Het achterste deel van het lichaam bestaat uit de staart; deze is aan de bovenzijde moeilijk te onderscheiden van de rest van het lichaam Aan de buikzijde is de grens tussen het lichaam en de staart gemakkelijk af te lezen aan de positie van de cloaca De cloaca is deels bedekt door de anale schub Bij veel slangen bestaat deze zogenaamde anaalschub uit een enkele ongepaarde schub De ringnekslang heeft echter een gepaarde anaalschub die bestaat uit twee delen De staart heeft aan de onderzijde meerdere schubbenrijen en niet een enkele rij zoals op de buik Het aantal rijen staartschubben kan verschillen per ondersoort De oostelijke exemplaren hebben vijftien schubbenrijen de westelijke populaties hebben er zeventien Levenswijze De ringnekslang leidt een verborgen bestaan onder stenen houtblokken en andere objecten De slang foerageert op bewolkte dagen als het schemert en 's nachts Bij verstoring kronkelt de slang zijn lichaam in lussen en de staart wordt gekruld waarbij de felrode kleuren aan de onderzijde worden getoond als waarschuwing Ook wordt een stinkend secreet afgescheiden uit klieren van de kop De ringnekslang leeft solitair en is zeer tolerant tegenover soortgenoten Van de slang is bekend dat meerdere exemplaren dezelfde schuilplaatsen opzoeken zodat de soort in grote groepen kan worden aangetroffen Het komt voor dat vrouwtjes eitjes leggen in een gemeenschappelijk nest Bij een onderzoek naar de aanwezigheid van de slangen op een terrein waar tinnen golfplaten waren gedumpt bleken onder 24 plaatdelen 279 ringnekslangen te liggen Bij een proefopstelling waarbij veertig exemplaren werden losgelaten in een gebied met twaalf exact dezelfde tinnen platen bleek dat de dieren elkaar hadden opgezocht De ringnekslangen hadden zich verzameld onder vier van de platen en onder acht van de platen was geen enkel exemplaar te vinden De slangen kunnen weliswaar in groepjes worden aangetroffen maar zijn niet aan te merken als in groepen of kolonies levende dieren Voedsel De ringnekslang leeft van andere dieren en is een carnivoor De jonge dieren eten kleinere prooien dan de volwassen exemplaren Op het menu staan zowel gewervelde als ongewervelde dieren Voorbeelden van gewervelde prooien zijn salamanders kikkervisjes kleine kikkers kleine slangen en hagedissen Daarnaast worden wel dieren als slakken insecten en regenwormen gegeten Prooidieren worden omstrengeld om ze te fixeren maar worden niet gewurgd De ringnekslang verlamt zijn prooi met een mild gif het secreet bestaat uit een vloeistof die de prooi immobiliseert Omdat de giftanden kort zijn en achter in de bek zijn gelegen kan de ringnekslang bij een beet geen gif injecteren Een buitgemaakt prooidier komt pas in aanraking met de giftanden als deze al in de bek zit In vergelijking met andere slangen neemt de ringnekslang relatief weinig voedsel op De ringnekslang kan slangen doorslikken die langer zijn dan het dier zelf Een opgegeten slang wordt letterlijk opgevouwen in de maag Dit is ook bekend van andere slangen die slangen eten zoals de koningsslangen Bij de ringnekslang komt voor zover bekend geen kannibalisme voor ook niet in streken waar zowel grotere als kleinere ondersoorten voorkomen Van de ondersoort Diadophis punctatus regalis is bekend dat voornamelijk andere slangen worden gegeten Deze vorm wordt duidelijk groter dan de andere ondersoorten wat waarschijnlijk deels de voedselkeuze verklaart Deze ondersoort leeft in wat drogere gebieden waar weinig andere prooidieren zoals kikkers en regenwormen voorkomen De ondersoort Diadophis punctatus edwardsii heeft voornamelijk de roodrugsalamander Plethodon cinereus op het menu staan Vijanden en verdediging De belangrijkste vijanden van de ringnekslang zijn andere slangen zoals koraalslangen Micrurus koningsslangen Lampropeltis en soorten toornslangen uit het geslacht Coluber Andere dieren die op de slang jagen zijn rovende zoogdieren zoals opossums wilde varkens spitsmuizen stinkdieren en gordeldieren Daarnaast vallen de slangen ten prooi aan rovende vogels zoals uilen en aan grotere kikkers zoals de Amerikaanse brulkikkerDe juveniele dieren zijn kwetsbaarder en kunnen ook worden gegeten door rovende geleedpotigen zoals duizendpoten en grote spinnen Als de ringnekslang wordt aangevallen wordt een passieve vorm van verdediging toegepast de slang zal niet sissen of proberen te bijten De slang toont de felrode onderzijde van de staart die tevens als een kurkentrekker wordt opgerold Dit dient om vijanden af te leiden Deze vorm van verdediging wordt schrikkleur genoemd Het tonen van de felrode staart is een zeer opmerkelijk gezicht; het gedrag komt echter niet bij alle ondersoorten voor Exemplaren in het oosten van het areaal hebben een gele buik en staart en krullen de staartpunt niet Uit onderzoek blijkt dat in gebieden waar de struikgaai voorkomt de slangen het afweergedrag niet vertonen Dit voorkomt dat ze worden ontdekt en opgegeten door vogels De ringnekslang kan daarnaast uit klieren een smerig ruikende stof afscheiden om vijanden af te weren Bij veel slangen wordt de stof door de anaalklieren uitgescheiden; de ringnekslang heeft klieren in de mondhoeken waaruit een muskusachtige vloeistof wordt verspreid De ringnekslang kent een verdedigingshouding die schijndood wordt genoemd en waarbij de slang zich op de rug keert en de buikzijde toont Dit onnatuurlijke gedrag wordt wel vaker door slangen gebruikt die zich een tijdje dood houden Bij de ringnekslang komt de heldere gele tot oranjerode kleur van de buikschubben tevoorschijn Wat hierbij opvalt zijn de verschillende lussen van het lichaam in deze verdedigingspositie Het lichaam doet hierbij aan alsof het in de knoop ligt De kop wordt onder een lichaamslus of onder de staartpunt geborgen ter bescherming Voortplanting en ontwikkeling De voortplantingstijd loopt van de lente tot de herfst de eieren worden meestal in de zomer gelegd De vrouwtjes geven feromonen af die de mannetjes vervolgens opsporen Ringnekslangen hebben een karakteristieke geur die niet alleen door de zeer reukgevoelige zintuigen van de slang kunnen worden opgemerkt maar ook de mens kan deze geur ruiken De paring is slechts zelden waargenomen Tijdens de paring bijt het mannetje het vrouwtje in haar nek en kronkelt zijn lichaam rond het vrouwtje als de bevruchting plaatsvindt De vrouwtjes leggen ieder jaar een legsel dat meestal bestaat uit twee tot zes eieren in zeldzame gevallen tot tien Het ei is ongeveer 25 centimeter lang wit van kleur en langwerpig tot bijna worstachtig van vorm De kalkachtige schaal is dun en breekbaar Het embryo is al relatief ver ontwikkeld als het ei wordt gelegd De eieren worden na het leggen achtergelaten door het vrouwtje er is geen vorm van broedzorg bekend Na vier tot zes weken komt het ei uit en verschijnt de juveniele slang De jongen zijn ongeveer 9 tot 13 centimeter lang na ongeveer een jaar zijn ze tot 20 centimeter lang Er worden in de regel meer mannetjes dan vrouwtjes geboren Bij de meeste slangen zijn de geslachten bij de geboorte even lang maar worden vrouwtjes uiteindelijk groter dan mannetjes; bij de ringnekslang daarentegen zijn de vrouwtjes al bij de geboorte langer dan mannetjes Van de jongen overleeft ongeveer een derde het eerste jaar Een dergelijk overlevingspercentage is zeer hoog in vergelijking met andere reptielen De slang doet er ongeveer drie jaar over om volwassen te worden waarna het dier zich kan voortplanten Ringnekslangen worden relatief oud en kunnen in het wild een leeftijd van meer dan vijftien jaar bereiken Van slangen die veel groter worden is bekend dat ze aanmerkelijk korter leven De kousebandslangen uit het geslacht Thamnophis bijvoorbeeld worden veel groter dan 130 centimeter maar leven gemiddeld zeven tot acht jaar Taxonomie en indeling De ringnekslang behoort tot de familie Dipsadidae De slang behoorde tot 2013 echter tot de familie gladde slangen Colubridae zodat veel literatuur hier nog naar verwijst De ringnekslang werd tot deze verandering tot de onderfamilie Dipsadinae gerekend De ringnekslang is niet direct verwant aan andere groepen van slangen binnen de Dipsadidae en is daarom in het monotypische geslacht Diadophis geplaatst De ringnekslang wordt ook wel tot de onderfamilie Xenodontinae gerekend Veel slangen worden ingedeeld op basis van de bouw van hun tanden maar die van de ringnekslang wijken dusdanig af dat ze niet op de tanden van enige andere slang lijken De wetenschappelijke naam van de onderfamilie Xeno-dontinae waartoe de slang behoort sluit hierop aan en betekent letterlijk vertaald vreemd-tandigen< ref> Ondersoorten Er worden tegenwoordig dertien verschillende ondersoorten onderscheiden op basis van lichamelijke kenmerken zoals het aantal en de positie van de schubben op de kop en het aantal schubben op het midden van het lichaam Daarnaast is ook de vorm van de halsband een belangrijk kenmerk als deze aanwezig is Het aantal ondersoorten is in het verleden regelmatig gewijzigd In 1845 publiceerde Charles Émile Blanchard een lijst van vijf ondersoorten Het aantal ondersoorten is hierna gestaag toegenomen als gevolg van meer vondsten van andere variaties en vernieuwde inzichten De op de lijst van Blanchard voorkomende ondersoort Diadophis punctatus docilis wordt tegenwoordig niet meer als ondersoort erkend De exemplaren van de ringnekslang op de eilanden Isla Todos Santos voor de kust van Baja California werden als een aparte soort beschreven; Diadophis anthonyi De ringnekslangen op deze eilanden hebben een dikker lichaam en een minder goed zichtbare nekring Later werden deze populaties als een ondersoort beschouwd Diadophis punctatus anthonyi Tegenwoordig wordt de status als aparte soort of ondersoort echter niet meer erkend Ook de ondersoort Diadophis punctatus texensis werd oorspronkelijk als aparte soort voorgesteld en later als ondersoort benoemd maar deze ondersoort wordt niet langer erkend Dergelijke verworpen ondersoorten worden in de literatuur echter nog steeds vermeld In de onderstaande tabel worden de moderne ondersoorten weergegeven de vroegere ondersoorten zijn niet opgenomen In de tabel zijn de wetenschappelijke naam het verspreidingsgebied de lichaamslengte en de belangrijkste lichaamskenmerken opgenomen Bronvermelding Rusland Russisch Россия Rossija officieel de Russische Federatie Russisch Российская Федерация Rossijskaja Federatsija is een land dat geografisch gedeeltelijk gelegen is in Europa Europees Rusland en gedeeltelijk in Azië Het is echter vanuit politiek perspectief Europees omdat de belangrijkste delen ervan in het Europese deel liggen en ruim 70% van de bevolking hier woont Moskou is de grootste stad de hoofdstad en het economisch hart van Rusland Ook zetelt de regering in Moskou Met zijn oppervlakte van is Rusland het grootste land ter wereld bijna tweemaal zo groot als het daaropvolgende land Canada Qua inwonertal is Rusland het negende land ter wereld Rusland deelt zijn grenzen met de volgende landen tegen de klok in van NW naar ZO Noorwegen Finland Estland Letland Litouwen Polen Wit-Rusland Oekraïne Georgië Azerbeidzjan Kazachstan China Mongolië en Noord-Korea Verder is het door een smalle zeestraat gescheiden van de Verenigde Staten Alaska en Japan De oblast Kaliningrad is een exclave ingeklemd tussen Polen en Litouwen Het land vormde van 1917 tot 1991 als Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek RSFSR de kern van de Sovjet-Unie Rusland is nu een onafhankelijk land en een invloedrijk lid van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten GOS In diplomatieke zaken wordt Rusland gezien als de opvolgerstaat van de Sovjet-Unie De munteenheid van Rusland is de Russische roebel Geschiedenis Bestuurlijke indeling In 1992 omvatte de Russische Federatie 89 gebieden met een uiteenlopende status Na een aantal hervormingen werden dit er 46 oblasten provincies 21 autonome republieken respoebliki 9 krajs 1 autonoom oblast het Joodse Autonome Oblast sinds 7 mei 1934 4 autonome districten okroegs 2 federale steden Moskou en Sint-Petersburg Autonome republieken beschouwen zich soms als soeverein onder meer Tatarije of zelfs als onafhankelijk opstandelingen in Tsjetsjenië De grondgebieden van autonome districten liggen meestal op het grondgebied van een oblast of kraj Sinds 2005 vindt een bestuurlijke hervorming plaats om het aantal deelgebieden terug te dringen De autonome districten worden hierbij als eerste bestuurlijk samengevoegd met het deelgebied waarin deze liggen Sinds 2000 bestaat er tussen al deze regio's en het nationale niveau een tussenlaag van zeven federale districten federalnyj okroeg De federale regering in Moskou heeft zich ten doel gesteld het aantal deelgebieden terug te brengen tot ongeveer 50 Op 23 oktober 2005 stemde de bevolking van de deelgebieden Kamtsjatka en Korjakië voor het samensmelten van beide gebieden Eerder besloten Evenkië en Tajmyr al samen te gaan met kraj Krasnojarsk De eerste reeds verwezenlijkte fusie is die van Permjakië en oblast Perm tot kraj Perm op 1 december 2005 Voor informatie over de politieke en bestuurlijke situatie gedurende de communistische periode zie Sovjet-Unie Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek Demografie Bevolking Rusland heeft een grote bevolking maar een lage bevolkingsdichtheid In de 20e eeuw is de Russische bevolking relatief traag gegroeid van 70 miljoen in 1900 naar slechts het dubbele nu De bevolking van de Russische Federatie wordt door de CIA geschat op zie Lijst van landen naar inwonertal terwijl deze in 1991 bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie nog bijna 149 miljoen bedroeg Het Russische bureau voor statistiek gaf 141912800 op per 1 mei 2008< ref> Met schattingen van de VN voor Nigeria zou Rusland dan na Nigeria op de negende plaats komen te staan qua inwonertal Het grootste deel van de bevolking woont in Europees Rusland het Oeralgebied en in het zuidwesten van Siberië Het Russische Verre Oosten en het grootste deel van het noorden van Rusland zijn relatief dunbevolkt De snelstgroeiende regio's in termen van bevolking zijn Moskou door migratie en omstreken en de islamitische republiek Dagestan door natuurlijke groei Het land telt een groot vrouwenoverschot Op 1 januari 2012 waren er 10 miljoen meer vrouwen dan mannen in het land Dit verschil is vooral te verklaren door de Tweede wereldoorlog toen veel mannen in de strijd tegen Duitsland zijn omgekomen Vooral boven de 60 jaar zijn de verschillen groot tussen het aantal mannen en vrouwen per leeftijdscategorie Meer dan driekwart van de bevolking van Rusland woont in de stad De verstedelijking van Rusland neemt nog altijd toe Met name de hoofdstad Moskou is populair als bestemming om naartoe te verhuizen Ongeveer 13% van de bevolking woonde in 2010 in Moskou of de omringende oblast De trek naar de stad zorgt ervoor dat steeds meer dorpen op het platteland leeglopen Tussen 2002 en 2010 nam bijvoorbeeld het aantal dorpen zonder bevolking toe van 13000 tot 19000< ref> Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie daalt de bevolking door emigratie en verslechterde levensomstandigheden De vruchtbaarheid is gedaald terwijl de sterfte vooral onder mannen enorm is gestegen als gevolg van verslechterde werkomstandigheden en alcoholisme Hierdoor is de levensverwachting van mannen en vrouwen sterk verschillend De bevolkingsdaling werd enerzijds getemperd door immigratie van etnische Russen uit de andere voormalige Sovjetrepublieken maar anderzijds versterkt door emigratie naar met name Europa en de Verenigde Staten Na de jaren 90 die rampzalig waren als gevolg van verslechterde economische omstandigheden is de vruchtbaarheid onder met name de Russen weer wat gestegen van 87 geboorten per 1000 inwoners in 2000 naar 104 in 2004 en 133 in 2013 en de overheid probeert door programma's het vruchtbaarheidsniveau verder omhoog te brengen Onder de inwonende Turkse volkeren is de vruchtbaarheid hoger dan onder de Russen In 2009 rapporteerde de Russische Federatie voor het eerst weer een positieve bevolkingsgroei van 10500 personen Andere trends zijn een verhoging van de leeftijd waarop vrouwen kinderen krijgen met name in de steden en de doorbraak van de seksuele revolutie in de jaren 90 Door de verslechterde omstandigheden zijn echter ook het nationalisme en racisme toegenomen Mensen van Joodse afkomst en Kaukasische oorsprong worden vooral in grotere Europese steden als Moskou en Sint-Petersburg gediscrimineerd en de rassenhaat is toegenomen onder invloed van radicale groepen als de RNE Pamjat en de DPNI Etniciteit In Rusland wonen ongeveer 160 verschillende etnische groepen en inheemse volken De belangrijkste etnische groepen bij de volkstelling van 2002 waren Russen 798% Tataren 38% Oekraïners 12% Basjkieren 11% Tsjoevasjen 09% Tsjetsjenen 09% en Armeniërs 08% De overige 103% omvatte naast degenen die hun etniciteit niet specificeerden onder andere Avaren Abchazen Azerbeidzjanen Boerjaten Chanten Chinezen Duitsers inclusief Wolga-Duitsers Eskimos Evenken Georgiërs Grieken Ingoesjen Jakoeten Joden Kareliërs Kazachen Koerden Koreanen Korjaken Mansis Mari's Mordvienen Nenetsen Oedmoerten Oezbeken Kalmukken Osseten Polen Tsjoektsjen Tuvienen en Wit-Russen Bijna al deze volken wonen binnen een beperkt gebied dat bij wat grotere bevolkingsgroepen vaak ook hun naam draagt De Russen Oekraïners en Wit-Russen behoren tot de volken die zich in het hele land bevinden Religie Rusland is overwegend christelijk en werd in de 10e eeuw gekerstend Volgens de US Department of State beschouwden in 2007 ongeveer 100 miljoen inwoners zich als Russisch-orthodoxe christenen Daarnaast komen ook voornamelijk de islam het boeddhisme en het jodendom voor Ten tijde van het communistisch regime werd elke vorm van religie onderdrukt en werden vele inwoners atheïstisch Schattingen over het aantal gelovigen variëren sterk De Russisch-orthodoxe Kerk is ook na 1991 de belangrijkste christelijke religie gebleven in Rusland Veel etnische Russen zijn weinig praktiserend maar staan wel sympathiek tegenover de Kerk die ook een grote culturele betekenis heeft voor de Russische geschiedenis De islam volgt op de tweede plaats Het boeddhisme komt traditioneel voor in drie regio's van de Russische Federatie Boerjatië Tuva en Kalmukkië Andere religies omvatten verschillende protestantse kerken en de oudgelovigen jodendom katholicisme zie Katholieke Kerk in Rusland sjamanisme en Mormonen Vaak valt het geloof van een Rus samen met zijn etniciteit etnische Russen zijn vaak Russisch-orthodox Toevanen zijn meestal boeddhistisch en Turkse en Kaukasische volken zijn vaak moslim Taal Het Russisch is de enige officiële staatstaal maar de autonome republieken en autonome districten hebben hiernaast het recht om éen of meerdere talen als officiële taal te gebruiken< ref> Deze talen worden allemaal met het cyrillisch alfabet geschreven al bestaan voor sommige talen als het Tataars en Tsjetsjeens hiernaast ook andere alfabetten die geen officiële status hebben Officiële teksten dienen altijd met het cyrillisch alfabet te worden geschreven In de autonome republieken zijn de belangrijkste lokale talen voertaal naast het Russisch In totaal spreken de 160 etnische groepen in Rusland ongeveer 100 talen Geografie Rusland is het grootste land van de wereld Het totale oppervlak bedraagt 17075400 km² Het land ligt tussen 41° en 82° noorderbreedte en 19° ooster- en 169° westerlengte De hoogste berg is de Elbroes met 5642 meter en het laagste punt is de Kaspische Zee op 30 meter onder de zeespiegel De kustlijn is 37000 kilometer lang Rusland deelt over 20000 kilometer de grens met andere landen waaronder circa 1340 km met Finland 206 km met Polen 1576 km met Oekraïne Kazachstan 6846 km Volksrepubliek China 3645 km Mongolië 3485 km en Noord-Korea 19 km Er zijn 23 UNESCO werelderfgoederen 40 UNESCO biosfeerreservaten< ref> 40 nationale parken en 101 natuurreservaten in Rusland Belangrijke steden Rusland telde bij de laatste volkstelling in 2010 ruim 1000 steden variërend in grootte van 115 miljoen Moskou tot ongeveer 1300 Verchojansk inwoners Er waren toen twaalf steden met meer dan een miljoen inwoners Op volgorde van grootte waren dit Moskou Sint-Petersburg Novosibirsk Jekaterinenburg Nizjni Novgorod Samara Omsk Kazan Tsjeljabinsk Rostov aan de Don Oefa en Wolgograd Rusland telde toen 164 steden met meer dan 100000 inwoners Veelal vormen deze steden het bestuurlijk centrum van een van de meer dan 80 deelgebieden van Rusland De grootste steden waarbij dit niet het geval was waren Toljatti Novokoeznetsk Naberezjnye Tsjelny en Magnitogorsk Rivieren en meren De belangrijkste rivieren in het Europese deel van Rusland zijn de Wolga Don Kama de Oka Noordelijke Dvina de Dnjepr en de Westelijke Dvina In het Aziatische deel van Rusland zijn de belangrijkste rivieren de Ob Irtysj Jenisej Angara Lena Amoer Jana Indigirka en de Kolyma In totaal zijn er meer dan 120000 rivieren en circa 2000 meren in Rusland Natuur Maagdelijke Komiwouden Westelijke Kaukasus Zapovednik Fauna Rusland kent een enorme biodiversiteit met 320 verschillende soorten zoogdieren 730 soorten vogels 93 soorten reptielen 36 soorten amfibieën en worden nu beschermd Meer in detail betreft het 155 soorten ongewervelden 4 soorten kaakloze vissen 39 soorten vissen 8 soorten amfibieën 221 soorten reptielen 123 soorten vogels en 65 soorten zoogdieren Klimaat Rusland kent lange donkere en koude winters In het hoge noorden kan de winter wel zes maanden duren Ojmjakon staat bekend als de koudste bewoonbare plaats ter wereld boven de poolcirkel gelegen in Siberië komt de temperatuur in januari gemiddeld niet boven -50°C De meeste grote rivieren in Siberië stromen naar het noorden het smeltwater van de zuidelijk gelegen rivieren kan niet wegstromen zolang de rivieren in het noorden nog bevroren zijn waardoor grote gebieden in het voorjaar onder water komen te staan Grote gebieden van Rusland kennen ook hete zomers vanwege het landklimaat In het uiterste zuiden van het Europese deel van het land bij de Kaukasus en de uitlopers aan de kusten van de Zwarte zee en Kaspische Zee heerst een subtropisch klimaat Bezienswaardigheden Kizji Pogost in Karelië Kremlin en Rode Plein Moskou Historische monumenten van Veliki Novgorod en omgeving Cultuur en historie van Solovki op de Solovetski-eilanden Witte monumenten van Vladimir en Soezdal in Oblast Vladimir Architectuur van de Triniti Sergius Lavra in Sergiev Posad Kolomenskoje met onder andere de Kerk van de Hemelvaart Maagdelijke Komiwouden in de deelrepubliek Komi in de Oeral Baikalmeer Vulkanen van Kamtsjatka uitgebreid in 2001 Gouden bergen van Altai Westelijke Kaukasus Ferapontovklooster Historisch en architectonisch complex van het Kremlin van Kazan Koerse Schoorwal gedeeltelijk in Litouwen Centraal Sichote-Alingebergte Fort oude stad en vestingwerken van Derbent Bekken van Uvs Nuur gedeeltelijk in Mongolië Natuurlijk systeem van het Wrangel-eiland-reservaat Novodevitsji-klooster met omliggende gebouwen Geodetische boog van Struve in Wit-Rusland Estland Finland Letland Litouwen Noorwegen Moldavië Rusland Zweden en Oekraïne Cultuur Algemeen De relatief late intrede van de secularisering in de Russische cultuur wordt veelal als het voornaamste verschil tussen de West-Europese en de Russische cultuur aangemerkt In de Westerse cultuur deed de profane cultuur haar invloed al gelden sinds de Renaissance in de 14e eeuw maar in Rusland pas in de 17e eeuw Tot die tijd stonden architectuur literatuur en schilderkunst veelal in het teken van het christendom cq de Russische orthodoxie De 19e eeuw wordt algemeen erkend als het hoogtepunt van de Russische cultuur Aleksandr Poesjkin Nikolaj Gogol Ivan Toergenjev Fjodor Dostojevski Leo Tolstoj en Anton Tsjechov in de literatuur Ilja Repin Isaak Levitan Savrasov Serov en Vroebel in de schilderkunst Michail Glinka Pjotr Iljitsj Tsjaikovski Modest Moessorgski Aleksander Borodin en Nikolaj Rimski-Korsakov in de muziek Ook het Russische ballet werd in de 19e eeuw wereldberoemd met namen als Diaghilev en Nijinski In het begin van de 20e eeuw kwam het symbolisme op met onder andere de schrijver Aleksandr Blok en de dichter en schilder Maksimilian Volosjin als belangrijkste vertegenwoordigers Met betrekking tot de Russische poëzie mogen namen als Anna Achmatova en Marina Tsvetajeva niet onvermeld blijven Rusland leverde in de 20e eeuw vele bekende componisten als bijvoorbeeld Igor Stravinski Sergej Prokofjev Dmitri Sjostakovitsj en Sofia Goebaidoelina In deze periode waren de meeste Russische cultuurdragers door hun opvoeding paradoxaal genoeg op West-Europa georiënteerd In het begin van de 20e eeuw maakten nieuwe restauratietechnieken het mogelijk de oud-Russische iconen in al hun oorspronkelijke luister te herstellen Deze iconen veroorzaakten destijds een wereldwijde sensatie De oud-Russische cultuur werd zo herontdekt en deed haar intrede in de kunsten maar het bleef hierbij beperkt tot haar uiterlijke vormen die veelal vermengd werden met de toen in zwang zijnde Jugendstil De werken van Russische componisten en schrijvers worden tot hoogtepunten van de wereldcultuur gerekend De Duitse schrijver Thomas Mann sprak zelfs van "die heilige russische Literatur" Architectuur De Russische architectuur werd tot de Val van Constantinopel vooral beïnvloed door de Byzantijnse architectuur Tegen het einde van de 15e begin 16e eeuw werden trends uit de Renaissance door Aristotle Fioravanti en andere Italiaanse architecten geïntroduceerd in Rusland Tijdens de regeringen van Ivan de Verschrikkelijke en Boris Godoenov ontstonden de karakteristieke tentdakkerken met als hoogtepunt de Pokrovkathedraal In de 17e eeuw bloeide de "fleurige stijl" van ornamentatie op in Moskou en Jaroslavl waardoor langzamerhand de weg vrijgemaakt werd voor de Narysjkin-barok van de jaren 90 van de 17e eeuw De 18e-eeuwse smaak voor rococoarchitectuur leidde tot de zeer rijk versierde werken van Bartolomeo Rastrelli en zijn navolgers Tijdens de regering van Catharina de Grote en haar kleinzoon Alexander I werd de stad Sint-Petersburg omgetoverd in een openluchtmuseum van Neoklassieke architectuur De 19e eeuw werd gedomineerd door een heropleving van Byzantijnse en Russische invloeden De belangrijkste stijlen van de 20e eeuw waren het Art Nouveau Fjodor Sjechtel Constructivisme Aleksej Sjtsjoesev en Konstantin Melnikov en de Stalinistische Keizerstijl Boris Iofan Karakteristiek voor het platteland is het bouwen in hout dat voor een groot deel het gezicht van de Russische architectuur bepaalt Het prototype van deze bouwstijl is het boerenhuis een izba Schilderkunst De Russische icoon heeft zijn oorsprong eveneens in de Byzantijnse traditie maar al vroeg is de iconenschilderkunst in Rusland zich op haar eigen manier gaan ontwikkelen en maakte ze zich los van de Byzantijns-Griekse stijl Er ontstonden verscheidene scholen in Rusland met hun eigen stijlkenmerken De beroemdste scholen zijn die van Novgorod van Vladimir-Soezdal en van Moskou Voorts moeten de school van Jaroslavl de Stroganovschool en de school van Palech genoemd worden al worden iconen van deze scholen niet als het hoogtepunt van de Russische iconenkunst beschouwd De bloeitijd van de Russische icoon wordt doorgaans in de 13e tot en met de 16e eeuw gesitueerd Het is ook in deze tijd dat de grote iconenschilders actief waren Andrej Roebljov Daniil Tsjornyj Feofan Grek en Dionisij Vanaf de 17e eeuw nam de westerse invloed in de iconenkunst toe wat leidde tot een steeds realistischer schilderstijl Sport Als het aantal olympische medailles van de Sovjet-Unie en Rusland worden opgeteld is het land wereldwijd nummer 2 in de wereldranglijst voor wat betreft het aantal gouden medailles op zowel de zomer- als de winterspelen De Sovjet en later de Russische atleten hebben altijd in de top 3 gestaan vwb het aantal gouden medailles op de zomerspelen In juli 2007 maakte het IOC bekend dat de Russische badplaats Sotsji de Olympische Winterspelen 2014 mogen organiseren Het worden de eerste olympische spelen sinds Moskou 1980 in de Sovjet-Unie Op 2 december 2010 maakte FIFA-President Sepp Blatter tijdens de bekendmaking voor het WK van 2018 en 2022 dat het WK 2018 is toegewezen aan Rusland Politiek Rusland kent een gekozen president parlementsverkiezingen en een meerpartijenstelsel Hoewel er veel fraude plaatsvindt in het voordeel van de huidige Russische president Vladimir Poetin bij zowel de presidentsverkiezingen als de parlementsverkiezingen Rusland kent algemeen kiesrecht sinds 1918 De kiesleeftijd is 18 jaar Er is een tweedelig parlement Het lagerhuis heet Staatsdoema Государственная дума en bestaat uit vertegenwoordigers van alle partijen die de drempel van 5% halen Het hogerhuis heet Federatieraad Совет Федерации; daarin zetelen vertegenwoordigers van alle 83 gebieden waarbij elk gebied twee vertegenwoordigers heeft Van 2000 tot 2008 en vanaf 2012 is Vladimir Poetin weer de president van de Russische Federatie Tijdens zijn regering werden sommige democratische vrijheden echter geleidelijk aan weer wat ingeperkt Zo bepaalde hij dat vanaf 2004 de federale president de gouverneurs van de deelgebieden kiest in plaats van door middel van regionale verkiezingen Hoewel hij heeft gezegd dat weer terug te gaan draaien na de protesten in 2011 en 2012 Ook politieke opponenten bij presidentsverkiezingen hebben geen eerlijke kans Voorbeelden zijn de vermeende ontvoering van presidentskandidaat Ivan Ribkin en de plotselinge belastingfraude van Yukos die naar boven kwam toen eigenaar oligarch Michail Chodorkovski politieke aspiraties kreeg Eerder vluchtte mede-eigenaar van oliebedrijf Sibneft oligarch Boris Berezovski al het land uit Een ander interessant verschijnsel is de poging van Poetin om oligarchen aan te stellen als gouverneurs over arme gebieden met als doel deze oligarchen geld te laten investeren in deze gebieden Wijzigingen in de NGO-wet en opkomstdrempel Op 23 november 2005 nam de federale Doema tijdens de eerste lezing een wet aan die het verplicht stelt aan NGOs om zich opnieuw te registreren en op 23 december 2005 werd deze wet met 357 tegen 20 stemmen tijdens de derde lezing definitief aangenomen Hiermee wordt het voor de federale overheid mogelijk om financieel inzicht te krijgen in de activiteiten van deze NGOs Een aantal maanden eerder gaf president Poetin aan dat hij niet zal tolereren dat buitenlands geld wordt ingezet voor de steun aan politieke activiteiten in Rusland In Oekraïne werden dergelijke gelden zoals door George Soros gebruikt voor de Oranjerevolutie Op 10 januari 2006 ondertekende Poetin de wet Tot 2006 gold een opkomstdrempel voor de opkomst voor parlementsverkiezingen van 25% en voor presidentsverkiezingen van 50% maar op 17 november 2006 werden deze opkomstdrempels afgeschaft mogelijk om ook bij een zeer lage opkomst zonder oponthoud door te kunnen regeren Staatshoofden 1991-heden Russische Federatie Rusland Vladimir Poetin 2012 heden Dmitri Medvedev 2008 2012 Vladimir Poetin 1 januari 2000 2008 Boris Jeltsin 1991 31 december 1999 Politieke partijen De grootst politieke partijen zijn momenteel Verenigd Rusland en de Communistische Partij van de Russische Federatie Daarnaast telt de Doema nog twee kleinere partijen het democratisch-socialistische Rechtvaardig Rusland en de extreemrechtse ultranationalistische LDPR Aan de parlementsverkiezingen in 2011 namen ook nog Rechtse Zaak het linksnationalistische Patriotten van Rusland en het sociaalliberale Jabloko deel; zij behaalden evenwel niet de kiesdrempel van 7% Vertegenwoordigd in de Doema Verenigd Rusland onder leiding van Vladimir Poetin de partij is centrumrechts en is voorstander van de vrijemarkteconomie Het is de grootste partij van Rusland en is de Kremlin-partij Communistische Partij van de Russische Federatie onder leiding van Gennadi Zjoeganov is een communistische partij Rechtvaardig Rusland onder leiding van Nikolai Levichev deze democratisch-socialistische partij werd gevormd door het samengaan van drie kleinere partijen Rodina Moederland de Gepensioneerdenpartij en de Russische Partij van het Leven LDPR onder leiding van Vladimir Zjirinovski de partij is politiek extreem-rechts en autoritair Zjirinovski is ook een zeer populistisch politicus die zich regelmatig doet opmerken in de media onder meer in allerlei populaire tv-shows Wordt vaak gezien als een project van het Kremlin Niet vertegenwoordigd in de Doema Jabloko onder leiding van Sergej Mitrochin is een sociaalliberale partij sterk westers gezind De partij is voorstander van het Russisch lidmaatschap van de Europese Unie en tegenstander van de oorlog in Tsjetsjenië Patriotten van Rusland onder leiding van Gennady Semigin is een linksnationalistische partij Rechtse Zaak onder leiding van Andrey Dunaev is een liberale centrumrechtse partij De partij is een project van het Kremlin Economie Tot de veranderingen in 1990 in gang gezet door de laatste president van de Sovjet-Unie Michail Gorbatsjov was Rusland binnen de Sovjet-Unie een communistisch land Daarna is onder leiding van Boris Jeltsin in sneltreinvaart een beweging in de richting van het altijd zo verguisde westers kapitalisme op gang gekomen Deze ontwikkeling heeft het hele sociaaleconomische systeem van Rusland omgewoeld waardoor aanvankelijk geen grotere welvaart werd bereikt behalve voor de nieuwe elite en zakenwereld In december 1991 stortte het Sovjet regime in De slechte economische omstandigheden en de zwakke financiële positie van de overheid maakte een fundamentele economische heroriëntatie noodzakelijk Een van de eerste maatregelen na de val was het vrijgeven van de prijzen; dit leidde tot een ruimschootse verdubbeling van de prijzen alleen al in januari 1992 Subsidies werden afgeschaft nieuwe belastingen geïntroduceerd en een vaste wisselkoers voor de roebel vastgesteld De geldhoeveelheid nam explosief toe mede waardoor de inflatie op zo’n 2520% uitkwam voor heel 1992 gevolgd door 840% in 1993 en 224% in 1994 Vanaf juli 1992 was de roebel vrij inwisselbaar in buitenlandse valuta waaronder de Amerikaanse dollars De intentie om de wisselkoers redelijk stabiel te houden werd al snel opgegeven Tussen juli 1992 en oktober 1995 daalde de koers van de roebel spectaculair van 144 roebel voor één dollar naar ongeveer 5000 roebel in oktober 1995 Alle bedrijven waren in handen van de overheid Een privatiseringsprogramma werd gestart om de rol van de overheid terug te dringen en particulier initiatief aan te moedigen Op 1 oktober 1993 kreeg elke burger een waardebon van 10000 roebel inwisselbaar in aandelen van bedrijven In juni 1994 was circa 70% van de middelgrote en grote bedrijven in private handen en 90% van de kleine ondernemingen In de tweede fase van de privatiseringsronde besloot de overheid haar belangen in bedrijven te verkopen De privatisering werd geplaagd door veel corruptie schandalen; de bevolking raakte het vertrouwen kwijt Overheidsbedrijven gingen voor weinig geld over naar particulieren met goede connecties binnen het overheidsapparaat of naar de Russische maffia De grenzen tussen deze twee groepen was bijzonder vaag en luidde de introductie in van de Russische oligarchen Tussen 1991 en 1997 kromp het BBP bruto binnenlands product met 42% ter vergelijking tijdens The Great Depression kromp het Amerikaanse BNP met 30% De industriële productie van Rusland nam af met 53% de landbouwproductie met 37% Door de enorme inflatie volstond het gemiddelde loon alleen om twee overlevingsminimumpakketten een door het Russische statistiekencomité gehanteerde armoedegrens te kopen Tijdens de Sovjettijd bedroeg het gemiddelde loon 5 à 6 keer zo'n overlevingsminimumpakket In 1997 kende Rusland voor het eerst sinds het begin van de hervormingen een geringe economische groei ca 2% maar door de financiële crisis die begon op 17 augustus 1998 ongecontroleerde depreciatie van de roebel werd deze positieve tendens doorbroken Sinds 1999 kent Rusland echter een sterke economische groei gemiddeld 6% per jaar Die is vooral te danken aan de devaluatie van de roebel en de hoge olieprijzen Met de geleidelijke groei van de investeringen en het inkomen van de bevolking wordt de binnenlandse consumptie een steeds grotere factor van deze groei In 2011 twee decennia na de omwenteling lag het inkomen per hoofd van de bevolking op 40% van het gemiddelde van de OESO landen De economische groei in de periode 2001-2011 was gemiddeld 525% per jaar; volgens het Internationaal Monetair Fonds een teleurstellend resultaat gezien de rijkdom aan natuurlijke hulpbronnen met name aardolie en aardgas en de verviervoudiging van de olieprijs over deze jaren Voor de toekomst is de grote uitdaging hoe de ontwikkeling van kleine en middelgrote bedrijven te bevorderen Deze ontwikkeling is momenteel namelijk nog erg moeilijk daar het economische klimaat wordt gedomineerd door oligarchen en een onvoldoende functionerend banksysteem Veel van de banken worden beheerst door ondernemers en oligarchen die banktegoeden gebruiken voor leningen aan bedrijven die aan hen zijn gelieerd Dit is een van de speerpunten van de Wereldhandelsorganisatie en de EBRD die proberen om het deze processen eerlijker te laten verlopen Inmiddels heeft Vladimir Poetin in de economie ingegrepen en nationalisaties uitgevoerd Voor informatie over de Russische economie ten tijde van de USSR zie Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek Sovjet-Unie De belangrijkste handelspartners zijn de Europese Unie China Oekraïne en Japan Zie ook Wit-Russisch-Russisch gasconflict 2004 Russisch-Oekraïens gasconflict 2006 Verkeer en vervoer Rusland kent een netwerk van M-wegen M staat voor magistral "hoofdweg" die vooral in Europees Rusland te vinden zijn Daarbuiten zijn nog secundaire wegen de zogenaamde A-wegen Hoewel weinig M-wegen de autosnelwegstatus hebben alleen delen van de M-2 en de M-4 zijn officieel autosnelweg bestaan veel van de grote Russische wegen wel uit 2 rijstroken per richting meestal niet afgescheiden door middel van een middenberm en zijn er ook vaak geen ongelijkvloerse kruisingen De meeste wegen gaan langs de grote steden door middel van rondwegen zodat doorgaand verkeer niet dwars door de stadscentra hoeft Rond de hoofdstad Moskou ligt de ringweg MKAD voluit Moskovskaja Koltsevaja Avtomobilnaja Doroga een 2x5-strooks autosnelweg De belangrijkste wegen zijn M-1 Moskou Smolensk Wit-Rusland M-2 Moskou Toela Koersk Belgorod Oekraïne M-3 Moskou Brjansk Oekraïne M-4 Moskou Voronezj Rostov aan de Don M-5 Moskou Samara Tsjeljabinsk M-7 Moskou Nizjni Novgorod Kazan Perm Oefa M-8 Moskou Jaroslavl Archangelsk M-9 Moskou Velikije Loeki Letland M-10 Moskou Sint-Petersburg Spoorwegen De Russische spoorwegen zijn met een totale lengte van 87157 km 2002 de nummer twee in de wereld Media Russische kranten zijn onder andere Kommersant Nezavisimaja Gazeta Novaja Gazeta Pravda Zie ook Gouden Ring van Rusland Nederzettingstypen in Rusland Rusland van A tot Z Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek Sovjet-Unie Lijst van wapens van Russische deelgebieden Externe links Een sterrenstelsel soms ook melkwegstelsel zonder hoofdletter M zie verderop is een grote verzameling sterren die zich op relatief geringe onderlinge afstand bevinden In elk sterrenstelsel is ook gas stof en vermoedelijk grotendeels donkere materie en donkere energie aanwezig De sterren het gas en de stof zijn zichtbaar Donkere materie is nog niet direct waargenomen maar waarschijnlijk aanwezig omdat het de verdeling en beweging van de overige drie verklaart Een elliptisch sterrenstelsel bevat doorgaans weinig stof en gas en bestaat dus voornamelijk uit sterren In spiraalstelsels zijn de hoeveelheden stof gas en sterren normaal gelijkmatig verdeeld Het systeem wordt bij elkaar gehouden door de eigen zwaartekracht Sterrenstelsels hebben doorgaans een spiraalvormige schijf- of bolvormige structuur met daaromheen een bolvormige halo waarin de zwaartekracht ook nog invloed heeft Melkweg nevel en sterrenstelsel Als men de nachtelijke hemel met het blote oog bekijkt is een strook van dicht op elkaar staande sterren te zien Doordat deze strook wat op een vloeistof lijkt noemden de Oude Grieken dit γαλαξίας galaxias oftewel de Melkweg Men wist niet wat het werkelijk voorstelde en daarom werd het gemythologiseerd hoewel onder meer Democritus 450–370 vChr en Aristoteles 384–322 vChr al speculeerden dat het een opeenhoping van sterren was Daarnaast maakte Claudius Ptolemaeus 87-150 al gewag van nevels Pas door de grote Perzische astronoom Abd-al-Rahman Al Sufi 903-986 wordt het bestaan van deze nevels bevestigd concreet de Andromedanevel en de Grote Magelhaense Wolk De kennis ging echter verloren en pas in 1503–4 Amerigo Vespucci en 1519 Ferdinand Magellaan worden de Magelhaense wolken en in 1612 Simon Marius de Andromedanevel herontdekt In 1750 speculeerde Thomas Wright dat de Melkweg een platte schijf met sterren was en de nevels in feite losse "melkwegen" waren van de Melkweg Volgens Immanuel Kant 1724–1804 betekende dit dat de nevels een soort "eilandwerelden" waren die helemaal op zichzelf stonden De astronoom William Parsons 1800–1847 gebruikte als eerste de term spiraalnevel voor de nevels die hij bestudeerde Deze duidelijke structuur onderscheidde hen van andere "nevels" en daardoor ging men ook steeds meer spreken van "stelsels" Parsons besefte echter nog niet dat de Melkweg waarin de Aarde zich bevindt een soortgelijk stelsel was en dat de stelsels die hij bestudeerde op grote afstand buiten de Melkweg liggen zoals Wright en Kant al dachten Pas in 1923 werd door Edwin Hubble aangetoond dat deze spiraalnevels sterrenstelsels waren die buiten de Melkweg liggen Sindsdien worden andere sterrenstelsels dan onze Melkweg extragalactische stelsels of ook wel melkwegstelsels zonder hoofdletter M genoemd om de vergelijking te kunnen maken maar omdat dit juist vooral in spreektaal tot verwarring kan leiden tussen "ons Melkwegstelsel" en "andere melkwegstelsels" tracht men tegenwoordig vooral het woord sterrenstelsel te gebruiken dat weer onderscheiden wordt van een planetenstelsel zoals het zonnestelsel Het woord sterrenstelsel is een uniek Nederlands woord om de Melkweg en andere stelsels te beschrijven waar andere talen daarvoor een aangepaste vorm van het Griekse galaxias gebruiken galaxie Duits en Frans galaxy Engels enz voor sterrenstelsels in het algemeen en een vertaling van galaxias voor ons eigen Melkwegstelsel Milchstraße Duits Milky Way Engels Voie lactée Frans enz De Melkweg De Melkweg is het sterrenstelsel waar de Aarde en de Zon zich in bevinden Het geheel daarvan vormt een enorme schijf die vanuit de Aarde gezien vanaf de zijkant in beeld is waardoor de sterren dichter opeen lijken te staan De Melkweg is alleen goed te zien bij een donkere hemel wat in Nederland vooral in de Randstad en in grote delen van België niet voorkomt als gevolg van de lichtvervuiling Daar het zonnestelsel zelf deel uitmaakt van onze Melkweg is er vanaf de Aarde slechts een deel te zien De Andromedanevel in het gelijknamige sterrenbeeld geeft een goed totaalbeeld van de figuur zoals ook de Melkweg er uitziet M51 in de Jachthonden Canes Venatici geeft een mooi bovenaanzicht Typen sterrenstelsels De astronoom Edwin Hubble bedacht een systeem om de verschillende vormen van sterrenstelsels in te delen Het systeem kent drie hoofdgroepen E elliptische stelsels variaties van E0 voor bolvormig tot E7 voor langgerekt; dezen worden gezien als de oudere vorm de grondvorm van sterrenstelsels er zijn weinig nieuwe sterren stervorming en gas aanwezig S spiraalstelsels variaties van Sa voor strak gewonden spiraal tot Sc voor los gewonden spiraal; volgens de gebruikelijke theorie worden spiraalvormige stelsels gevormd door de botsing van twee elliptische stelsels SB balkspiraalstelsels variaties van SBa tot SBc als boven Daarnaast zijn er nog sterrenstelsels die niet aan bovenstaande vormen voldoen deze worden Ir van Irregular onregelmatig onregelmatige sterrenstelsels of Pec van Peculiar eigenaardig genoemd Later zijn er door anderen nog verfijningen aangebracht die bijvoorbeeld de gemiddelde spectraalklasse van de sterren de kijkhoek recht van boven of op de zijkant en de mate van concentratie aangeven Volgens een van deze systemen zou de Andromedanevel klasse kS5 zijn Een lensvormig sterrenstelsel heeft eigenschappen tussen een elliptisch en een spiraalvormig sterrenstelsel In een actief sterrenstelsel wordt in een klein gebied rond de kern zeer veel energie vrijgemaakt Dit soort sterrenstelsels AGN genoemd bevat vaak een zwart gat en jets Benaming van sterrenstelsels Tienduizenden stelsels zijn intussen gecatalogiseerd Slechts enkele hebben een naam gekregen zij het niet officieel bijvoorbeeld Andromedanevel Magelhaense wolken Draaikolknevel en Sombreronevel Astronomen werken met catalogusnummers gebaseerd op een eerder toevallige ordening van soms allerhande astronomische objecten in een aantal catalogi zoals die van Messier of de NGC New General Catalogue en de IC Index Catalogues de CGCG Catalogue of Galaxies and of Clusters of Galaxies de MCG Morphological Catalogue of Galaxies de UGC Uppsala General Catalogue of Galaxies enz De opvallendste stelsels figureren in haast al deze catalogi telkens onder een ander volgnummer Zo heeft de Messier 109 een spiraalnevel die het nummer 109 kreeg in de catalogus van Messier ook de codes NGC 3992 UGC 6937 CGCG 269-023 MCG+09-20-044 en PGC 37617 Omdat men in de wetenschap doorgaans namen geeft aan de bestudeerde objecten zelfs aan de kleinste hebben de Belgische astrofysicus Gerard Bodifée en classicus Michel Berger in 2010 voorgesteld in de Catalogue of Named Galaxies om alvast aan duizend opvallende stelsels een naam in het Latijn of gelatiniseerd Grieks te geven in overeenstemming met de binominale nomenclatuur die men in andere wetenschappen als biologie anatomie paleontologie en in andere domeinen van de astronomie als de Marsgeografie hanteert Een van de argumenten is dat deze zo indrukwekkende verschijnselen beter verdienen dan ongeïnspireerde haast ontluisterende codes Nochtans zijn moderne astronomen niet gemakkelijk te overtuigen om mee te gaan in deze oude wetenschappelijke traditie Het ontstaan van sterrenstelsels Na de oerknal bestond de materie in het heelal alleen maar uit waterstof H en helium He en vooral donkere materie Door kleine verschillen in de dichtheid van vooral de donkere materie begonnen concentraties van materie te ontstaan Na een paar honderd miljoen jaar was er onder invloed van de zwaartekracht zoveel bij elkaar geklonterd dat er zich uit het gas sterren konden vormen Sterrenstelsels komen voornamelijk voor in groepen die clusters genoemd worden en meestal bestaan uit 50 tot 1000 stelsels Recent hebben onderzoekers ontdekt dat de meeste sterrenstelsels in het centrum waarschijnlijk een of meerdere zwarte gaten hebben Dergelijke stelsels worden actieve stelsels genoemd mits het zwarte gat activiteit vertoont Het sterrenstelsel met de grootste afstand UDFj-39546284 is gevonden in het Hubble Ultra Deep Field op 132 miljard lichtjaar van de zon Een stripreeks is een serie stripverhalen waarin vaak dezelfde personages de hoofdrol spelen Meestal zijn de hoofdrolspelers de vaste waarden De tekenaars en scenarioschrijvers kunnen wisselen Veel stripreeksen worden geproduceerd door studio's waarbij het onduidelijk wie de tekenaar en scenarioschrijver is In andere stripreeksen worden de auteurs vermeld en wisselen de namen per deel Syrië officieel de Arabische Republiek Syrië is een land in het Midden-Oosten Het grenst in het westen aan de Middellandse Zee in het noorden aan Turkije in het oosten en zuidoosten aan Irak in het zuiden aan Jordanië en in het zuidwesten aan Libanon en Israël Een deel van Syrië de Golanhoogvlakte is door Israël bezet De Eufraat doorsnijdt het land van noordwest naar zuidoost De hoofdstad is Damascus Andere grote steden zijn Aleppo Homs Hama en Latakia De moderne Syrische staat werd opgericht na de Eerste Wereldoorlog als een Frans mandaatgebied Het kreeg onafhankelijkheid in april 1946 De post-onafhankelijkheids-periode was tumultueus en een groot aantal militaire staatsgrepen en pogingen tot staatsgrepen in het land vond plaats tussen 1949 en 1971 Tussen 1958 en 1961 had Syrië een unie met Egypte die beëindigd werd door een militaire coup De president van Syrië is Bashar al-Assad die zijn vader Hafiz al-Assad na diens dood in 2000 opvolgde Syrië behoort tot de Arabische Liga maar is geschorst per 16 november 2011 en meer dan 2 miljoen mensen het land heeft doen ontvluchten Naam De naam Syrië is afgeleid van de oude Griekse naam voor Syriërs of die de Grieken zonder onderscheid toepasten op de Arameeërs en Assyriërs Anderen geloven dat het afkomstig is van Siryon de naam die de Sidoniërs aan de Hermon berg gaven< ref> Nochtans de ontdekking van de Çineköy inscriptie in 2000 ondersteunt de theorie dat de term Syrië afgeleid is van Assyrië De naam Syrië werd van de oudheid tot de Eerste Wereldoorlog gebruikt voor het gebied tussen de hele oostkust van de Middellandse Zee de Levant en de Eufraat Dit Groot-Syrië omvatte dus ook de huidige staten Libanon Jordanië Israël Palestina plus aangrenzende streken in Turkije Geschiedenis van Syrië Syrië ligt in de zogenaamde Vruchtbare Halve Maan en kende vele oude beschavingen zoals Mari Ebla Ugarit en die van de Amorieten Hettieten Babyloniërs Arameeërs en andere Syrië werd achtereenvolgens veroverd en bestuurd door de Perzische Achaemeniden die in de 4e eeuw v Chr verslagen werden door Alexander de Grote Zijn opvolgers de Seleuciden regeerden enkele eeuwen In 63 v Chr veroverde de Romeinse generaal Pompeius Syrië De Romeinen maakten het gebied tot een provincia van hun rijk Syria In de late oudheid bleef het gebied een twistpunt tussen de Romeinen en de Perzische Sassaniden Antiochië was de traditionele uitvalsbasis van de Romeinse legers in hun veldtochten tegen de Perzen De Limes Arabicus vormde de grens met de Perzen Nisibis nu net over de grens met Turkije gelegen vormde de belangrijkste grensplaats tussen het Romeinse Rijk en het Perzische rijk In de 7e eeuw veroverden de Arabieren het land tijdens de Slag bij de Jarmuk in 636 De Arabische dynastie van de Omajjaden regeerde vanuit Damascus ruim een eeuw over het Arabische Rijk De Omajjaden bouwden de beroemde Omajjadenmoskee in Damascus In 749 werden de Omajjaden verslagen door de Abbasiden en verloor Damascus zijn belangrijke betekenis Het centrum van de islamitische macht verschoof naar Mesopotamië Het gebied wat nu Syrië is werd in de 11e eeuw veroverd door de Turkse Seltsjoeken vervolgens door de tot de islam bekeerde Mongolen de Egyptische Mamelukken en in de zestiende eeuw door de Ottomanen De Ottomanen zouden blijven regeren tot aan de Eerste Wereldoorlog In de Eerste Wereldoorlog veroverden de geallieerden Fransen en Engelsen gesteund door Arabische opstandelingen het gebied Gedurende een korte tijd was Syrië een onafhankelijk koninkrijk maar al snel werd het een mandaatgebied van de Fransen die Syrië bezetten en de afsplitsing van Libanon bewerkstelligden Dit werd overeengekomen op de Conferentie van San Remo Het Syrische leger werd de genadeklap toegebracht in de Slag bij Maysaloun op 24 juli 1920 Het oorspronkelijke Franse mandaatgebied Syrië bevatte naast het huidige Libanon ook de Republiek Hatay voorheen bekend als de Sandjak van Alexandretta Dit gebied is de huidige Turkse provincie Hatay Op dat laatste gebied maakte Syrië aanspraak tot na het overlijden van president Hafez al-Assad De Fransen bleven in Syrië tot 1946< ref> Geschiedenis van het christendom in Syrië Syrië wordt wel de bakermat van het christelijk geloof genoemd omdat de apostel Paulus hier zijn zendingstocht door Klein-Azië begon Bekend uit het Bijbelboek Handelingen van de apostelen is het verhaal dat Paulus de joodse christenvervolger op weg naar Damascus een visioen kreeg zich bekeerde en vervolgens het christendom ging prediken In Syrië vindt men de vroegste christelijke kerken zoals de Huiskerk van Dura Europos Thans is circa 10 procent van de bevolking christen In het bergstadje Ma'loula 50 kilometer van Damascus spreken de christelijke inwoners nog de taal die Jezus gesproken zou hebben het Aramees In de rotskerkjes van de kloosters gewijd aan de heiligen Sergius en Taqla hangen oude iconen die regelmatig worden uitgeleend voor belangrijke tentoonstellingen in Europa Na de islamitische verovering van Syrië in 636 baden moslims en christenen zij aan zij tot 705 In die tijd leefde ook de christelijke theoloog en laatste kerkvader Johannes Damascenus die een belangrijke rol speelde aan het hof van de kalief In 705 werd de Kerk van Johannes de Doper afgebroken en vervangen door de Omajjadenmoskee Hier worden ook de relieken van Johannes de Doper vereerd Voor moslims is Johannes net als Jezus een belangrijke profeet De volgende patriarchaten zijn in Damascus gevestigd het oosters-orthodoxe Patriarchaat van Antiochië het oosters-katholieke patriarchaat van de Melkitische Grieks-katholieke Kerk en het patriarchaat van de Syrisch-orthodoxe Kerk Onafhankelijke Syrische Republiek In 1946 werd Syrië onafhankelijk Onafhankelijk Syrië werd een republiek die gesteund door de Sovjet-Unie toenadering zocht tot andere Arabische landen Van 1958 tot 1961 vormde Syrië een staatkundige eenheid met Egypte als de Verenigde Arabische Republiek VAR In 1961 maakte een militaire coup een einde aan de VAR In 1963 kwam de Ba'ath-partij via een nieuwe staatsgreep aan de macht in Syrië In 1967 werd Syrië betrokken in de Zesdaagse Oorlog tussen een Arabische coalitie en Israël Syrië verloor de Golanhoogten aan Israël Aan de politieke instabiliteit kwam een einde toen in 1970 Hafiz al-Assad een coup pleegde en president werd Al-Assad behoorde tot een etnische en religieuze minderheid de Alawieten Hij bleef president tot zijn dood in 2000 Deelname aan de Jom Kipoeroorlog in 1973 en inmenging in de Libanese Burgeroorlog 1975-1990 leverden weinig tastbaar resultaat op maar Syrië bleef wel een machtsfactor in de regio Het terugkrijgen van de Golanhoogten van Israël op welke manier dan ook blijft een hoofddoelstelling van de buitenlandse politiek naast een oplossing van het Arabisch-Israëlisch conflict en het vergroten van de invloed in Libanon Op 2 februari 1982 had een van de zwartste paginas van de moderne Syrische geschiedenis plaats in de stad Hama een bolwerk van de Moslimbroederschap Deze laatsten waren tegen de seculiere socialistische Baath-regering Zij konden rekruteren uit de soennitische meerderheid van de bevolking terwijl de Syrische Ba'ath-regering steunde op een alawitische minderheid van ongeveer 10% De Moslimbroederschap ging ook gewelddadig te werk In februari 1982 kon zelfs van een gewapende opstand gesproken worden President Assad ging de strijd met de Moslimbroederschap aan Dit leidde tot een opstand die bloedig de kop werd ingedrukt Het leger maakte met artillerie en bulldozers een deel van Hama met de grond gelijk Er werden ongeveer 20000 mensen gedood Sindsdien is er geen sprake meer geweest van enige serieuze oppositie Na de dood van Hafiz in 2000 nam zijn zoon Bashar al-Assad de macht over Bashar volgde op dat ogenblik een specialisatie tot oogarts in Londen Oorspronkelijk was zijn oudere broer Bassel al-Assad bestemd om vader Hafiz op te volgen maar hij overleed vóór zijn vader bij een auto-ongeluk onderweg naar het vliegveld Bashar al-Assad bleef in grote lijnen het beleid van zijn vader voortzetten Ten tijde van de Irakoorlog vluchtten Irakezen naar Syrië om het escalerende sektarische geweld tussen sjiieten en soennieten en het verzet tegen het nieuwe regime na de val van Saddam Hoessein te ontvluchten Nadat eind 2010 in Tunesië demonstraties begonnen en daarbij Ben Ali werd verjaagd verspreiden de demonstraties zich door de hele regio waaronder in Syrië Volgens de oppositie werd er door de regering op vreedzame demonstranten geschoten In november 2011 dreigde de Arabische Liga Syrië met sancties vanwege het "hardhandig neerslaan van de protesten" Assad verklaarde in november 2012 tegenover RT dat er in Syrië geen sprake is van een Syrische burgeroorlog maar van pogingen tot buitenlandse inmenging door regionale en internationale grootmachten salafistisch extremisme en van terrorisme tegen de staat Hij verklaarde nooit onder buitenlandse druk afstand te zullen doen van het presidentschap tenzij via algemene vrije verkiezingen door de Syrische bevolking in 2014 President Assad verklaarde tegenover de Armeens-Russische journaliste in Syrië te willen blijven leven en ook sterven Tevens verklaarde hij de weg van onderhandelingen met geweldloze oppositiepartijen en geleidelijke democratische transitie te willen volgen om zo niet de weg vrij te laten voor islamistische extremisten en „imperialistische plannen met het Midden-Oosten en de belangrijke en olierijke Arabische wereld In 2014 werden er presidentsverkiezingen gehouden waarbij ook andere kandidaten dan Assad mochten meedoen hij won die verkiezingen volgens de Syrische autoriteiten met 887% van de stemmen Staatsinrichting en politiek Staatsinrichting Syrië is volgens de grondwet van 2012 een seculiere democratische staat De Arabische Republiek Syrië maakt deel uit van de Federatie van Arabische Republieken en van het "Arabisch Vaderland" Weliswaar zijn vrijheid van meningsuiting van godsdienst en persoonlijke vrijheid in de grondwet gegarandeerd maar in de praktijk wordt Syrië sterk autocratisch geregeerd De Syrische geheime dienst Moeghabarat wordt alom gevreesd Men heeft in de grondwet een clausule ingevoerd die bepaalt dat de president een moslim moet zijn waarbij een imam moest verklaren dat een alawiet een moslim is Hafez al-Assad was immers een alawiet De belangrijkste politieke partij van Syrië is de Arabische Socialistische Baath-partij Tot nu toe is de president van de republiek altijd ook secretaris-generaal van de Baath-partij geweest De Baath-partij is een seculiere partij die zich beroept op de Arabische tradities islamitische joodse en christelijke en de Arabische eenheid Voorheen streefde de Baath-partij naar een socialistische maatschappij-opbouw De Baath-partij de Arabische Socialistische Partij en andere nationalistische en sociaaldemocratische partijen maken deel uit van een alliantie het Nationaal Progressief Front NPF Het NPF zou de massa verenigen en het Arabische ideaal een Arabisch vaderland dichterbij proberen te brengen De alliantie wordt gedomineerd door de Baath-partij De Volksraad het parlement of majlis wordt om de vier jaar gekozen door alle volwassen Syriërs Het staatshoofd van Syrië is de president Sinds 2000 is dit Bashar al-Assad De president wordt om de zeven jaar gekozen en kon tot 2012 telkens herkozen worden In dat jaar vond er een grondwetswijziging plaats waardoor er een termijnlimiet van twee keer zeven jaar van kracht werd Bij het enige referendum over de huidige president en de vijf referenda over de vorige president vader Hafez al-Assad waren er geen tegenkandidaten De president heeft voor een groot deel de uitvoerende macht in handen Het kabinet werd tot 23 juni 2012 voorgezeten door een minister-president Muhammad Naji al-Otari In het voorjaar van 2011 neemt het kabinet van de minister-president ontslag wegens aanhoudende betogingen voor meer democratie Bashar al-Assad stelt Adel Safar oud-minister van Landbouw aan om een nieuwe ministerploeg te presenteren Op 23 juni 2012 presenteerde Syrië een nieuw kabinet onder leiding van premier Riyad Farid Hijab Leger De president van Syrië is opperbevelhebber van de Syrische strijdkrachten die bestaat uit 400000 manschappen bij volledige mobilisatie Het leger maakt gebruik van dienstplichtigen Mannen dienen in het leger zodra ze 18 jaar worden De verplichte periode nam steeds meer af in 2005 van twee en een half jaar tot twee jaar in 2008 tot 21 maanden en in 2011 tot anderhalf jaar Ongeveer 20000 Syrische soldaten zaten in Libanon tot 27 april 2005 toen de laatste Syrische troepen het land verlieten na bijna drie decennia dat wil zeggen sinds de Syrische inmenging in 1976 in de Libanese Burgeroorlog Syrië ontving financiële steun van Arabische golfstaten als gevolg van haar deelname aan de Perzische Golfoorlog tegen Irak die een aanzienlijk deel van haar militaire uitgaven dekte Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 lang de belangrijkste leverancier van training materiaal en krediet voor de Syrische troepen heeft het vermogen van Syrië om moderne militaire uitrusting aan te schaffen bemoeilijkt Het heeft een arsenaal van surface-to-surface raketten Bestuurlijke indeling Syrië is onderverdeeld in 14 gouvernementen die weer zijn onderverdeeld in 61 districten die verder zijn onderverdeeld in sub-districten Buitenlandse betrekkingen Syrië heeft nauwe banden met de landen van de Arabische Liga met Iran en met Rusland Iran steunt Syrië vanwege het feit dat de president en zijn familie tot de sjiitische alawieten behoren De banden met Rusland gaan terug tot ver in de tijd van de Sovjet-Unie Rusland heeft een marinebasis in de Syrische havenplaats Tartous Rusland steunt Syrië vaak binnen de Verenigde Naties De Europese Unie onderhield banden met Syrië de Europese Unie helpt na het Barcelona-proces landen rond de Middellandse Zee financieel De Europese Unie bleef kritisch op de Syrische mensenrechtensituatie Ook de Verenigde Staten en Syrië onderhouden diplomatieke betrekkingen Recent hebben de Amerikanen aangegeven dat zij graag zien dat Bashar al-Assad vertrekt en de VS erkennen hem niet meer als staatshoofd Syrië heeft geen diplomatieke relaties met Israël maar af en toe vonden via een bemiddelaar wel gesprekken plaats met de Israëliërs Ten slotte onderhoudt Syrië nauwe banden met de Libanese Hezbollah Tot 2012 onthield Syrië een nauwe band met het Palestijnse Hamas deze werd echter verbroken nadat Hamas haar steun voor de Syrische rebellen verklaarde Mensenrechten Volgens verschillende organisaties worden in Syrië regelmatig mensenrechten geschonden De noodtoestand die tot april 2011 van kracht was gaf de politie en de geheime diensten de macht om mensen op te pakken en zonder vorm van proces op te sluiten Amnesty International heeft gerapporteerd dat in zowel de gevangenissen van de rebellen als de regering wordt gemarteld Demografie Bevolking Syrië kent zoals zijn buurlanden een zeer diverse bevolkingssamenstelling < ref> In de 20e eeuw is de bevolking van Syrië zo goed als vertwintigvoudigd Talen Arabisch is de officiële taal en het Syrisch-Arabisch is de meest gesproken taal Koerdisch wordt veel gesproken in de Koerdische gebieden van Syrië Veel hoger opgeleide Syriërs spreken ook Frans of Engels Onder de Armenen en Turkomannen wordt ook Armeens respectievelijk een Turks dialect gesproken Voor de opkomst van het Arabisch was Aramees de lingua franca van de regio en deze taal wordt nog steeds gesproken door Arameeërs en Assyriërs Het Syrisch wordt nog steeds gebruikt in de liturgie van enkele kerken Bijzonder is ook dat het Westers neo-Aramees nog steeds wordt gesproken in het dorpje Ma'loula en enkele buurdorpjes Religie Van de bevolking is 74% moslim en 16% christen< ref> In afwijking van de meeste andere Arabische landen is de islam geen staatsgodsdienst maar wel de publieke religie en de sharia is een belangrijke bron van het Syrische recht De identiteit van Syrië is echter vanouds nadrukkelijk Arabisch en pas in de tweede plaats islamitisch Christenen hebben tijdens de regeerperiodes van de beide Assads grote vrijheid genoten en de inheemse kerken kunnen relatief gemakkelijk nieuwe kerken bouwen Het grootste deel van de moslims 74% van de Syrische bevolking behoort tot de soennitische moslims Daarnaast zijn er andere islamitische minderheden waartoe 16% van de bevolking behoort De islamitische minderheden zijn de alawieten een stroming die vaak tot de sjiieten gerekend wordt waartoe ook president Assad behoort ook noessairi's genoemd circa 7% en de ismaëlieten circa 15% Er zijn ook druzen circa 2% De christenen vormen tegenwoordig 10% van de bevolking decennia geleden was hun bevolkingsaandeel veel hoger maar vormen al eeuwenlang geen bevolkingsmeerderheid meer zoals in Libanon wel Zie hiervoor het artikel Syrisch christendom Zij behoren zowel tot de Oosters-orthodoxen tot de Oriëntaal-orthodoxen als tot de Oosters-katholieken Er zijn alzo leden van het Grieks-orthodox patriarchaat van Antiochië de Syrisch-orthodoxe Kerk de Assyrische Kerk van het Oosten de Armeens-apostolische Kerk de Maronitische Kerk de Melkitische Grieks-katholieke Kerk de Armeens-katholieke Kerk de Chaldeeuws-katholieke Kerk de Syrisch-katholieke Kerk Daarnaast zijn er nog Rooms katholieken en protestanten 13 denominaties waarvan de nationaal-evangelische synode de grootste is Er was een kleine maar maatschappelijk belangrijke joodse gemeenschap circa 1500 leden overgebleven met synagoges in Damascus Aleppo en Kamishli Sinds de stichting van Israël in 1948 is de joodse populatie in Syrië aanmerkelijk geslonken In 2010 woonden er naar schatting iets meer dan twintig joden in het land< ref> Eeuwenlang en zeker gedurende de twintigste eeuw leefden de verschillende confessionele en godsdienstige groepen vreedzaam naast elkaar en waren de betrekkingen goed Spanningen met de joodse gemeenschap liepen op na de Zesdaagse Oorlog van 1967 Tijdens de Syrische Burgeroorlog die begon in 2011 kwam het in Homs en Hama tot sektarisch geweld van de grotendeels soennitische opstandelingen onder wie salafistische islamistische strijders uit andere landen tegen alawieten druzen en christenen minderheden die als trouw aan het bestaande Assad-bewind golden Evenwel is ook een aanzienlijk deel van de soennitische moslims in Syrië gematigd Economie Syrië is geclassificeerd door de Wereldbank als een "lager middeninkomen land" Syrië blijft afhankelijk van de olie- en landbouwsector De oliesector levert ongeveer 40% van de exportopbrengsten De landbouwsector is verantwoordelijk voor ongeveer 20 procent van het BBP en 20 procent van de werkgelegenheid De oliereserves zullen naar verwachting afnemen in de komende jaren en Syrië is al een netto-importeur van olie In de Syrische kustwateren in de Middellandse Zee is vanaf 2009 een groot aantal gasvelden gevonden Sinds de burgeroorlog begon kromp de economie met 35 procent en is de Syrische pond gedaald tot een zesde van zijn vooroorlogse waarde De belangrijkste uitvoerproducten van Syrië zijn onder andere ruwe olie geraffineerde producten ruwe katoen kleding fruit en granen Het grootste deel van de Syrische invoer van grondstoffen zijn essentieel voor de industrie auto's landbouwmachines en zware machines Voor burgeroorlog hoopte de regering om nieuwe investeringen in de toeristische aardgas en de dienstensector aan te trekken door zijn economie te diversifiëren en de afhankelijkheid van olie en de landbouw te beperken Inkomsten uit het toerisme zijn drastisch gedaald de hotel bezettingsgraad daalde van 90 procent voor de oorlog tot minder dan 15 procent in mei 2012 Ongeveer 40 procent van alle werknemers in de toeristische sector hebben hun baan sinds het begin van de oorlog verloren De Syrische handel met Rusland Griekenland en tot de opstand Turkije is aanzienlijk Vanouds wordt veel exporthandel door Syriërs bedreven via Beiroet in Libanon Vervoer Syrië heeft drie internationale luchthavens Damascus Aleppo en Lattakia die dienen als knooppunten voor Syrian Air en ook worden gebruikt door verschillende buitenlandse maatschappijen De meerderheid van de Syrische vracht wordt vervoerd door Chemins de Fer Syriens de Syrische spoorwegmaatschappij die aansluit met Turkse Staatsspoorwegen Voor een relatief onderontwikkeld land wordt de spoorweginfrastructuur in Syrië goed onderhouden met veel expresdiensten en moderne treinen Het wegennet in de Syrië is 69873 km lang inclusief 1103 km snelwegen het land heeft ook 900 km bevaarbare maar economisch niet significant vaarwegen Bezienswaardigheden en toerisme Syrië heeft vele historische bezienswaardigheden Enkele hoogtepunten zijn De hoofdstad Damascus waarschijnlijk de oudste bewoonde stad ter wereld De historische stad Palmyra in het Arabisch bekend als Tadmur De historische stad Bosra De historische stad Aleppo Andere steden en dorpen Ar-Raqqah Hama Homs Izra Latakia Maloula Saydnaya Archeologische sites Ain Dara Amrit Apamea Canatha Dode steden Dura Europos Ebla Halabiyeh Hosn Suleiman Kalb Lose Mari Mushabbak Philopopolis Qalat Semaan Resafa Ugarit Kruisvaardersburchten Krak des Chevaliers Burcht van Al Marqab Burcht van Saladin Chastel Blanc Safita Tartous Moskeeën Grote moskee van Damascus Grote moskee van Aleppo Saida Zeinab moskee Galerij Zie ook Monumenten op de Werelderfgoedlijst Syrië van A tot Z Lijst van staatshoofden van Syrië Een telefoontoestel of telefoon is een toestel waarmee gesprekken mogelijk zijn tussen personen die zich buiten gehoorbereik van elkaar bevinden Voor een dergelijk gesprek zijn minstens twee telefoons nodig en een netwerk waarop de telefoons zijn aangesloten Opbouw Een telefoontoestel kan de volgende onderdelen bevatten Een microfoon vanouds meestal een koolmicrofoon Deze zet spraak om in elektrische trillingen Een telefoon dat is hier het onderdeel dat elektrische trillingen omzet in geluid en dat tegen het oor wordt gehouden Bij een modern toestel bevinden microfoon en telefoon zich in de telefoonhoorn ook wel microtelefoon genoemd Verder zijn er eendelige toestellen waarbij het hele toestel een hoorn is Elke mobiele telefoon is een eendelig toestel Een haakcontact waarop de hoorn wordt gelegd Hierdoor wordt het toestel uitgeschakeld en aan de telefooncentrale gesignaleerd dat het toestel vrij is De bel wordt natuurlijk niet uitgeschakeld Een bel ook wel wekker geheten om een inkomend gesprek aan te kondigen Vanouds bestaat de bel uit een of twee klokjes waartegen een klepel slaat Moderne telefoons bevatten een luidsprekertje en vaak dient het luisterdeel in de hoorn ook als bel De spanning waarmee de bel wordt aangestuurd heet wekspanning Een triller Deze treft men aan in de meeste mobiele telefoons Hij kan worden gebruikt in plaats van de bel Draagt de gebruiker de telefoon op het lichaam dan voelt hij dat er wordt opgebeld en wordt de omgeving niet gestoord Een antilokaalschakeling Deze zorgt ervoor dat het eigen stemgeluid niet goed hoorbaar is dat wordt namelijk als hinderlijk ervaren De stem van de gesprekspartner moet natuurlijk wel hoorbaar zijn Een kiesinrichting om bij een uitgaand gesprek het nummer te kiezen Vanouds was dit een kiesschijf tegenwoordig meestal drukknoppen Tegenwoordig is bijna elke telefoon aangesloten op een automatisch netwerk zodat de kiesinrichting niet kan ontbreken Een handdynamo met slinger om belstroom op te wekken zodat bij de tegenpartij vaak de telefooncentrale de bel rinkelt Sinds het begin van de 20e eeuw wordt de belstroom in de centrale opgewekt en is de slinger niet meer nodig Kiesinrichting Bij de allereerste telefoontoestellen draaide men aan een slinger aan het toestel waarna men eerst een telefoniste te spreken kreeg Aan die persoon diende men door te geven wie men wilde bellen en de telefoniste bracht vervolgens die verbinding tot stand door op een groot schakelpaneel een "koord" aan te sluiten het "doorverbinden" van de beller naar degene die hij wil spreken De eerste toestellen waarbij men zelf een nummer kon kiezen zonder tussenkomst van een telefoniste hadden een mechanische kiesschijf zie afbeelding Ericsson die de stroom door het toestel ritmisch onderbrak Vanaf 1974 kwamen elektronische toestellen in gebruik die met drukknoppen werkten voor Nederland was dit toestel de T65-TDK Het idee van de drukknoppen was dat door een ander protocol DTMF toonkiezen sneller gekozen kan worden en bovendien zijn drukknoppen gemakkelijker te bedienen Een dergelijk toestel kan alleen worden gebruikt met een moderne telefooncentrale die geschikt is voor DTMF Er verschenen daarom ook toestellen die drukknoppen hadden maar desondanks klassieke kiespulsen genereerden want alle telefooncentrales waren daarvoor geschikt Ook waren er telefoontoestellen die omgeschakeld konden worden tussen puls- en toonkiezen Het Nederlandse telecombedrijf PTT leverde in die tijd veel verschillende toestellen Veel van die toestellen waren alleen geschikt voor pulskiezen hoewel ze drukknoppen hadden Tegenwoordig is pulskiezen uit de tijd en er zijn zelfs telefoonaansluitingen via de coaxkabel of glasvezel waarbij pulskiezen niet meer mogelijk is Aansluiting Een modern telefoontoestel of huistelefoon vaste telefoon wordt met twee aders op een analoge lijn POTS aangesloten Eventueel kunnen meerdere toestellen parallel worden gezet Ook een extra bel kan parallel worden aangesloten Bij het parallel aansluiten van toestellen moet worden gelet op de aansluitfactor teneinde te vermijden dat de telefoonlijn overbelast wordt Bij openbare Nederlandse telefooncentrales mag een aansluitfactor van 5 niet overschreden worden Op elk toestel moet zich tegenwoordig een blauwe sticker bevinden waarop de aansluitfactor vermeld is Op oudere toestellen ontbreekt deze sticker Het klassieke telefoontoestel zoals T65 heeft aansluitfactor 25 Zie ook Bij telefonie via glasvezel wordt niet gewerkt met een aansluitfactor maar een belastingsfactor Overigens maakt dit geen verschil de belastingsfactor is 25 keer zo hoog als de aansluitfactor en het maximum is 125 De telefoon vroeger en nu De eerste telefoons hadden niet echt een hoorn Ze hadden vaak een microfoon op het toestel en een los oorstuk Er was een haak om het oorstuk aan op te hangen Later werden de microfoon en het losse oorstuk samen in een hoorn microtelefoon gecombineerd Gekozen werd er aanvankelijk door de telefoniste mee te delen met wie men wilde spreken later door een automatische kiezer die uit een draaischijf bestond Weer later werd de draaischijf een knoppenpaneeltje Tot in de jaren 80 was een telefoontoestel gecompliceerder De bekendste vertegenwoordiger hiervan in Nederland is de T65 die in 1965 geïntroduceerd werd en lange tijd het standaardtoestel was Ook de latere Diavox en Unifoon die tegen meerprijs verkrijgbaar waren werken volgens dit principe Deze toestellen hebben vier aansluitdraden De rode      < span> en de blauwe      < span> draad a en b dienen voor het gesprek De groene      < span> draad is bestemd voor de aardtoets die bij een particuliere aansluiting meestal geen functie heeft De gele      < span> draad EW later EB is voor het aansluiten van een extra bel Deze komt in serie met de bel in het toestel Werden er bij een telefoonaansluiting twee toestellen geplaatst dan werd de tweepuntsschakeling gebruikt Hierbij was een kleine wijziging aan het toestel nodig en werd de groene draad gebruikt Asymmetrisch Een telefoontoestel is haast altijd enigszins asymmetrisch van vormgeving Bij het ontwerp is eraan gedacht dat men de hoorn in de linkerhand houdt zodat men rechts kan schrijven Zelfs het klassieke bureautoestel is enigszins asymmetrisch het snoer van de hoorn bevindt zich aan de linkerkant Overigens is het geen probleem om de hoorn in de rechterhand te gebruiken Tegenwoordig Het ontwerp en het hele gebruik van telefoons is sinds medio jaren 1990 mede onder invloed van de komst van draadloze netwerken en het gebruik van kleinere chips sterk veranderd Vroeger waren telefoons forse vaste apparaten die met een kabel vastzaten Tegenwoordig is een telefoon een klein dingetje dat je in je zak hebt en dat draadloos communiceert met de telefooncentrale in huis of op afstand Telefooncellen vroeger een essentieel onderdeel van het straatbeeld nemen door komst van de mobiele telefoon steeds verder in aantal af Naast de functies praten en luisteren krijgen deze mobiele telefoons steeds meer mogelijkheden sms-functie trilfunctie internetten e-mailen foto's maken het instellen van een eigen beltoon De vaste aansluitingen nemen in laatste jaren sterk af Deze ontwikkeling lijkt nog niet ten einde De toepassing van software die Voice over IP VoIP gebruikt is sterk in opmars Het principe is hetzelfde als bij normale telefonie een verbinding over afstand vervoert geluid maar de techniek is wezenlijk verschillend In klassieke analoge telefoons wordt het geluidssignaal als elektrisch signaal doorgegeven in tegenstelling tot mobiele telefoons en VoIP-applicaties op computers en laptops Bij deze laatste toepassingen wordt het geluidssignaal eerst omgezet naar een digitaal signaal vervolgens gecomprimeerd om bandbreedte te besparen en daarna over een internetverbinding doorgestuurd De inmiddels verouderde standaard ISDN zette het geluidssignaal wel om in een digitaal signaal maar het werd niet gecomprimeerd Hedendaagse VoIP-toepassingen zoals bijvoorbeeld Skype worden softphones genoemd Veel internetaanbieders bieden hun klanten tegenwoordig ook de mogelijkheid om te bellen via ADSL glasvezel of de coaxkabel Het bellen wordt via het modem ook via VoIP gestuurd The Beatles is een voormalige popgroep uit de Engelse stad Liverpool De bezetting bestond uit John Lennon Paul McCartney George Harrison en Ringo Starr; andere vroege leden waren Stuart Sutcliffe en Pete Best De groep was actief van 1960 tot 1970 en wordt nu nog steeds beschouwd als een van de meest invloedrijke bands uit de geschiedenis van de popmuziek Al vrij snel na hun doorbraak kregen de leden van The Beatles te maken met hysterische reacties van voornamelijk jonge tienermeisjes die tijdens concerten de muziek met hun gegil overstemden Voor dit gedrag raakte de term "Beatlemania" in zwang Tijdens hun carrière verrichtten ze pionierswerk in de geluidsstudio waarvoor ze in brede kring lof oogstten Onder hun invloed groeide de popmuziek uit van een op Amerikaanse rhythm and blues gebaseerd genre tot een veel breder georiënteerde muzieksoort The Beatles-leden John Lennon en Paul McCartney waren de belangrijkste liedjesschrijvers van het viertal De Amerikaanse artiesten die ze bewonderden en die ze als inspiratiebronnen beschouwden waren Chuck Berry Little Richard Fats Domino Elvis Presley The Everly Brothers Buddy Holly de songwriter Smokey Robinson en na 1964 de folksinger-songwriter Bob Dylan Tot de bekendste hits van The Beatles behoren I Want to Hold Your Hand She Loves You Yesterday Michelle Yellow Submarine Lucy in the Sky with Diamonds All You Need Is Love Hey Jude Let It Be Help! Penny Lane Come Together en Strawberry Fields Forever Hun album Sgt Pepper's Lonely Hearts Club Band uit 1967 geldt als een mijlpaal in de popgeschiedenis Geschiedenis Opkomst 1957-1963 De basis voor The Beatles werd op 6 juli 1957 gelegd toen John Lennon op een festival in Woolton Liverpool tussen de optredens van zijn groep The Quarrymen door Paul McCartney ontmoette Die bracht op zijn beurt enige maanden later weer schoolvriend George Harrison mee die in eerste instantie door John Lennon te jong werd bevonden Harrison was toen 14 Lennon 17 en McCartney 15 jaar oud In de jaren 1960-1962 verbleven The Beatles regelmatig in Hamburg waar ze optraden in clubs Ze leerden daar de zanger Tony Sheridan kennen die daar ook in het clubcircuit optrad In juni 1961 maakten ze als zijn begeleidingsgroep hun eerste platenopnamen Die trokken nauwelijks aandacht Op 1 januari 1962 deden ze auditie bij Decca Records Ze werden afgewezen Pas op 6 juni 1962 leverde een auditie bij producer George Martin van Parlophone een platencontract op Tot aan de definitieve samenstelling vonden nog diverse personeelswisselingen plaats; bekende ex-leden zijn bassist Stuart Sutcliffe kort na het verlaten van de groep overleden op 21-jarige leeftijd in het ziekenhuis van Hamburg en drummer Pete Best die ook nog eens onder een keur van namen optrad Best werd bedankt voor zijn diensten op 16 augustus 1962 door Beatles-manager Brian Epstein Reden hiervoor was dat George Martin bij hun auditie niet tevreden was over Bests drumwerk op de eerste versie van Love Me Do het liedje dat later de eerste single van The Beatles zou worden Toen de overige Beatles dit hoorden drongen ze bij manager Epstein aan op het ontslag van Best Ten slotte werd Ringo Starr gevraagd om bij de band te komen Starr wiens echte naam Richard Starkey is speelde daarvoor bij Rory Storm and the Hurricanes eveneens afkomstig uit Liverpool De muziek van The Beatles die oorspronkelijk deel uitmaakte van de Merseybeat ontwikkelde zich vanaf 1961 explosief Waren de eerste singles gebaseerd op een drietal akkoorden en inhoudelijk nogal mager Love Me Do al snel werden nieuwe instrumenten en akkoorden ingebracht en werden de muziek en liedteksten complexer Op She Loves You sloegen The Beatles een nieuwe weg in door zich niet meer in de eerste persoon direct tot de vrouwelijke luisteraar te richten maar de derde persoon te gebruiken Muzikaal gezien was het einde van She Loves You waarbij The Beatles gebruik maakten van een sextinterval ook een progressie Later maakten The Beatles onder andere als eerste popgroep gebruik van de sitar in Norwegian Wood This Bird Has Flown 1965 en gebruikten ze voor het eerst een strijkorkest voor McCartneys Yesterday 1965 Opmerkelijk is dat de B-kanten van hun singles vaak dezelfde hitpotentie kregen als de A-kant Ook werden meerdere singles uitgebracht met een dubbele A-kant zoals We Can Work It Out Day Tripper en Penny Lane Strawberry Fields Forever Doorbraak 1963-1967 De eerste succesjaren kenmerkten zich door een ongekende massahysterie door de Britse pers in 1963 heel treffend Beatlemania genoemd Hadden The Beatles in dat jaar alleen nog maar succes in eigen land en in het najaar in Zweden vanaf januari 1964 veroverde de groep ook de rest van de wereld In Australië de Verenigde Staten Europa en Azië werden The Beatles immens populair Ook begonnen The Beatles films te maken zoals de zwart-wit-komedie A Hard Day's Night 1964 Verder verschenen Help! 1965 Magical Mystery Tour 1967 Yellow Submarine 1968 en Let It Be 1970 De Amerikaanse media kregen in 1963 lucht van wat er in het Verenigd Koninkrijk gebeurde en stuurden schampere verhalen naar huis over die Britse ragebollen met hun schreeuwmuziek Het wordt zeker niets met deze muziek in Amerika vonden ze eensgezind het is allemaal al eens gedaan In februari 1964 traden The Beatles op in de Ed Sullivan Show waar 73 miljoen mensen naar keken Naar verluidt zou er tijdens die uitzending in heel Amerika geen criminele activiteit hebben plaatsgevonden In april 1964 bezetten The Beatles de eerste vijf plaatsen van de Billboard Top 100 De eerste drie lps van de groep vertonen een duidelijke progressie Please Please Me 1963 is een verzameling van covers maar ook van eigen werk waaronder klassiekers als I Saw Her Standing There en Do You Want To Know A Secret Het tweede album With the Beatles kan opgevat worden als een productioneel beter verzorgde kopie van de debuut-lp maar was anderzijds ook een grote stap voorwaarts EMI de platenmaatschappij had onderhand al meer vertrouwen in de groep er hoefden geen geheide hits meer op en de hoesfoto mocht al wat onconventioneler A Hard Days Night wordt beschouwd als de beste vroege plaat van de groep Het geluid erop wordt sterk gedomineerd door de twaalfsnarige gitaar van Rickenbacker een revolutionair instrument in die dagen Hoewel deze eerste platen al veel bekende liedjes bevatten ontbeerden The Beatles vooralsnog studio-ervaring Een liedje als If I Fell staat eigenlijk nog in de steigers Gedurende 1964 en 1965 hadden The Beatles het zeer druk met reizen en optreden Tournees in Azië Europa Australië en de Verenigde Staten werden afgewisseld met studiowerk in Londen en met filmopnames voor A Hard Day's Night en Help! Op het gelijknamige album maar vooral op Beatles for Sale vertoonde de groep tekenen van vermoeidheid Deze tijdelijke artistieke stilstand werd zoals gezegd wel gecompenseerd door enorme commerciële successen Vanaf eind 1965 waren de artistieke krachten helemaal terug mede onder de invloed van marihuana En waar A Hard Day's Night een hoogtepunt vormde voor wat de ontwikkeling in de hoogte betrof begon nu een andere ontwikkeling die in diepte Het klassieke album Rubber Soul eind 1965 afgeraffeld om de deadline voor de kerstmarkt te halen was hier het resultaat van Door de tijdsdruk het feit dat de steeds geraffineerder geworden lps niet live gereproduceerd konden worden en omdat de fans toch maar door hun muziek heen schreeuwden stopten The Beatles in 1966 met toeren Op 29 augustus 1966 was het laatste concert Candlestick Park San Francisco Ook de druk van het reizen viel de leden uiteindelijk te zwaar Zo waren er problemen in Amerika na de uitspraak van Lennon dat The Beatles populairder waren dan Jezus werden The Beatles in de Filipijnen vrijwel gemolesteerd en afgeperst nadat ze hadden geweigerd om presidentsvrouw Imelda Marcos te ontmoeten en werden ze in Japan behandeld alsof ze gevangenen waren Bovendien hadden The Beatles inmiddels muzikale ideeën ontwikkeld die niet op het podium konden worden uitgevoerd Zo zijn de liedjes van het album Revolver dat in de zomer van 1966 uitkwam nooit live uitgevoerd hoewel ze tussen de tournees door wel werden opgenomen Paperback Writer' opgenomen tijdens de Revolver-sessies is overigens wel een aantal keer live gespeeld De studiojaren braken aan In een volumineus boekwerk Recording The Beatles verklaren twee geluidstechnici omstandig hoe het kwam dat The Beatles in de studio klonken zoals zij klonken Studiojaren 1966-1969 De studiojaren waren in feite al aangevangen met het album Rubber Soul 1965 Vanaf eind 1965 ging de artistieke ontwikkeling van The Beatles steeds sneller Vele fans konden de ontwikkeling van de groep niet bijhouden; zo duurde het langer dan normaal voor de single Paperback Writer Rain de eerste plaats van de hitparade had bereikt Het intensieve gebruik van studio-effecten strijkers tape-loops gitaren waarvan het geluid achterwaarts weergegeven werd versnelde of vertraagde nummers enz was al begonnen op Revolver maar deze technieken kregen pas echt hun beslag op het volgende album Sergeant Pepper's Op 1 juni 1967 verscheen het album Sgt Peppers Lonely Hearts Club Band het album dat algemeen beschouwd wordt als het hoogtepunt uit hun artistieke loopbaan De elpee stelt The Beatles voor als een andere groep Sergeant Peppers Lonely Hearts Club Band De extravagante hoes met liedteksten op de achterste hoes een noviteit in de popmuziek is beroemd om zijn fotocollage van beroemdheden waaronder The Beatles zelf in de vorm van wassen beelden in keurig maatpak die hun oude alter ego voorstellen die de fictieve groep Sgt Peppers Lonely Hearts Club Band bewonderen Door dit statement en natuurlijk door de muziek op de plaat verhieven The Beatles rock n roll dat tot dan toe nog steeds als iets voor de jongere generaties beschouwd was tot een kunstvorm die voor iedereen toegankelijk kon zijn Een van de directe gevolgen was dat vanaf dat moment het album dominant werd in de popmuziek daar waar vroeger het succes en de populariteit van artiesten werden afgemeten aan de singles In de gerespecteerde Londense Times beschreef muziekcriticus Kennet Tynan de plaat als een "beslissend moment in de geschiedenis van de Westerse beschaving" en in de editie van het bekende weekblad Time van 22 september 1967 vergeleken eminente musicologen en klassieke componisten onder wie Leonard Bernstein de composities van de groep met muzikale grootheden uit het verleden als Schumann of Schubert Kosten noch moeite werden gespaard om van dit album iets speciaals te maken Dat ging dan van het aanschrijven van tientallen beroemdheden om op de hoes te worden afgebeeld door middel van sterk vergrote en uitgesneden afbeeldingen tot het gebruiken van een heel strijkorkest uiterst ongewoon in die dagen De plaat begint eenvoudigweg waar Revolver stopte bij Tomorrow Never knows Het is een aaneenschakeling van muziek hallucinerende bellen sociale kritiek droomvisioenen cryptische boodschappen Indiase invloeden studio-gepraat en geluidscollages Hoewel er geen sprake is van een thematisch concept is de sfeer zo eenduidig dat deze plaat als het eerste conceptalbum uit de geschiedenis kan worden beschouwd Groot is de invloed van chemische substanties lsd groot is ook de invloed van producer George Martin die de complexe geluidscollages maandenlang aaneensmeedde Hoogtepunt is A Day in the Life volgens sommigen een visie op de dag des oordeels Hoewel van het album geen singles werden uitgebracht werd het een doorslaand succes De opnames van de nummers Strawberry Fields Forever en Penny Lane werden gebruikt om deze vroeg in 1967 op single met dubbele A-kant uit te brengen en kwamen niet op de elpee George Martin verklaarde in de tv-documentaire The Making of Sgt Pepper dat het ontbreken van deze nummers op de elpee de grootste blunder uit zijn artistieke loopbaan was Toen in de zomer van 1967 manager Brian Epstein overleed luidde dat het begin van het einde voor The Beatles in Ze wilden voortaan zelf hun zaken regelen Met Kerstmis 1967 brachten ze Magical Mystery Tour uit als een televisiefilm en een bijbehorende ep waar de psychedelische klanken van Sgt Pepper's een magere nagalm beleefden De film flopte Bovendien zond de BBC de film in zwart-wit uit een blunder in een tijd waarin alles om kleur draaide Ook gingen The Beatles in zaken Apple Corps werd opgericht met onder meer een kleding- en een filmafdeling en een muzieklabel Apple Corps was matig succesvol The Beatles verloren al snel de interesse in het zakendoen ze maakten liever muziek De kledingafdeling werd wegens enorme verliezen opgeheven door de complete inventaris weg te geven Op het Apple-label verscheen Hey Jude als eerste single en werden namen als James Taylor Badfinger Mary Hopkin en Jacky Lomax binnengehaald De filmafdeling maakte nog wel enige winst Yellow Submarine 1968 een film gebaseerd op de gelijknamige hit uit 1966 was een redelijk succes hoewel The Beatles zich er amper mee bemoeiden De nummers op de soundtrack van Yellow Submarine brachten weinig enthousiasme teweeg al wist de groep in deze periode met ander werk — zoals Hello Goodbye alleen op de Amerikaanse lp Magical Mystery Tour verschenen waarbij de ep aangevuld werd met singles later werd dit de standaard cd-editie Hey Bulldog Lady Madonna alleen op single uitgebracht The Fool On The Hill All You Need Is Love en I Am The Walrus — nog genoeg respect af te dwingen Het witte album In 1968 gingen The Beatles echter weer de andere kant op en brachten ze het dubbelalbum The Beatles uit beter bekend als The White Album vanwege de minimalistische witte hoes De groep heeft hierop minder overdadig gebruikgemaakt van de mogelijkheden die de studio bood Op dit voor veel muzikanten belangrijke dubbelalbum de trendsetter voor alle rock-dubbelalbums tot vandaag aan toe staan liedjes als Back in the USSR Revolution 1 Ob-La-Di Ob-La-Da Blackbird en Dear Prudence Een van de bekendste composities op het dubbelalbum is Harrisons While My Guitar Gently Weeps met Eric Clapton op gitaar de eerste maal dat een popmuzikant die geen deel uitmaakte van The Beatles op een album meespeelde Er waren tientallen takes nodig om dit nummer op te nemen Gegeven de omstandigheden zou het heel wat zelfdiscipline van de groep vereist hebben waarover ze toen niet beschikten om zoals George Martin voorgesteld had de plaat te beperken tot de beste 14 of 16 nummers om zo een "superelpee" te maken Verder bevat het album de avantgardistische muzikale collage Revolution 9 van Lennon een minutenlang durende chaos van geluiden Het album kenmerkt zich door een breed scala aan verschillende stijlen van rock country en ska tot hardrock en musical Terwijl The Beatles bezig waren met de opnames voor het witte dubbelalbum The Beatles viel de groep verder uit elkaar Paul McCartney had zich sinds het overlijden van Brian Epstein officieus opgeworpen als de leider van de groep en streek daarmee John Lennon tegen de haren in die de groep had opgericht Lennon op zijn beurt nam zijn nieuwe geliefde Yoko Ono mee de studio in waar haar aanwezigheid niet werd gewaardeerd door de overige Beatles Verder werd Lennons muziek door Onos invloed extravaganter en had hij liedjes en singlevoorstellen die voor de overige Beatles te apart waren Whats The New Mary Jane werd door hen voor release tegengehouden Give Peace A Chance en Cold Turkey zou Lennon later met zijn eigen Plastic Ono Band buiten The Beatles om uitbrengen Ringo Starr kon niet tegen de ruzies stopte ermee en kwam pas na twee weken en op aandringen van de overige leden weer terug Op initiatief van McCartney werd januari 1969 begonnen met de opnames van het Get Back-project bedoeld om weer terug te keren naar de eenvoud van vroeger Er zou een eenvoudige tournee komen een film daarvan een single en een album Dat project faalde eveneens Er werd niet getoerd; in plaats daarvan verzorgden ze op 30 januari 1969 een onaangekondigd optreden op het dak van het Apple-kantoor in Londen waar na een paar nummers door de politie een einde aan werd gemaakt Niet tevreden over het materiaal bleef de release van een lp voorlopig uit; alleen een single Get Back werd uitgebracht De later uitgebrachte film laat zien hoe de groep uit elkaar valt geïllustreerd door de ruzie tussen George Harrison en Paul McCartney George Harrison gooide ook tijdelijk het bijltje erbij neer Het laatste album Met Abbey Road dat in september 1969 verscheen brachten The Beatles hun laatste succesvolle klassieke elpee uit Stuk voor stuk klassieke opnames waarvoor de ruzies even opzij werden gezet Een deel van kant twee bevat een medley van onvoltooide liedjes die aan elkaar zijn geregen De plaat eindigt heel veelzeggend met The End latere uitgaven vermelden Her Majesty als laatste nummer; dat korte liedje kwam door een fout van een geluidstechnicus op de plaat terecht waarmee de eerste hidden track uit de rockgeschiedenis een feit was Deze persing werd gehandhaafd en de hoes werd aangepast John Lennon kondigde vervolgens aan uit de groep te willen stappen maar het nieuws werd stilgehouden Na een promotionele fotosessie in september 1969 werden de leden echter niet meer samen gezien In april 1970 verscheen nog Let It Be een door producer Phil Spector opgepoetst en opgeleukt album met opnames van de Get Back-sessies waar The Beatles geen interesse meer voor hadden tegelijk met de film Het voor dit album op 3 januari 1970 opgenomen I me mine was de laatste opname-sessie van The Beatles Lennon was echter niet bij deze sessie aanwezig Geen van The Beatles kwam opdagen bij de première Op hetzelfde moment bracht Paul McCartney zijn eerste solo-elpee uit McCartney met een zelf afgenomen interview in de hoes gestoken waarin hij verklaarde dat The Beatles voorbij zijn "I didnt leave the Beatles The Beatles have left The Beatles but no one wants to be the one to say the partys over" zou Paul McCartney later verklaren Na The Beatles Er werd in de jaren zeventig nog meermalen gepoogd om de groep weer bij elkaar te krijgen McCartney en Lennon waren in 1974 nog bij elkaar om samen met onder anderen Harry Nilsson en Stevie Wonder wat te jammen maar van blijvende samenwerking was geen sprake meer Toen John Lennon op 8 december 1980 voor zijn huis Dakota Building aan 72nd street New York door Mark David Chapman werd vermoord was de tijd van The Beatles echt voorbij Hoewel de groep feitelijk maar acht jaar platensucces heeft gekend is het oeuvre indrukwekkend te noemen Hoogtepunten in het repertoire zijn de albums A Hard Days Night 1964 soundtrack van de klassieke film Rubber Soul 1965 Revolver 1966 Sergeant Peppers Lonely Hearts Club Band 1967 The Beatles 1968 en Abbey Road 1969 "Nieuw" materiaal In 1995 en 1996 brachten George Harrison Paul McCartney Ringo Starr en Yoko Ono drie albums uit Anthology getiteld die speciale versies en outtakes bevatten van Beatlesnummers De nieuwe singles Free as a Bird en Real Love waarvoor audiocassettes van John Lennon als basis dienden brachten The Beatles opnieuw onder de aandacht van het grote publiek De Anthology-albums werden in 1996 gevolgd door een documentaire waarvan een deel als televisiedocumentaire werd uitgebracht en in 2000 door een boek waarin "het verhaal van The Beatles wordt verteld door The Beatles zelf" In 2003 werd de documentaire op een dvd-box uitgebracht die bestaat uit vijf dvds De documentaire is verspreid over vier dvds Op de vijfde dvd staan extras waaronder een jamsessie van Paul McCartney George Harrison en Ringo Starr in 1994 en extra interviews in de Abbey Road Studios George Harrison overleed na lange strijd tegen kanker op 29 november 2001 in Los Angeles Zowel McCartney als Starr werkten mee aan een benefietconcert ter nagedachtenis van de gitarist In november 2003 werd het album Let it Be opnieuw uitgebracht onder de titel Let it Be Naked dit aan de hand van de opnames van het oude album Let it Be een remix en dus dit keer zonder Phil Spectors inbreng onder andere diverse orkestraties Een samenwerking met Cirque du Soleil leidde er toe dat George Martin samen met zijn zoon Giles Martin het gehele archief aan mastertapes afkomstig van de Abbey Road Studios doorwerkte om een experimentele pro-tools-mix van Beatles-geluiden te creëren Tegen de bedoelingen in de geluiden zouden gebruikt worden in de Las Vegas show Love die wordt gespeeld in The Mirage werd dit werk november 2006 uitgebracht op cd en dvd-audio onder de naam Love Het album bevat liedjes met daaronder diverse partijen die in andere liedjes gebruikt werden In 2008 was er sprake van het verschijnen van een nieuwe single Uit het archief wordt er materiaal van een oude Lennon-track gebruikt voor een nieuwe Beatles-track die Sir Paul McCartney van Lennons weduwe Yoko Ono heeft gekregen Het nummer heet "Now And Then" Op 17 januari 2008 maakte het Amerikaanse label Fuego Records bekend te beschikken over live-opnames uit 1962 die niet eerder zijn uitgebracht De dj had destijds de gespeelde nummers van de beatgroep opgenomen op tapes en deze verstuurd aan het label dat ze nu graag wilde uitbrengen op cd De nummers waar het om ging waren onder meer "Twist and Shout" "I Saw Her Standing There" en "Money" Op 13 december 2013 werd bekend dat nooit eerder uitgebrachte 59 opnames uit opnamesessies en radio-uitzendingen zullen verschijnen op het album Bootleg Recordings 1963 Remastering originele albums videogame en iTunes Alle albums van The Beatles inclusief Past Masters Volume One en Past Masters Volume Two werden op 9 september 2009 opnieuw geremasterd uitgebracht op cd Op die dag werden de albums ook in twee verschillende cd-boxen uitgebracht Zowel een cd-box met de stereoversies van de albums als een cd-box met de albums in mono In de monobox ontbreken alleen de albums Yellow Submarine Abbey Road en Let It Be omdat van die albums toentertijd geen monomix van zijn gemaakt De geremasterde cds bevatten videomateriaal met daarin onder andere op elke cd een korte documentaire over het tot stand komen van het album De stereobox bevat ook de extra dvd The Documentaries waarop door The Beatles zelf wordt uitgelegd hoe hun albums tot stand zijn gekomen Ook bevat de box replicas van de originele platenhoezen Begin december 2009 werden de geremasterde albums ook in een beperkte oplage in MP3-formaat uitgebracht op een USB-stick in de vorm van een appel Mat Snow journalist bij Mojo Magazine was voor het verschijnen van de geremasterde albums uitgenodigd om tien geremasterde tracks van The White Album te komen beluisteren en kwam toen tot de conclusie dat het beter klonk dan hij ooit had kunnen hopen In oktober 2008 werd bekend dat er een overeenkomst was gesloten met Viacom waaraan de licentie van de liedjes van The Beatles zijn verkocht Hierdoor mochten de nummers van The Beatles gebruikt worden in de videogame Op 9 september 2009 dezelfde dag waarop ook de bovengenoemde remasters uit werden gebracht verscheen er een speciale editie van Rockband waarin de muziek van The Beatles centraal staat In het spel kunnen fans zich als lid van de popgroep voordoen The Beatles behoorden tot de weinige artiesten van wie de liedjes niet via iTunes te downloaden waren Dit kwam mede door het conflict tussen het computerbedrijf Apple Inc en Apple Records het label van The Beatles Sinds dinsdag 16 november 2010 zijn alle albums van de band te downloaden via iTunes Op 20 november 2010 zijn 7 singles binnengekomen in de Single Top 100 Trivia De groep heeft één keer in Nederland opgetreden dat was in 1964 in de Noord-Hollandse plaats Blokker< ref> In de herfst van 1969 deden geruchten de ronde dat McCartney in 1966 bij een auto-ongeluk om het leven zou zijn gekomen en sindsdien een look-a-like zijn plaats binnen The Beatles zou hebben ingenomenDiverse complottheorieën werden gesterkt door vele mogelijke aanwijzingen op hoezen publicaties en in de muziek Journalisten reisden zelfs af naar McCartneys boerderij in Schotland om te polsen wat er van waar was In 2007 is in de stad Hamburg waar de internationale carrière van The Beatles begon op de hoek van de Reeperbahn en de Große Freiheit in de uitgaanswijk St Pauli een stalen sculptuur geplaatst ter herinnering aan de Fab Four De initiatiefnemer het radiostation Oldie 95 kreeg de voor het gedenkteken benodigde 460000 euro door schenkingen bij elkaar en begon in 2007 met de bouw< ref> In 2009 werd er in Hamburg ook een museum geopend getiteld Beatlemania Het museum telt vijf verdiepingen en bevat onder andere een grote Yellow Submarine Dit museum sloot eind juni 2012 haar deuren wegens te weinig belangstelling In Alkmaar bevindt zich al jaren een Beatles-museum met artikelen die door een fan Azing Moltmaker zijn verzameld onder andere de contracten en geboorteaktes van de leden The Beatles zijn recordhouder van het aantal nummers gepositioneerd in de Nederlandse Top 2000 het aantal nummers van het kwartet is namelijk 55 Het hoogst geklasseerde nummer is Hey Jude uit 1968 deze single staat namelijk op nummer 16 Ringo Starr is de enige van de 4 bandleden die geen solo-single in de Top 2000 heeft De anderen hebben wel allemaal solo-singles in die lijst staan zo heeft John Lennon er het meest 7 daarna komt Paul McCartney 6 en dan komt George Harrison 4 De hoogst genoteerde hit is Imagine van John Lennon op nummer 15 Een verfilming van The Lord of the Rings door The Beatles werd door regisseur Stanley Kubrick afgewezen als onverfilmbaar Paul McCartney zou Frodo Baggins spelen Ringo Starr als Sam Gamgee George Harrison als Gandalf en John Lennon zou Gollum voor zijn rekening nemen Discografie Films A Hard Day's Night 1964 Help! 1965 The Beatles at Shea Stadium 1966 Magical Mystery Tour 1967 Yellow Submarine 1968 Let it Be 1970 The Beatles Anthology 1996 The First US Visit 2003 Boeken John Lennon In his Own Write 1964 John Lennon A Spaniard in the Works 1965 George Harrison I Me Mine 1980 Barry Miles Paul McCartney Many Years from Now 1998 The Beatles Anthology 2000 Ringo Starr Postcards from the boys 2004 Larry Kane John Lennon de man de mythe en de waarheid 2005 Howard Sounes FAB Het Leven van Paul McCartney 2010 Grammy Awards 1964 Best New Artist Of 1964 1964 Best Performance By A Vocal Group A Hard Day's Night 1967 Best Contemporary Album Sgt Pepper's Lonely Hearts Club Band 1967 Album Of The Year Sgt Pepper's Lonely Hearts Club Band 1996 Best Music Video Long Form The Beatles Anthology 1996 Best Music Video Short Form Free as a Bird 1996 Best Pop Performance By A Duo Or Group With Vocal Free as a Bird Zie ook Abbey Road Lijst van artiesten die Beatles-nummers gecoverd hebben Referenties Externe links The Star-Spangled Banner de met sterren bezaaide banier is het Amerikaanse volkslied Het verwijst naar de vlag van de Verenigde Staten De tekst is geschreven in 1814 door de 35-jarige dichter en advocaat Francis Scott Key nadat hij getuige was van het bombardement van Fort McHenry in Baltimore tijdens de Oorlog van 1812 Key was aan boord van een Brits oorlogsschip om een vriend te bevrijden die was beschuldigd van het beschermen van Britse deserteurs De Britse commandanten kwamen overeen beide mannen vrij te laten maar om veiligheidsredenen werden ze nog een nacht vastgehouden terwijl de Britse vloot het fort bestormde De volgende dag schreef Key een gedicht met de titel The Defense of Fort McHenry De muziek waarop het werd gezet was van een populair lied uit die tijd to Anacreon in Heaven geschreven rond 1800 door John Stafford Smith Het werd aangenomen als het volkslied van de Verenigde Staten op 3 maart 1931 In de meeste gevallen wordt alleen het eerste couplet gezongen Het lied is moeilijk om te zingen de ademcontrole tijdens het zingen is lastig omdat de tekst geen natuurlijke adempauze biedt Gore Vidal noemt het een "muzikale achtbaan" en verklaart de Amerikaanse gewoonte om de hand tijdens het zingen op de borst te houden uit ademnood Andere liederen die de status van "onofficieel" volkslied hebben zijn America the Beautiful My Country 'Tis of Thee en God Bless America Externe links De Verenigde Staten officieel de Verenigde Staten van Amerika afgekort VS Engels United States of America afgekort USA of US zijn een federatie van 50 staten en het District of Columbia grotendeels in Noord-Amerika gelegen Twee van de vijftig staten Alaska en Hawaï grenzen niet aan de andere staten Tot het land behoren ook diverse eilandgebieden in de Caraïbische Zee en de Grote Oceaan De Verenigde Staten zijn het op twee na grootste land ter wereld in bevolking na China en India en tevens is het het op twee na grootste land in oppervlakte na Rusland en Canada De VS worden in het noorden begrensd door Canada en in het zuiden door Mexico De westkust wordt gevormd door de Grote of Stille Oceaan terwijl de Atlantische Oceaan ten oosten en de Golf van Mexico ten zuiden van het land liggen De zeegrens met Rusland loopt tussen de Diomedeseilanden Groot-Diomede in Rusland en Klein-Diomede in Alaska De twee eilanden liggen maar enkele kilometers van elkaar verwijderd Alaska heeft zijn noordgrens aan de Noordelijke IJszee Washington DC is de hoofdstad en het politieke centrum New York is de grootste stad en het economisch centrum Tot de afgelegen gebieden van de Verenigde Staten behoren In het Caribische Bassin Puerto Rico een vrijstaat geassocieerd met de Verenigde Staten en de Amerikaanse Maagdeneilanden die in 1917 van Denemarken werden gekocht alsmede het eiland Navassa dat door Haïti wordt geclaimd; In de Grote Oceaan Guam afgestaan door Spanje na de Spaans-Amerikaanse Oorlog de Noordelijke Marianen een gemenebest geassocieerd met de Verenigde Staten Amerikaans-Samoa Wake Island en verscheidene andere eilanden De VS hebben verregaande samenwerkingsovereenkomsten met de onafhankelijke landen Marshalleilanden Palau en Micronesia Deze overeenkomsten die bekendstaan als de "Compacts of Free Association" regelen de financiële hulp en de defensie van deze landen door de Verenigde Staten alsook algemeen militair gebruik van gebieden erin Bovendien zijn de VS met buurlanden Mexico en Canada verbonden in NAFTA Geschiedenis Het gebied dat nu ingenomen wordt door het continentale deel van de Verenigde Staten werd oorspronkelijk bewoond door talrijke inheemse Amerikaanse volken en werd gekoloniseerd vanaf de 16e eeuw door Spanje Engeland Nederland Zweden Frankrijk en Rusland De rol van Zweden en Nederland was in 1664 uitgespeeld Als resultaat van de Franse en Indiaanse Oorlog 1754-1763 nam Groot-Brittannië de Franse koloniën in Noord-Amerika voor een groot deel over Daarmee kwam het grootste deel van de oostkust onder Britse controle De kolonisten hadden de bescherming van moederland Engeland tegen de Fransen niet langer nodig en begonnen zich te verzetten tegen de Britse belastingheffing De dertien koloniën verklaarden hun onafhankelijkheid van Groot-Brittannië in 1776 waarop de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog begon In 1783 erkende het Koninkrijk Groot-Brittannië de onafhankelijkheid Er werd een overheid gevormd die een nieuwe grondwet opstelde die na 1789 effectief werd De nieuwe natie begon zich spoedig uit te breiden in westelijke richting waardoor reeds bestaande spanningen over de kwestie van de zwarte slavernij die het land verdeelde in een zuidelijk deel dat de slavernij verdedigde de Confederatie en een noordelijk deel dat haar afwees de Unie steeds sterker werden Er volgde een burgeroorlog 1861-1865 die eindigde met de overwinning van de noordelijke staten en de geleidelijke afschaffing van de slavernij in het zuiden De rest van de 19e eeuw werd gekenmerkt door een versterkte uitbreiding naar het westen ten koste van de oorspronkelijke indiaanse bevolking industrialisatie en de toevloed van miljoenen immigranten In de 20e eeuw namen de Verenigde Staten deel aan beide Wereldoorlogen die door hun ingrijpen definitief werden beslecht ten gunste van de geallieerde legers Na de Tweede Wereldoorlog waarin de Verenigde Staten terechtkwamen na de Japanse aanval op Pearl Harbor in 1941 werden de Verenigde Staten een wereldmacht Tijdens de Koude Oorlog stonden de Verenigde Staten en de westerse wereld tegenover de Sovjet-Unie en het communistische Oostblok Geografie Politieke geografie De volgende staten maken deel uit van de Verenigde Staten Alabama Alaska Arizona Arkansas Californië Colorado Connecticut Delaware Florida Georgia Hawaï Idaho Illinois Indiana Iowa Kansas Kentucky Louisiana Maine Maryland Massachusetts Michigan Minnesota Mississippi Missouri Montana Nebraska Nevada New Hampshire New Jersey New Mexico New York North Carolina North Dakota Ohio Oklahoma Oregon Pennsylvania Rhode Island South Carolina South Dakota Tennessee Texas Utah Vermont Virginia Washington West Virginia Wisconsin Wyoming Het District of Columbia is geen staat maar een federaal district Bij de onafhankelijkheidsverklaring in 1776 waren er 13 staten Alaska is de grootste staat 1700578 km² en Rhode Island de kleinste 4003 km² Californië heeft de grootste bevolking 33871648 in 2000 terwijl Wyoming de minste inwoners heeft 493782 in 2000 In de late 20e eeuw ervoeren Nevada Arizona Florida Colorado Utah Georgia en Texas het snelste tempo van bevolkingstoename West Virginia North Dakota en het District of Columbia hadden in die periode daarentegen te maken met bevolkingsdalingen De staten van de Verenigde Staten hebben ook bijnamen die men meestal op de nummerplaten van auto's kan vinden Steden De zes grootste steden van de Verenigde Staten zijn New York Los Angeles Chicago Houston Philadelphia Phoenix Een selectie van andere grote steden alfabetisch Albuquerque Atlanta Austin Baltimore Boston Charlotte Cincinnati Cleveland Columbus Dallas Denver Detroit El Paso Fresno Honolulu Indianapolis Jacksonville Las Vegas Long Beach Memphis Miami Milwaukee Minneapolis Nashville New Orleans Oklahoma City Pittsburgh Portland Richmond Sacramento Saint Louis Salt Lake City San Antonio San Diego San Francisco San José Seattle Tampa Tucson Virginia Beach Washington DC Fysische geografie Het landschap van de Verenigde Staten varieert sterk Het kan in zeven brede geografische gebieden worden verdeeld Van het oosten naar het westen kustvlakte langs de Atlantische kust de bergketen van de Appalachen de Mississippivlakte de Great Plains de bergketen van de Rocky Mountains het intermontane gebied van het Grote Bekken de Cascade Range langs de Grote Oceaan Het terrein van het noorden van de Verenigde Staten werd gevormd door een grote continentale ijskap die in Noord-Amerika tijdens de recente Cenozoïsche periode is ontstaan De zuidelijke rand van de ijskap loopt ruwweg in een lijn die in het oosten door Long Island loopt en in het westen langs de rivieren Ohio en Missouri tot de Rocky Mountains Het land ten noorden van deze lijn was bedekt met ijs Alaska en de bergen in het noordwesten van Noord-Amerika hadden vroeger uitgebreide berggletsjers en werden zwaar geërodeerd Great Salt Lake en andere meren in dit gebied zijn restanten van de ijstijd In het zuidwesten van de Verenigde Staten liggen woestijnen Dit zijn de heetste en droogste plekken van het land Langs de kust van de Grote Oceaan heeft het klimaat een mediterraan type bijvoorbeeld in Zuid-Californië Dit klimaat gaat geleidelijk over in het maritieme klimaat van de westkust Het noordwesten is een van de natste delen van de Verenigde Staten en is dicht bebost Rotsachtige bergen bijvoorbeeld de Cascade Range en Sierra Nevada hebben typische hooglandklimaten en zijn ook dicht bebost Naast de Grand Canyon in Arizona en Great Salt Lake in Utah zijn er andere natuurwonderen in het land zoals de Niagarawatervallen op de grens van Canada en de VS; de klippen van Bryce Canyon National Park in Utah; en de geisers van Yellowstone National Park hoofdzakelijk in Wyoming Er zijn meer dan 50 nationale parken Het beheer van deze parken is in handen van de National Park Service dat verder ook de nationale monumenten en diverse andere eigendommen beheert Zoals alle streken langs de rand van de Grote Oceaan is de westkust van de VS een aardbevingszone San Francisco ligt precies op de San Andreasbreuk In 1906 heeft dit tot een zware aardbeving geleid waarbij 3000 doden vielen; in 1989 was er een lichtere waarbij slechts enkele tientallen doden vielen In de noordwestelijke staten Washington en Oregon ligt een aantal vulkanen waarvan Mount Saint Helens in 1980 nog voor een spectaculaire uitbarsting zorgde Klimaat De Verenigde Staten hebben een gevarieerd klimaat variërend van tropisch regenwoud van Hawaï en tropische savanne van Zuid-Florida Everglades tot subarctisch en toendraklimaat in Alaska Ten oosten van de honderdste meridiaan de algemene scheidingslijn tussen de droge en vochtige klimaten is het klimaat vochtig en subtropisch Het noordoosten van de Verenigde Staten heeft een vochtig continentaal klimaat Uitgestrekte bossen worden gevonden in beide gebieden Ten westen van de honderdste meridiaan is er sprake van een steppeklimaat Jaarlijks terugkerende rampen zijn de tornado's in het Middenwesten en de nog verwoestender tropische orkanen in het zuidoosten Sinds de weersvoorspellingen door middel van satellietbeelden sterk verbeterd zijn kunnen mensen tijdig hun woningen dichtspijkeren en zich uit de voeten maken maar de materiële schade kan toch enorm zijn vooral als de bijbehorende vloedgolf de kust bereikt zoals in het geval van Katrina die in 2005 New Orleans onder water zette Overheid De Verenigde Staten van Amerika zijn een op de grondwet gebaseerde federale republiek met een sterke democratische traditie Elke vier jaar worden er presidentsverkiezingen gehouden De president van de Verenigde Staten wordt niet direct gekozen maar door getrapte verkiezingen volgens een stelsel van kiesmannen Het aantal kiesmannen per staat wordt bepaald aan de hand van de volkstelling die iedere tien jaar gehouden wordt Verder krijgt volgens Amendement XXIII van de Grondwet van de Verenigde Staten het District of Columbia drie kiesmannen hoewel het geen staat is Volgens de grondwet kunnen de volksvertegwoordigingen van de staten de regels bepalen voor het verkiezen van de kiesmannen maar de meeste staten volgen het principe dat een presidentskandidaat alle kiesmannen van de staat krijgt in het geval een meerderheid van de kiesmannen in die staat behaald wordt Wie op landelijk niveau de meeste kiesmannen heeft wint de verkiezingen en wordt president In 1876 1888 en 2000 kreeg de kandidaat met de meeste stemmen toch niet het grootste aantal kiesmannen Een president kan maximaal twee keer verkozen worden De presidentskandidaten kiezen al voor de verkiezingen hun running mate de beoogde vicepresident De president van de Verenigde Staten is Barack Obama Hij werd op 20 januari 2009 ingezworen en is vier jaar later aan zijn tweede termijn begonnen Obama is de eerste Afro-Amerikaan die het hoogste politieke ambt van de Verenigde Staten bekleedt Het Congres US Congress is de volksvertegenwoordiging en bestaat uit de Senaat en het Huis van Afgevaardigden Politieke partijen De federale en staatsoverheden worden overheerst door de twee grootste politieke partijen de Republikeinen en de Democraten De Republikeinse Partij is conservatiever de Democratische Partij progressiever Er zijn verscheidene andere kleinere partijen maar zij hebben weinig invloed in de nationale politiek De politieke partijen in de Verenigde Staten hebben geen formele leiders zoals veel andere landen hoewel er complexe hiërarchieën binnen de politieke partijen zijn die diverse uitvoerende commissies vormen Beide grote partijen zijn ideologisch zeer divers; zo zijn er binnen een partij meestal zowel gematigden als radicalen en kunnen er forse meningsverschillen zijn over bijvoorbeeld de doodstraf abortus of de mate van autonomie van de deelstaten tegenover het federale gezag Maatschappelijke groeperingen organisaties en rijke particulieren verlenen financiële steun aan beide belangrijke partijen De Republikeinen ontvangen over het algemeen meer financiering en steun van commerciële groepen belijdende christenen en Amerikanen op het platteland terwijl de Democratische partij meer steun van vakbonden en etnische minderheidsgroepen ontvangt Omdat de Amerikaanse federale verkiezingen vrijwel geheel via gekochte zendtijd in de massa-media wordt uitgevochten behoren die tot de duurste van de wereld De totale kosten van de presidentiële campagnes van alle kandidaten bij elkaar loopt in de honderden miljoenen dollars Toegang tot fondsen is daardoor essentieel in het politieke systeem Bedrijven vakbonden en andere georganiseerde groepen die fondsen en politieke steun aan partijen verlenen spelen een rol in het bepalen van politieke agenda's en overheidsbesluitvorming Het politieke systeem van de Verenigde Staten heeft historisch catch-all-partijen eerder dan coalitieoverheden gesteund Buitenlands beleid Als gevolg van het militaire economische en culturele overwicht van de Verenigde Staten in de wereld besteedt de politiek in de VS veel aandacht aan buitenlandse relaties Sinds het einde van de Koude Oorlog in het begin van de jaren 1990 is de VS meer dan ooit het machtigste land ter wereld< ref> een situatie waarmee het zelf ook moet leren omgaan Aan de ene kant wekt het enorme overwicht wantrouwen aan de andere kant wordt er door degenen die in een noodsituatie zitten Koeweit Rwanda voormalig Joegoslavië al snel een beroep op de Verenigde Staten gedaan omdat het de beste middelen voor krachtige interventie waar ook ter wereld heeft Het buitenlandse beleid van de VS is in de geschiedenis meerdere keren van koers veranderd tussen isolationisme en interventionisme Het meest dramatische voorbeeld van isolationisme was de weigering om na de Eerste Wereldoorlog toe te treden tot de Volkenbond tot teleurstelling van president Woodrow Wilson John F Kennedy die president werd toen de Koude Oorlog de wereld in zijn greep hield was een uitgesproken interventionist De Verenigde Staten gezien door andere landen Als resultaat van de reusachtige politieke en culturele invloed zijn de reacties op het Amerikaanse beleid vaak heftig en soms irrationeel Het varieert van bewondering van alle dingen die Amerikaans zijn tot antiamerikanisme Een extreem voorbeeld van anti-Amerikanisme is het bestempelen door de Iraanse Ayatollah Khomeini van de VS als Grote Satan ter onderscheiding van de kleine Satan Irak ten tijde van Saddam Hoessein Bewondering van de VS komt vaak voort uit het feit dat veel mensen het als het land van de vrijheid zien Zij bewonderen de Verenigde Staten als de oudste moderne democratie en hebben respect voor de American Dream Voor veel Europeanen komt daar nog altijd de dankbaarheid voor de bevrijding van het nazi-Duitsland en Italië onder Mussolini tijdens de Tweede Wereldoorlog bij Tegenstanders van het buitenlandse beleid van de VS daarentegen vinden dat de VS gedurende hun geschiedenis weinig respect hebben getoond voor de vrijheid en soevereiniteit van veel andere volkeren Amerika zou er een handje van hebben om foute regimes te steunen Critici wijzen onder andere op de Vietnamoorlog of de Amerikaanse bemoeienissen in Latijns-Amerika dat zich behandeld voelt als Amerikas achtertuin In de hele islamitische wereld is Amerikas voortdurende steun aan Israël een steen des aanstoots en ook de oorlog in Afghanistan en de Irakoorlog worden door critici onrechtvaardig geacht Bevolking Bij de volkstelling van 2010 had het land 308745538 inwoners In 1776 telden de oorspronkelijke staten amper drie miljoen inwoners in 1915 al 100 miljoen en in 1968 200 miljoen inwoners< ref> Meer dan 79% van de bevolking woont in de stad en meer dan de helft daarvan in voorsteden Ongeveer 65% van de inwoners is van Europese oorsprong Census Bureau 2004 maar dit percentage heeft een dalende trend door uitbreiding van andere groepen door immigratie en geboorten Volgens de volkstelling van 2000 bestond de grootste groep minderheden uit Latino’s die 48400000 mensen 158% van de bevolking vertegenwoordigden Dit cijfer omvat vooral mensen van Mexicaanse Puerto Ricaanse en Cubaanse oorsprong Van deze groep zijn 63% blanken en 37% is zwart of gekleurd De Afrikaans-Amerikaanse bevolking bedroeg 38158190 of 124% van de bevolking hoewel een extra 06% van de bevolking van gedeeltelijk Afrikaans-Amerikaanse oorsprong was De Aziatische bevolking bedroeg 13842998 in 2000 of 45% en bestond hoofdzakelijk uit mensen van Chinese Filipijnse Indiase Vietnamese Koreaanse of Japanse oorsprong De inheemse Amerikaanse bevolking van de Verenigde Staten zoals Eskimo's in Alaska en op de Aleoeten telde 2475956 zielen ofwel 09% van de totale bevolking Ruwweg een derde van de inheemse Amerikanen leefde in reservaten het Trustgebied van de Pacifische Eilanden of ander land onder Amerikaanse jurisdictie zoals Puerto Rico Er waren in 2000 398835 Hawaïanen en andere Oceaniërs wat neerkomt op 01% van de bevolking Immigratie Naast de oorspronkelijke groep Britse kolonisten in de talrijke kolonies van de Atlantische kust werden andere nationale groepen geïntroduceerd door immigratie De grote aantallen Afrikanen werden vervoerd onder hopeloze omstandigheden ten behoeve van slavenarbeid met name op de aanplantingen van het Zuiden Toen de Verenigde Staten regelingen trof met het Westen waaronder sommige vroegere groepen Franse en Spaanse kolonisten stroomden de immigranten uit Europa het land binnen Een belangrijke groep waren de Schotten en Ieren Vlak voor het midden van de 19e eeuw waren de Ierse en Duitse immigranten overheersend Na de burgeroorlog kwamen de immigranten hoofdzakelijk uit de naties uit Zuid- en Oost-Europa Italië Griekenland Rusland het deel van Polen dat toen tot Rusland behoorde en uit Oostenrijk-Hongarije en de Balkan Tijdens deze periode kwamen er ook grote aantallen immigranten uit China Tijdens de piekjaren van immigratie tussen 1890 en 1924 kwamen meer dan 15 miljoen immigranten in de Verenigde Staten aan Na de immigratiewet van 1924 werd de immigratie zwaar beperkt tot midden de jaren 60 Sinds de jaren 80 zijn er grote aantallen nieuwe immigranten bijgekomen De cijfers wijzen erop dat het aandeel niet-inheemse mensen 111% is 2000 het hoogste percentage sinds de telling van 1930; meer dan 40% meer dan de 31 miljoen buitenlanders in 1990 Meer dan de helft van alle immigranten in de Verenigde Staten komt uit Latijns-Amerika en meer dan een kwart komt uit Azië De VS heeft te kampen met vele illegale immigranten die vanuit Mexico de grens overkomen In 2006 werd aangenomen dat het aantal illegalen circa 12000000 zou zijn Redenen voor illegale immigratie zijn te vinden in de grote welvaartsverschillen tussen Noord-Amerika met Midden- en Zuid-Amerika illegalen kunnen vrij simpel werk vinden dat hun zwart en onderbetaald wordt aangeboden< ref> Sociale klassen Het bruto nationaal product van de Verenigde Staten is het hoogste ter wereld en de gemiddelde Amerikaan staat qua welvaart op de tiende plaats van de wereldranglijst De sociale structuur van de Verenigde Staten is enigszins gelaagd de extreem rijken hebben echter een onevenredige culturele en politieke invloed De coëfficiënt van Gini die inkomensongelijkheden aangeeft bedraagt 408% en is de op twee na hoogste van alle ontwikkelde naties na Zuid-Afrika en Mexico Religie Al sinds het Eerste Amendement in 1791 van de Amerikaanse Grondwet worden godsdienstvrijheid en de scheiding van kerk en staat gegarandeerd waarmee vooral beoogd werd een staatskerk onmogelijk te maken De invloed van godsdienst in de politiek is echter veel groter dan tegenwoordig in veel West-Europese landen De meerderheid van de Amerikanen is christen Binnen het christendom voert het protestantisme de boventoon; ongeveer 55% van alle Amerikanen is protestants Dat komt neer op zo'n 165 miljoen protestanten census 2005 Dit kan verklaren waarom sinds de onafhankelijkheid in 1776 nog maar één katholieke president is geweest John F Kennedy Binnen het Amerikaanse protestantisme zijn er vele verschillende stromingen verdeeld over talloze kerkgemeenschappen wat een belangrijk verschil is met het katholieke volksdeel Een recente Latijns-Amerikaanse immigrant en een afstammeling van Italiaanse Poolse of Ierse immigranten uit de 19e eeuw behoren allemaal tot dezelfde katholieke Kerk ondanks verschillen in spiritualiteit en tegenstellingen tussen conservatieven en progressieven In 2005 waren er 65 miljoen katholieke Amerikanen Hun aantal groeit vooral dankzij immigratie vanuit Latijns-Amerika Diverse Oosters-orthodoxe Kerken voortkomend uit immigranten uit Oost-Europa hebben een miniem aandeel Bovendien hangen ruwweg 15% 2005 van de Amerikanen het jodendom aan en 06% 2005 is moslim census 2005 Het boeddhisme wordt door 05% 2005 als geloof aangehangen Volgens de Gallup Poll van december 2011 is het procentueel aandeel van de bevolking dat formeel lid is van een van de christelijke kerken gedaald Desondanks blijft volgens deze poll de VS een overwegend christelijke natie met 78% van de volwassenen die zich in een vorm van christendom herkennen meer dan 90% die in God geloven en 8 op de tien die zeggen geloof in hun leven erg belangrijk te vinden In oktober 2012 meldde Pew Research dat het aantal mensen dat lid is van een kerk gedaald was tot onder de 80% Voor mensen onder de dertig is dit 68% 6% van de ondervraagden verklaarde atheïst of agnost te zijn Economie De Verenigde Staten zijn rijk aan delfstoffen De Verenigde Staten bezitten ongeveer 20% van de kolen 13% van de aardolie en 24% van de aardgasreserves in de wereld De olie wordt voornamelijk gewonnen aan de Golf van Mexico en in de staten Alaska en Texas Vanwege de grote grondoppervlakte en het gunstige klimaat is landbouw altijd erg belangrijk geweest voor de Verenigde Staten Het land is marktleider in de productie van kaas graan sojabonen en tabak Andere belangrijke landbouwproducten zijn rundvee varkens koemelk boter katoen haver tarwe gerst en suiker; het is de belangrijkste exporteur van de wereld van tarwe en graan en derde van de wereld in de rijstuitvoer In 1995 was de visserij van de VS vijfde in de wereld in totale productie Tegenwoordig werkt nog maar 3% van de beroepsbevolking in de landbouw Dankzij het vlakke terrein in de Mississippivlakte en de Great Plains bij elkaar ongeveer de helft van het Amerikaanse grondgebied en het hoge technologische ontwikkelingsniveau is de landbouw vérgaand gemechaniseerd en is de productiviteit hoog Ook door de bosbouw worden veel producten geëxporteerd Hoewel het land in het verleden vrijwel zelfvoorzienend was blijft de stijgende consumptie vooral van energie het van bepaalde invoer afhankelijk maken De energieconsumptie per hoofd van de bevolking is ongeveer 78 ton olie-equivalent per jaar na Canada de op acht na hoogste ter wereld Het leidt alle naties in de productie van vloeibaar aardgas aluminium zwavel fosfaten en zout Het is ook een belangrijke producent van koper goud steenkool ruwe olie stikstof ijzererts zilver uranium lood zink mica molybdeen en magnesium Hoewel de output is gedaald zijn de Verenigde Staten wereldleider in de productie van ruwijzer en ferrolegeringen staal motorvoertuigen en synthetisch rubber De belangrijkste exportproducten van de VS zijn motorvoertuigen vliegtuigen voedsel ijzer en staalproducten elektronische apparatuur industriële en energiegenererende machines chemische producten en consumptiegoederen Belangrijke invoerproducten zijn onder andere ertsen en metaalschroot aardolie en aardolieproducten machines vervoersapparatuur vooral auto's en kantoorproducten De belangrijkste handelspartners van de VS zijn Canada de grootste tweezijdige handelsverhouding van de wereld Mexico Japan het Verenigd Koninkrijk Zuid-Korea en Duitsland Het volume van de handel is gestaag gestegen Het bruto binnenlands product is blijven toenemen en vandaag de dag bedraagt het $11750 miljard dollar 1175 biljoen met afstand het grootste van de wereld De ontwikkeling van de economie is aangespoord door de groei van een complex communicatienetwerk Dit bestaat niet alleen uit spoorwegen wegen binnenwateren en luchtvaart maar ook telefoon radio televisie computer waaronder internet en de faxmachine Deze infrastructuur heeft niet alleen de landbouw bevorderd en de productiegroei verhoogd maar ook bijgedragen aan de toerisme-inkomsten en de verschuiving naar een op diensten gebaseerde economie In 1996 werkte ongeveer 74% van Amerikanen in de dienstensector Onder landen met een ontwikkelde economie is dit bijna het hoogste percentage slechts Canada heeft percentueel een grotere dienstensector De Verenigde Staten hebben al met al een werelddominerende economie en het gemiddeld inkomen per persoon is hoog Dit betekent niet dat iedereen een hoog inkomen heeft De rijkdom is namelijk onevenwichtig verdeeld 1% van de bevolking bezit meer rijkdom dan 90% van de rest van de bevolking bij elkaar En deze kloof lijkt groter te worden bij de 25% armen daalde het inkomen tussen 1979 en 1995 met 9% terwijl dat van de rijkste 25% met 26% steeg Er is een groot verschil in de economische status van de verschillende bevolkingsgroepen Blanke en Aziatische gezinnen verdienen gemiddeld zo'n anderhalf tot twee keer zo veel als zwarte of Hispanic gezinnen< ref> De Verenigde Staten hebben de grootste absolute staatsschuld ter wereld Op 13 november 2008 bedroeg de staatsschuld $10579 miljard €8426 miljard De staatsschuld als percentage van het bruto binnenlands product werd in 2007 geschat op 608% positie 27 Vervoer Om het grote gebied te verbinden beschikken de Verenigde Staten over een groot netwerk van infrastructuur waarvan het Interstate Highway System een belangrijk aspect is Amerikanen zijn sterk afhankelijk van de auto voor vervoer over korte en middellange afstand Met enkele uitzonderingen bijvoorbeeld New York City en San Francisco is het openbaar vervoer onvoldoende om een alternatief te bieden Steden zoals Los Angeles zijn grotendeels op de auto georiënteerd Dit verklaart voor een deel de hoge energieconsumptie per hoofd van de bevolking Voor afstanden langer dan 500 km wordt meestal de voorkeur gegeven aan het vliegtuig als vervoermiddel Er is ook een transcontinentaal spoorwegsysteem dat voor het vervoeren van vracht wordt gebruikt hoewel Amtrak een succesvolle snelle passagiersverbinding onderhoudt van Boston via New York City naar Washington DC North East Corridor Deze treinverbinding kan concurreren met vlieg- en autoverbindingen omdat de trein direct van stadscentrum naar stadscentrum rijdt Cultuur Hoewel algemeen beschouwd als verschillend van de Europese cultuur moet de Amerikaanse cultuur beschouwd worden als behorende tot het Westerse beschaving net als de dominante culturen van andere immigratielanden als Canada Australië en Nieuw-Zeeland Het culturele erfgoed van de verschillende groepen kolonisten is gewoonlijk nog overduidelijk te herkennen in datgene wat Europeanen en Latijns-Amerikanen nu als "typisch Amerikaans" of "Anglo-Amerikaans" herkennen al is het wel gemuteerd Dit blijkt bijvoorbeeld uit de vele vormen van het christendom die in de Verenigde Staten worden beleden de theologische grondslagen zijn vaak herkenbaar Engels maar met de Anglicaanse Kerk hebben weinig van deze genootschappen nog een band De Afro-Amerikaanse cultuur heeft vooral in de muziek en amusement haar stempel gedrukt op het Amerikaanse erfgoed De culturele indrukken die de oorspronkelijke bewoners de Indianen hebben achtergelaten zijn te verwaarlozen Alleen in topografische namen komen veel Indiaanse woorden voor Hetzelfde geldt voor de taal Een grote meerderheid 821% bij de volkstelling van 2000 van de Amerikanen spreekt Engels in een vorm die men algemeen herkent als Amerikaans-Engels De lagere sociale lagen van de zwarte bevolking spreken Afro-Amerikaans Engels een sociolect dat sterk van het Amerikaans der blanken afwijkt De grootste taalminderheid is de Spaanstalige 107%; andere talen scoren alle minder dan één procent Chinees 0771%; in alle varianten die feitelijk talen op zich zijn Frans 0627%; inclusief een aantal creolen en dialecten en Duits 0527%; vaak in varianten als Pensylvaans wat tegenwoordig meestal als een van het Duits afgeleide creooltaal wordt beschouwd zijn nog de grootste De met voorsprong grootste van de inheemse Amerikaanse talen het Navajo vindt men behoorlijk ver onderaan de lijst van Amerikaanse talen geordend naar aantal sprekers het wordt gesproken door 0068% van de bevolking De overige inheemse talen nemen gezamenlijk 0078% voor hun rekening De meeste Indianentalen zijn inmiddels uitgestorven bijna uitgestorven of sterk bedreigd De Amerikaanse cultuur heeft een grote invloed op de rest van de wereld vooral de westerse wereld niet alleen via tv en film maar ook via literatuur en levensstijl Spijkerbroek T-shirt en baseballpetje zijn van Amerikaanse oorsprong Popmuziek uit de VS wordt gehoord over de hele wereld; deze is grotendeels gebaseerd op muziekvormen als country-and-western blues en jazz Vele grote musici en belangrijke orkesten in de westerse klassieke muziek zijn of waren gevestigd in de VS Er zijn wereldwijd herkenbare iconen van de Amerikaanse populaire cultuur Walt Disney John Wayne Elvis Presley en Marilyn Monroe Recentere voorbeelden zijn Madonna en Michael Jackson New York City wordt gezien als een centrum voor opera en instrumentale muziek en heeft het befaamde Broadway-theaterdistrict waar onder andere veel musicals te zien zijn New York City en San Francisco zijn wereldwijd leiders in grafisch ontwerp en New York en Los Angeles concurreren met Europese modecentra Londen Parijs en Milaan in de mode-industrie Amerikaanse films hoofdzakelijk opgenomen in Hollywood en televisieprogramma's kunnen in grote delen van de wereld worden gezien Filmindustrieën in andere delen van de wereld spiegelen zich aan Hollywood door een klankverwante naam te nemen Bollywood in Bombay Nollywood in Nigeria Amerikaanse fastfoodrestaurants waarop graag wordt afgegeven hebben niettemin wereldwijd vaste voet aan de grond gekregen Hierbij kan opgemerkt worden dat Amerikaanse kapitaalintensieve cultuurprodukten als TV en film het voordeel van een enorme binnenlandse markt hebben vergeleken met die uit andere delen van de wereld Ze kunnen als ze in Amerika succesvol zijn geweest dus voor concurrerende prijzen wereldwijd verspreid worden Deze invloed in de populaire cultuur wordt soms bekritiseerd als cultuurimperialisme wat dan vaak afgedaan wordt met de constatering dat het gevreten wordt Er is inderdaad geen sprake van consumptie onder dwang Niet alles uit de Amerikaanse cultuur vindt elders ter wereld ingang; Amerikaanse sporten als American football honkbal en basketbal zijn in Europa van zeer marginaal belang; Amerikaanse televisiedominees als Robert H Schuller hebben wel wat zendtijd op Europese tv-kanalen maar hebben weinig invloed en roepen zelfs afkeer op ook onder Europese christenen In Latijns-Amerika doen ze het wat beter De opkomst van protestantse stromingen in dat deel van de wereld in de afgelopen decennia is in belangrijke mate toe te schrijven aan Noord-Amerikaanse invloed Een wellicht nog belangrijker aspect van de Amerikaanse cultuur is de stimulerende omgeving voor wetenschappelijk onderzoek en technologische innovatie In de afgelopen eeuw en vooral sinds de Tweede Wereldoorlog heeft Amerika een meer dan evenredige bijdrage geleverd op die gebieden Het is dan ook niet toevallig dat de software-industrie vanaf het einde van de jaren zeventig zich in de eerste plaats in Amerika tot een serieuze bedrijfstak ontwikkelde Nog steeds zijn de allergrootste softwarebedrijven met name Microsoft Google Inc IBM en Oracle Corporation van Amerikaanse oorsprong De Amerikaanse innovatiedrang komt ook tot uitdrukking in het grote aantal Nobelprijswinnaars in de natuur- en scheikunde de aantrekkingskracht sinds het Interbellum op wetenschappelijk talent uit Europa en recentelijk ook uit India en Oost-Azië Het Amerikaanse militaire overwicht berust in belangrijke mate op technologische superioriteit Onderwijs Het onderwijs in de Verenigde Staten wordt voornamelijk beheerd door de afzonderlijke staten Elk van de 50 staten heeft een kosteloos openbaar schoolsysteem public school system Er zijn ook meer dan 3500 instellingen van hoger onderwijs gesteund door de individuele staten Het openbare schoolsysteem is gebaseerd op 13 jaar onderwijs voor iedere leerling beginnend met kindergarten de kleuterschool voor vijfjarigen en eindigend met de twaalfde klas waarna leerlingen hun highschooldiploma behalen Daarom wordt het systeem ook wel "K through 12" of kortweg "K12" genoemd Meestal doorlopen kinderen achtereenvolgens drie verschillende scholen elementary school middle school in sommige staten junior high school genoemd en high school Als men hierna nog een opleiding wil volgen komt men vaak terecht bij een college Hier kan men een bachelor degree vierjarige opleiding behalen of voor sommige studierichtingen een lagere associate degree twee jaar Ook universiteiten bieden een programma aan om een bachelor degree te behalen Hierna kan men eventueel nog een studie op een universiteit volgen om een master's degree of het diploma van Doctor of Philosophy te behalen Defensie De strijdkrachten van de Verenigde Staten van Amerika bestaan uit United States Army landmacht United States Navy marine United States Air Force luchtmacht United States Marine Corps marinierskorps United States Coast Guard kustwacht De US Coast Guard is formeel geen onderdeel van de strijdkrachten maar valt onder het Department of Homeland Security In tijd van oorlog valt de kustwacht echter onder het Department of the Navy De kustwacht kent wel een min of meer militaire hiërarchie en haar schepen zijn bewapend Zowel land- als luchtmacht kennen Air National Guard Units actief dienende reservisten Vrijwilligers die een deel van hun vrije tijd besteden aan actief dienen in het leger vergelijkbaar met het Korps NATRES in Nederland Anders dan de NATRES zijn de militairen van de National Guard ingedeeld in gevechtseenheden en kunnen ze worden uitgezonden naar het buitenland De constitutie bepaalt dat de president de opperbevelhebber Commander in Chief van de krijgsmacht is De dagelijkse leiding is in handen van de minister van defensie Secretary of Defense en een plaatsvervangend minister Deputy Secretary of Defense Zij worden bijgestaan door een aantal assistent-ministers Assistent Secretary of Defense voor materieelzaken personeelaangelegenheden financiën enz De overkoepelende organisatie is het United States Department of Defense DoD ook het Pentagon genoemd naar het gebouw waarin het departement is gehuisvest Onder het Defense Department vallen drie departementen voor de afzonderlijke krijgsmachtdelen Department of the Navy Department of the Air Force en het Department of the Army Elk wordt geleid door een minister Secretary en een onderminister Under Secretary Zowel de marine als het marinierskorps vallen onder het Department of the Navy De krijgsmacht telt 14 miljoen actieve dienstnemers zonder Coast Guard en National Guard In dat opzicht is het na het Volksbevrijdingsleger van de Volksrepubliek China het tweede in grootte Er zijn nog enkele honderdduizenden beschikbaar in de reserves en de National Guard De dienstplicht is na de Vietnamoorlog afgeschaft Als de president het nodig acht kan hij met toestemming van het Congres die echter weer invoeren De uitgaven voor defensie bedroegen in 2003 3707 miljard dollar 33 % van het BNP dat is bijna de helft van de werelduitgaven aan defensie De krijgsmacht van de Verenigde Staten is een hiërarchische organisatie met een systeem van militaire rangen om niveaus van gezag binnen de organisatie aan te duiden De legerdienst is verdeeld in een professioneel ambtenarenkorps samen met een groter aantal aangeworven personeel dat de militaire handelingen van dag tot dag uitvoert Toelating tot het ambtenarenkorps van de Verenigde Staten wordt niet beperkt door de maatschappelijke klasse Het leger van de VS handhaaft een aantal militaire toekenningen en onderscheidingen om de kwalificaties en de bijzondere prestaties van militair personeel aan te duiden Op 26 juli 1948 ondertekende de Amerikaanse president Harry S Truman de Executive Order 9981 die de raciale scheiding ophief tussen de militairen van de Verenigde Staten Homoseksuelen wordt het echter nog niet toegelaten om openlijk te dienen in het leger het beleid van Dont ask dont tell vraag er niet naar spreek er niet over Symboliek De vlag van de Verenigde Staten de Star-Spangled Banner of stars and stripes bestaat uit 13 strepen en 50 sterren op een blauw vlak De 13 strepen staan voor de oorspronkelijke 13 koloniën De sterren staan voor de huidige 50 staten Voor de vlaggen van de deelstaten zie Lijst van vlaggen van Amerikaanse deelgebieden Er zijn meerdere ontwerpen geweest voordat de vlag die vandaag de dag wordt gebruikt het licht zag Zo was er een ontwerp dat de sterren en strepen andersom had dus 13 kleine streepjes linksboven en een groot blauw vak met sterren en een vermeerdering van het aantal strepen met elke staat die er bij kwam Het huidige ontwerp werd in 1795 goedgekeurd door het congres In 1813 gaf het Congres de opdracht aan vlaggenmaakster Mary Pickersgill voor het maken van de eerste officiële The Star-Spangled Banner de vlag van 10 bij 14 meter die moest gaan wapperen boven fort McHenry Het was deze vlag die amateurdichter Francis Scott Key inspireerde tot het schrijven van het gelijknamige volkslied Het grootzegel waarop de Amerikaanse zeearend is afgebeeld dateert uit 1782 Het wordt nog steeds 2000 tot 3000 keer per jaar gebruikt om officiële documenten te verzegelen Nationale Feestdagen De individuele staten bepalen wat de officiële feestdagen zijn voor hun staat Al zijn de openbare instellingen op die dagen meestal gesloten volgen bedrijven niet altijd de aanbeveling van de staat en werken gewoon door New Year's Day 1 januari Martin Luther King Day derde maandag in januari President's Day derde maandag in februari Memorial Day laatste maandag in mei Independence Day 4 juli Labor Day eerste maandag van september Columbus Day tweede maandag in oktober alleen gevierd in staten met een grotere Italiaanse bevolking Halloween 31 oktober Election Day de dinsd