Het jaar 1475 is het 75e jaar in de 15e eeuw volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen Het kanaat van de Krim wordt een Ottomaanse vazalstaat 10 januari Slag bij Vaslui Stefan III van Moldavië verslaat de Ottomanen Beeldende kunst Bouwkunst Geboren 6 maart Michelangelo Buonarroti Italiaans renaissanceschilder beeldhouwer architect en dichter 11 december Paus Leo X ;exacte datum onbekend Vasco Núñez de Balboa Spaans conquistador Francisco Pizarro Spaans conquistador Lucas Vásquez de Ayllón Spaans conquistador Overleden 3 februari Johan IV van Nassau 64 6 mei Dirk Bouts 65 Vlaams schilder Het jaar 1869 is het 69e jaar in de 19e eeuw volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;februari 17 Dmitri Mendelejev heeft een lumineus idee en stelt het periodiek systeem samen 18 Eerste complete uitvoering van Ein deutsches Requiem door Johannes Brahms ;maart 22 Ingebruikname van het houtdok in de haven van Antwerpen ;april 6 Celluloid wordt als eerste plastic gepatenteerd 7 De Nederlandse Landmacht krijgt een Regiment Geneeskundige Troepen ;mei 1 De eerste paardentramlijn in België wordt geopend in Brussel tussen het Ter Kamerenbos en de Naamsepoort 10 In Utah wordt de Transcontinental Railroad voltooid – de spoorlijn tussen de oost- en de westkust van de Verenigde Staten ;juli 1 In Nederland wordt het dagbladzegel afgeschaft Kranten worden de helft goedkoper en dus voor een groot publiek bereikbaar In plaats van het dagbladzegel voert minister Van Bosse een accijns op gedestilleerde drank in ;oktober 31 Officiële opening van de spoorlijn Waardenburg-Hedel door de Staat der Nederlanden exploitant is de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen De treinen gaan rijden op 1 november ;november 17 Het Suezkanaal wordt feestelijk geopend ;december 1 Oprichting in Utrecht van het St Bernulphusgilde dat de kerkelijke kunst en architectuur wil bevorderen 8 In Rome opent paus Pius IX het Eerste Vaticaans Concilie 10 De Amerikaanse staat Wyoming voert als eerste land ter wereld het vrouwenkiesrecht in ;zonder datum Zénobe Gramme een Belgische elektro-ingenieur vindt de dynamo uit Charles Woeste richt het Verbond van Katholieke Kringen op Dit is een reactie op het toenemende antiklerikalisme van de Belgische liberalen Muziek 11 februari eerste uitvoering van Troubadouren van Halfdan Kjerulf 18 april eerste uitvoering van Kalanus van Niels Gade 5 juni waarschijnlijk enige uitvoering van Andante quasi allegretto van Agathe Backer-Grøndahl 10 december eerste uitvoering van Les brigands van Jacques Offenbach Literatuur Victor Hugo schrijft L'Homme qui rit Beeldende kunst Bouwkunst Geboren ;januari 31 Henri Carton de Wiart Belgisch politicus overleden 1951 ;februari 12 Kien Phuc regerend keizer van Vietnam overleden 1884 14 Karel de Bazel Nederlands architect overleden 1923 ;maart 3 Henry Wood Brits componist en dirigent overleden 1944 8 Frans Jozef Bolsius Nederlands advocaat en politicus overleden 1951 22 Emilio Aguinaldo Filipijns president 1899-1901; overleden 1964 ;april 5 Albert Roussel Frans componist overleden 1937 8 Harvey Cushing Amerikaans neurochirurg beschreef de ziekte van Cushing overleden 1939 23 Boris Rosing Russisch natuurkundige en televisiepionier overleden 1933 25 Henri-Désiré Landru Frans seriemoordenaar overleden 1922 ;mei 5 Hans Pfitzner Duits componist en dirigent overleden 1949 18 Rupprecht van Beieren laatste kroonprins van Beieren overleden 1955 ;juni 11 Lodewijk Thomson Nederlands militair overleden 1914 14 Edgar Chadwick Engels voetballer en trainer overleden 1942 14 Hendrikus Colijn Nederlands staatsman overleden 1944 27 Hans Spemann Duits embryoloog en Nobelprijswinnaar overleden 1941 ;juli 7 Frank Bunker Gilbreth Amerikaans wetenschapper overleden 1924 10 Kálmán Kandó Hongaars elektrotechnicus en uitvinder overleden 1931 11 Pio Valenzuela Filipijns politicus en leider van de Filipijnse revolutionaire beweging Katipunan overleden 1956 25 Platon Kulbusch Russisch-orthodox bisschop van Tallinn overleden 1919 ;augustus 2 Louis Marie Rollin Couquerque Nederlands jurist overleden 1960 14 Armas Järnefelt Fins componist dirigent overleden 1958 ;september 3 Fritz Pregl Oostenrijks chemicus en Nobelprijswinnaar overleden 1930 21 Carlo Airoldi Italiaans atleet overleden 1929 24 John Stone Stone Amerikaans elektrotechnicus en uitvinder overleden 1943 ;oktober 2 Mahatma Gandhi Indiaas pacifist en politicus overleden 1948 15 Francisco Largo Caballero Spaans politicus overleden 1946 23 JH Speenhoff Nederlands kleinkunstenaar overleden 1945 26 Washington Luís Pereira de Sousa Braziliaans politicus overleden 1957 ;november 22 André Gide Frans schrijver overleden 1951 23 Valdemar Poulsen Deens ingenieur en uitvinder overleden 1942 ;december 24 Henriette Roland Holst Nederlands dichteres en socialiste overleden 1952 26 Mathieu Cordang Nederlands wielrenner overleden 1942 30 Adolphe Max Belgisch politicus overleden 1939 31 Henri Matisse Frans kunstschilder overleden 1954 Overleden ;januari 9 Paul Huet 65 Frans kunstschilder 22 Kroonprins Leopold van België 9 ;februari 13 Robert Braithwaite Martineau 43 Engels kunstschilder 27 Joost Hiddes Halbertsma 79 Nederlands schrijver en dominee 28 Alphonse de Lamartine 78 Frans dichter en staatsman ;maart 8 Hector Berlioz 65 Frans componist ;april 20 Carl Loewe 72 Duits componist organist pianist en zanger ;september 26 Frederick Bakewell 68 Engels natuurkundige en uitvinder ;oktober 8 Franklin Pierce 64 veertiende president van de Verenigde Staten 13 Charles Augustin Sainte-Beuve 64 Frans schrijver en criticus Weerextremen in België 31 januari hoogste maximumtemperatuur ooit op deze dag 133 °C 1 februari hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 115 °C augustus augustus met hoogste luchtdruk 10209 hPa normaal 10157 hPa Bron KMI met aanvullingen < small> 1 maart is de 60ste dag van het jaar 61ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 305 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1565 Rio de Janeiro wordt gesticht 1901 De Wuppertaler Schwebebahn wordt geopend 1932 Charles Lindberghs zoon wordt gekidnapt 1983 De cent wordt afgeschaft in Nederland Het muntje wordt amper gebruikt en is te duur 1 cent maken kost 3 cent 1984 De twee belangrijkste verdachten van de ontvoeringszaak van Alfred Heineken en zijn chauffeur worden aangehouden in Parijs 1991 Voor de Keniaanse kust zinkt een vrachtschip met vluchtelingen uit Somalië aan boord 150 doden en 100 vermisten 1994 In Groot-Brittannië komt aan het licht dat de beroemde foto van het monster van Loch Ness uit 1934 een vervalsing is 2003 Al Qaida-kopman Khalid Sheikh Mohammed wordt gearresteerd in Pakistan 2007 Dag van zelfbeschadiging of Self Injury Awareness Day & cultuur 1972 Franz de eerste film over het leven van Jacques Brel gaat in Brussel in première 2008 De finale van Idols 4 wordt gehouden gepresenteerd door Martijn Krabbé en Wendy van Dijk 317 Eerste burgeroorlog tussen Licinius en Constantijn de Grote eindigt met een overwinning voor Constantijn Licinius blijft keizer maar moet zijn medekeizer Aurelius Valerius Valens executeren 1444 Skanderbeg wordt uitgeroepen tot leider van het Albanese verzet 1562 De Franse religieuze oorlog begint met een bloedbad waarbij 1000 Hugenoten in Vassy worden vermoord 293 Keizer Diocletianus verdeelt het Romeinse Rijk en vormt in Milaan de Tetrarchie "heerschappij van vier" Constantius I "Chlorus" en Galerius worden benoemd tot Caesar 350 Vetranio wordt in Illyricum tot Caesar gekozen Hij onderhandelt met keizer Constantius II en sluit een verbond met Magnentius 1757 Moordaanslag door Robert François Damiens op Lodewijk XV van Frankrijk 1796 In Den Haag komt de eerste democratisch gekozen Nederlandse volksvertegenwoordiging bijeen 1815 Napoleon keert terug naar Frankrijk na zijn ballingschap op Elba 1855 In Mexico begint de Revolutie van Ayutla 1931 Japan installeert ex-keizer Pu Yi van China als staatshoofd van de marionettenstaat Mantsjoekwo 2005 Het Amerikaans Hooggerechtshof bepaalt dat het ter dood veroordelen van minderjarigen ongrondwettelijk is 391 Keizer Theodosius I laat de Tempel van Vesta op het Forum Romanum sluiten De orde van de Vestaalse Maagden wordt ontbonden en het "eeuwige vuur" van de godin Vesta wordt gedoofd 1841 Paus Gregorius XVI creëert één nieuwe kardinaal 1981 Na de wedstrijd tegen Hércules CF wordt FC Barcelona-speler Quini door twee mannen met een pistool overvallen en ontvoerd 1989 Oprichting van de Ecuadoraanse voetbalclub Delfín Sporting Club uit Manta 1992 Jenny Thompson scherpt in Indianapolis het wereldrecord op de 100 meter vrije slag aan tot 5448 De mondiale toptijd was met 5473 in handen van Kristin Otto 1896 Antoine Henri Becquerel ontdekt het fenomeen radioactiviteit 1936 De bouw van de Hoover Dam wordt afgerond 2005 Lancering van het eerste ruimteschip met zonnezeilen de Cosmos 1 Geboren 1683 Caroline van Brandenburg-Ansbach Duitse echtgenote van George II van Groot-Brittannië overleden 1737 1690 Victor Amadeus I van Savoye-Carignano prins van Savoye overleden 1741 1810 Frédéric Chopin Frans-Pools componist en pianist overleden 1849 1818 Adriaan De Braekeleer Belgisch kunstschilder overleden 1904 1858 Georg Simmel Duits filosoof en socioloog overleden 1918 1868 Sophie Chotek echtgenote van Aartshertog Frans Ferdinand van Oostenrijk-Este overleden 1914 1886 Julius Gustaaf Arnout Koenders Surinaams onderwijzer en schrijver overleden 1957 1886 Oskar Kokoschka Tsjechisch schilder graficus en schrijver overleden 1980 1887 Georg-Hans Reinhardt Duits generaal overleden 1963 1879 Aleksandar Stambolijski Bulgaars politicus overleden 1923 1899 Erich von dem Bach-Zelewski Duits SS-officier en Holocaustpleger overleden 1972 1903 Jaap Boot Nederlands atleet overleden 1986 1904 Glenn Miller Amerikaans jazztrombonist bigbandleider en arrangeur overleden 1944 1910 David Niven Brits acteur overleden 1983 1911 Harry Golombek Brits schaker overleden 1995 1912 Boris Tsjertok Russisch ruimtepionier overleden 2011 1914 Ralph Ellison Amerikaans schrijver overleden 1994 1914 Viljo Heino Fins atleet overleden 1998 1915 Joop Klant Nederlands prozaschrijver en econoom overleden 1994 1916 Bernardo Gandulla Argentijns voetballer overleden 1999 1919 Leroy Warriner Amerikaans autocoureur overleden 2003 1920 Door de Graaf Brits-Nederlands verzetsstrijdster en vertaalster overleden 2011 1921 Terence James Cooke Amerikaans kardinaal-aartsbisschop van New York overleden 1983 1922 Yitzhak Rabin Israëlisch generaal diplomaat politicus onder andere premier en Nobelprijswinnaar overleden 1995 1925 Juul Zandbergen Nederlands oud-burgemeester en verzetsman overleden 2008 1926 Jan Eijkelboom Nederlands schrijver journalist dichter overleden 2008 1927 Harry Belafonte Amerikaans acteur en zanger 1930 Siep Martens president van de Hoge Raad der Nederlanden overleden 2001 1930 Gastone Nencini Italiaans wielrenner overleden 1980 1931 Lamberto Dini Italiaans politicus 1934 Jean-Michel Folon Belgisch kunstenaar overleden 2005 1936 Karel Eykman Nederlands schrijver 1936 Helmut Kuhnert Oost-Duits langebaanschaatser 1936 Willy Soemita Surinaams politicus 1937 Stig Bergling Zweeds spion overleden 2015 1937 Jimmy Little Australisch zanger en acteur overleden 2012 1938 Aart Staartjes Nederlands acteur 1940 David Broome Brits springruiter 1943 Benny Begin Israëlisch geoloog en politicus 1943 Ben Jipcho Keniaans atleet 1943 Piet Veerman Nederlands zanger 1944 Roger Daltrey Brits zanger onder andere The Who 1945 Dirk Benedict Amerikaans acteur 1945 Gordon Thomson Amerikaans acteur onder andere Dynasty 1945 Wilfried Van Moer Belgisch voetballer en voetbalcoach 1946 Jan Kodeš Tsjechisch tennisser 1946 Lana Wood Amerikaans actrice 1947 Alan Thicke Amerikaans acteur 1948 Slobodan Mitrić Joegoslavisch geheim agent 1952 Jean Blaute Vlaams muzikant 1952 Martin O'Neill Noord-Iers voetballer en voetbalcoach 1953 Carlos Queiroz Portugees voetbalcoach 1954 Catherine Bach Amerikaans actrice 1954 Ron Howard Amerikaans acteur Happy Days regisseur The Da Vinci Code en filmproducent 1956 Jan Van der Roost Belgisch componist en dirigent 1958 Bertrand Piccard Zwitsers arts en luchtvaartpionier 1958 Nik Kershaw Brits zanger 1961 Helen Vreeswijk Nederlands jeugdauteur 1963 Hannu Jäntti Fins voetballer 1963 Arnold Oosterveer Nederlands voetballer en voetbalmakelaar 1964 Luis Medina Cantalejo Spaans voetbalscheidsrechter 1964 Paul Le Guen Frans voetballer en voetbaltrainer 1966 Susan Auch Canadees schaatsster 1966 Tibor Balog Hongaars voetballer en voetbaltrainer 1966 Laurent Broothaerts Belgisch atleet 1967 Romijn Conen Nederlands acteur 1967 George Eads Amerikaans acteur 1967 Aron Winter Nederlands voetballer 1969 Javier Bardem Spaans acteur 1971 Tyler Hamilton Amerikaans wielrenner 1971 Allen Johnson Amerikaans atleet 1971 André Karnebeek Nederlands voetballer 1971 Dick Norman Belgisch tennisser 1972 Sjerstin Vermeulen Nederlands paralympisch sportster 1973 Jack Davenport Brits acteur 1974 Mark-Paul Gosselaar Amerikaans acteur onder andere NYPD Blue 1974 Alessandro Petacchi Italiaans wielrenner 1977 Rens Blom Nederlands atleet 1978 Jensen Ackles Amerikaans model en acteur 1979 Katrin Zeller Duits langlaufster 1981 Maksim Pedos Oekraïens schaatser 1982 Gil da Cruz Trindade Oost-Timorees atleet 1982 Leryn Franco Paraguayaans atlete 1983 Carlos Abellán Spaans wielrenner 1983 Daniel Carvalho Braziliaans voetballer 1984 Boško Janković Servisch voetballer 1986 Maurice Lede Nederlands televisiepresentator 1987 Daniël Stellwagen Nederlands schaker 1987 Hansen Tomas Nederlands zanger 1988 Jack Clarke Brits autocoureur 1989 Daniella Monet Amerikaans actrice en zangeres 1989 Edinho Pattinama Nederlands voetballer 1989 Jordão Pattinama Nederlands voetballer 1990 Eva Daeleman Belgisch presentatrice 1991 Jekaterina Poistogova Russisch atlete 1991 Jia Zongyang Chinees freestyleskiër 1994 Justin Bieber Canadees zanger 1996 Ye Shiwen Chinees zwemster Overleden 492 Paus Felix III ? paus van 483 tot 492 965 Paus Leo VIII ? paus van 963 tot 965 1551 Martin Bucer 59 Duits theoloog 1576 Luis de Zúñiga y Requesens 47 Spaans landvoogd van de Nederlanden 1599 Edzard II van Oost-Friesland 66 graaf van Oost-Friesland 1633 George Herbert 39 Engels priester en dichter 1643 Girolamo Frescobaldi 59 Italiaans componist en organist 1757 Edward Moore 44 Engels toneelschrijver 1773 Jan Wagenaar 63 Nederlands geschiedschrijver 1792 keizer Leopold II van het Heilige Roomse Rijk 44 1865 Anna Paulowna 70 Russisch echtgenote van koning Willem II 1870 Francisco Solano López 42 Paraguayaans dictator 1877 James Butler Hickok 39 persoonlijkheid uit het vroegere Wilde Westen 1885 Josip Pagliaruzzi 25 Sloveens dichter en schrijver 1895 Pauline Musters 19 Nederlands danseres 1911 Jacobus van 't Hoff 58 Nederlands scheikundige 1913 Jacobus Johannes Bos 96 Nederlands predikant en geschiedschrijver 1919 James McNaught 48 Schots voetballer 1921 Nicolaas I van Montenegro 79 eerste en laatste koning van Montenegro 1938 Gabriele d'Annunzio 74 Italiaans schrijver en politicus 1947 Jan Boogaard 25 Nederlands SS'er 1950 Alfred Korzybski 70 Pools taalkundige 1952 Mariano Azuela 79 Mexicaans schrijver en medicus 1963 Jorge Daponte 39 Argentijns autocoureur 1974 Kōtarō Tanaka 83 Japans rechtsgeleerde politicus en rechter 1979 Mustafa Barzani 75 Vader der Koerden Babê Kurda 1984 Peter Walker 71 Brits autocoureur 1987 Wolfgang Seidel 60 Duits autocoureur 1989 Josephine van Gasteren 71 Nederlands actrice 1989 Henk van Stipriaan 64 Nederlands journalist en presentator 1995 Jackie Holmes 74 Amerikaans autocoureur 1996 Leen Valkenier 71 Nederlands schrijver geestelijk vader van De Fabeltjeskrant 1998 Aat van Noort 89 Nederlands atlete 1998 Maurice Raichenbach 82 Pools-Frans dammer wereldkampioen van 1933 tot 1945 1999 Enneüs Heerma 54 Nederlands politicus 2001 Hannie Termeulen 72 Nederlands zwemster 2005 Cissy van Bennekom 93 Nederlands actrice 2006 Lee Drollinger 78 Amerikaans autocoureur 2006 Johnny Jackson 54 Amerikaans drummer The Jackson 5 2006 Peter Osgood 59 Engels voetballer 2006 Jack Wild 53 Brits acteur en zanger 2007 Manuel Bento 58 Portugees voetbaldoelman 2007 Ernst Stern 80 Nederlands theoloog 2009 Jacques Lagroye 72 Frans historicus 2009 François Martou 65 Waals vakbondsleider 2009 Freddy Sijthoff 87 Nederlands uitgever en krantenmaker 2009 Joan Turner 86 Brits actrice 2012 Alice Arden 97 Amerikaans atlete 2012 Henryk Bałuszyński 39 Pools voetballer 2012 Lucio Dalla 68 Italiaans zanger songwriter en muzikant 2012 Mary Russell-Vick 89 Brits hockeyer 2013 Campbell Armstrong 69 Brits thrillerschrijver 2013 Bonnie Franklin 69 Amerikaans actrice 2013 Gabriel Marie Étienne Vanel 88 Frans aartsbisschop 2014 Alain Resnais 91 Frans filmregisseur 2014 Paul Tant 68 Belgisch politicus en burgemeester 2015 Emiel Goelen 68 Belgisch televisiepresentator 2015 Carel Visser 86 Nederlands beeldend kunstenaar Viering herdenking Bosnië en Herzegovina Onafhankelijkheidsdag sinds 1992 Bulgarije Baba Marta мартеница Korea Dag van de Onafhankelijkheidsbeweging Samiljeol; 삼일절 sinds 1919 Roemenië Mărțișor Rooms-katholieke kalender Heilige Albin † 549 Heilige Swidbert Swiebert † 713 bisschop Gedachtenis in Bisdom Rotterdam en bisdom Utrecht Heilige David † c 601 bisschop apostel van Zuid-Wales en patroon van Wales Deze dag heet in Wales St David's Heilige Eudoxia † 2e eeuw Heilige Seth Aartsvader Heilige Jonathan de Benjaminiet Heilige Marnock van Kilmarnock † c 625 De Matronalia in het Oude Rome Het nieuwe jaar in het Oude Rome vernieuwing van het Vestaalse vuur Complimentendag wordt in de wereld gevierd begonnen in Nederland later gevolgd door respectievelijk België en Noorwegen Het jaar 2002 is een jaartal volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen Zie voor meer gebeurtenissen de maandartikelen in de infobox januari 1 Invoering van de euro als chartaal geldmiddel in twaalf van de vijftien Europese landen die zijn aangesloten bij de EU België Duitsland Finland Frankrijk Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal en Spanje In het giraal geldverkeer was de euro al ingevoerd op 1 januari 1999 1 Spanje neemt het voorzitterschap van de Europese Unie over van België 1 Eduardo Duhalde wordt benoemd tot nieuwe president van Argentinië 17 De Nyiragongo-vulkaan in Congo komt tot uitbarsting 27 Jennifer Capriati prolongeert haar titel op de Australische Open Tenniskampioenschappen In de herhaling van de finale van een jaar eerder verslaat de Amerikaanse tennisster in Melbourne haar Zwitserse collega Martina Hingis 4-6 7-6 en 6-2 februari 2 De Nederlandse kroonprins Willem-Alexander huwt de Argentijnse Máxima Zorreguieta in de Beurs van Berlage burgerlijk huwelijk en de Nieuwe Kerk kerkelijk huwelijk in Amsterdam 7 Voor het eerst wordt aan een Nederlands restaurant een derde ster toegekend De eer valt te beurt aan Parkheuvel in Rotterdam met chefkok Kees Helder 8 24 februari Olympische Winterspelen in Salt Lake City Utah VS 18 6 maart In het spraakmakende Belgische proces "zaak-Pándy" zijn zowel Andras Pandy als Agnes Pandy over heel de lijn schuldig bevonden aan de ten laste gelegde feiten en krijgen ze zware straffen 22 Jonas Savimbi leider van UNITA in Angola wordt door het Angolese leger gedood 23 Íngrid Betancourt Colombiaans presidentskandidate wordt door de communistische guerrillabeweging de FARC ontvoerd 25 Venus Williams lost Jennifer Capriati na zes weken af als de nummer één op de wereldranglijst der proftennissters; de Amerikaanse moet die positie na drie weken alweer afstaan aan diezelfde landgenote 28 Einde van de Belgische frank en de Nederlandse gulden februari Bij het Joegoslavië-tribunaal begint het proces tegen Slobodan Milošević februari De Indiase deelstaat Gujarat is het toneel van hevige onlusten tussen hindoes en moslims Nadat in Godhra een trein met hindoepelgrims is uitgebrand met 59 doden als gevolg richten hindoes moordpartijen aan in wijken waar veel moslims wonen Meer dan 1000 moslims komen daarbij om het leven De deelstaatregering grijpt pas in als het te laat is maart 6 Gemeenteraadsverkiezingen in Nederland Deze staan in het teken van de opkomst van de zogeheten Leefbaar-partijen Zo wint in Rotterdam Pim Fortuyn met zijn partij Leefbaar Rotterdam 6 Voor het eerst worden burgemeestersreferenda gehouden In Vlaardingen wint Tjerk Bruinsma PvdA en in Best Letty Demmers D66 9 Titelverdediger Nederland eindigt als derde bij het WK hockey in Kuala Lumpur door in de troostfinale met 2-1 te winnen van Zuid-Korea 11 Een verwarde man gijzelt de Rembrandttoren in Amsterdam uit onvrede over de breedbeeldtelevisie van Philips en pleegt later zelfmoord 11 Brand in meisjesschool te Mekka Hierbij komen 15 meisjes om het leven 18 Ernstig busongeval te Metz in Frankrijk waarbij 7 mensen verongelukten Hieronder 5 Nederlanders 20 Start van het VOC-herdenkingsjaar 21 Koning Mohammed VI van Marokko trouwt met Salma Bennani 25 Bij een zware aardbeving in Afghanistan komen acht- tot twaalfhonderd mensen om het leven 30 De Britse Koningin-Moeder overlijdt op 101-jarige leeftijd april 1 In Groningen verschijnt de eerste editie van het Dagblad van het Noorden een samenvoeging van het Nieuwsblad van het Noorden het Groninger Dagblad en de Drentse Courant Op 5 of 6 april pleegt Layne Staley zanger-gitarist van Alice In Chains zelfmoord Hij wordt pas op 20 april gevonden 6 Het Franse rugbyteam wint het prestigieuze Zeslandentoernooi door Ierland in de afsluitende wedstrijd met 44-5 te verslaan 10 Presentatie van het NIOD-rapport over het Drama van Srebrenica 12 President Chavez van Venezuela wordt afgezet door CIA 14 Xanana Gusmão wordt gekozen tot eerste president van Oost-Timor 14 Hugo Chávez wordt opnieuw president van Venezuela 16 Het Nederlandse Kabinet-Kok II Paars II valt over de nasleep van Srebrenica 18 Een sportvliegtuigje vliegt tegen het Pirelli-gebouw in Milaan 18 Ex-koning Zahir Shah van Afghanistan keert terug uit ballingschap 21 Bij de presidentsverkiezingen in Frankrijk barst de strijd los tussen Jacques Chirac en Jean-Marie Le Pen 24 Etienne Schouppe is gedelegeerd bestuurder af bij de NMBS Christian Heinzmann is zijn opvolger 24 Vrijspraak in de Puttense moordzaak 26 FC Zwolle wordt kampioen van de Gouden Gids Divisie en keert na 13 jaar terug in de Eredivisie 28 Michele Bartoli wint de 37ste editie van Nederlands enige wielerklassieker de Amstel Gold Race mei 1 Christian Heinzman neemt na één week ontslag als gedelegeerd bestuurder van de NMBS 5 Laatste ronde Franse presidentsverkiezingen de zittende president Jacques Chirac wint met 82% van de stemmen van zijn extreem-nationalistische rivaal Jean-Marie Le Pen 18% Deze had in de eerste ronde onder meer de socialistische kandidaat Lionel Jospin verslagen 5 Ajax wordt kampioen van de eredivisie seizoen 2001 2002 6 De Nederlandse politicus Pim Fortuyn wordt op het Hilversumse Mediapark vermoord 8 Feyenoord wint in de eigen Kuip voor de tweede keer de UEFA Cup door Borussia Dortmund met 3-2 te verslaan 11 Bij het wereldkampioenschap ijshockey voor A-landen in Zweden behaalt Slowakije voor het eerst in de geschiedenis de wereldtitel door Rusland in de finale met 4-3 te verslaan 12 De Amerikaanse oud-president Jimmy Carter brengt een zesdaags bezoek aan Cuba 15 Tweede Kamerverkiezingen in Nederland leiden tot een politieke aardverschuiving De Lijst Pim Fortuyn komt binnen met 26 zetels terwijl ook het CDA fors wint De verliezers zijn de partijen van de paarse coalitie 15 Real Madrid wint de Champions League In de finale in Glasgow is de Spaanse voetbalclub met 2-1 te sterk voor het Duitse Bayer 04 Leverkusen 20 Oost-Timor wordt een onafhankelijke republiek 20 Hockeyclub 's-Hertogenbosch verliest in de finale van het Europa Cup I-toernooi in Antwerpen na strafballen 0-3 van het Duitse Club an der Alster 24 George W Bush en Vladimir Poetin tekenen een ontwapeningsakkoord 26 Sparta degradeert uit de eredivisie van het Nederlandse voetbal Tot dan waren Sparta Ajax Feyenoord en PSV de enige verenigingen die sinds de oprichting van het betaald voetbal in Nederland altijd in de eredivisie actief waren 28 Bert De Graeve neemt ontslag als gedelegeerd bestuurder bij de VRT 28 In Nederland wordt Frans Weisglas voorzitter van de nieuwe Tweede Kamer juni 8 Prinses Laurentien bevalt 8 juni van haar eerste kind Gravin Eloise Sophie Beatrix Laurence 13 Hamid Karzai wordt gekozen tot president van Afghanistan 16 De hockeysters van Hockeyclub 's-Hertogenbosch winnen de vijfde landstitel op rij in de Nederlandse hoofdklasse door HC Rotterdam met 4-1 te verslaan in het derde duel uit de finale van de play-offs 19 HC Bloemendaal herovert de landstitel in de Nederlandse hockeyhoofdklasse door Amsterdam met 2-1 te verslaan in de tweede wedstrijd uit de finale van de play-offs 26 Uitgeroepen door de VN tot Wereld Anti-Drugsdag In China worden 64 mensen veroordeeld en geëxecuteerd omdat zij volgens de autoriteiten in drugs handelden 27 John Entwistle bassist van The Who overlijdt op 57-jarige leeftijd Cocaïnegebruik en een zwak hart werden hem fataal 28 CDA LPF en VVD bereiken een regeerakkoord 28 Karel Vinck wordt de nieuwe gedelegeerd bestuurder van de NMBS 30 Brazilië wint in Yokohama de wereldtitel door Duitsland met 2-0 te verslaan in de finale van het WK voetbal juli 1 Denemarken volgt Spanje op als voorzitter van de Europese Unie 1 Bert Anciaux neemt ontslag als minister uit de Vlaamse regering 1 Het Slavernijmonument wordt onthuld in het Oosterpark te Amsterdam 2 Een Russische Tupolev en een vliegtuig van DHL botsen in Duitsland Er vallen 69 doden 3 CDA LPF en VVD stemmen in met het regeerakkoord 4 CDA-leider Jan Peter Balkenende wordt benoemd tot formateur 4 De Amerikaanse zakenman Steve Fossett landt in Australië nadat hij solo rond de wereld is gevlogen in een luchtballon 6 Vicepresident Haji Abdul Qadir van Afghanistan wordt vermoord 8 Serena Williams lost haar zus Venus Williams na vier weken af als de nummer één op de wereldranglijst der proftennissters 9 Afrikaanse Unie opgericht in Durban 11 In Vlaanderen wordt zevenhonderd jaar Guldensporenslag gevierd 11 Guy Verhofstadt VLD legt de eed af als premier van de Federale regering Verhofstadt II 14 Op de nationale feestdag vindt een mislukte aanslag plaats op de Franse president Jacques Chirac 14 Karsten Kroon wint de achtste etappe in de Ronde van Frankrijk St Martin-de-Landelles naar Plouay 22 Lichte aardschok in België van 51 op de Schaal van Richter 22 Installatie van het Kabinet-Balkenende I in Nederland 22 staatssecretaris Philomena Bijlhout LPF treedt al na enkele uren af 24 Michael Boogerd wint de Alpen-etappe in de Ronde van Frankrijk naar La Plagne 26 Kabinet-Balkenende I komt met een regeringsverklaring 27 Bij Lviv Oekraïne stort een Sukhoi-27 tijdens een airshow neer in het publiek Er vallen meer dan 80 doden augustus 1 De lichamen van Marion en Romy van Buuren die vijf jaar vermist waren worden gevonden in de duinen van Egmond en Bergen 7 Álvaro Uribe wordt beëdigd als president van Colombia 2e helft augustus In Oostenrijk Tsjechië en Duitsland vinden door overvloedige regenval de grootste overstromingen in 100 jaar tijd plaats Vooral het stroomgebied van de Elbe heeft eronder te lijden 12 Arjan Erkel Artsen zonder Grenzen wordt ontvoerd in de Russische Kaukasusrepubliek 20 In Amersfoort ontstaat een lek in een tankwagon gevuld met het giftige en explosieve acrylnitril De sirenes loeien en de omgeving wordt afgezet 24 Apple brengt Mac OS X 102 Jaguar uit 26 4 september Wereldtop voor duurzame ontwikkeling in Johannesburg Zuid-Afrika Dit is de grootste VN-conferentie tot dan toe 27 Hage Geingob ontslagen als premier door president Sam Nujoma van Namibië september 1 In Macau eindigt de Nederlandse vrouwenhockeyploeg als derde bij de strijd om de Champions Trophy 5 President Karzai van Afghanistan blijft ongedeerd bij een aanslag Meer dan 30 andere personen komen wel om 8 Een aantal ministers van de FPÖ stapt uit de ÖVP-FPÖ-regering Er worden nieuwe verkiezingen aangekondigd 8 Khee Liang Phoa LPF wordt beëdigd als staatssecretaris van Emancipatie 8 In Keulen wint de Nederlandse hockeyploeg voor de zesde keer de Champions Trophy 10 De bevolking van Zwitserland stemt in met toetreding tot de Verenigde Naties 13 President George W Bush van de Verenigde Staten van Amerika roept de Verenigde Naties op Irak te dwingen tot ontwapening 16 Irak stemt onvoorwaardelijk in met hervatting van de wapeninspecties van de Verenigde Naties 18 De Franse oorlogsmisdadiger Papon wordt vervroegd vrijgelaten 22 Verkiezingen in Duitsland Herverkiezing van de zittende coalitie van de SPD van Gerhard Schröder en de Grünen die flinke winst boeken 26 Voor de kust van Gambia vergaat een Senegalese veerboot waarbij meer dan duizend mensen verdrinken De ramp leidt tot het ontslag van de Senegalese regering oktober Op aandringen van de Verenigde Staten oefenen de Verenigde Naties druk uit op Irak om wapeninspecteurs toe te laten wat resulteert in de Veiligheidsraadresolutie 1441 Irak accepteert dit zeer aarzelend Een team van wapencontroleurs onder leiding van Hans Blix komt aan en begint zijn werk 6 Prins Claus overlijdt op 76-jarige leeftijd in het Amsterdam Medisch Centrum aan de gevolgen van de ziekte van Parkinson en een longontsteking 6 Voor de kust van Jemen vindt er een explosie door een terreuraanslag plaats op de Franse olietanker Limburg Eén Bulgaars bemanningslid kwam hierbij om het leven de rest van de bemanning bleef ongedeerd De olietanker brandde volledig uit 12 Een bomaanslag op het eiland Bali eist meer dan 200 levens 16 Het Nederlandse kabinet valt 23 In Moskou houden Tsjetsjeense rebellen meer dan 500 mensen gegijzeld in een theater Bij de reddingsactie op 26 oktober komen 50 gijzelnemers en 100 gegijzelden om 29 De broers Bas en Aad van Toor maken bekend om te stoppen als Bassie en Adriaan met voorafgaand een lange afscheidstournee 30 10 november Ruimtevlucht van de tweede Belgische ruimtevaarder Frank De Winne november 22 Bij hevige rellen in de Nigeriaanse stad Kaduna worden 58 kerken verwoest In totaal komen 216 mensen om het leven bij deze rellen die bekend zijn geworden als de Miss World-rellen doordat ze volgden op de verkiezing van Miss World in Nigeria 30 De stoffelijke resten van de Franse schrijver Alexandre Dumas senior worden overgebracht naar het Panthéon december 6 Bomaanslag op een bioscoop in het Bengaalse Mymenshingh Hierbij komen 27 mensen om het leven Een islamitische organisatie had principiële bezwaren tegen deze vorm van vermaak 8 Nederland verliest in de finale van het WK hockey voor vrouwen op strafballen van Argentinië 13 De Europese Unie stemt in met uitbreiding met tien landen met ingang van 1 mei 2004 Zie voor meer gebeurtenissen Muziek Populaire muziek Bestverkochte singles in Nederland Las Ketchup The Ketchup Song Aserejé Shakira Whenever Wherever Marco & Sita Lopen Op Het Water Nelly & Kelly Rowland Dilemma Brainpower Dansplaat Gigi dAgostino LAmour Toujours Elvis vs JXL A Little Less Conversation Jan Wayne Because The Night Ronan Keating If Tomorrow Never Comes Eminem Without Me Bestverkochte albums in Nederland Marco Borsato Onderweg Shakira Laundry Service BLØF Blauwe Ruis Céline Dion A New Day Has Come Robbie Williams Swing When You're Winning Eminem The Eminem Show Anastacia Freak Of Nature K3 Teleromeo Within Temptation Mother Earth K3 Verliefd Klassieke muziek 25 januari eerste uitvoering van Ardor van Erkki-Sven Tüür 8 maart eerste uitvoering van Mumien van Thomas Larcher 9 maart eerste uitvoering van Celloconcert nr 2 van Leonardo Balada 19 mei eerste uitvoering van Symfonie nr 7 van William Bolcom 13 juni eerste uitvoering van My illness is the medicine I need van Thomas Larcher 13 september eerste uitvoering van '' van Leonardo Balada 5 oktober eerste uitvoering van Concerto in Azzurro celloconcert van David Matthews 17 oktober eerste uitvoering van de opera Thora på Rimol uit 1894 van Hjalmar Borgstrøm 12 december eerste uitvoering van Symfonie nr 4 van Erkki-Sven Tüür Literatuur De Hongaarse schrijver Imre Kertész ontvangt de Nobelprijs voor de Literatuur De Duitse schrijver Wolfgang Hilbig ontvangt de Georg-Büchner-Preis Beeldende kunst Bouwkunst De nieuwe Nederlandse ambassade in Berlijn ontworpen door de architect Rem Koolhaas komt gereed Film Geboren 14 mei Isabella Lily Juliana van Vollenhoven eerste kind van Bernhard van Oranje-Nassau Van Vollenhoven en Annette Sekrève 8 juni Eloise Sophie Beatrix Laurence Gravin van Oranje-Nassau jonkvrouw van Amsberg eerste kind van prins Constantijn en prinses Laurentien 22 juli Felix van Denemarken Deens prins 26 oktober Lucas Maurits Pieter Henri van Lippe-Biesterfeld van Vollenhoven eerste zoon tweede kind van prins Maurits en prinses Marilène der Nederlanden 19 november Gaia Cauchi Maltees zangeres Overleden Weerextremen in België 27 januari hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 112 °C en hoogste maximumtemperatuur 122 °C 28 januari hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 125 °C 30 januari hoogste maximumtemperatuur ooit op deze dag 136 °C 2 februari hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 129 °C en hoogste maximumtemperatuur 154 °C 20 februari hoogste etmaalsom van de neerslag ooit op deze dag 31 mm Dit is de natste dag ooit in de maand februari februari februari met hoogste neerslagtotaal een neerslagtotaal met 1678 mm normaal 529 mm 5 mei hoogste etmaalsom van de neerslag ooit op deze dag 16 mm 5 juni hoogste etmaalsom van de neerslag ooit op deze dag 28 mm 17 juni hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 245 °C en hoogste maximumtemperatuur 318 °C 18 juni hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 278 °C en hoogste maximumtemperatuur 317 °C 20 juni hoogste etmaalsom van de neerslag ooit op deze dag 19 mm 30 juli hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 259 °C en in Gomery Virton viel er tijdens een onweer op één uur tijd 116 mm neerslag 6 augustus hoogste etmaalsom van de neerslag ooit op deze dag 22 mm 24 augustus hoogste etmaalsom van de neerslag ooit op deze dag 41 mm 27 augustus hoogste etmaalsom van de neerslag ooit op deze dag 22 mm 27 oktober een felle storm raast over het land De winden bereiken een kracht tot 133 km u in Middelkerke 27 december hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 113 °C Jaarrecord Na 2001 natste jaar neerslag 1077 mm normaal 8048 mm Bron KMI met aanvullingen < small> Opmerkelijk 2002 is een spiegeljaar 20|02 Het vorige spiegeljaar was 1991 het volgende is 2112 In het noordelijk halfrond was 2002 het warmste jaar uit de geschiedenis met 076 °C meer dan gemiddeld Het "gat in de ozonlaag" was sinds zijn ontdekking in 1985 nog nooit zo klein 27 februari is de 58ste dag van het jaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 307 dagen 308 dagen in een schrikkeljaar tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 425 Keizer Theodosius II sticht de Universiteit van Constantinopel 1971 De eerste abortuskliniek van Nederland het Mildredhuis in Arnhem start met het uitvoeren van abortus provocatus 2002 In de Indiase stad Godhra komen 59 hindoeïstische pelgrims om bij een treinbrand veroorzaakt door een woedende menigte moslims 2004 In de Filipijnen komen 116 mensen om bij een bomaanslag op de veerboot Superferry 14 De aanslag wordt opgeëist door Abu Sayyaf en is de ergste terroristische aanslag in de Filipijnen ooit 2010 Chili wordt opgeschrikt door een aardbeving met een magnitude van 88 Het epicentrum ligt op ongeveer 115 km van Concepción 1942 De Slag in de Javazee vond plaats waarbij de schout-bij-nacht Karel Doorman op 28 februari 1942 om het leven kwam 1943 Het Nederlandse onderzeebootmoederschip de Colombia wordt ter hoogte van Simonstad door de Duitse onderzeeboot U-516 tot zinken gebracht 1991 Golfoorlog Amerikaans president George Bush Sr zegt dat "Koeweit is bevrijd" 1594 Hendrik IV wordt koning van Frankrijk 1844 De Dominicaanse Republiek wordt onafhankelijk van Haïti 1900 De Britse Labour Party wordt opgericht 1933 Het Duitse parlementsgebouw de Rijksdag in Berlijn wordt in brand gestoken 1965 Het Nederlandse Kabinet-Marijnen valt door interne verdeeldheid over het omroepbeleid 1990 In de Sovjet-Unie keurt het parlement het wetsontwerp over de invoering van een presidentieel systeem goed 380 Keizer Theodosius I verklaart in het edict Cunctos populos "alle volken" met medekeizers Gratianus en Valentinianus II dat alle volkeren zich moeten bekeren tot het trinitaire christendom 2001 Ontslag van de Italiaan Angelo Acerbi als nuntius in Nederland en benoeming van de Fransman François Bacqué tot zijn opvolger 1900 Voetbalclub Bayern München wordt opgericht in restaurant Gisela te München Schwabing als een afscheiding van elf leden van voetbalploeg MTV München Franz John wordt de eerste voorzitter 1955 Enrique Hormazábal maakt namens Chili de duizendste goal uit de geschiedenis van de Copa América in de wedstrijd tegen Ecuador 7-1 1976 Stephen Holland scherpt in Sydney het wereldrecord op de 1500 meter vrije slag aan tot 151089 Het oude record 152091 stond sinds 21 juni 1975 op naam van de Amerikaanse zwemmer Tim Shaw 1985 Het Nederlands voetbalelftal loopt Cyprus met 7-1 onder de voet in de WK-kwalificatiereeks Wim Kieft en Dick Schoenaker scoren beiden twee keer voor Oranje 2000 Het Canadees voetbalelftal wint voor het eerst in de geschiedenis de CONCACAF Gold Cup door in de finale Colombia met 2-0 te verslaan 2005 Cees Juffermans en Liesbeth Mau Asam prolongeren beiden hun Nederlandse shorttracktitel 1932 James Chadwick verifieert experimenteel het bestaan van het neutron dat hij al eerder vermoedde 1940 Ontdekking van 14C koolstof C-14 1991 Nexus de eerste webbrowser en wysiwyg HTML-editor wordt gepresenteerd door Tim Berners-Lee Geboren 280 Constantijn I de Grote Romeins keizer overleden 337 1807 Henry Wadsworth Longfellow Amerikaans dichter overleden 1882 1831 Nikolaj Ge Russisch kunstschilder overleden 1894 1842 Emil Selenka Duits zoöloog overleden 1902 1861 Rudolf Steiner antroposoof overleden 1925 1877 Claas Bakker Nederlands politiefunctionaris overleden 1949 1881 Sveinn Björnsson IJslands politicus overleden 1952 1888 Roberto Assagioli Italiaans psycholoog overleden 1974 1897 Paul Schuitema Nederlands fotograaf filmer en grafisch ontwerper overleden 1973 1902 Ethelda Bleibtrey Amerikaans zwemster overleden 1978 1902 John Steinbeck Amerikaans auteur en Nobelprijswinnaar overleden 1968 1904 Albert Kuyle Nederlands journalist en schrijver overleden 1958 1904 André Leducq Frans wielrenner overleden 1980 1910 Joan Bennett Amerikaans actrice overleden 1990 1910 Severinus Desiré Emanuels Nederlands politicus en diplomaat overleden 1981 1913 Paul Ricœur Frans filosoof overleden 2005 1918 Adriaan Buter Nederlands journalist overleden 2000 1919 Alejandro Almendras Filipijns politicus overleden 1995 1921 Willy Kyrklund Fins-Zweeds schrijver overleden 2009 1923 Dexter Gordon Amerikaans jazzsaxofonist overleden 1990 1925 Marin Constantin Roemeens musicus componist en dirigent overleden 2011 1925 Ebb Rose Amerikaans autocoureur overleden 2007 1926 Luc De Hovre Belgisch rooms-katholiek hulpbisschop overleden 2009 1926 Sjaak Alberts Nederlands voetballer overleden 1997 1928 René Clemencic Oostenrijks componist en dirigent 1929 Bella Flores Filipijns actrice overleden 2013 1929 Djalma Santos Braziliaans voetballer overleden 2013 1930 Joanne Woodward Amerikaans actrice 1931 Guido Claus Vlaams acteur en café-eigenaar overleden 1991 1932 Elizabeth Taylor Amerikaans actrice overleden 2011 1934 Ralph Nader Amerikaans politicus 1937 Rudi van Dalm Nederlands zanger 1940 Jan Buijs Tuf Nederlands muziekmanager overleden 1985 1941 Paddy Ashdown Brits politicus 1941 Frans Kuijpers Nederlands schaker 1943 Carlos Alberto Parreira Braziliaans voetbalcoach 1946 Jaap Buijs Cas Nederlands muziekmanager 1949 Pierre de Wit Nederlands botanicus 1950 Cees Korvinus Nederlands advocaat 1952 Henk Westbroek Nederlands radio-dj en zanger 1953 Hans Anker Nederlands advocaat 1953 Wim Anker Nederlands advocaat 1953 Alain Lewuillon Belgisch roeier en roeicoach 1954 Marian Boyer Nederlands actrice en auteur overleden 2013 1956 Gabriela Górzyńska Pools atlete 1957 Robert de Castella Australisch atleet 1957 Adrian Smith Engels muzikant 1958 Luc Deflo Vlaams schrijver 1958 John Metgod Nederlands voetballer 1958 Albert Ramdin Surinaams diplomaat 1960 Pär Arvidsson Zweeds zwemmer 1961 Erik van 't Wout Nederlands acteur en regisseur 1962 Grant Show Amerikaans acteur 1965 Pablo Bengoechea Uruguayaans voetballer 1965 Alexander Goldin Amerikaans schaker 1966 Deidre Holland Nederlands porno-actrice 1968 Ståle Solbakken Noors voetballer en voetbalcoach 1968 Els Van Weert Belgisch politicus 1969 Toshiyuki Kuroiwa Japans schaatser 1970 Ann Devries Belgische tennisster 1971 Derren Brown Brits mentalist-illusionist 1971 Jon Brown Brits atleet 1972 Jeannette Lewin Nederlands hockeyster 1973 Peter André Britse zanger 1974 Colin Edwards Amerikaans motorcoureur 1974 Faustin Linyekula Congolees danser en choreograaf 1974 Hiroyasu Shimizu Japans schaatser 1975 Aitor González Spaans wielrenner 1976 Ludovic Capelle Belgisch wielrenner 1976 Barry Opdam Nederlands voetballer 1978 James Beattie Engels voetballer 1978 Kacha Kaladze Georgisch voetballer 1979 Andrzej Niedzielan Pools voetballer 1979 Tim Oliehoek Nederlands film- en telivisieregisseur 1980 Chelsea Clinton dochter van de Amerikaanse president Bill Clinton en diens vrouw Hillary 1980 Bobby Valentino Amerikaans R&B-zanger 1981 Stefanie Böhler Duits langlaufster 1981 Evi Goffin Belgisch zangeres 1981 Élodie Ouédraogo Belgisch atlete 1981 Robert de Pinho de Souza Braziliaans voetballer 1982 Karel Štefl Tsjechisch kunstschaatser 1983 Duje Draganja Kroatisch zwemmer 1983 Zoë Vialet Nederlands fotomodel 1985 Otman Bakkal Nederlands voetballer 1985 Dinijar Biljaletdinov Russisch voetballer 1986 Michel en Ronald Mulder Nederlands schaatstweeling 1987 Florence Kiplagat Keniaans atlete 1987 Bram Smallenbroek Nederlands schaatser 1988 Lee Hansin Zuid-Koreaans skeletonracer 1988 Mika Mäki Fins autocoureur 1989 Stephen Kiprotich Oegandees atleet 1990 Megan Young Filipijnse Miss World 1992 Fernando Canesin Matos Braziliaans voetballer 1992 Jimmy Vicaut Frans atleet 1995 John Filippi Frans autocoureur Overleden 853 Markward van Prüm benedictijn abt en raadgever van Lodewijk de Vrome 1735 John Arbuthnot Schots-Engels geleerde en schrijver 1800 Madame Adélaïde van Frankrijk 68 Prinses van Frankrijk 1869 Joost Hiddes Halbertsma 79 Nederlands schrijver en dominee 1887 Aleksander Borodin 53 Russisch componist 1906 Samuel Pierpont Langley 71 Amerikaans astronoom en natuurkundige 1915 Willem Hovy 74 Nederlands politicus 1920 Patricius Hoefnagels 68 Belgisch politicus 1931 Erich Wasmann 71 Oostenrijks entomoloog en pater 1936 Ivan Pavlov 86 Russisch psycholoog 1941 Adriaan Hendrik Sirks 41 Nederlands militair en politiefunctionaris 1943 Hermogenes Ilagan 69 Filipijns zarzuela-zanger schrijver en producent 1950 Yvan Goll 59 Duits-Frans dichter en schrijver 1960 Ettore Chimeri 35 Venezolaans autocoureur 1961 Platt Adams 75 Amerikaans atleet 1977 Jan Franken Pzn 80 Nederlands schilder tekenaar en boekbandontwerper 1985 Henry Cabot Lodge 81 Amerikaans politicus en diplomaat 1987 Jose Diokno 65 Filipijns senator en mensenrechtenadvocaat 1989 Konrad Lorenz 85 Oostenrijks zoöloog ornitholoog en Nobelprijswinnaar 1992 Marinus Ruppert 80 Nederlands politicus en Minister van Staat 1995 Giga Norakidze 64 Georgisch voetballer en voetbalcoach 1996 Mathilde Schroyens 83 Belgisch politicus 1997 William Gear 81 Schots kunstschilder 1998 JT Walsh 54 Amerikaans acteur 2002 Spike Milligan 83 Brits-Iers komiek 2002 Karel Verleye 81 Belgisch filosoof 2006 Ferenc Bene 61 Hongaars voetballer 2006 Linda Smith 48 Brits comédienne 2007 Bernd Freytag von Loringhoven 93 Duits generaal 2008 William F Buckley Jr 82 Amerikaans schrijver en journalist 2008 Jan Eijkelboom 81 Nederlands schrijver journalist dichter 2008 Ivan Rebroff 76 Duits zanger 2009 Walter van der Kamp 83 Nederlands televisieregisseur 2009 Manea Mănescu 92 Roemeens premier 2009 Leon Salzman 93 Amerikaans psychiater en psycho-analist 2009 Jos Wijninckx 78 Belgisch politicus 2011 Frank Buckles 110 laatst levende Amerikaanse veteraan die diende in de Eerste Wereldoorlog 2012 Armand Penverne 85 Frans voetballer 2012 Manuel de Solà-Morales Rubio 72 Spaans architect 2012 Tina Strobos 91 Nederlands verzetsheldin 2012 JCJ Vanderheyden 83 Nederlands kunstenaar 2012 Hans van Wiggen 71 Nederlands liedjesschrijver 2013 Van Cliburn 78 Amerikaans pianist 2013 Ramon Dekkers 43 Nederlands kickbokskampioen 2013 Stéphane Hessel 95 Frans diplomaat schrijver en verzetsstrijder 2013 Vital Loraux 87 Belgisch scheidsrechter 2013 Richard Street 70 Amerikaans zanger 2013 Henk Westrus 75 Nederlands accordeonist orkestleider en componist 2014 Jan Hoet 77 Belgisch curator en kunstkenner 2014 Richard Sacher 71 Tsjechisch politicus 2015 Boris Nemtsov 55 Russisch politicus 2015 Leonard Nimoy 83 Amerikaans acteur filmregisseur en dichter Viering herdenking Internationale Dag van de IJsbeer Nationale Feestdag in de Dominicaanse Republiek Romeinse Rijk 1e Equirria; feestdag waarop ter ere van de oorlogsgod Mars paardenwedrennen werden gehouden Rooms-Katholieke kalender Heilige Honorine van Normandië † c 3e eeuw ? Heilige Gabriël van de Moeder van Smarten † 1862 Heilige Leander van Sevilla † c 600 Heilige Antigone van Rome Zalige Marie de Jésus Deluil-Martiny † 1884 28 februari is de 59ste dag van het jaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 306 dagen 307 dagen in een schrikkeljaar tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1966 De Cavern Club in Liverpool waar de Beatles hun carrière begonnen gaat failliet 1975 Een Londense metrotrein van de Northern Line schiet bij het eindpunt door het stootblok op station Moorgate waarbij 43 personen omkomen 1978 Bij de spoorbrug bij Westervoort botst de TEE Rembrandt op een lokale dieseltrein 1993 De Amerikanen beginnen met voedseldroppings boven Bosnië 1996 Een hevige brand in een loods met chemicaliën brengt Rotterdam in een crisissfeer 1997 In het noordwesten van Iran vallen duizend doden bij een aardbeving met een kracht van 55 op de schaal van Richter 2014 Na de pro-Europese antiregeringsprotesten in Oekraïne bekend als Euromaidan en de machtswisseling ontwikkelt zich een crisis op de Krim doordat Russische troepen strategische posities innemen op de Krim 1942 Hr Ms De Ruyter zinkt en Karel Doorman gaat met zijn schip ten onder 1942 Japanse troepen landen op Java het laatste Nederlandse bolwerk in Oost-Indië 2011 Bij een evacuatie valt een Nederlandse helikopter in handen van het Libische leger 1957 Guust Flater verschijnt voor het eerst in het weekblad Robbedoes 2013 Paus Benedictus XVI treed om gezondheidsredenen af Hij is de eerste paus die aftreedt sinds Gregorius XII in 1415 1912 De Vereniging van Nederlandse Gemeenten wordt opgericht 1933 Met de Rijksdagbrandverordening komt er een eind aan vele vrijheden in het Duitse Rijk 1975 Ondertekening te Lomé van een overeenkomst Lomé I tussen de EEG en 46 landen in Afrika het Caribisch gebied en de Stille Oceaan ACS 1986 Moord op de Zweedse premier Olof Palme 1986 Ondertekening te Den Haag van de Europese Akte 2005 200 studenten bezetten voor de negende maal het Amsterdamse Maagdenhuis met als doel studieduurbeperkingen van tafel te krijgen en medebestuur over de universiteit te verkrijgen 2006 Fehriye Erdal activiste van de Turkse extreem-linkse partij DHKP-C die wegens vermeend terrorisme in voorhechtenis zat in afwachting van haar proces blijkt verdwenen vanuit haar bewaakte schuilplaats 1941 Oprichting van de Colombiaanse voetbalclub Independiente Santa Fe 1983 Ivan Lendl lost Jimmy Connors na twee weken af als nummer één op de wereldranglijst der tennisprofessionals en wordt de zesde aanvoerder van die lijst na Ilie Năstase John Newcombe Björn Borg Jimmy Connors en John McEnroe 1873 Armauer Hansen ontdekt de bacil die verantwoordelijk is voor de ziekte lepra 1912 Boven de Amerikaanse staat Missouri maakt Albert Berry de eerste parachutesprong uit een vliegtuig 1928 Totstandkoming eerste radiotelefonische verbinding tussen Nederland en Nederlands-Indië via Radio Kootwijk 1928 De Indiaase natuurkundige Chandrasekhara Raman ontdekt het naar hem vernoemde Ramaneffect 1935 Tijdens zijn werkzaamheden bij DuPont vindt Wallace Carothers het nylon uit Geboren 1155 Hendrik II van Maine 1e opvolger voor de Engelse troon overleden 1183 1261 Margaretha van Schotland koningin-gemaal van Noorwegen overleden 1283 1743 Carolina van Oranje-Nassau overleden 1783 1783 Gabriele Rossetti Italiaans-Engels dichter en geleerde overleden 1854 1824 Karl Maria Kertbeny Hongaars-Oostenrijks schrijver journalist en vertaler overleden 1882 1828 Vital Moreels Belgisch politicus overleden 1908 1854 Elisabeth van Saksen-Weimar-Eisenach overleden 1908 1867 Thomas Theodor Heine Duits kunstschilder en tekenaar overleden 1948 1873 William MacMaster Murdoch Schots eerste officier van de RMS Titanic overleden 1912 1879 Jan Frederik Staal Nederlands architect overleden 1940 1882 José Vasconcelos Mexicaans filosoof en politicus overleden 1959 1893 Vsevolod Poedovkin Russisch regisseur overleden 1953 1894 Wim Schuhmacher Nederlands beeldend kunstenaar overleden 1986 1896 Philip Showalter Hench Amerikaans arts en Nobelprijswinnaar overleden 1965 1898 Zeki Rıza Sporel Turks voetballer overleden 1969 1901 Linus Pauling Amerikaans chemicus en tweevoudig Nobelprijswinnaar overleden 1994 1902 Arij Kop Nederlands verzetsstrijder overleden 1941 1907 Gustav Albrecht zu Sayn-Wittgenstein-Berleburg Duits militair vermist sinds 1944 1908 Albert Scherrer Zwitsers autocoureur overleden 1986 1914 Élie Bayol Frans autocoureur overleden 1995 1915 Peter Medawar Braziliaans-Brits wetenschapper overleden in 1987 1916 Svend Asmussen Deens jazzviolist 1917 Frans Cox Nederlands beeldhouwer overleden 1997 1921 Willi Sitte Duits kunstenaar overleden 2013 1923 Charles Durning Amerikaans acteur overleden 2012 1923 Audrey Williams Amerikaans countryzangeres en muziekondernemer overleden 1975 1927 Joseph Noiret Belgisch kunstschilder en dichter overleden 2012 1929 Rhadi Ben Abdesselam Marokkaans atleet overleden 2000 1930 Gavin MacLeod Amerikaans acteur 1933 Aloysius Zichem Surinaams bisschop 1938 Michael Onslow Engels adellijke overleden 2011 1938 Henk van Os Nederlands hoogleraar televisiepresentator en directeur van het Rijksmuseum 1940 Mario Andretti Amerikaans autocoureur 1942 Brian Jones Brits rockmuzikant overleden 1969 1942 Dino Zoff Italiaans voetballer 1943 Hans Dijkstal Nederlands politicus overleden 2010 1944 Kelly Bishop Amerikaans actrice 1944 Loek Dikker Nederlands pianist dirigent arrangeur en componist 1944 Sepp Maier Duits voetballer 1944 Storm Thorgerson Brits kunstenaar en tekenaar overleden 2013 1945 Bubba Smith Amerikaans acteur overleden 2011 1946 Robin Cook Brits politicus overleden 2005 1947 Włodzimierz Lubański Pools voetballer 1948 Alfred Sant Maltees premier 1951 Gustav Thöni Italiaans alpineskiër 1953 Ricky Steamboat Amerikaans professioneel worstelaar 1954 Jean Bourgain Vlaams wiskundige 1954 Alain Crépin Belgisch componist dirigent en muziekpedagoog 1954 Youp van 't Hek Nederlands cabaretier columnist en schrijver 1954 Branko Ivanković Kroatisch voetbalcoach 1954 Julia Sebutinde Soedanees rechtsgeleerde en rechter 1955 Eddy Bosman Nederlands voetballer 1955 Jimmy Calderwood Schots voetballer en voetbalcoach 1956 Louis Bontes Nederlands politicus 1957 Jan Ceulemans Belgisch voetballer 1958 Wilma Nanninga Nederlands journaliste en televisiepresentatrice 1962 Carlos Hoyos Colombiaans voetballer en voetbalcoach 1963 Claudio Chiappucci Italiaans wielrenner 1963 Gustavo Costas Argentijns voetballer en voetbalcoach 1964 Djamolidin Abdoesjaparov Oezbeeks wielrenner 1964 Lotta Lotass Zweeds schrijfster 1964 Christine Tohmé Libanees conservator 1966 Paulo Futre Portugees voetballer 1967 Geert Lambert Belgisch politicus 1968 Eric Van Meir Belgisch voetballer 1969 Robert Sean Leonard Amerikaans acteur 1970 Jacqueline Goormachtigh Nederlands atlete 1970 Stefan Leleu Belgisch voetballer 1970 Noureddine Morceli Algerijns atleet 1972 Jan Boven Nederlands wielrenner 1973 Dennis van de Ven Nederlands acteur 1975 Saartje Vandendriessche Vlaams omroepster en presentatrice 1976 Francisco Elson Nederlands basketballer 1976 Audun Grønvold Noors freestyleskiër 1976 Kaido Külaots Estisch schaker 1976 Ali Larter Amerikaans actrice 1976 Adam Pine Australisch zwemmer 1976 Joan Veijer Nederlands motorsportcoureur 1977 Aaron Aguilera Mexicaans-Amerikaans acteur en professioneel worstelaar 1977 Gable Garenamotse Botswaans atleet 1977 Tatjana Levina Russisch atlete 1977 Vito Postiglione Italiaans autocoureur 1977 Janne Saarinen Fins voetballer 1978 Robert Heffernan Iers atleet 1978 Benjamin Raich Oostenrijks topskiër 1978 Davy Schollen Belgisch voetbaldoelman 1979 Ivo Karlović Kroatisch tennisser 1979 Marne Miesen Nederlands acteur en zanger 1979 Remco van der Schaaf Nederlands voetballer 1980 Pascal Bosschaart Nederlands voetballer 1980 Piotr Giza Pools voetballer 1980 Christian Poulsen Deens voetballer 1981 Jordi López Spaans voetballer 1981 Florent Serra Frans tennisser 1982 Thijs de Greeff Nederlands hockeyer 1982 Alberto Losada Spaans wielrenner 1982 Jelena Slesarenko Russisch atlete 1983 James Kwambai Keniaans atleet 1984 Julian Jenner Nederlands voetballer 1984 Karolína Kurková Tsjechisch model 1985 Jelena Janković Servisch tennisster 1985 Lee Kang-seok Koreaans schaatser 1986 Jakson Coelho Braziliaans voetballer 1986 Bianca Muhren Nederlands schaakster 1987 Armin Niederer Zwitsers freestyleskiër 1989 Jason Halman Nederlands honkballer 1990 Morten Nielsen Deens voetballer 1991 Jack Hawksworth Brits autocoureur 1992 Roeltje van de Sande Bakhuyzen Nederlands actrice 1993 Emmelie de Forest Deens zangeres 1994 Jake Bugg Brits singer-songwriter Overleden 460 Romanus van Condat Frans geestelijke 468 Hilarius paus van de Rooms-katholieke Kerk 1261 Hendrik III van Brabant 30 hertog van Brabant 1326 Leopold I van Habsburg 35 hertog van Oostenrijk Stiermarken 1453 Isabella van Lotharingen 53 hertogin van Lotharingen 1648 Christiaan IV van Denemarken 70 koning van Denemarken en Noorwegen 1869 Alphonse de Lamartine 78 Frans dichter en staatsman 1905 Joseph Fles 85 Nederlands oogheelkundige 1916 Henry James 72 Amerikaans romanschrijver 1925 Friedrich Ebert 54 Duits politicus 1942 Karel Doorman 52 Nederlands schout-bij-nacht 1964 Timmy Mayer 26 Amerikaans autocoureur 1976 Anton Rooskens 69 Nederlands kunstenaar 1977 Adolf Brakke 75 Surinaams politicus 1985 David Byron 38 Engels zanger oa Uriah Heep 1986 Olof Palme 59 Zweeds politicus 1997 Osvaldo Bailo 84 Italiaans wielrenner 2001 Charles Pozzi 91 Frans autocoureur 2003 Chris Brasher 75 Brits atleet en sportjournalist 2006 Owen Chamberlain 85 Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar 2006 Arno Wallaard 26 Nederlands wielrenner 2007 Alexander King 98 Brits wetenschapper en diplomaat 2007 Arthur M Schlesinger jr 89 Amerikaans geschiedkundige 2008 Max Nord 91 Nederlands dichter journalist en letterkundige 2008 Mike Smith 64 Brits zanger The Dave Clark Five 2009 Geoffrey Smith 80 Engels tuinier en televisiepresentator 2011 Annie Girardot 79 Frans actrice 2011 Peter Gomes 68 Amerikaans predikant en hoogleraar 2011 Klaas de Jong Ozn 85 Nederlands politicus 2011 Jane Russell 89 Amerikaans actrice 2011 Jan van Schijndel 83 Nederlands voetballer 2013 Theo Bos 47 Nederlands voetballer en trainer 2013 Donald Glaser 86 Amerikaans natuurkundige en neurobioloog 2013 Jean Marcel Honoré 92 Frans kardinaal en aartsbisschop 2013 Armando Trovajoli 95 Italiaans componist van filmmuziek 2013 Gerrit Vreken 90 Nederlands voetballer en oefenmeester 2014 Hugo Brandt Corstius 78 Nederlands schrijver en wetenschapper 2014 Jef Dorpmans 88 Nederlands voetbalscheidsrechter 2015 Yaşar Kemal 91 Turks schrijver Viering herdenking Finland Kalevaladag Dag van de Finse cultuur Taiwan Dag van de herdenking van de vrede; dag van de gedenken van het 228 Incident 1947 Rooms-Katholieke kalender Heilige Elisabeth van Pommeren † 1393 Heiligen Romanus van Condat † c 460 en Lupicinus van Lauconne † c 480 Zalige Antonia van Florence † 1472 Heilige Rufinus † c250 Heilige Silvana Heilige Hedwig van Polen † 1622 Zalige Auguste Chapdelain Zhao † 1856 ook op 9 juli Heilige Hilarius † 468 2 maart is de 61ste dag van het jaar 62ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 304 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1856 De vulkaan Awu op het Indonesische eiland Sangir barst uit en maakt 2806 slachtoffers De vulkaan blijf tot half maart as spugen 1933 King Kong gaat in New York in première 1998 Natascha Kampusch wordt op 10-jarige leeftijd ontvoerd door Wolfgang Priklopil 2004 Bij een zelfmoordaanslag tijdens een sjiitisch bijeenkomst in Quetta in Pakistan vallen 44 doden 2005 Noord-Nederland wordt getroffen door zware sneeuwval In Drenthe Groningen en de kop van Noord-Holland valt meer dan 20 centimeter sneeuw in Friesland tot meer dan 50 centimeter 1796 Napoleon Bonaparte wordt benoemd tot opperbevelhebber van het Franse leger in Italië 1917 Gedwongen aftreden van tsaar Nicolaas II van Rusland 1935 Koning Rama VII van Thailand treedt af ten gunste van zijn neef Rama VIII 1946 De communistische leider Hồ Chí Minh roept zichzelf uit tot president van Noord-Vietnam 1956 Marokko wordt onafhankelijk 1990 In de Roemeense stad Timişoara verschijnen 22 leden van de Securitate voor een militaire rechtbank 1990 In Lusaka wordt Nelson Mandela verkozen tot vicevoorzitter van het Afrikaans Nationaal Congres 2000 De Britse minister Jack Straw beslist dat de Chileense ex-dictator Augusto Pinochet niet kan worden uitgeleverd aan Spanje 2008 Bruno Valkeniers wordt de nieuwe voorzitter van het Vlaams Belang 1654 Paus Innocentius X creëert zeven nieuwe kardinalen 1733 Paus Clemens XII creëert één nieuwe kardinaal 1939 Kardinaal Eugenio Pacelli wordt op zijn 63ste verjaardag gekozen tot Paus Pius XII 1968 De staat Florida in de Verenigde Staten wordt een zelfstandige rooms-katholieke kerkprovincie met het Aartsbisdom Miami het Bisdom Saint Augustine en de nieuwe bisdommen Orlando en Saint Petersburg 1906 Oprichting van de Spaanse voetbalclub Deportivo La Coruña 1934 Peter Fick verbetert in New Haven het wereldrecord op de 100 meter vrije slag tot 568 Het oude record 574 stond sinds 17 februari 1924 op naam van zijn Amerikaanse landgenoot en collega-zwemmer Johnny Weissmuller 1970 Oprichting van de Venezolaanse voetbalclub Portuguesa Fútbol Club 2007 Tijdens de EK indoor atletiek in Birmingham wint de Nederlander Gregory Sedoc de gouden medaille op de 60 meter horden één honderdste seconde vóór zijn landgenoot Marcel van der Westen 1818 Ontdekking van de grafkamer van de piramide van Chefren door Giovanni Battista Belzoni 1908 Eerste driechromatische foto's van Gabriel Jonas Lippmann 1949 Kapitein James Gallagher voltooide de eerste non-stop vlucht rond de aarde 1966 Eerste niertransplantatie in Nederland Academisch ziekenhuis Leiden 1969 De supersonische Concorde maakt haar eerste vlucht 1978 De Tsjech Vladimir Remek is de eerste niet-Russische en niet-Amerikaanse ruimtevaarder 1983 Philips en Sony presenteren een nieuw digitale informatiedrager de compact disc Geboren 1459 Adrianus VI paus overleden 1523 1770 Louis Gabriel Suchet vanaf 1813 hertog van Albufera overleden 1826 1810 Leo XIII paus overleden 1903 1820 Multatuli Nederlands schrijver overleden 1887 1824 Bedřich Smetana Tsjechisch componist overleden 1884 1847 Cayetano Arellano Filipijns rechter overleden 1920 1873 Alphons Schynkel Belgisch beiaardier en componist overleden 1953 1874 Carl Schlechter Oostenrijks schaker overleden 1918 1876 Pius XII paus overleden 1958 1884 Léon Jongen Belgisch componist en organist overleden 1969 1886 Leo Geyr von Schweppenburg Duits generaal overleden 1974 1891 Tomas Confesor Filipijns politicus overleden 1951 1892 Mea Verwey Nederlands uitgeefster en letterkundige overleden 1978 1886 Vittorio Pozzo Italiaans voetballer en voetbalcoach overleden 1968 1890 Oscar Egg Zwitsers wielrenner overleden 1961 1896 Jan de Vries Nederlands atleet overleden 1939 1898 Leonard Roggeveen Nederlands onderwijzer kinderboekenschrijver en -illustrator overleden 1959 1898 Paul de Waart Nederlands journalist overleden 1970 1900 Kurt Weill Duits-Amerikaans componist overleden 1950 1902 Willem Santema Nederlands verzetsstrijder overleden 1944 1906 Jan Ankerman Nederlands hockeyer overleden 1942 1912 Ace Adams Amerikaans honkballer overleden 2006 1913 Godfried Bomans Nederlands schrijver overleden 1971 1913 Duke Nalon Amerikaans autocoureur overleden 2001 1916 Anne Vondeling Nederlands politicusoverleden 1979 1918 Jean Mesritz Nederlands verzetsstrijder overleden 1945 1919 Jennifer Jones Amerikaans actrice overleden 2009 1920 Roger Desmet Belgisch wielrenner overleden 1987 1921 Kazimierz Górski Pools voetballer en voetbalcoach overleden 2006 1922 Li Jun Chinees filmregisseur 1924 Co Westerik Nederlands schilder 1925 Robert Hanell Tsjechisch dirigent overleden 2009 1926 Bernard Agré Ivoriaans kardinaal overleden 2014 1927 Roger Walkowiak Frans wielrenner 1929 Chris Smildiger Nederlands atleet en muzikant overleden 2010 1930 John Collum Amerikaans acteur filmregisseur en scenarioschrijver 1930 Sergej Adamovitsj Kovaljov Russisch Sovjet-dissident en politicus 1930 Dominique Zardi Frans acteur overleden 2009 1931 Michail Gorbatsjov Russisch leider van de Sovjet-Unie 1931 Tom Wolfe Amerikaans journalist en schrijver 1934 Joseph Groussard Frans wielrenner 1937 Abdelaziz Bouteflika Algerijns president 1938 Ricardo Lagos Chileens jurist econoom en politicus 1938 Lawrence Payton Amerikaans tenorzanger overleden 1997 1938 Theo Voorzaat Nederlands kunstschilder 1940 Lothar de Maizière Oost-Duits politicus 1941 Bert Jacobs Nederlands voetballer en voetbalcoach overleden 1999 1942 Heinze Bakker Nederlands sportverslaggever 1942 John Irving Amerikaans schrijver 1942 Lou Reed Amerikaans zanger en liedjesschrijver overleden 2013 1942 Frans de Wit Nederlands beeldhouwer en landschapskunstenaar overleden 2004 1943 Tony Meehan Brits drummer overleden 2005 1945 Hans van Brummen Nederlands politicus 1946 Billy Preston Amerikaans musicus overleden 2006 1947 Harry Redknapp Engels voetballer en voetbalcoach 1948 Rory Gallagher Iers gitarist overleden 1995 1949 Gates McFadden Amerikaans actrice 1950 Karen Carpenter Amerikaans zangeres overleden 1983 1953 Arthie Schimmel Nederlands politicus 1954 Paulus Jansen Nederlands politicus 1955 Jouko Soini Fins voetballer 1956 Mark Evans Australisch bassist 1956 Arjen Lenstra Nederlands cryptograaf en wiskundige 1958 Ian Woosnam Welsh golfer 1959 Eduardo Rodríguez Boliviaans president 1960 Ivo Daalder Amerikaans diplomaat 1960 Olli Isoaho Fins voetballer 1960 Henri Manders Nederlands wielrenner 1960 Roald van Noort Nederlands waterpoloër 1961 Théo Malget Luxemburgs voetballer 1962 Jon Bon Jovi Amerikaans zanger en acteur 1962 Scott La Rock Amerikaans hiphop-dj overleden 1987 1962 Mike Small Engels voetballer 1962 Gabriele Tarquini Italiaans autocoureur 1964 Jaime Pizarro Chileens voetballer en voetbalcoach 1967 Alexander Vencel Slowaaks voetballer 1968 Daniel Craig Engels acteur 1969 Han ten Broeke Nederlands politicus 1970 Ciriaco Sforza Zwitsers voetballer en voetbalcoach 1970 Wibi Soerjadi Nederlands concertpianist 1971 Stefano Accorsi Italiaans acteur 1971 Željko Pavlović Kroatisch voetbaldoelman 1972 Michael Buskermolen Nederlands voetballer 1973 Max van Heeswijk Nederlands wielrenner 1974 Yo-Sam Choi Zuid-Koreaans bokser overleden 2008 1977 Chris Martin Brits musicus 1978 Bart Arens Nederlands radio-dj 1978 Heath Herring Amerikaans Mixed Martial Artist 1979 Damien Duff Iers voetballer 1981 Andrew Dawson Nederlands basketballer 1981 Bryce Dallas Howard Amerikaans actrice 1981 Aline Lahoud Libanees zangeres 1982 Pilou Asbæk Deens acteur 1982 Jillian Camarena-Williams Amerikaans atlete 1982 Kevin Kurányi Duits voetballer 1983 Igor Antón Spaans wielrenner 1984 Miguel Freitas Portugees autocoureur 1985 Robert Iler Amerikaans acteur 1985 Celina Lemmen Nederlands zwemster 1985 Patrick Makau Musyoki Keniaans atleet 1985 Luke Pritchard Brits zanger 1986 Petr Jiráček Tsjechisch voetballer 1988 Matthew Mitcham Australisch schoonspringer 1988 Geert Arend Roorda Nederlands voetballer 1989 Toby Alderweireld Belgisch voetballer 1989 Bruno Andrade Braziliaans voetballer 1989 Jean-Frédéric Chapuis Frans freestyleskiër 1989 Clara François Belgisch roeister 1989 Endri Karina Albanees gewichtheffer 1989 Abdi Nageeye Somalisch-Nederlands atleet 1990 Adderly Fong Hongkongs-Chinees autocoureur 1993 Maria Jaremtsjoek Oekraïens zangeres 1994 Uroš Đurđević Servisch voetballer 1997 Becky G Amerikaans zangeres Overleden 672 Chad van Mercia Angelsaksisch bisschop 1127 Karel de Goede ca 45 graaf van Vlaanderen 1520 Filips Wielant ca 79 Belgisch raadsheer 1730 Benedictus XIII 81 kerkvorst 1782 Sophie Philippine van Frankrijk 48 prinses van Frankrijk 1855 Nicolaas I van Rusland 58 tsaar van Rusland 1895 Berthe Morisot 54 Frans impressionistisch kunstschilder 1902 Charles Potvin 83 Belgisch filosoof 1902 Albert Rubenson 72 Zweeds componist en violist 1907 Vasili Tsinger 71 Russisch wiskundige botanicus en filosoof 1921 Alfons de Cock 71 Belgisch antropoloog en schrijver 1921 Nicolaas I 70 koning van Montenegro 1929 Georges Nélis 43 oprichter van Sabena 1930 DH Lawrence 44 Engels dichter essayist leraar literatuurcriticus toneelschrijver en vertaler 1939 Howard Carter 64 Engels archeoloog 1947 Frans Ghijsels 64 Nederlands architect en stedenbouwkundige 1954 Robert de Kerchove d'Exaerde 77 Vlaams politicus 1962 Charles-Jean de La Vallée Poussin 95 Belgisch wiskundige 1985 Michel Remue 65 Belgisch wielrenner 1991 Serge Gainsbourg 62 Frans zanger 1994 Walter Lantz 94 Amerikaans tekenfilmer 1999 Dusty Springfield 59 Brits zangeres 2001 Arie Kleijwegt 80 Nederlands journalist en presentator 2001 John Meachin 59 Canadees voetballer en voetbalscheidsrechter 2002 Curtis W Casewit 79 Duits-Amerikaans schrijver 2003 Roger Albertsen 45 Noors voetballer 2003 Hank Ballard 75 Amerikaans zanger en songwriter 2005 Richter Roegholt 79 Nederlands historicus 2006 Dries Visser 56 Nederlands voetballer 2007 Patrick De Spiegelaere 45 Belgisch fotograaf 2008 Jeff Healey 41 Canadees blues-zanger en gitarist 2008 Paul Raymond 82 Brits pornokoning 2009 Ernie Ashworth 80 Amerikaans countrymuzikant 2009 Ernst Benda 84 Duits minister 2009 Alexandre Léontieff 60 president van Frans-Polynesië 2009 Jack Schwartz 79 Amerikaans informaticus 2009 Miguel Serrano 91 Chileens schrijver en Holocaustontkenner 2009 João Bernardo Vieira 69 president van Guinee-Bissau 2010 Paul Drayton 70 Amerikaans atleet 2011 John Haines 86 Amerikaans dichter 2012 Ivo Coljé 61 Nederlands beeldhouwer 2013 Peter van Lindonk 76 Nederlands uitgever en creatief denker 2013 Hans Schnitger 97 Nederlands hockeyspeler 2015 Rense Westra 68 Nederlands acteur Viering herdenking Wereldsgebedsdag Texas Onafhankelijkheidsdag 1836 Dag van Sint Chad rooms-Katholieke kalender Zalige Karel de Goede † 1127 Graaf van Vlaanderen Heilige Agnes van Bohemen Praag † 1282 Heilige Abdalon Heilige Jovinus c † 258 Heilige Chad van York † 672 Zalige Fulco van Parijs † 1202 3 maart is de 62ste dag van het jaar 63ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 303 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1815 In Groningen wordt de studentensociëteit "Mutua Fides" geopend Dit is de oudste studentensociëteit van Nederland de sociëteit behorend bij het Groninger Studenten Corps Vindicat atque Polit 1881 De Nederlandse koning Willem III kondigt een nieuw Wetboek van Strafrecht af 1938 In Saoedi-Arabië wordt olie in de grond gevonden 1974 Turkish Airlines-vlucht 981 uitgevoerd met een Douglas DC-10 stort neer bij Parijs alle 346 inzittenden komen om 1980 In Amsterdam wordt met tanks de barricade van krakers in de Vondelstraat doorbroken 2012 Bij een botsing tussen twee treinen in Zuid-Polen nabij Szczekociny ten noorden van Krakau vallen zestien doden en 58 gewonden 1875 In Parijs gaat Bizets opera Carmen in première Het publiek is gechoqueerd en jouwt Bizet uit 1904 Keizer Wilhelm II van Duitsland wordt de eerste persoon die een politieke opname maakt met behulp van Thomas Edisons cilinder 1955 Elvis Presley verschijnt voor het eerst op de Amerikaanse televisie 1957 Corry Brokken wint het Eurovisiesongfestival met het liedje Net als toen 1990 Carole Gist 20 is de allereerste zwarte Miss USA 1991 Een amateurvideo legt het in elkaar slaan vast van Rodney King door politie-officieren van Los Angeles 2012 Eerste Nederlandse Apple Store wordt geopend aan het Leidseplein in Amsterdam 1857 Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk verklaren de oorlog aan China Tweede Opiumoorlog 1878 Bulgarije herneemt zijn onafhankelijkheid van het Ottomaanse Rijk 1918 Vrede van Brest-Litovsk wordt ondertekend einde aan het oostfront van de Eerste Wereldoorlog 1943 173 mensen komen om in het gedrang om een veiligheidsbunker in te komen in het Bethnal Green metrostation in Londen 1945 De Britten bombarderen abusievelijk de Haagse woonwijk Bezuidenhout zie Bombardement op het Bezuidenhout 473 Gundobad magister militum verklaart Glycerius tot keizer van het West-Romeinse Rijk Hij is slechts een stroman en regeert gezamenlijk met Gundobad 1845 Florida wordt toegelaten als de 27ste staat van de VS 1931 De Verenigde Staten adopteren "The Star-Spangled Banner" als het nationale volkslied 1939 In Bombay begint Mahatma Gandhi te vasten in een protest tegen de autocratische regering van India 1961 Hassan II wordt koning van Marokko 1978 Premier Ian Smith sluit een akkoord met drie gematigde nationalistische bewegingen over de overgang naar een zwart meerderheidsbewind in Rhodesië per eind 1978 2010 Gemeenteraadsverkiezingen in Nederland 1431 Eugenius IV wordt Paus 1533 Paus Clemens VII creëert één nieuwe kardinaal 1577 Paus Gregorius XIII creëert één nieuwe kardinaal de latere landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden aartshertog Albrecht van Oostenrijk 1599 Paus Clemens VIII creëert dertien nieuwe kardinalen onder wie de in 1930 heilig verklaarde Italiaanse jezuïet Robertus Bellarminus 1878 Kroning van Paus Leo XIII in Rome 1925 Benoeming van Angelo Roncalli tot apostolisch visitator in Bulgarije 2001 Ontslag van de Australische kardinaal Edward Idris Cassidy als president van de Pauselijke Raad ter bevordering van de Eenheid van de Christenen en benoeming van de Duitse kardinaal Walter Kasper tot zijn opvolger 1980 John McEnroe lost Björn Borg na 34 weken af als nummer één op de wereldranglijst der tennisprofessionals maar de Amerikaan moet die positie al na drie weken weer afstaan aan de Zweed 2007 Ireen Wüst wint in Calgary de Wereldbeker schaatsen 2006-2007 op de 1500 meter dames Sven Kramer wint de 5000 m en vestigt een nieuw wereldrecord 2010 Recordinternational Ahmed Hassan speelt in Londen tegen Engeland zijn 173ste en laatste interland voor het Egyptisch voetbalelftal 1910 In New York wordt de Rockefeller Foundation tot bevordering van de wetenschap opgericht 1915 Oprichting van de National Advisory Committee for Aeronautics NACA de voorganger van de NASA 1935 Willem Kloos ontvangt een eredoctoraat aan de Universiteit van Amsterdam 1972 Lancering van Pioneer 10 het eerste ruimtetuig dat langs Jupiter vliegt en als eerste het zonnestelsel zal verlaten 2012 Oppositie van de planeet Mars Geboren 1455 Koning Johan II van Portugal overleden 1495 1455 Ascanio Maria Sforza Italiaans kardinaal overleden 1505 1500 Reginald Pole Engels kardinaal en humanistisch geleerde overleden 1558 1589 Gisbertus Voetius Nederlands theoloog overleden 1676 1600 Robert Roberthin Duits dichter overleden 1648 1606 Edmund Waller Engels dichter overleden 1687 1628 Cornelis Speelman Nederlands gouverneur-generaal van Nederlands-Indië overleden 1684 1631 Esaias Boursse Nederlands kunstschilder overleden 1672 1709 Andreas Sigismund Marggraf Duits chemicus overleden 1782 1803 Pieter Lodewijk de Lom de Berg Nederlands politicus en burgemeester overleden 1873 1805 Jonas Furrer Zwitsers politicus eerste president van de Zwitserse Confederatie overleden 1861 1815 Nicolaas Kamperdijk Nederlands architect overleden 1887 1819 Gustave de Molinari Belgisch econoom overleden 1912 1831 George Pullman Amerikaans uitvinder en industrieel overleden 1897 1840 Tjeerd van der Zee Nederlands burgemeester overleden 1916 1845 Georg Cantor Duits wiskundige overleden 1918 1847 Alexander Graham Bell Schots uitvinder overleden 1922 1854 Juliusz Zarębski Pools-Oekraïens componist en pianist overleden 1885 1858 Cornelis Johannes Kieviet Nederlands kinderboekenschrijver overleden 1931 1866 Marie Adolphine heilig verklaarde Rooms-Katholiek zuster overleden 1900 1868 Emile Alain Frans filosoof journalist en leraar overleden 1951 1869 Henry Wood Brits componist en dirigent overleden 1944 1871 Maurice Garin Frans wielrenner overleden 1957 1874 Karl Scharfenberg Duits spoorwegingenieur overleden 1938 1874 Reinier de Vries Nederlands kunstenaar overleden 1953 1880 Piet Soudijn Nederlands atleet overleden 1946 1882 Ion Mihalache Roemeens politicus overleden 1963 1893 Karel Lotsy Nederlands sportbestuurder overleden 1959 1893 Beatrice Wood Amerikaans kunstenares overleden 1998 1894 Paz Marquez-Benitez Filipijns schrijfster overleden 1983 1901 Claude Choules Brits oorlogsveteraan uit de Eerste Wereldoorlog overleden 2011 1904 Frans Muriloff Nederlands radioproducer overleden 1999 1905 Marie Glory Frans actrice overleden 2009 1908 Constant Joacim Belgisch voetballer overleden 1979 1911 Jean Harlow Amerikaans actrice overleden 1937 1914 Agaath Doorgeest Nederlands atlete overleden 1991 1914 Asger Jorn Deens kunstschilder overleden 1973 1916 Paul Halmos Hongaars-Amerikaans wiskundige en statisticus overleden 2006 1918 Arthur Kornberg Amerikaans biochemicus overleden 2007 1918 Arnold Newman Amerikaans fotograaf overleden 2006 1918 Frans Poptie Nederlands jazzviolist overleden 2010 1920 James Doohan Canadees acteur overleden 2005 1922 Nándor Hidegkuti Hongaars voetballer overleden 2002 1922 René Mertens Belgisch wielrenner overleden 2014 1922 Rudi Strittich Oostenrijks voetballer overleden 2010 1923 Doc Watson Amerikaans gitarist en zanger overleden 2012 1925 Joe Sentieri Italiaans zanger en acteur overleden 2007 1926 Lys Assia Zwitsers zangeres 1928 Joe Conley Amerikaans acteur overleden 2013 1928 Pierre Michelot Frans jazz bassist overleden 2005 1931 Piet Bambergen Nederlands komiek en acteur overleden 1996 1934 Paul van Gorcum Nederlands acteur en regisseur 1934 Tom Pauka Nederlands radio-maker 1935 Michael Walzer Amerikaans politicoloog en filosoof 1935 Zjeljoe Zjelev Bulgaars politicus overleden 2015 1936 Ibrahim Hussein Maleisisch kunstenaar overleden 2009 1937 Bobby Driscoll Amerikaans acteur en kindster overleden 1968 1938 Jan van Amerongen Nederlands componist 1941 Salvador Sadurní Spaans voetballer 1941 John Thomas Amerikaans atleet overleden 2013 1942 Dorus van der Linden Nederlands decorontwerper 1943 Marc Dex Vlaams zanger 1944 Rita Hovink Nederlands zangeres overleden 1979 1946 Charles Asati Keniaans atleet 1946 Kick van der Vall Nederlands voetballer 1946 John Virgo Engels snookerspeler 1947 John Chataway Canadees politicus overleden 2004 1947 Otto Stuppacher Oostenrijks autocoureur overleden 2001 1947 Oscar Tabárez Uruguayaans voetballer en voetbalcoach 1947 Jennifer Warnes Amerikaans zangeres 1948 Max Allan Collins Amerikaans schrijver 1948 Snowy White Brits gitarist 1949 Elijah Harper Canadees politicus 1949 James Voss Amerikaans astronaut 1950 Laura Ziskin Amerikaans filmproducent 1951 Johnny Jackson Amerikaans drummer overleden 2006 1953 Rudy Fernandez Filipijns acteur overleden 2008 1953 Zico Braziliaans voetballer en voetbalcoach 1956 Zbigniew Boniek Pools voetballer 1956 Gunter Pauli Belgisch ondernemer en schrijver 1957 Thom Hoffman Nederlands acteur en fotograaf 1958 Miranda Richardson Brits actrice 1958 Theo Verbruggen Nederlands journalist 1960 Vilija Blinkevičiūtė Litouws politica 1960 Tosca Niterink Nederlands actrice 1961 Didier Falise Belgisch atleet 1961 Anita Hegerland Noors zangeres 1961 Vjatsjeslav Ivanenko Sovjet-Russisch snelwandelaar 1961 Perry McCarthy Brits autocoureur 1961 Fatima Whitbread Brits atlete 1962 Jackie Joyner-Kersee Amerikaans atlete 1963 Martín Fiz Spaans atleet 1964 Laura Harring Mexicaans-Amerikaans actrice 1966 Sonny Kertoidjojo Surinaams politicus 1966 Tone-Lōc Amerikaans muzikant 1967 Claudio Arbiza Uruguayaans voetballer 1967 Naser Orić Bosnisch militair 1967 Hans Teeuwen Nederlands cabaretier zanger acteur en regisseur 1968 Caroline Alexander Brits mountainbikester en wielrenster 1968 Aitor Garmendia Spaans wielrenner 1969 Hans De Clercq Belgisch wielrenner 1969 Fred Schonewille Nederlands politicus 1969 Simon Whitlock Australisch darter 1970 Simon Biwott Keniaans atleet 1970 Julie Bowen Amerikaans actrice 1970 Gabriel Cedrés Uruguayaans voetballer 1970 Chris Peers Belgisch wielrenner 1971 Lothar Leder Duits triatleet 1971 Charlie Brooker Engels criticus en televisiemaker 1972 Darren Anderton Engels voetballer 1972 Peter O'Leary Nieuw-Zeelands voetbalscheidsrechter 1972 Christian Oliver Duits-Amerikaans acteur 1972 Marko Tuomela Fins voetballer 1972 Yasmine Vlaams zangeres overleden 2009 1973 Romāns Vainšteins Lets wielrenner 1974 David Faustino Amerikaans acteur en zanger 1974 Tomáš Kraus Tsjechisch freestyleskiër 1974 Dani Sánchez Spaans biljarter 1975 David Blanco Spaans wielrenner 1976 Keit Pentus-Rosimannus Estisch politica 1976 Joos Valgaeren Belgisch voetballer 1977 Ronan Keating Brits zanger 1977 César Martín Spaans voetballer 1977 Bert Vermeir Belgisch spring- en dressuurruiter 1979 Radoslav Rogina Kroatisch wielrenner 1980 Danilo Grujić Servisch voetbalscheidsrechter 1981 Lil' Flip Amerikaans rapper 1981 Sugar Jackson Belgisch bokser 1982 Jessica Biel Amerikaans actrice 1983 Kelly Key Braziliaans zangeres 1983 Cyril Lemoine Frans wielrenner 1983 Sarah Poewe Zuid-Afrikaans-Duits zwemster 1984 Javier Arizmendi Spaans voetballer 1985 Quiarol Arzú Hondurees voetballer 1985 Steven Cozza Amerikaans wielrenner 1985 David Davies Brits zwemmer 1985 Nicolas Hartmann Frans wielrenner 1985 Maren Haugli Noors schaatsster 1986 Stacie Orrico Amerikaans zangeres 1986 Edwin Cheruiyot Soi Keniaans atleet 1986 Mehmet Topal Turks voetballer 1986 Margriet Zwanenburg Nederlands zwemster 1988 Rens van Eijden Nederlands voetballer 1988 Jan-Arie van der Heijden Nederlands voetballer 1988 Rafael Muñoz Spaans zwemmer 1988 Ezinne Okparaebo Noors atlete 1989 Erwin Mulder Nederlands voetbaldoelman 1992 Maya Harrisson Braziliaans alpineskiester 1992 Tarik Moukrime Belgisch atleet 1995 Dzifa Kusenuh Nederlands actrice Overleden 1503 Johan Frederik I van Saksen 50 Keurvorst van Saksen en Hertog van Saksen 1578 Sebastiano Veniero 82 Doge van Venetië 1644 Goeroe Hargobind 48 zesde goeroe van het sikhisme 1703 Robert Hooke 67 Brits astronoom 1706 Johann Pachelbel 52 Duits barok organist en componist 1707 Aurangzeb 88 heerser van het Mughalrijk 1711 Karel van Hessen-Wanfried 61 Duits edelman 1768 Nicola Porpora 81 Italiaans componist 1780 Joseph Highmore 87 Engels kunstschilder 1792 Robert Adam 63 Schots architect 1842 Hendrik Copijn 80 Nederlands tuinarchitect 1851 James Richardson 45 Brits ontdekkingsreiziger 1855 Copley Fielding 67 Engels kunstschilder 1901 Joseph Callaerts 70 Belgisch componist 1903 František Ladislav Rieger 84 Tsjechisch publicist en nationalistisch politicus 1916 George Huntington 65 Amerikaans huisarts 1921 Pierre Cuypers 93 Nederlands architect 1928 Jan Toorop 69 Nederlands schilder 1929 Octave Van Rysselberghe 73 Vlaams-Belgisch architect 1930 Willem Sprenger 74 Nederlands architect 1932 Eugen d'Albert 67 Schots-Duits pianist en componist 1941 Ernst Cahn 51 Nederlands verzetsstrijder 1942 Ernst Bernheim 92 Duits mediëvist 1942 Jozef De Bruycker 50 Belgisch architect en politicus 1945 JH Speenhoff 75 Nederlands kleinkunstenaar 1955 George Buff 80 Nederlands atleet 1956 Ernst Loof 48 Duits autocoureur 1963 Henri Boot 86 Nederlands kunstschilder 1965 Koning Faroek van Egypte 45 1966 Alfonso Castaldo 75 Italiaans kardinaal-aartsbisschop van Napels 1983 Hergé 75 Belgisch striptekenaar 1983 Cees Schelfhout 64 Nederlands politicus 1987 Danny Kaye 69 Amerikaans acteur zanger en komiek 1988 Lois Wilson 93 Amerikaans actrice 1988 Sewall Wright 98 Amerikaans geneticus en evolutiebioloog 1990 Gérard Blitz 78 Belgisch stichter van Club Med 1990 Frans Goedhart 86 Nederlands politicus verzetsstrijder en journalist 1991 Clara Eggink 84 Nederlands dichteres en prozaschrijfster 1992 Lella Lombardi 50 Italiaans autocoureur 1993 Albert Sabin 86 Amerikaans medicus 1994 Maurits Van Haegendoren 90 Belgisch politicus 2001 Gabriël Lisette 81 Tsjadisch politicus 2001 Ruhi Sarıalp 76 Turks atleet 2003 Horst Buchholz 69 Duits acteur 2005 Rinus Michels 77 Nederlands voetballer en voetbaltrainer 2007 Osvaldo Cavandoli 87 Italiaans cartoonist 2007 Jozef Schils 75 Belgisch wielrenner 2008 Annemarie Renger 89 Duits politica 2008 Norman Smith 85 Brits muziekproducer en zanger 2008 Giuseppe di Stefano 86 Italiaans operatenor 2008 Suzie 61 Nederlands-Zweeds zangeres en circusartieste 2009 Luis Mena Arroyo 88 Mexicaans aartsbisschop 2009 Sydney Earle Chaplin 82 Amerikaans acteur 2009 Sebastian Faisst 20 Duits handballer 2009 Flemming Flindt 72 Deens balletdanser 2009 Viktor Gjika 71 Albanees filmregisseur 2009 Kazimierz Hoffman 80 Pools dichter 2009 Johanna König 87 Duits actrice 2009 Åke Lindman 81 Fins acteur en regisseur 2009 Jan Vladislav 86 Tsjechisch dissident schrijver 2011 Irena Kwiatkowska 98 Pools actrice 2013 Luis Cubilla 72 Uruguayaans voetballer 2013 Rik De Saedeleer 89 Belgisch voetbalcommentator en sportjournalist 2013 Müslüm Gürses 59 Turks zanger en acteur 2013 Bobby Rogers 73 Amerikaans soulzanger en songwriter 2013 Tony Ronald 71 Nederlands zanger 2014 Christine Buchegger 71 Oostenrijks actrice 2014 Mat van Hensbergen 75 Nederlands programmamaker cameraman en acteur 2014 Valère Mekeirel 88 Belgisch wielrenner Viering herdenking Hinamatsuri Japanse feestdag voor meisjes Nationale feestdag van Bulgarije Rooms-katholieke kalender Heilige Kunegonde van Luxemburg † 1040 Heilige Gheerwijn † 1075 Heiligen Marijn en Asteer † c 262 Heilige Nicasia Heilige Catharina Drexel † 1955 Zalige Fredericus van Hallum † 1175 Gedachtenis in Bisdom Groningen Heilige Alexandra van Alexandrië † c 311 4 maart is de 63ste dag van het jaar 64ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 302 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1493 Christoffel Columbus bereikte Lissabon na zijn eerste reis 1970 De Eurydice een Franse onderzeeboot lijdt schipbreuk in de Middellandse Zee 57 opvarenden vinden daarbij de dood 1977 Een aardbeving in Zuid- en Oost-Europa kost meer dan 1500 mensen het leven zie aardbeving Roemenië 1977 1983 De AEX gaat van start met een koers van 100 punten 1877 Pjotr Iljitsj Tsjaikovski's ballet Zwanenmeer heeft zijn eerste uitvoering 1881 Een studie in rood het eerste Sherlock Holmes verhaal begint 1966 John Lennon zegt "We The Beatles are more popular than Jesus" een uitspraak die later veel stof doet opwaaien in de VS 1975 Charlie Chaplin wordt geridderd door koningin Elizabeth II van Engeland 1975 De Stichting Nipkow wordt opgericht zie Zilveren Nipkowschijf 1590 Inname van Breda door prins Maurits in de Tachtigjarige Oorlog Zie Turfschip van Breda 1665 Begin van de Tweede oorlog tussen Nederland en Engeland 1941 Groot-Brittannië start Operatie Claymore in de Tweede Wereldoorlog 51 Nero de latere Romeinse keizer krijgt de titel van princeps iuventutis 852 De Kroatische hertog Trpimir I stelde een statuut op een document waarin voor het eerst schriftelijk naar de naam Kroatië wordt verwezen 1152 Frederik Barbarossa wordt gekozen tot koning der Duitsers 1461 Koning Hendrik VI van Engeland wordt afgezet 1681 William Penn krijgt van koning Karel II van Engeland het recht een kolonie in Amerika te stichten het huidige Pennsylvania 1791 Vermont wordt toegelaten als 14e staat in de VS Het is de eerste staat na de 13 oorspronkelijke staten die bij de VS wordt toegevoegd 1793 George Washington wordt beëdigd voor een tweede termijn als 1e president van de Verenigde Staten 1797 John Adams wordt beëdigd als 2e president van de Verenigde Staten 1801 Thomas Jefferson wordt beëdigd als 3e president van de Verenigde Staten 1805 Thomas Jefferson wordt beëdigd voor een tweede termijn als 3de president van de Verenigde Staten 1809 James Madison wordt beëdigd als 4de president van de Verenigde Staten 1813 James Madison wordt beëdigd voor een tweede termijn als 4e president van de Verenigde Staten 1817 James Monroe wordt beëdigd als 5e president van de Verenigde Staten 1825 John Quincy Adams wordt beëdigd als 6e president van de Verenigde Staten 1829 Andrew Jackson wordt beëdigd als 7e president van de Verenigde Staten 1833 Andrew Jackson wordt beëdigd voor een tweede termijn als 7e president van de Verenigde Staten 1837 Martin Van Buren wordt beëdigd als 8e president van de Verenigde Staten 1841 William Henry Harrison wordt beëdigd als 9e president van de Verenigde Staten 1845 James Knox Polk wordt beëdigd als 11e president van de Verenigde Staten 1849 Er wordt gezegd dat David Rice Atchison voor 1 dag president is geweest van de Verenigde Staten 1853 Franklin Pierce wordt beëdigd als 14e president van de Verenigde Staten 1857 James Buchanan wordt beëdigd als 15e president van de Verenigde Staten 1857 De eerste vakbond in België de Gentse "Broederlijke Maatschappij der Wevers" wordt opgericht 1861 Abraham Lincoln wordt beëdigd als 16e president van de Verenigde Staten 1861 De "Stars and Bars" wordt aangenomen als de vlag van de Geconfedereerde Staten van Amerika 1865 Abraham Lincoln wordt beëdigd voor een tweede termijn als president van de Verenigde Staten 1869 Ulysses S Grant wordt beëdigd als 18e president van de Verenigde Staten 1873 Ulysses S Grant wordt beëdigd voor een tweede termijn als president van de Verenigde Staten 1877 Rutherford B Hayes wordt beëdigd als 19e president van de Verenigde Staten 1881 James Garfield wordt beëdigd als 20e president van de Verenigde Staten 1885 Grover Cleveland wordt beëdigd als 22e president van de Verenigde Staten 1889 Benjamin Harrison wordt beëdigd als 23e president van de Verenigde Staten 1893 Grover Cleveland zelfde als hierboven wordt beëdigd als 24e president van de Verenigde Staten 1897 William McKinley wordt beëdigd als 25e president van de Verenigde Staten 1901 William McKinley wordt beëdigd voor een tweede termijn als president van de Verenigde Staten 1905 Theodore Roosevelt wordt her-beëdigd als 26e president van de Verenigde Staten 1909 William Howard Taft wordt beëdigd als 27e president van de Verenigde Staten 1913 Woodrow Wilson wordt beëdigd als 28e president van de Verenigde Staten 1921 Warren G Harding wordt beëdigd als 29e president van de Verenigde Staten 1925 Calvin Coolidge wordt herbeëdigd als 30e president van de Verenigde Staten de eerste ceremonie die op de radio te horen is 1929 Herbert Hoover wordt beëdigd als 31e president van de Verenigde Staten 1933 Franklin Delano Roosevelt wordt beëdigd als 32e president van de Verenigde Staten In zijn acceptatie verwijst hij naar de Grote Depressie met zijn "We have nothing to fear but fear itself" toespraak 1990 De hervormingsgezinde kandidaten halen de beste resultaten bij verkiezingen in de Sovjetrepublieken Rusland Wit-Rusland en Oekraïne 2009 Het studiebureau Arup SUM besluit dat de Oosterweelverbinding onvoldoende scoort als mobiliteitsproject en financieel niet rendabel is 1457 Unitas Fratrum gesticht in Tsjechië in het dorpje Kunwald- Unitas Fratrum is de officiële naam van de Evangelische Hernhutter Broedergemeente 1853 Herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland door heroprichting van het aartsbisdom Utrecht het bisdom 's-Hertogenbosch het bisdom Haarlem en het bisdom Roermond 1878 Herstel van de Rooms-katholieke bisschoppelijke hiërarchie in Schotland door oprichting van het aartsbisdom Saint Andrews en Edinburgh met vier bisdommen en het aartsbisdom Glasgow zonder suffragaan-bisdommen 1941 Het Argentijns voetbalelftal wint voor de zesde keer de Copa América door in de slotwedstrijd met 1-0 te winnen van Chili 1946 Oprichting van de Duitse voetbalclub FC Erzgebirge Aue 1877 Emile Berliner vindt de microfoon uit 1954 Peter Bent Brigham Hospital in Boston geeft aan de eerste succesvolle niertransplantatie te hebben gedaan 1977 In Los Alamos wordt de eerste Cray-1-supercomputer in gebruik genomen 2009 De Amerikaanse ruimtesonde Cassini ontdekt een kleine maan in één van de buitenste ringen van Saturnus Geboren 1188 Blanca van Castilië als echtgenote van Lodewijk VIII koningin van Frankrijk overleden 1252 1394 Hendrik de Zeevaarder overleden 1460 1623 Jacob van der Does Nederlands kunstschilder overleden 1673 1659 Pierre Lepautre Frans beeldhouwer overleden 1744 1678 Antonio Vivaldi Italiaans componist overleden 1741 1847 Domenico Ferrata Italiaans nuntius in België en kardinaal-staatssecretaris overleden 1914 1877 Pavel Bermondt-Avalov Russisch krijgsheer overleden 1974 1879 Josip Murn Sloveens dichter overleden 1901 1889 Pearl White Amerikaans actrice overleden 1938 1896 Lucia Lauria Vigna Italiaanse bij overlijden oudste inwoner van Europa overleden 2009 1898 Hans Krebs Duits generaal overleden 1945 1900 Désiré Bastin Belgisch voetballer overleden 1971 1903 Luis Carrero Blanco Spaans staatsman overleden 1973 1903 Henri Thesingh Nederlands atleet overleden 1982 1904 Joseph Schmidt Roemeens zanger overleden 1942 1906 Charles Walgreen jr Amerikaans ondernemer overleden 2007 1911 Carl Forberg Amerikaans autocoureur overleden 2000 1912 Afro Basaldella Italiaans kunstschilder overleden 1976 1912 Edgar Tafel Amerikaans architect overleden 2011 1916 Hans Eysenck Brits psycholoog overleden 1997 1917 Piet Bromberg Nederlands hockeyer en hockeycoach overleden 2001 1918 José Maria Larrauri Lafuente Spaans bisschop overleden 2008 1918 Margaret Osborne duPont Amerikaans tennisspeelster overleden 2012 1921 Kaljo Raid Estisch-Canadees componist overleden 2005 1922 Xenia Stad-de Jong Nederlands atlete overleden 2012 1923 Sir Patrick Moore Brits astronoom en televisiepresentator overleden 2012 1923 Kurt Schubert Oostenrijks hebraïcus en judaïst overleden 2007 1925 Paul Mauriat Frans orkestleider overleden 2006 1926 Jaap Valken Nederlands hoofdcommissaris van de Amsterdamse politie 1927 Gertie Evenhuis Nederlands jeugdboekenschrijfster overleden 2005 1928 Alan Sillitoe Brits schrijver overleden 2010 1929 Bernardo Ashetu Surinaams dichter overleden 1982 1929 Bernard Haitink Nederlands dirigent 1929 Komal Kothari Indiaas onderzoeker in folklore en etnomusicologie overleden 2004 1931 Kenneth Cooper Amerikaans uitvinder van de coopertest en aerobics 1932 Ryszard Kapuściński Pools journalist schrijver en dichter overleden 2007 1932 Miriam Makeba Zuid-Afrikaans zangeres overleden 2008 1932 Hessel Rienks Nederlands politicus 1933 Nino Vaccarella Italiaans autocoureur 1934 Laila Halme Fins zangeres 1934 Barbara McNair Amerikaans zangeres overleden 2007 1934 Janez Strnad Sloveens natuurkundige 1935 Bent Larsen Deens schaker overleden 2010 1935 Kazimierz Paździor Pools bokser overleden 2010 1936 Jim Clark Brits autocoureur overleden 1968 1939 Rob Out Nederlands omroepdirecteur radio-dj en zanger overleden 2003 1940 Ida Bons Nederlands actrice 1941 Ab Fafié Nederlands voetballer en voetbaltrainer overleden 2012 1941 Haydee Yorac Filipijns jurist en topfunctionaris overleden 2005 1941 Adrian Lyne Brits regisseur 1944 Bobby Womack Amerikaans zanger overleden 2014 1947 David Franzoni Amerikaans scenarioschrijver en filmproducent 1948 Shakin' Stevens Brits zanger 1949 Volodymyr Ivasjoek Oekraïens dichter en componist overleden 1979 1950 Martin Venix Nederlands wielrenner 1951 Kenny Dalglish Schots voetballer en voetbalmanager 1951 Chris Rea Brits zanger 1951 Henk Rommy Nederlands misdadiger "de Zwarte Cobra" 1952 Ronn Moss Amerikaans acteur 1953 Paweł Janas Pools voetballer en voetbalcoach 1953 Kay Lenz Amerikaans actrice 1954 Catherine O'Hara Canadees-Amerikaans actrice 1954 Willie Thorne Engels snookerspeler 1955 Dominique Pinon Frans acteur 1958 Wouly de Bie Nederlands waterpoloër 1958 Melis van de Groep Nederlands politicus 1958 Patricia Heaton Amerikaans actrice 1959 Peter Rijsenbrij Nederlands radio-dj radiopresentator en programmamaker 1961 René Klaassen Nederlands hockeyer 1963 Paul Krumpe Amerikaans voetballer 1963 Jason Newsted Amerikaans bassist 1964 Thomas Rentmeister Duits kunstenaar 1965 Khaled Hosseini Afghaans-Amerikaans schrijver en arts 1965 Viktor Shapovalov Russisch autocoureur 1966 Emese Hunyady Oostenrijks-Hongaars schaatsster 1967 Isabelle Simonis Belgisch politica 1967 Kubilay Türkyilmaz Zwitsers voetballer 1968 Patsy Kensit Brits actrice 1968 Johan Nijenhuis Nederlands filmregisseur en -producent 1969 Pierluigi Casiraghi Italiaans voetballer 1969 Stina Nordenstam Zweeds singer-songwriter 1970 Andy De Smet Belgisch wielrenner 1970 Edward Gal Nederlands dressuurruiter 1971 Paul Vlaar Nederlands priester 1972 Jos Verstappen Nederlands autocoureur 1973 Sabine Uitslag Nederlands politica 1973 Len Wiseman Amerikaans filmregisseur en -scriptschrijver 1974 Gabriel Contino artiestennaam Gabriel o Pensador Braziliaans rapper 1974 Karol Kučera Slowaaks tennisser 1974 Ariel Ortega Argentijns voetballer 1975 Kirsten Bolm Duits atlete 1975 Myrna Veenstra Nederlands hockeyster 1976 Regi Penxten Vlaams muzikant 1976 Robin Rienstra Nederlands acteur 1977 Ana Guevara Mexicaans atlete 1977 Laura Jansen Nederlands-Amerikaans zangeres 1978 Patrick Beljaards Nederlands honkballer 1979 Geoff Huegill Australisch zwemmer 1980 Omar Bravo Mexicaans voetballer 1982 Landon Donovan Amerikaans voetballer 1982 Sander Swart Nederlands acteur 1984 Marin Čolak Kroatisch autocoureur 1985 Felicity Galvez Australisch zwemster 1985 Hrvoje Čale Kroatisch voetballer 1986 Alexis Bœuf Frans biatleet en langlaufer 1986 Margo Harshman Amerikaans actrice 1986 Tom De Mul Belgisch voetballer 1987 Marina Gilardoni Zwitsers skeletonster 1987 Leroy Resodihardjo Nederlands voetballer 1988 Sophia Ralli Grieks alpineskiester 1989 Erin Heatherton Amerikaans topmodel 1990 Andrea Bowen Amerikaans actrice 1990 Arianna Vanderpool-Wallace Bahamaans zwemster 1993 Jenna Boyd Amerikaans actrice Overleden 561 Pelagius I paus van Rome 1526 Hans Judenkönig ±75 Duits-Oostenrijks componist en luitspeler 1615 Hans von Aachen ±63 Duits schilder 1832 Jean-François Champollion 42 Frans taalkundige 1836 Mathieu Kessels 51 Nederlands beeldhouwer 1852 Nikolaj Gogol 42 Russisch-Oekraïens schrijver 1900 Gerrit de Vries 82 Nederlands politicus 1916 Franz Marc 36 Duits schilder 1938 George Foster Peabody 85 Amerikaans ondernemer en filantroop 1939 Willie Nolan 41 Iers golfer 1948 Antonin Artaud 51 Frans toneelschrijver en acteur 1963 Édouard Belin 86 Frans uitvinder 1963 William Carlos Williams 79 Amerikaans schrijver 1967 Mohammed Mossadeq 84 Iraans politicus 1968 August Schotte 84 Nederlands atleet 1972 Nico Vijlbrief 82 Nederlands politicus 1974 Bill Aston 73 Brits autocoureur 1980 Johannes Martin Bijvoet 88 Nederlands chemicus 1984 Oleg Antonov 78 Sovjet-vliegtuigbouwer 1986 Alphons Gaalman 72 Nederlands organist pianist componist en dirigent 1986 Henri Knap 75 Nederlands journalist 1986 Richard Manuel 42 Canadees pianist zanger en componist 1994 John Candy 43 Canadees komiek en acteur 1994 Guus Verstraete sr 79 Nederlands acteur en regisseur 1999 Karel van het Reve 77 Nederlands schrijver 2002 Velibor Vasović 62 Joegoslavisch voetballer 2003 Dzjaba Ioseliani 75 Georgisch politicus 2004 Walter Gómez 76 Uruguayaans voetballer 2006 Jef van Tuerenhout 79 Belgisch kunstenaar 2007 Willy Hofman 91 Nederlands theaterproducent 2007 Samuël Metiarij 89 Nederlands predikant van Zuid-Molukse afkomst 2008 Gary Gygax 69 Amerikaans spellenontwerper 2009 Joseph Bloch 91 Amerikaans pianist 2009 John Cephas 78 Amerikaans bluesgitarist 2009 Patricia De Martelaere 51 Vlaams schrijfster en filosofe 2009 Horton Foote 92 Amerikaans toneel- en scenarioschrijver 2009 Salvatore Samperi 64 Italiaans filmregisseur 2009 Rudolf Sitte 86 Duits beeldhouwer 2009 Karl-Heinrich Trageser 77 Duits politicus 2009 Triztán Vindtorn 66 Noors dichter 2011 Krishna Prasad Bhattarai 86 Nepalees eerste minister 2011 Charles Jarrott 83 Engels filmregisseur 2011 Simon van der Meer 85 Nederlands fysicus en Nobelprijswinnaar 2011 Johnny Preston 71 Amerikaans rock-'n-rollzanger 2011 Michail Simonov 81 Russisch vliegtuigontwerper 2013 Seki Matsunaga 84 Japans voetballer 2014 Lieuwe Visser 73 Nederlands bariton operazanger en zangpedagoog Viering herdenking Chinees Lantaarnfeest in bijna geheel Azië 2007 afsluiting van de nieuwjaarsperiode Rooms-katholieke kalender Heilige Casimir van Polen † 1484 Vrije Gedachtenis Heilige Efrem † 4e eeuw Heilige Humbertus † 1189 Heilige Paus Lucius I † 254 Zalige Giovanni Farina † 1888 Zalige Placide Viel † 1877 5 maart is de 64ste dag van het jaar 65ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 301 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 2003 16 personen waaronder de dader vinden de dood bij een zelfmoordaanslag op een autobus in Haifa 1966 Een BOAC Boeing 707 jet stort neer op de berg Fuji Japan 124 mensen komen om 363 Keizer Julianus Apostata vertrekt uit Antiochië met een Romeins expeditieleger 90000 man en steekt bij Hierapolis met een pontonbrug de Eufraat over Zijn neef Procopius valt met een tweede legermacht 30000 man Armenië binnen 1824 Eerste Birma-oorlog Het Verenigd Koninkrijk verklaart officieel de oorlog aan Birma 1940 Jozef Stalin ondertekent het bevel om duizenden Poolse krijgsgevangenen om te brengen Bloedbad van Katyn 1821 James Monroe wordt beëdigd voor een tweede termijn als 5e President van de Verenigde Staten 1827 Rusland verkrijgt Balkarië zijn eerste bezitting in de Kaukasus 1849 Zachary Taylor wordt beëdigd als 12e President van de Verenigde Staten 1877 Rutherford B Hayes wordt beëdigd als 19e President van de Verenigde Staten 1917 Woodrow Wilson wordt beëdigd voor een tweede termijn als President van de Verenigde Staten 1918 De Sovjet-Unie verschuift de hoofdstad van Petrograd naar Moskou 1931 Daniel Salamanca Urey wordt president van Bolivia 1931 Sir Oswald Mosley richt in Londen een fascistische partij op; de latere British Union of Fascists 1946 Winston Churchill noemt het IJzeren Gordijn in zijn speech in het Westminster College in Fulton Missouri Dit wordt gezien als het begin van de Koude Oorlog 1962 Nieuwspoort opgericht met als doel een ontmoetingsplaats voor informatie uitwisseling en nieuwsverwerking te zijn 1969 Verkiezing van Gustav Heinemann tot derde bondspresident van West-Duitsland 2007 Tijdens de bouw van de achtbaan Troy in Attractiepark Toverland stort een deel van de bouwconstructie in 1973 Paus Paulus VI creëert dertig nieuwe kardinalen onder wie de Italiaanse patriarch van Venetië Albino Luciani 2001 35 Islamitische pelgrims komen om tijdens de jaarlijkse Hajj 1558 Francisco Fernandes brengt tabak naar Europa 1836 Samuel Colt maakt de eerste revolver voor massaproductie 34-kaliber 1979 Ruimtesonde Voyager 1 passeert de planeet Jupiter en zendt foto's van deze planeet naar de aarde 1990 Oprichting van de Moldavische voetbalclub Agro Chisinau Geboren 1133 Hendrik II koning van Engeland overleden 1189 1324 David II koning van Schotland overleden 1371 1512 Gerardus Mercator Belgisch cartograaf overleden 1594 1574 Frederik IV keurvorst van de Palts overleden 1610 1696 Giambattista Tiepolo Italiaans kunstschilder overleden 1770 1751 Jan Křtitel Josef Kuchař Sloveens componist organist en klavecinist overleden 1829 1799 Nicolas Bosret Belgisch componist en organist overleden 1876 1837 Lodewijk Dommers Nederlands bestuurder en ondernemer overleden 1908 1871 Rosa Luxemburg Pools politica filosofe en revolutionair overleden 1919 1874 Arthur van Schendel Nederlands schrijver overleden 1946 1876 Édouard Belin Frans uitvinder overleden 1963 1878 Hendrik Johan Versteeg jr Nederlands politiecommissaris overleden 1954 1879 William Beveridge Brits econoom overleden 1963 1882 Johannes Berg-Hansen Noors zanger en dirigent overleden 1970 1886 Paul Radmilovic Brits waterpoloër en zwemmer overleden 1968 1897 Song Meiling Chinees echtgenote van politicus Chiang Kai-shek overleden 2003 1898 Zhou Enlai Chinees premier overleden 1976 1898 Misao Okawa Japans honderdplusser 1899 Jozef Cleymans Belgisch priester overleden 1938 1903 Janus Braspennincx Nederlands wielrenner overleden 1977 1904 Karl Rahner Duits theoloog overleden 1984 1908 Rex Harrison Brits acteur overleden 1990 1910 Momofuku Ando Taiwanees-Japans ondernemer overleden 2007 1910 Iustin Moisescu Roemeens hoogleraar en geestelijke overleden 1986 1911 Nils Eriksen Noors voetballer overleden 1975 1914 Ernie Lyons Iers motorcoureur overleden 2014 1915 Laurent Schwartz Frans wiskundige overleden 2002 1918 James Tobin Amerikaans econoom overleden 2002 1920 Bob Janse Nederlands voetbalcoach overleden 2008 1920 Jim Mayes Amerikaans autocoureur overleden 1970 1922 Pier Paolo Pasolini Italiaans dichter schrijver en filmregisseur overleden 1975 1924 Harrie Biessen Nederlands dirigent en pianist 1924 Christopher Hibbert Engels historicus overleden 2008 1925 Renato De Sanzuane Italiaans waterpolospeler overleden 1986 1925 JAA van Doorn Nederlands socioloog publicist columnist en voormalig hoogleraar overleden 2008 1926 Lily Carlstedt Deens atlete overleden 2005 1926 Shimon Tzabar Israëlisch-Brits militair columnist journalist dichter kinderboekenschrijver publicist kunstschilder en paddenstoelendeskundige overleden 2007 1927 Jan Snoeck Nederlands beeldhouwer 1928 Anton Huiskes Nederlands schaatser en schaatscoach overleden 2008 1928 Bob McMillen Amerikaans atleet overleden 2007 1929 Patricia Carson Brits-Belgisch historica en auteur overleden 2014 1929 Fernand Geyselings Belgisch activist en politicus overleden 2008 1933 Jef Eygel Belgisch basketballer overleden 2005 1933 Walter Kasper Duits curiekardinaal 1933 Ad Langebent Nederlands journalist en televisiepresentator overleden 1997 1934 Daniel Kahneman Israëlisch psycholoog 1934 James Sikking Amerikaans acteur 1936 Canaan Banana Zimbabwaans politicus overleden 2003 1936 Dean Stockwell Amerikaans acteur 1937 André Damseaux Waals-Belgisch politicus journalist en ondernemer overleden 2007 1938 Lynn Margulis Amerikaans biologe overleden 2011 1939 Pierre Wynants Belgisch chef-kok 1940 Josef Piontek Duits voetballer en trainer 1940 Graham McRae Nieuw-Zeelands autocoureur 1941 Hollis Liverpool Trinidadiaans calypsozanger 1945 Erwin Vandendaele Belgisch voetballer 1945 Hans Venneker Nederlands voetballer 1946 Robert Christiaan Noortman Nederlands kunsthandelaar overleden 2007 1946 Koos van Zomeren Nederlands schrijver 1948 Jan van Beveren Nederlands voetbaldoelman overleden 2011 1948 Eddy Grant Brits zanger 1948 Richard Hickox Engels dirigent overleden 2008 1948 Jacques Kloes Nederlands zanger 1948 Elaine Paige Brits zangeres en actrice 1949 Anatoly Vaisser Frans schaker 1952 Alicia Bárcena Mexicaans bioloog en politicus 1952 Alan Clark Brits keyboardspeler 1953 Llorenç Serra Ferrer Spaans voetbalcoach 1953 Tom Russell Amerikaans singer songwriter 1954 Antti Muurinen Fins voetballer en voetbalcoach 1956 Teena Marie Amerikaans zangeres overleden 2010 1958 Jean-Claude Bagot Frans wielrenner 1958 Andy Gibb Brits-Australisch zanger overleden 1988 1961 Michael Ross Noord-Iers voetbalscheidsrechter 1962 Amina Tunesisch zangeres en actrice 1963 Lotta Engberg Zweeds zangeres 1963 Joel Osteen Amerikaans schrijver evangelist 1964 Gerald Vanenburg Nederlands voetballer 1966 Mario De Clercq Belgisch veldrijder 1967 Alex Malachenko Belgisch kogelslingeraar 1968 Gordon Bajnai Hongaars eerste minister 1968 Frank Verlaat Nederlands voetballer 1969 Tom Dehaene Belgisch politicus 1970 Joe Brincat Maltees voetballer 1970 John Frusciante Amerikaans gitarist 1971 Robert Leroy Nederlands zanger 1971 Filip Meirhaeghe Belgisch mountainbiker 1972 Mikael Kyneb Deens wielrenner 1973 Yannis Anastasiou Grieks voetballer 1973 Juan Esnaider Argentijns voetballer 1973 Nicole Pratt Australisch tennisster 1974 Megan Hall Australisch triatlete 1975 Jolene Blalock Amerikaans actrice en fotomodel 1975 Sergej Ivanov Russisch wielrenner 1975 Mohamed Khaldi Algerijns atleet 1976 Seamus McGrath Canadees mountainbiker 1977 Ronnie Pander Nederlands voetballer 1978 Stéphane Martine Frans voetballer 1979 Philip Giebler Amerikaans autocoureur 1979 Anwar Moore Amerikaans atleet 1979 Roxane Belgisch zangeres 1980 Peter Van Rompuy Belgisch politicus 1981 Christian Knees Duits wielrenner 1981 Ryan Trebon Amerikaans veldrijder 1983 Bram Verbist Belgisch voetballer 1984 Dorothea Brandt Duits zwemster 1985 Mesfin Adimasu Ethiopisch atleet 1986 Mika Newton Oekraïense zangeres 1986 Carlos Quintero Colombiaans wielrenner 1987 Chloé Henry Belgisch atlete 1987 Liang Wenbo Chinees snookerspeler 1987 Anna Tsjakvetadze Russisch tennisster 1989 Liemarvin Bonevacia Curaçaos atleet 1989 Sterling Knight Amerikaans acteur 1991 Michael Hayböck Oostenrijks schansspringer 1992 Ricardo Samoender Nederlands voetballer 1994 Kimberley Efonye Belgisch atlete Overleden 254 Lucius I ? kerkvorst 253-254 1605 Clemens VIII 69 kerkvorst 1592-1605 1625 Jacobus I 58 koning van Engeland en Schotland 1787 Carolina van Oranje-Nassau 44 1797 John Gabriël Stedman 52 Schots-Nederlands soldaat en schrijver 1815 Franz Anton Mesmer 80 Duits astronoom en arts 1827 Pierre-Simon Laplace 77 Frans wiskundige 1827 Alessandro Volta 82 Italiaans natuurkundige 1829 John Adams 63 Britse muiter 1875 Hermann Friedrich Kohlbrugge 71 Nederlands gereformeerd theoloog 1882 Coos Cremers 75 Nederlands advocaat notaris en politicus 1883 Carel August Nairac 67 Nederlands bestuurder 1895 Nikolaj Leskov 64 Russisch schrijver 1895 Henry Rawlinson 84 Brits archeoloog 1896 Pierre Guillaume Jean van der Schrieck 83 Nederlands politicus en militair 1931 Willem de Veer 73 Nederlands beroepsmilitair 1932 Peder Kolstad 53 Noors politicus 1944 Rudolf Harbig 30 Duits atleet 1945 Emilie Speth 55 Belgisch politica 1953 Herman J Mankiewicz 55 Amerikaans filmschrijver 1953 Sergej Prokofjev 61 Russisch componist 1953 Jozef Stalin 74 Sovjet-dictator 1961 Kjeld Abell 59 Deens schrijver 1963 Patsy Cline 30 Amerikaans countryzangeres 1966 Anna Achmatova 76 Russisch dichteres 1977 Tom Pryce 27 Welsh autocoureur 1980 Winifred Wagner 82 Duits schoondochter van Richard Wagner en directrice Bayreuther Festspiele 1982 John Belushi 33 Amerikaans acteur 1984 Tito Gobbi 68 Italiaans bariton 1984 William Powell 91 Amerikaans acteur 1986 Ljoedmila Roedenko 81 Russisch schaakster 1990 Edmund Conen 75 Duits voetballer en trainer 1990 Gary Merrill 74 Amerikaans acteur 1991 August de Schryver 92 Belgisch politicus 2000 Lolo Ferrari 37 Frans danseres en pornoactrice 2001 Frans De Mulder 63 Belgisch wielrenner 2005 Ernie de Vos 63 Canadees autocoureur 2006 Milan Babić 50 Kroatisch Servisch politicus en oorlogsmisdadiger 2006 Roman Ogaza 53 Pools voetballer 2007 Peronne Boddaert 37 Nederlands predikante 2007 Yvan Delporte 79 Belgische stripscenarist 2007 Ivo Lorscheiter 79 Braziliaans rooms-katholieke aartsbisschop 2008 Ben Smits 78 Nederlands pianist en muziekpedagoog 2012 Robert Sherman 86 Amerikaans componist 2013 Paul Bearer 58 Amerikaans worstelaar 2013 Hugo Chávez 58 Venezolaans president 2013 Duane Gish 92 Amerikaans biochemicus 2014 Scott Kalvert 49 Amerikaans filmregisseur Viering herdenking Cornwall St Pirans Dag Nationale feestdag rooms-Katholieke kalender Heilige Olivia van Brescia † 138 Heilige Theofiel van Caesarea † 195 Heilige Adriaan van Cesarea † 308 Heilige Carthach de Oude † c 540 Heilige Joseph Bilczweski † 1923 Heilige Géran Jelan Kieran † 6e eeuw Heilige Gerarda Zalige Dietmar van Minden † 1206 6 maart is de 65ste dag van het jaar 66ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 300 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1883 Tijdens een storm bij het waddeneiland Borkum komen 121 vissers uit Paesens-Moddergat en Zoutkamp om het leven 1987 Ramp met de veerboot Herald of Free Enterprise 193 van de 539 mensen vinden de dood 1995 De ING-bank neemt de Britse Barings Bank over 1426 Slag van Saint Jacques 1836 Val van Fort Alamo 1948 Inval van het Arabische bevrijdingsleger van Fawzi al-Qawuqji in Palestina 237 vChr Het decreet van Canopus wordt opgetekend 1795 Afschaffing galgenvelden en galgenbergen in Holland 1951 Proces tegen Ethel en Julius Rosenberg begint 1957 Ghana wordt onafhankelijk 2002 Pim Fortuyn wint in Rotterdam met Leefbaar Rotterdam de gemeenteraadsverkiezingen 2002 Voor het eerst wordt in Vlaardingen en in Best een raadplegend referendum gehouden voor het burgemeesterschap 2011 Parlementsverkiezingen in Estland 2014 Het parlement van de Oekraïense deelrepubliek Krim stemt bij decreet voor afscheiding van Oekraïne en aansluiting bij Rusland De betekenis hiervan is omstreden In Brussel raken de EU-leiders het eens over graduele sancties tegen Rusland naar aanleiding van de Krimcrisis 1566 Paus Pius V creëert één nieuwe kardinaal 1591 Paus Gregorius XIV creëert vier nieuwe kardinalen 1645 Paus Innocentius X creëert zeven nieuwe kardinalen onder wie de curieprelaat Benedetto Odescalchi 1902 Real Madrid wordt opgericht 1914 Oprichting van de Zweedse voetbalclub Halmstads BK 1997 In Quito wordt het Estadio de Liga Deportiva Universitaria officieel in gebruik genomen 1665 Het eerste nummer van de Philosophical Transactions het tijdschrift van de Royal Society wordt gepubliceerd 1869 Dmitri Mendelejev presenteert het periodiek systeem 1899 Felix Hoffmann vraagt octrooi aan op aspirine Geboren 1475 Michelangelo Buonarroti Italiaans Renaissance-schilder beeldhouwer architect en dichter overleden 1564 1619 Cyrano de Bergerac Frans militair en dichter overleden 1655 1698 Johannes Alberti theoloog uit de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden overleden 1762 1725 Hendrik Benedictus Stuart Engels kardinaal en troonpretendent overleden 1807 1763 Jean-Xavier Lefèvre Zwitsers klarinettist muziekpedagoog en componist overleden 1829 1838 Szymon Winawer Pools schaker overleden 1919 1853 John Tunstall Amerikaans veehouder overleden 1878 1862 Guerrita Spaans torero overleden 1941 1870 Oscar Straus Oostenrijks-Frans componist overleden 1954 1898 Jo Vincent Nederlands zangeres sopraan overleden 1989 1903 Nagako Kuni keizerin van Japan overleden 2000 1909 Stanisław Jerzy Lec Pools dichter en aforist overleden 1966 1909 Bill Schindler Amerikaans autocoureur overleden 1952 1910 Ejler Bille Deens kunstschilder beeldhouwer en dichter overleden 2004 1915 Jan Cottaar Nederlands sportverslaggever overleden 1984 1915 Wilhelm Simetsreiter Duits voetballer overleden 2001 1917 Will Eisner Amerikaans stripauteur overleden 2005 1917 Oswald Karch Duits autocoureur overleden 2009 1918 Joanne Klink Nederlands theologe en schrijfster van kinderbijbels overleden 2008 1921 Hans Hubertus Bühmann Duits boswachter en Nedersaksische staatspoliticus overleden 2014 1921 Piero Carini Italiaans autocoureur overleden 1957 1922 Jean Martin Frans acteur overleden 2009 1923 Ed McMahon Amerikaans acteur overleden 2009 1926 Alan Greenspan Amerikaans econoom 1927 Gordon Cooper Amerikaans ruimtevaarder overleden 2004 1927 Gabriel García Márquez Colombiaans schrijver overleden 2014 1930 Lorin Maazel Amerikaans componist violist en componist overleden 2014 1931 Jimmy Stewart Brits autocoureur overleden 2008 1932 Bronisław Geremek Pools politicus overleden 2008 1932 Frank Govers Nederlands couturier overleden 1997 1935 Lisa Gaye Amerikaans zangeres actrice en danseres 1936 Marion Barry Amerikaans burgemeester en burgerrechtenactivist overleden 2014 1936 Sylvia Robinson Amerikaans zangeres muziekproducent en ondernemer overleden 2011 1936 Bram Stemerdink Nederlands politicus 1937 Ben Keith Amerikaans muzikant en muziekproducent overleden 2010 1937 Jos van Kemenade Nederlands politicus 1937 Valentina Teresjkova Russisch kosmonaute 1939 Brasser Paul De Valck Belgisch cartoonist overleden 2001 1940 Philippe Amaury Frans uitgeversondernemer en mediamagnaat overleden 2006 1940 Gerard Cox Nederlands zanger en acteur 1940 William Ferguson Zuid-Afrikaans autocoureur overleden 2007 1942 Jan van Uden Nederlands atleet overleden 2008 1943 Wil Schuurman Nederlands politicus 1944 Michael Eitan Israëlisch politicus 1944 Kiri Te Kanawa Nieuw-Zeelands operazangeres en actrice 1944 Mary Wilson Amerikaans zangeres 1945 Sardono Waluyo Kusumo Indonesisch choreograaf danser en filmregisseur 1946 David Gilmour Brits gitarist 1946 Piet de Wit Nederlands wielrenner 1947 Kiki Dee Brits zangeres 1947 Dick Fosbury Amerikaans atleet 1947 Rob Reiner Amerikaans acteur filmproducent en regisseur 1949 Shaukat Aziz Pakistaans politicus 1949 Nizar Rayan leider Hamas overleden 2009 1951 Walter Trout Amirikaanse Bluesgitarist 1951 Gerrie Knetemann Nederlands wielrenner overleden 2004 1952 Sjoerd Kuyper Nederlands auteur en dichter 1954 Harald Schumacher Duits voetballer 1957 Roland Liboton Belgisch veldrijder 1957 Mark Uytterhoeven Vlaams televisiepresentator 1958 Andre in het Veld Nederlands zwemmer 1959 Tom Arnold Amerikaans komiek en acteur 1959 Francisco José Carrasco Spaans voetballer 1959 René Mioch Nederlands filmjournalist 1959 Nizar Rayan Palestijns sjeik en Hamas-kopstuk 1959 Jimmy Yuill Schots acteur 1960 Ronald Jan Heijn Nederlands hockeyer en spiritueel ondernemer 1962 Bengt Baron Zweeds zwemmer en olympisch kampioen 1962 Jan Bartram Deens voetballer 1962 Hans Kuyper Nederlands kinderboekenschrijver 1963 Marcel van den Bunder Nederlands voetbalbestuurder 1963 Marijke van Mil Surinaams kinderboekenschrijfster 1963 Dirk Nicque Belgisch snelwandelaar 1964 Minoesch Jorissen Nederlands televisiepresentatrice 1966 Alan Davies Brits comedian en acteur 1967 Thomas Acda Nederlands cabaretier en zanger 1967 Connie Britton Amerikaans actrice 1968 Igor Kolyvanov Russisch voetballer en voetbalcoach 1968 Christel Van Schoonwinkel Vlaams actrice 1969 Malahat Nasibova Azerbeidzjaans journalist en activist 1971 Servais Knaven Nederlands wielrenner 1971 Karst Tates Nederlands aanslagpleger overleden 2009 1972 Shaquille O'Neal Amerikaans basketballer 1972 Marianne Thieme Nederlands dierenactiviste politica en publiciste 1973 Peter Ceustermans Vlaams acteur 1974 Guy Garvey Brits zanger en gitarist van Elbow 1974 Benno Kuipers Nederlands zwemmer 1974 Santino Marella Italiaans-Amerikaans professioneel worstelaar 1974 Serhij Rebrov Oekraïens voetballer 1974 Miika Tenkula Fins metalmuzikant overleden 2009 1975 Mikel Pradera Spaans wielrenner 1976 Mr Kennedy Amerikaans professioneel worstelaar 1976 Oleg Koelkov Russisch atleet 1976 Michiel Veenstra Nederlands radio-dj 1977 Francisco Javier Fernández Spaans atleet 1977 Giorgos Karagounis Grieks voetballer 1977 Shabani Nonda Congolees voetballer 1978 Michiel de Zeeuw Nederlands acteur en zanger 1979 Tim Howard Amerikaans voetbaldoelman 1980 Emma Igelström Zweeds zwemster 1980 Rodrigo Taddei Braziliaans voetballer 1981 Marina Lapina Azerbeidzjaans atlete 1981 Zlatan Muslimović Bosnisch voetballer 1982 Inga Abitova Russisch atlete 1983 Andranik Teymourian Iraans voetballer 1984 Tomasz Marczyński Pools wielrenner 1984 Daniël de Ridder Nederlands voetballer 1985 Sabrina Altermatt Zwitsers atlete 1985 Godfrey Khotso Mokoena Zuid-Afrikaans atleet 1985 Linus Thörnblad Zweeds atleet 1986 Loek Beernink Nederlands zangeres en actrice 1986 Tim Janssen Nederlands voetballer 1986 Nick Thoman Amerikaans zwemmer 1986 Kristof Vanbelle Belgisch voetballer 1988 Agnes Carlsson Zweeds zangeres 1988 Koen en Jos van der Donk Nederlandse acteurs 1989 Alena Aleksejeva Russisch zwemster 1989 Ray Chen Australisch violist 1990 Derek Drouin Canadees atleet 1992 Pernille Larsen Deens zwemster 1995 Annelies Törös Belgisch-Hongaars model en Miss België 2015 Overleden 1606 Filips van Hohenlohe-Neuenstein 56 Nederlands legeraanvoerder 1615 Pieter Both 47 gouverneur-generaal van Nederlands-Indië 1616 Francis Beaumont ±32 Engels toneelschrijver 1836 James Bowie 40 Amerikaans militair 1836 Davy Crockett 49 Amerikaans politicus militair en volksheld 1842 Constanze Weber 80 weduwe van Wolfgang Amadeus Mozart 1874 Louise Rasmussen 58 derde echtgenote van koning Frederik VII van Denemarken 1900 Gottlieb Daimler 65 Duits ingenieur en uitvinder 1925 Adolf Duclos 83 Vlaams schrijver 1927 Marie Spartali Stillman 82 Engels kunstschilderes en model 1930 Alfred von Tirpitz 80 Duits grootadmiraal 1932 John Philip Sousa 77 Amerikaans componist 1939 Miron Cristea 70 Roemeens politicus 1941 Bernard van Beek 66 Nederlands kunstschilder 1941 Gutzon Borglum 73 Amerikaans beeldhouwer 1959 Henri Ch C J van der Mandere 75 Nederlands journalist en vredesactivist 1961 George Formby 56 Brits muzikant zanger en acteur 1961 Marcello Mimmi 78 Italiaans kardinaal 1964 Paul I van Griekenland 62 koning der Hellenen 1965 Ján Ševčík 69 Slowaaks politicus 1967 Zoltán Kodály 84 Hongaars componist 1973 Pearl S Buck 80 Amerikaans schrijfster 1977 Albert Billiet 69 Belgisch wielrenner 1978 Jan Eekhout 78 Nederlands schrijver dichter en vertaler 1981 Allen Heath 63 Canadees autocoureur 1982 Ayn Rand 77 Russisch-Amerikaans filosofe 1982 Jan Lemaire sr 97 Nederlands acteur 1984 Martin Niemöller 92 Duits theoloog en verzetsstrijder 1986 Adolph Caesar 52 Amerikaans acteur 1986 Georgia O'Keeffe 98 Amerikaans kunstschilderes 1994 Melina Merkouri 68 Grieks actrice zangeres en minister 2003 Luděk Pachman 78 Tsjechisch schaker 2004 Ray Fernandez 57 Amerikaans professioneel worstelaar 2005 Hans Bethe 98 Amerikaans natuurkundige 2006 Iser Koeperman 83 Oekraïens dammer 2006 Kirby Puckett 45 Amerikaans honkballer 2006 Dana Reeve 44 Amerikaans actrice zangeres en politieke activiste 2007 Marius Broekmeyer 79 Nederlands Oost-Europadeskundige 2007 Allen Coage 63 Amerikaans professioneel worstelaar 2007 Shane Cross 20 Australisch skateboarder 2007 Ernest Gallo 97 Amerikaans wijnondernemer 2009 Silvio Cesare Bonicelli 76 Italiaans bisschop 2009 Francis Magalona 44 Filipijns rapper acteur regisseur en fotograaf 2009 Henri Pousseur 77 Belgisch componist 2009 Christin Tembo 65 Zambiaans politicus 2012 Jaap Boersma 82 Nederlands politicus 2013 Ward De Ravet 88 Belgisch acteur 2013 Alvin Lee 68 Brits rockzanger en gitarist 2014 Jean-Louis Bertuccelli 71 Frans filmregisseur 2014 Sheila MacRae 92 Brits actrice 2014 Marion Stein 87 Oostenrijks-Brits pianiste Viering herdenking Onafhankelijkheidsdag in Ghana Alamo Day in Texas USA rooms-Katholieke kalender Heilige Coletta van Gent † 1447 Heilige Chrodegang † 766 Heilige Fridolin van Säckingen † 538 Heilige Cadroe † 976 Heilige Marcianus van Tortona † 120 Heilige Rosa van Viterbo † 1252 Het sterrenstelsel A1689-zD1 in het sterrenbeeld Virgo Maagd bevindt zich op 1297 miljard lichtjaar van de Zon Het maakt deel uit van het Abell 1689-cluster en is het verst van de Aarde verwijderde waargenomen object De Aarde soms de wereld of Terra genoemd is vanaf de Zon gerekend de derde planeet van ons zonnestelsel Hierin behoort ze tot de naar haar genoemde "aardse planeten" waarvan ze zowel qua massa als qua volume de grootste is Op de Aarde komt leven voor ze is de woonplaats van miljoenen soorten organismen Of ze daarin alleen staat is onduidelijk maar in de rest van het heelal zijn tot nog toe nergens sporen van leven nu of in het verleden gevonden Radiometrische dateringen hebben uitgewezen dat de Aarde 457 miljard jaar geleden is ontstaan en het leven maximaal 1 miljard jaar daarna Sinds het ontstaan van leven op Aarde heeft de biosfeer het leven de aardatmosfeer zuurstofrijk gemaakt zodat aerobe organismen er kunnen overleven en de ozonlaag kon ontstaan Die beschermt het aardoppervlak tegen schadelijke ultravioletstraling zodat leven op het land mogelijk is Het aardoppervlak is voor 71% bedekt met water in de vorm van zeeën en oceanen de rest bestaat uit continenten en eilanden Water is noodzakelijk voor het overleven van alle bekende levensvormen De lithosfeer de buitenste laag van de vaste Aarde is verdeeld in een aantal rigide platen of schollen die op een geologische tijdschaal over miljoenen jaren langzaam over het aardoppervlak bewegen Deze beweging veroorzaakt de vorming van gebergten en vulkanisme Onder de lithosfeer bevindt zich de langzaam convecterende aardmantel De stroming in de mantel veroorzaakt de bewegingen van de platen en vulkanisme aan het aardoppervlak Onder de mantel bevinden zich een vloeibare buitenkern waarin het aardmagnetisch veld wordt opgewekt en een vaste binnenkern Dit magnetisch veld beschermt het leven tegen de zonnewind en kosmische straling De Aarde draait om de Zon in dezelfde tijd dat ze 36626 maal om haar eigen as draait Deze tijdsduur wordt een siderisch jaar genoemd Omdat de rotatie van de Aarde om haar as en de baan van de Aarde om de Zon dezelfde richting volgen vanaf de noordpool gezien tegen de wijzers van de klok in is de lengte van het jaar in zonnedagen gemeten precies één dag korter namelijk 36526 dagen De aardas staat in een hoek van 23439281° met het vlak waarin de aardbaan ligt wat de seizoenen veroorzaakt De Aarde heeft één natuurlijke satelliet de Maan die vlak na de vorming van de Aarde moet zijn ontstaan De aantrekkingskracht van de Maan veroorzaakt getijden in de oceanen stabiliseert de hellingshoek van de aardas en doet de rotatiesnelheid van de planeet langzaam afnemen Astronomische eigenschappen De Aarde behoort tot het Zonnestelsel het planetaire stelsel rond de ster die de Zon wordt genoemd Het Zonnestelsel bevat nog zeven andere planeten en een groot aantal kleinere hemellichamen De Zon is ongeveer 109 keer zo groot in diameter als de Aarde en heeft een 300 000 maal zo grote massa Onder de planeten is de Aarde van gemiddelde grootte De grotere planeten met name Jupiter hebben de Aarde gedurende haar bestaan beschermd tegen inslagen door met hun grotere gravitatieveld planetoïden en kometen in te vangen of af te stoten Ook de Maan vangt meteorieten op die anders op Aarde zouden storten De Zon is een van de miljarden sterren die samen het sterrenstelsel Melkweg vormen Binnen de Melkweg is de Zon een relatief onopvallende ster De Melkweg zelf is weer onderdeel van de Lokale Groep een groep van meer dan 40 sterrenstelsels waarvan de Melkweg een van de grotere is Deze Lokale groep is onderdeel van de Lokale Supercluster één van vele superclusters van tienduizenden sterrenstelsels die samen het heelal vormen Baan en rotatie Ten opzichte van achtergrondsterren heeft de Aarde 23 uur 56 minuten en 4091 seconden een siderische dag nodig om eenmaal om haar as te draaien Doordat de Aarde van boven de noordpool af gezien tegen de klok in draait lijkt het voor de toeschouwer vanaf het aardoppervlak alsof andere hemellichamen sterren planeten de Zon en de Maan in het oosten opkomen om onder te gaan in het westen De Aarde draait in een licht excentrische baan rond de Zon Eén rondgang een siderisch jaar duurt ongeveer 36525636 dagen Daardoor lijkt de Zon vanaf de Aarde gezien ten opzichte van de sterren met ongeveer 1° per dag naar het oosten te bewegen Dankzij deze beweging komt de Zon elke dag ongeveer 4 minuten later op ten opzichte van de sterren De tijdsduur die de Aarde nodig heeft om weer in dezelfde positie te raken ten opzichte van de Zon is daardoor ongeveer 4 minuten langer dan een siderische dag en wordt een synodische dag genoemd De afstand tot de Zon bedraagt gemiddeld bijna 150 miljoen km en de snelheid waarmee de Aarde om de Zon beweegt is 29783 km s De Aarde bereikt het perihelium in haar baan de plek waar ze het dichtstbij de Zon staat op 3 januari en het aphelium het verste punt van de Zon af rond 4 juli Het verschil in afstand tot de Zon zorgt ervoor dat de warmte-energie die de Aarde in het perihelium ontvangt 1069% is van de warmte-energie die ze ontvangt tijdens het aphelium Het zuidelijk halfrond ontvangt in de loop van een jaar daardoor iets meer energie dan het noordelijk halfrond Dit effect wordt echter grotendeels opgeheven door absorptie van het energieverschil door de oceanen het zuidelijk halfrond heeft een veel groter wateroppervlak dan het noordelijk halfrond en het effect van seizoenen als gevolg van de helling van de aardas is veel groter Doordat de rotatieas van de Aarde niet loodrecht op de aardbaan om de zon staat maar daar 234° van afwijkt inclinatie verandert de hoek waarmee de Zon de Aarde beschijnt in de loop van een jaar Samen met de beweging om de Zon zorgt dit ervoor dat er op Aarde seizoenen voorkomen Voor een waarnemer op het noordelijk halfrond zal de Zon hoger aan de hemel staan wanneer de noordpool naar de Zon toe gekanteld is Daardoor is de temperatuur in die perioden hoger terwijl de temperatuur lager is als de noordpool van de Zon af gekanteld is Binnen de poolcirkels is de Zon zelfs gedurende een gedeelte van het jaar helemaal niet te zien de zogenaamde poolnacht In de astronomie zijn de seizoenen vastgelegd afhankelijk van de stand van de aardas ten opzichte van de Zon De twee punten in de aardbaan waar een van de twee polen naar de Zon gericht is worden zonnewendes genoemd en de twee punten waarop de Zon precies boven de evenaar staat de equinoxen Die vier punten verdelen een jaar in zomer herfst winter en lente Voor het noordelijk halfrond geldt dat de afstand tot de zon in het zomerseizoen iets groter is dan in het winterseizoen; de zomer duurt hier dan ook een paar dagen langer dan de winter Op het zuidelijk halfrond is dat juist andersom Hierdoor zijn de seizoensverschillen op het zuidelijk halfrond iets groter Op Mars is dat effect veel sterker doordat de baan van deze planeet meer van de cirkelvorm afwijkt Maan De Aarde bezit een natuurlijke satelliet de Maan De diameter van de Maan bedraagt ongeveer een kwart van die van de Aarde Er bestaat in het Zonnestelsel geen andere planeet met een naar verhouding zo grote satelliet De Maan is net als de Aarde een terrestrisch lichaam dat voornamelijk uit silicaten bestaat In tegenstelling tot de Aarde bezit de Maan echter geen atmosfeer Hoewel de diameter van de Zon ongeveer 400 keer zo groot is als die van de Maan hebben Zon en Maan vanaf de Aarde gezien toch ongeveer dezelfde schijnbare diameter aan de hemel Dit komt doordat de Zon zich ook ongeveer 400 keer zo ver bevindt van de Aarde als de Maan Er kunnen daarom op Aarde zowel gedeeltelijke zonsverduisteringen voorkomen als totale die net dekkend zijn De Aarde en de Maan draaien om een gemeenschappelijk zwaartepunt in 2732 siderische dagen Vanuit de Zon gezien duurt die omloop van de Maan nog iets langer de periode tussen twee volle manen een synodische maand bedraagt 2953 dagen Het vlak van de Maanbaan helt onder een hoek van 5˚ met de ecliptica Zonder deze hoek zou er elke twee weken een zons- of maansverduistering te zien zijn De aantrekkingskracht van de Maan zorgt voor getijden op Aarde De aantrekkingskracht van de Aarde op de Maan heeft ervoor gezorgd dat de Maan een gebonden rotatie vertoont de omlooptijd en rotatieduur van de Maan zijn even lang Als gevolg daarvan is vanaf Aarde altijd dezelfde kant van de Maan te zien Tijdens haar omloop rond de Aarde vertoont de Maan schijngestalten doordat ze zich telkens in een andere positie ten opzichte van de Zon bevindt De getijdenversnelling zorgt ervoor dat de Maan versneld raakt in haar omloopbaan en langzaam in een steeds ruimere baan om de Aarde terechtkomt Als gevolg daarvan beweegt ze zich met een snelheid van 38 millimeter per jaar van de Aarde af Tegelijkertijd wordt ook de rotatie van de Aarde om haar eigen as afgeremd waardoor een siderische dag op Aarde elk jaar 23 µs langer duurt In het Devoon 410 miljoen jaar geleden stond de Maan nog dichterbij en duurde een siderische dag op Aarde slechts 21 uur waardoor er ongeveer 400 dagen in een jaar vielen De getijdenwerking van de Maan stabiliseert de stand van de aardas Sommige geleerden denken dat de aardas zonder deze stabiliserende werking van de Maan bloot zou staan aan chaotische veranderingen die het aardse klimaat veel veranderlijker en extremer zouden maken Als de aardas zich in het baanvlak van de Aarde bevond zoals tegenwoordig het geval is bij de planeet Uranus dan zou complex leven waarschijnlijk onmogelijk zijn vanwege de extreme verschillen tussen de seizoenen Behalve een natuurlijke satelliet bezit de Aarde enkele kleine quasisatellieten De grootste daarvan de 33 km grote planetoïde 3753 Cruithne werd in 1986 ontdekt Aan het begin van de 21e eeuw zijn nog meer objecten met soortgelijke banen ontdekt Die zijn niet groter dan honderd meter in doorsnede Cyclische veranderingen De aardas ondergaat een langzame cyclische beweging ten opzichte van de Zon die precessie wordt genoemd en zich elke 25800 jaar herhaalt De precessie zorgt voor het verschil tussen een tropisch jaar en een siderisch jaar Daarnaast varieert de stand van de aardas ook een klein beetje met een periode van 186 jaar een beweging die de nutatie genoemd wordt Ook de positie van de polen op het aardoppervlak verandert met maximaal een paar meter per jaar Deze poolbeweging heeft verschillende cyclische componenten die samen de quasiperiodische beweging worden genoemd Zelfs de rotatiesnelheid van de Aarde varieert licht waardoor niet alle dagen precies even lang zijn De helling van de aardas varieert met een periode van 41 000 jaar Ook de excentriciteit van de aardbaan verandert in de loop der tijd Er zijn grofweg twee belangrijke cyclische perioden waarmee deze veranderingen plaatsvinden; de langste periode duurt 413 000 jaar de kortere ongeveer 100 000 jaar Cyclische veranderingen van de baan en rotatie van de Aarde en de stand van de aardas worden voornamelijk veroorzaakt door variaties in de aantrekkingskracht van de Zon en Maan en worden wel Milanković-cycli genoemd Deze cycli zorgen op het aardoppervlak voor langzame veranderingen in de hoeveelheid en distributie van inkomende zonne-energie Algemeen wordt daarom verondersteld dat ze de oorzaak van vaak zich cyclisch herhalende klimaatveranderingen zijn geweest in het verleden zoals de zogenaamde glacialen ijstijden van de afgelopen 25 miljoen jaar koude perioden waarin het landijs aangroeide Fysieke eigenschappen De Aarde is een terrestrische planeet dat wil zeggen dat ze bestaat uit gesteente in plaats van gassen zoals een gasreus als Jupiter De Aarde is in diameter massa gemiddelde dichtheid zwaartekracht en sterkte van haar magnetisch veld de grootste van de vier terrestrische planeten in het zonnestelsel Vorm en zwaartekracht De Aarde is bijna bolvormig maar heeft een geringe afplatting aan de polen de diameter is van pool tot pool ongeveer 43 kilometer kleiner dan door de evenaar De vorm is eerder een sferoïde met een uitdijing bij de evenaar dan een bol maar de precieze vorm de zogenaamde geoïde wijkt ook nog eens maximaal 100 meter van een perfecte sferoïde af Om de geoïde in berekeningen te benaderen worden referentie-ellipsoïdes gebruikt De gemiddelde diameter van een referentie-ellipsoïde is 12 742 km Dat de Aarde min of meer bolvormig is werd eeuwen voor onze jaartelling al vermoed onder anderen door Pythagoras en Aristoteles en bewezen door Eratosthenes 276-194 vChr Dit was ook onder middeleeuwse geleerden bekend Bij maansverduisteringen is de schaduw van de Aarde op de Maan altijd cirkelvormig ook als de Maan dicht bij de horizon staat Hieruit kan men afleiden dat de Aarde rond moet zijn De sterkte van het zwaartekrachtsveld van de Aarde varieert aan het oppervlak Door de draaiing en de afplatting van de Aarde is de gravitatieversnelling aan de polen g 983 m s² groter dan aan de evenaar g 978 m s² Men heeft als standaardwaarde 980665 m s² gekozen Deze grootheid wordt aangeduid als gn< sub> ge< sub> hoewel dit soms de waarde aan de evenaar aanduidt g0< sub> of kortweg g Interne opbouw en platentektoniek Net als andere planeten is de Aarde opgebouwd uit chemische en fysische lagen De buitenste laag is een lichte relatief rigide korst van silicaten die een wisselende dikte heeft Onder de continenten ligt continentale korst met een dikte van gemiddeld ongeveer 35 km en een dichtheid van 22 tot 29 g cm3 Onder de oceanen ligt oceanische korst die gemiddeld ongeveer 8 km dik is en een dichtheid heeft van 33 g cm3 De aardkorst bestaat voor 95% uit stollingsgesteente en voor 5% uit sedimentair gesteente Desondanks bedekt het laatste ongeveer 75% van het aardoppervlak Het bevindt zich vooral in bekkens in de hogere delen van de korst Continentale korst bestaat vooral uit stollingsgesteente met een lage dichtheid zoals andesiet of graniet terwijl de oceanische korst vooral uit gabbro en basalt bestaat De derde soort gesteente is metamorf gesteente dat wordt gevormd uit de andere twee door de groei van nieuwe mineralen in de diepere delen van de korst Tussen de kern van de Aarde en de korst ligt de mantel die hoofdzakelijk is samengesteld uit ijzer- en magnesiumrijke silicaten en oxiden De dichtheid is hoger dan die van de korst en neemt toe met de diepte gemiddeld 35 tot 5 g cm3 De mantel is dankzij de hoge druk binnenin de Aarde plastisch Dit betekent dat materiaal in de mantel kan stromen Dicht tegen de kern is de mantel als gevolg van de grote druk rigide maar naar buiten toe wordt de mantel steeds minder viskeus "zachter" De dikte van de mantel bedraagt 2800 tot 2900 km Afhankelijk van de viscositeit zijn er een onder- en een bovenmantel te onderscheiden met daartussen een brede overgangszone De aardkern heeft een dichtheid van 10 tot 13 g cm3 en bestaat uit ijzer en nikkel met sporen van andere elementen Ze wordt in een vaste binnenkern en een vloeibare buitenkern opgedeeld De binnenkern heeft een diameter van ruim 2500 km en is ondanks de temperatuur van ruim 5000 K door de enorme druk vast Daaromheen bevindt zich de buitenkern met een dikte van 2200 km waar een temperatuur van 4500 K heerst Convectiestromingen in de buitenkern zorgen voor de opwekking van het magnetisch veld van de Aarde De buitenste laag van de vaste Aarde is rigide en wordt de lithosfeer genoemd Ze bestaat uit de aardkorst en een deel van de mantel Onder de lithosfeer ligt de asthenosfeer; vanwege de hoge temperatuur en relatief lage druk is dit het meest viskeuze deel van de mantel De lithosfeer is volgens de theorie van de platentektoniek verdeeld in onafhankelijk van elkaar bewegende tektonische platen die over de "zachte" asthenosfeer kunnen bewegen en er in feite op "drijven" Ten opzichte van elkaar bewegen de platen zich met snelheden van hooguit enkele cm per jaar Tussen platen kunnen convergente naar elkaar toe bewegende divergente van elkaar af bewegende en transforme langs elkaar bewegende plaatgrenzen bestaan De beweging zorgt voor vulkanisme de vorming van oceanische troggen gebergtevorming en aardbevingen langs de plaatgrenzen Bij divergente plaatgrenzen wordt door opwaartse stroming van heet materiaal in de mantel nieuwe oceanische lithosfeer gevormd Bij convergente plaatgrenzen schuift de ene plaat onder de andere door een proces dat subductie genoemd wordt Alleen oceanische lithosfeer subduceert in grote hoeveelheden continentale lithosfeer is daarvoor te dik en te licht Dit zorgt ervoor dat de oceanische lithosfeer voortdurend gerecycled wordt zodat de meeste oceanische lithosfeer niet ouder is dan 100 miljoen jaar op geologische tijdschaal gezien relatief jong Samenstelling De massa van de Aarde bedraagt 598×1024 kg In massapercentages bestaat de Aarde uit 321% ijzer 301% zuurstof 151% silicium 139% magnesium 29% zwavel 18% nikkel 15% calcium 14% aluminium en 12% andere elementen Door massasegregatie tijdens planetaire differentiatie bestaat de aardkern voornamelijk uit ijzer 888% met kleinere hoeveelheden nikkel 58% en zwavel 45% en minder dan 1% andere elementen Meer dan 47% van de aardkorst bestaat uit zuurstof zodat de meeste elementen in de vorm van oxiden voorkomen uitgezonderd chloor zwavel en fluor elementen die in gesteente meestal minder dan 1% van de massa vormen De samenstelling van de Aarde wordt daarom normaal gesproken in oxiden uitgedrukt Een belangrijke oxide is silica SiO2< sub> dat als een zuur functioneert en silicaten vormt De meeste gesteentevormende mineralen zijn silicaten Ongeveer 9922% van de gesteenten die de aardkorst vormen zijn opgebouwd uit elf oxiden Andere chemische verbindingen komen slechts in heel kleine hoeveelheden voor Magnetisch veld Het aardmagnetisch veld heeft bij benadering de vorm van een dipoolveld waarvan de polen op dit moment in de buurt van de geografische polen liggen Volgens de dynamotheorie wordt het veld opgewekt door convectiestroming in de uit vloeibare metalen bestaande buitenkern van de Aarde Door de beweging van deze conductieve massa's worden elektrische stromen opgewekt die op hun beurt het magnetische veld veroorzaken Convectiestroming in de buitenkern is chaotisch van aard en dit heeft in de loop van de geschiedenis van de Aarde voor diverse omkeringen van het aardmagnetisch veld gezorgd De omkeringen vinden met onregelmatige tussenpozen plaats; de laatste omkering was ongeveer 700 000 jaar geleden Het veld buigt geladen deeltjes uit de zonnewind en kosmische straling af Het deel van de atmosfeer waar dit gebeurt heet de magnetosfeer De buitenkant van de magnetosfeer de zogenaamde bow shock bevindt zich aan de naar de Zon gerichte zijde van de Aarde op een afstand van ongeveer dertien maal de aardstraal van de Aarde De botsing tussen het aardmagnetisch veld en de zonnewind vormt de Van Allen-gordels een paar concentrische ringen om de Aarde waar geladen deeltjes voorkomen Waar de magnetische polen liggen kan dit plasma de lagere delen van de atmosfeer bereiken en voor het poollicht zorgen Oppervlakte Van het aardoppervlak is ongeveer 708% bedekt met water Dit zijn niet alleen de oceanen maar ook de onder water staande gedeelten van de continenten die het continentaal plat genoemd worden en binnenzeeën De resterende 292% van het aardoppervlak is landmassa waarvan het grootste deel op het noordelijk halfrond ligt Het land is verdeeld over continenten of eilanden en bestaat uit gebergten plateaus of vlaktes Andere vormen van reliëf landvormen zoals dalen kloven kliffen duinen spoelvlaktes rivierdelta's kusten of kustvlaktes worden veroorzaakt door de werking van erosie en sedimentatie Ook de oceaanbodem vertoont reliëf zoals een wereldomvattend stelsel van mid-oceanische ruggen oceanische troggen submariene canyons oceanische plateaus en abyssale vlakten Tektoniek en vulkanisme meestal aangedreven door de platentektoniek zorgen voor de creatie van nieuw reliëf terwijl erosie en verwering dit weer afbreken Verwering kan worden veroorzaakt door de werking van water in de vorm van neerslag of grondwater wind of temperatuurschommelingen Andere invloeden op het reliëf zijn de biosfeer bijvoorbeeld door de opbouw van koraalriffen of het tegenhouden van erosie door plantenwortels meteorietinslagen en de erosieve werking van gletsjers Op dit moment in de Aardse geschiedenis is het hoogste punt op Aarde de Mount Everest 8850 m boven zeeniveau en het laagste punt de Marianentrog 10 925 m onder zeeniveau De gemiddelde hoogte van het land boven zeeniveau is 840 m; de gemiddelde diepte van de oceaanbodem onder zeeniveau is met 3794 m meer dan viermaal zo groot De buitenste laag van de vaste Aarde waar bodemvormende processen heersen wordt pedosfeer genoemd en bestaat uit bodems Dit is de plek waar de lithosfeer hydrosfeer biosfeer en atmosfeer samenkomen en elkaar onderling beïnvloeden Planten kunnen alleen groeien op plekken waar bodems gevormd zijn en vormen op die plekken een bedekking van het oppervlak die vegetatie genoemd wordt Gebieden met natuurlijke vegetatie bestaan uit landschappen als bossen moerassen oerwouden toendra's steppes of savannes In woestijnen is de natuurlijke vegetatie vrijwel afwezig Ongeveer 1331% van het aardoppervlak is geschikt als cultuurgrond 471% wordt daadwerkelijk gebruikt voor permanente landbouw Water Het voorkomen van grote hoeveelheden vloeibaar water aan het aardoppervlak maakt de Aarde uniek en onderscheidt haar van andere planeten Vanwege dit feit wordt de Aarde wel de "blauwe planeet" genoemd Tot nog toe zijn geen andere hemellichamen bekend waar water aan het oppervlak in grote hoeveelheden voorkomt Vloeibaar water was in het verleden aanwezig op de Maan en komt wellicht nog steeds af en toe voor op die planeet Sommige grotere manen van de planeten Jupiter en Saturnus hebben water in hun binnenste maar niet in grote hoeveelheden aan het oppervlak Op de exoplaneet HD 189733b een gasreus is watergas ontdekt Het meeste water bevindt zich in de oceanen maar water komt ook voor in binnenzeeën meren rivieren en als grondwater Al het water samen wordt de hydrosfeer genoemd Zelfs als water opgeslagen als ijs wordt meegerekend bevindt 975% van al het water op Aarde zich in oceanen of zeeën Dit is zoutwater van de overige 25% is 687% ijs en de rest zoetwater De oceanen bevatten 1386×109 km³ water met een massa van 135×1018 ton ongeveer 1 4400 van de totale massa van de Aarde Als de Aarde geen reliëf had dan zou dit water het gehele oppervlak bedekken met een 27 km diepe laag Ongeveer 35% van de totale massa van de oceanen bestaat uit opgelost zout voornamelijk afkomstig uit submarien vulkanisme of verwering van gesteenten De oceanen gelden ook als reservoir voor opgeloste gassen uit de atmosfeer; deze zijn essentieel voor het overleven van marien leven De oceanen werken daardoor als een buffer op de samenstelling van de atmosfeer De oceanen werken ook als warmtereservoir waardoor de wereldwijde temperatuur geen grote schommelingen kan vertonen Veranderingen in de warmteverdeling in de oceanen hebben grote invloed op het lokale klimaat zoals blijkt uit het fenomeen El Niño Het water opgeslagen in ijs wordt wel de cryosfeer genoemd Het meeste ijs bevindt zich in de poolkappen vooral op Antarctica en Groenland maar er is ook water opgeslagen als zee-ijs of in gletsjers in hooggebergtes Het seizoensgebonden smelten en aangroeien van de ijskappen zorgt voor de toevoer van zoet water naar de oceanen wat de oceanische circulatie aandrijft Oppervlaktewater zoals in de oceanen staat voortdurend bloot aan verdamping Bij verdamping wordt water als gas in de atmosfeer opgenomen Dit kan weer condenseren en als neerslag op het oppervlakte belanden; het vormt daar oppervlaktewater of dringt door in de bodem en wordt grondwater Via rivieren stroomt oppervlaktewater naar de oceanen terug Als het daarna weer verdampt is er sprake van een cyclus die de waterkringloop wordt genoemd Grondwater is al het water dat zich in de ondergrond of bodem bevindt Het is voornamelijk afkomstig van neerslag meteorisch of het dóórdringen van zoutwater uit de zeeën in de ondergrond Water komt in grote hoeveelheden voor tot ongeveer 2 km diepte in de aardkorst; op grotere diepte vormt het verbindingen met mineralen Atmosfeer De atmosfeer is de gasvormige laag die om de Aarde heen ligt De luchtdruk is aan het aardoppervlak gemiddeld 101325 kPa en de schaalhoogte ligt ongeveer op 85 km De aardatmosfeer bestaat grotendeels uit stikstof ruim 78% en zuurstof bijna 21% aangevuld met sporen van waterdamp koolstofdioxide en andere gassen De atmosfeer eindigt niet plotseling op een bepaalde hoogte maar neemt naar buiten toe exponentieel in concentratie af Het onderste deel van de atmosfeer waar ongeveer 75% van alle massa zich bevindt wordt de troposfeer genoemd De hoogte van de troposfeer verschilt met de geografische breedte en varieert van 7 km bij de polen tot 17 km bij de evenaar Vergeleken met andere planeten is de hoge concentratie zuurstof in de aardatmosfeer uniek Normaal gesproken zou zuurstof door oxidatiereacties bij verwering in relatief korte tijd uit de atmosfeer verdwijnen maar op Aarde zorgt fotosynthese door planten voor een continue productie van nieuw zuurstof uit kooldioxide Dankzij de aanwezigheid van zuurstof heeft de Aarde bovendien een ozonlaag die het oppervlak beschermt tegen voor leven schadelijke ultraviolette straling De atmosfeer beschermt het aardoppervlak doordat kleinere meteoren die op Aarde inslaan door de wrijving verbranden Door de verplaatsing van waterdamp en door neerslag wordt water naar het land gebracht De atmosfeer tempert ook de temperatuurverschillen tussen dag en nacht door warmte vast te houden Gasmoleculen van zogenaamde broeikasgassen vangen warmte-energie op die door het aardoppervlak weerkaatst wordt Dit effect wordt het broeikaseffect genoemd en verhoogt de temperatuur op Aarde Zonder broeikaseffect zou het op het oppervlak gemiddeld -18°C zijn Weer en klimaat De troposfeer wordt voortdurend opgewarmd door zonnestraling vooral indirect via door het aardoppervlak uitgezonden aardse straling Buiten de dagelijkse en jaarlijkse gang en klimaatveranderingen zijn de in- en uitgaande straling gemiddeld genomen min of meer met elkaar in evenwicht Plaatselijk is dit echter niet het geval Door het verschil in hoogte van de zon valt het zonlicht rond de polen op een groter gebied dan rond de evenaar Daarom is de insolatie de hoeveelheid licht die op een stukje aardoppervlak invalt en daarmee de opwarming van het aardoppervlak rond de evenaar veel hoger Op breedten lager dan 38º is de instraling groter dan de uitstraling terwijl buiten dat gebied de uitstraling overheerst In de tropen en subtropen wordt het echter niet warmer en in de gematigde gebieden en de poolstreken niet kouder Dit komt doordat er een compenserend warmtetransport is door de algemene circulatie en de zeestromen De algemene circulatie bestaat uit turbulentie convectie advectie en verdamping De combinatie van dit warmtetransport met de stralingsbalans is de energiebalans In het klassieke model is er sprake van drie circulatiecellen Hadleycellen Ferrelcellen en polaire cellen Deze cellen verschuiven met de seizoenen Dit model is echter een te grote versimpeling gebleken De aanwezigheid van water in de atmosfeer en het verdampen condenseren en sublimeren daarvan is van groot belang bij weer en klimaat Door verdamping kan lucht waterdamp gaan bevatten Als de lucht warm genoeg is om op te stijgen daalt de luchtdruk waardoor de lucht verzadigd raakt en water condenseert De kleine waterdruppeltjes die zo ontstaan vormen samen een wolk Als er genoeg condensatie van water plaatsvindt zullen de druppeltjes voldoende aangroeien om als neerslag terug te vallen naar het aardoppervlak De hoeveelheid neerslag varieert per gebied op Aarde tussen de paar meter tot minder dan een millimeter per jaar De gemiddelde neerslag in een gebied wordt bepaald door de dominante windrichting het reliëf en temperatuurverschillen Ondanks lokale verschillen kan de Aarde naar breedtegraad worden onderverdeeld in zones met ongeveer hetzelfde klimaat Vanaf de evenaar tot de polen zijn dit de warme natte tropische klimaten de warme en droge subtropische klimaten de vochtige subtropische klimaten de koelere natte gematigde klimaten de drogere koelere landklimaten en de koude droge poolklimaten Ook de hoogte is bepalend voor het klimaat Doordat de atmosfeer dunner wordt op grotere hoogte is het daar kouder Een verdere indeling van klimaten is de klimaatclassificatie van Köppen waarin de klimaten naar temperatuur en neerslag worden gerangschikt Hogere delen van de atmosfeer Boven de troposfeer wordt de atmosfeer meestal ingedeeld in de stratosfeer de mesosfeer en de thermosfeer Elk van deze lagen heeft een ander temperatuurverloop Buiten de thermosfeer begint de exosfeer die overgaat in de magnetosfeer waar de zonnewind door het aardmagnetisch veld wordt opgevangen De ozonlaag die het aardoppervlak beschermt tegen ultraviolette straling bevindt zich in de stratosfeer Als definitie voor de grens tussen de atmosfeer en de ruimte wordt wel de denkbeeldige Kármánlijn genomen 100 km boven het aardoppervlak Die ligt in het onderste deel van de thermosfeer Dankzij warmte-energie kunnen sommige moleculen in de buitenste delen van de atmosfeer een snelheid krijgen die groot genoeg is om aan de zwaartekracht van de Aarde te ontsnappen Gevolg is dat deeltjes uit de atmosfeer langzaam de ruimte in verdwijnen Lichte moleculen zoals waterstof of helium bereiken makkelijker de ontsnappingssnelheid Leven bevolking en inrichting De Aarde voldoet aan alle vereisten waaraan een planeet moet voldoen om haar bewoonbaar te maken voor complex meercellig leven Deze vereisten zijn volgens het huidige begrip het aanwezig zijn van grote hoeveelheden vloeibaar water het stabiel aanwezig zijn van complexe organische moleculen en genoeg energie om metabolisme in organismen mogelijk te maken Een groot aantal factoren zorgt ervoor dat de omstandigheden op Aarde gunstig zijn voor het ontstaan en in stand houden van een complexe biosfeer Voorbeelden zijn de excentriciteit van de aardbaan de scheve stand van de aardas de rotatiesnelheid de juiste afstand tot de Zon de grote natuurlijke satelliet de bijzondere samenstelling van de atmosfeer het magnetisch veld en de vulkanische activiteit op Aarde Biosfeer Al het leven samen op een planeet wordt wel een biosfeer genoemd De Aarde is de enige planeet waarvan bekend is dat ze een biosfeer heeft Sommige geleerden menen dat planeten met een complexe biosfeer met intelligent leven vanwege de vergelijking van Drake wijdverbreid zijn door het heelal terwijl anderen aannemen dat planeten met een complexe biosfeer juist zeldzaam zijn De aardse biosfeer ontstond rond 35 miljard jaar geleden en heeft zich sindsdien steeds verder ontwikkeld Ze kan worden onderverdeeld in biomen gebieden op Aarde die hetzelfde ecosysteem een samenleving van soorten planten dieren en andere organismen hebben Terrestrische biomen biomen op het land volgen vaak de klimaatzones op Aarde die door de breedtegraad en de hoogte bepaald worden Voorbeelden van terrestrische biomen zijn toendra taiga loofbos naaldbos gemengd bos mediterraan bos savanne woestijn of mangroves In de polaire biomen de toendra's en de woestijnen komt relatief weinig leven voor terwijl de grootste biodiversiteit per oppervlak gevonden wordt rond de evenaar Terrestrische biomen zijn voor voedingsstoffen afhankelijk van de bodem en van watertoevoer Mariene of aquatische biomen zijn bijvoorbeeld koraalriffen kelpwouden het continentaal plat de benthische en pelagische zones van de oceaan black smokers op de oceaanbodem en waddenzeeën Mariene biomen zijn afhankelijk van de aanvoer van opgeloste voedingsstoffen vanaf het land Biomen kunnen op een aantal manieren worden ingedeeld Als alle onderverdelingen meegeteld worden kunnen er tientallen verschillende biomen onderscheiden worden met elk hun eigen ecosysteem Menselijke bevolking In 2008 leven er verspreid over vrijwel de hele Aarde ongeveer 66 miljard mensen Verwacht wordt dat dit aantal in 2050 tot 92 miljard zal zijn gestegen Het grootste gedeelte van de groei zal plaatsvinden in ontwikkelingslanden De menselijke bevolkingsdichtheid verschilt sterk maar meer dan de helft van de wereldbevolking woont in Azië De meest noordelijke permanent bewoonde nederzetting is de plaats Alert op het Canadese eiland Ellesmere de meest zuidelijke is het zuidpoolstation Amundsen-Scott vlak bij de zuidpool op Antarctica Verwacht wordt dat rond 2020 60% van de wereldbevolking in steden woont in plaats van op het platteland< ref> Op enkele uitzonderingen na waaronder het vasteland van Antarctica is het gehele landoppervlak tegenwoordig verdeeld in staten In 2008 waren er 193 internationaal erkende onafhankelijke staten Er zijn daarnaast 59 afhankelijke gebieden en een aantal autonome gebieden en betwiste gebieden Er is in de wereldgeschiedenis nog nooit een wereldregering geweest hoewel een aantal naties naar werelddominantie hebben gestreefd De Verenigde Naties zijn een internationale organisatie die tot doel heeft de samenwerking op het gebied van internationaal recht veiligheid mensenrechten economische ontwikkeling en cultuur te bevorderen en gewapende conflicten te voorkomen In 2008 hadden zich 192 staten bij de organisatie aangesloten In totaal zijn ongeveer 500 mensen buiten de aardatmosfeer geweest waarvan er twaalf op de Maan gelopen hebben Normaal gesproken zijn de enige mensen in de ruimte de bemanningsleden van het International Space Station Geschat wordt dat sinds het ontstaan van de mens er zo'n 1075 miljard mensen op de Aarde zijn geboren Natuurlijke hulpbronnen De Aarde bevat grondstoffen die de mens ontgint voor consumptie Sommige grondstoffen zijn niet-vernieuwbaar waaronder bijvoorbeeld fossiele brandstoffen Uit de aardkorst zijn grote voorraden fossiele brandstoffen zoals steenkool olie gas en methaanhydraten gewonnen Deze hulpbronnen worden gebruikt voor de opwekking van energie en bij chemische productieprocessen Ertsen vormen zich door een geologisch proces dat door magmatische activiteit in de aardkorst en of door erosie wordt aangedreven De biosfeer levert de mens dankzij domesticatie van dieren veeteelt en planten landbouw onder andere voedsel hout leer en wol In 1993 was ongeveer 13% van het landoppervlak in gebruik als cultuurgrond en nog eens 26% als weiland voor vee Slechts 15% was in gebruik als stedelijke bebouwing Rampen en gevaren Grote delen van de Aarde hebben regelmatig te maken met natuurrampen zoals cyclonen tornados orkanen en overstromingen Andere gebieden hebben te maken met aardbevingen aardverschuivingen vulkaanuitbarstingen tsunamis en droogte Sommige gebieden worden bedreigd door gevaren met een menselijke oorzaak Bevolkingsgroei en economische groei gaan soms gepaard met vervuiling van water en lucht Industrie en intensieve landbouw en veeteelt kunnen zorgen voor vervuiling in de vorm van bodem- lucht- of waterverontreiniging zure regen overbegrazing erosie ontbossing en verwoestijning De mens neemt gedreven door onder andere de bevolkingsgroei steeds meer land in gebruik wat gepaard gaat met het verlies van habitat en mogelijk als gevolg daarvan het uitsterven van in het wild levende soorten Er bestaat wetenschappelijke consensus dat de mens mede-verantwoordelijk is voor het warmer worden van het wereldwijde klimaat Dit komt door de grootschalige verbranding van fossiele brandstoffen waarbij kooldioxide vrijkomt in de atmosfeer wat het broeikaseffect versterkt Een warmer klimaat zal waarschijnlijk gepaard gaan met het smelten van gletsjers en ijskappen extremere temperatuurschommelingen en het stijgen van het eustatisch zeeniveau Tegelijkertijd is er een milieubeweging op gang gekomen die tot doel heeft de menselijke consumptie van natuurlijke hulpbronnen te verminderen en vervuiling tegen te gaan De milieubeweging probeert door de bewustmaking van het publiek de politiek te beïnvloeden met als doel duurzamer beleid en bescherming van de natuur Doordat de veranderingen die de milieubeweging voor ogen staan vaak in conflict zijn met commerciële belangen zijn deze veranderingen echter dikwijls kostbaar Ontstaan en ontwikkeling Vorming De meest aanvaarde hypothese over het ontstaan van het zonnestelsel is op dit moment de Zonnenevel-hypothese Volgens deze hypothese vormde het Zonnestelsel zich uit een samentrekkende interstellaire moleculaire wolk de Zonnenevel Tijdens de samentrekking platte de wolk af tot een protoplanetaire schijf In deze schijf ontstonden de Zon en de planeten door accretie van materie Het grootste deel van de materie kwam terecht in het centrum en vormde de Zon Ander gas en stof vormde planetesimalen proto-planeten die later uitgroeiden tot planeten waaronder de Aarde Kleine objecten als meteorieten worden beschouwd als materie die niet in dit proces is geaccretiseerd Door meteorieten te dateren heeft men de ouderdom van het Zonnestelsel en daarmee de Aarde bepaald ongeveer 456 miljard jaar Geschiedenis Zware elementen zoals ijzer en nikkel zonken al tijdens de accretie van de Aarde naar het middelpunt waardoor een scheiding ontstond tussen kern en mantel Een andere belangrijke gebeurtenis in de beginfase was het ontstaan van de Maan die iets jonger blijkt te zijn dan de Aarde De meest waarschijnlijke verklaring is een grote inslag waarbij een kleinere planetesimaal iets kleiner dan de planeet Mars op de Aarde insloeg Het bij deze inslag weggeslingerde materiaal kwam in een baan om de Aarde terecht om daar te accretiseren tot de Maan Door de enorme hoeveelheid energie die bij de inslag vrijkwam raakte de aardmantel compleet gesmolten In de loop der tijd stolde hij en kon zich door differentiatie van materiaal binnenin de Aarde de eerste korst vormen Uit berekeningen blijkt dat als de Aarde voor de inslag een atmosfeer had deze tijdens de inslag in zijn geheel verdween De atmosfeer en de oceanen moeten daarom ontstaan zijn uit later materiaal van inslaande kometen en meteorieten en uit gassen en vloeistoffen die bij vulkanisme vrijkwamen Deze eerste atmosfeer bevatte meer koolstofdioxide dan tegenwoordig en zuurstof was schaars Het eerste leven moet ontstaan zijn uit zelfreproducerende moleculen in de oceanen volgens sommige interpretaties al rond 38 miljard jaar geleden Uit simpele organische stoffen ontstonden materialen als aminozuren en nucleotiden die later uitgroeiden tot eiwitten en RNA de bouwstoffen voor het leven Rond 34 miljard jaar geleden moet de laatste gemeenschappelijke voorouder van al het leven hebben geleefd Men vermoedt dat een vorm van platentektoniek al in het begin moet hebben plaatsgevonden hoewel het proces in het begin waarschijnlijk sneller verliep waardoor de continenten kleiner bleven Geleidelijk ontwikkelde het proces zich tot de huidige vorm In de loop van de Aardse geschiedenis komen perioden voor waarin vrijwel alle continenten bij elkaar liggen; dan spreekt men van een zogenaamd supercontinent De laatste keer dat dit gebeurde was rond 300 miljoen jaar geleden; men noemt dit supercontinent Pangea Over de eerste paar miljard jaar van de Aardse geschiedenis is relatief weinig bekend doordat fossielen van organismen die uitsluitend uit zacht weefsel bestaan slecht bewaard blijven Wat duidelijk is is dat het leven steeds diverser werd en dat rond 23 miljard jaar geleden de eerste autotrofe organismen verschenen organismen die door fotosynthese zuurstof produceren De toevoeging van zuurstof aan de atmosfeer had tot gevolg dat er een ozonlaag ontstond en het leven voortaan beter beschermd werd tegen schadelijke straling Daardoor konden grotere organismen dan bacteriën ontstaan die niettemin nog steeds tot de micro-organismen gerekend worden zoals eukaryotische cellen en meercellige organismen Volgens een vrij algemeen aanvaarde theorie bevond de Aarde zich ongeveer 700 miljoen jaar geleden in een grote ijstijd waarbij de planeet van de polen tot de evenaar bevroren was een theorie die bekendstaat als die van de sneeuwbalaarde Toen het klimaat warmer werd begon het leven zich zeer snel te ontwikkelen Tijdens de Cambrische explosie rond 535 miljoen jaar geleden versnelde de ontwikkeling van het leven zich waardoor in relatief korte tijd veel nieuwe groepen organismen dieren planten enzovoort verschenen Sindsdien heeft de evolutie steeds nieuwe en ingewikkeldere soorten leven voortgebracht een ontwikkeling die soms onderbroken werd door korte periodes van massaal uitsterven die massa-extincties worden genoemd Rond 500 miljoen jaar geleden verschenen de eerste planten en insecten op het land bacteriën en schimmels moeten het land al veel eerder gekoloniseerd hebben en rond 380 miljoen jaar geleden ontwikkelden in ondiep water levende vissen poten waarmee ze uit het water konden kruipen Hieruit kwamen de amfibieën voort die longen hadden in plaats van kieuwen Uit de amfibieën ontstonden reptielen en later zoogdieren De dinosauriërs reptielen domineerden gedurende een paar honderd miljoen jaar de Aarde maar stierven tijdens de laatste grote massa-extinctie van ongeveer 65 miljoen jaar geleden samen met vele andere levensvormen uit waarschijnlijk als gevolg van de zogeheten Yucatan-inslag die tevens de Krijt-Paleogeengrens markeert Vanaf dat moment hebben de zoogdieren zich sterk ontwikkeld Rond 2 miljoen jaar geleden verscheen de mens Aangenomen wordt dat mensen uit eerder levende primaten zijn geëvolueerd De huidige ijstijd begon rond 40 miljoen jaar geleden en versterkte zich rond 25 miljoen jaar geleden De poolkappen zijn sindsdien in cycli van 40 000 of 100 000 jaar aangegroeid en weer afgesmolten De laatste koudere periode glaciaal eindigde ongeveer 10 000 jaar geleden Door de ontwikkeling van de spraak de ontdekking van de landbouw en het temmen van dieren kon de mens zich snel over de wereld verspreiden en na het ontstaan van beschavingen binnen korte tijd een grote invloed op de biosfeer de hydrosfeer de atmosfeer en het landgebruik en de indeling van het aardoppervlak krijgen Toekomst van de Aarde Volgens de meest gangbare hypothese zal de evolutie van de Zon uiteindelijk het einde van de Aarde betekenen maar op de Aarde zal al veel eerder geen leven meer mogelijk zijn Zoals in alle sterren vindt in de kern van de Zon voortdurend kernfusie van waterstof tot helium plaats Daardoor hoopt zich in de loop der tijd steeds meer helium op in de kern van de Zon waardoor de luminositeit van de Zon toeneemt met ongeveer 10% in de komende 11 miljard jaar en 40% in de komende 35 miljard jaar Over ongeveer 5 miljard jaar zal alle waterstof in het inwendige van de Zon zijn omgezet in helium met als gevolg dat de Zon zal uitzetten tot een rode reus van rond de 250 maal zijn huidige omvang Een rechtstreeks gevolg is dat de temperatuur op Aarde sterk zal stijgen wat in ieder geval tot de verdamping van alle oceanen zal leiden Over 900 miljoen jaar zal door de hogere temperatuur de hoeveelheid anorganische kooldioxide in de atmosfeer zijn toegenomen tot een concentratie waarbij fotosynthese door C4-fixatie onmogelijk is Dat betekent dat de meeste plantensoorten niet meer kunnen overleven waardoor de zuurstof uit de atmosfeer zal verdwijnen Dit zal dierlijk of menselijk leven ook onmogelijk maken Het opzwellen van de Zon zal ervoor zorgen dat de binnenplaneten Mercurius Venus en de Aarde in de fotosfeer de "atmosfeer" van de Zon belanden en worden vernietigd De Zon zal in dit stadium echter ongeveer 30% van zijn massa verloren hebben zodat de Aarde theoretisch in een steeds wijdere omloopbaan komt Dit effect had er normaal gesproken voor gezorgd dat de planeet niet door de uitdijende Zon zou worden opgeslokt hoewel de nabijheid van de Zon nog steeds al het leven op Aarde onmogelijk zou hebben gemaakt Vermoedelijk ontsnappen Mars en de andere buitenplaneten aan dit lot maar ook op Mars zal de temperatuur zo sterk stijgen dat er geen aardse organismen kunnen leven Culturele betekenis Het standaardsymbool voor de Aarde is een kruis met een cirkel eromheen Dit symbool staat bekend als het wielkruis zonnekruis of odinskruis Hoewel er ook andere betekenissen aan dit symbool zijn toegeschreven wordt het meestal gezien als een representatie van de vier windstreken op Aarde Een andere versie van het symbool is een kruis boven een cirkel Religieuze betekenissen De Aarde is in veel culturen gepersonificeerd als een moedergodin ook wel Moeder Aarde genoemd Voorbeelden zijn Tonantzin letterlijk "onze moeder" bij de Azteken Pachamama bij de Inca's Bhumi Deva bij de hindoes Gaia bij de Grieken en Romeinen Hou-T’u in China of de godin Jord in de Noorse mythologie In de Griekse mythologie was de aardgodin de vrouw van de hemelgod Uranos In de Egyptische mythologie was de Aarde echter een mannelijke god Geb terwijl de hemel Noet juist vrouwelijk was In de meeste religies komen scheppingsverhalen voor waarin de Aarde op bovennatuurlijke manier door een godheid wordt geschapen Ook tegenwoordig gelooft een aantal religieuze groepen bijvoorbeeld uit christen- of moslimfundamentalistische hoek in een letterlijke interpretatie van oude religieuze teksten Deze creationisten geloven niet in de conventionele wetenschappelijke theorieën over de vorming van de Aarde en het ontstaan en de evolutie van het leven Ontwikkeling van de kennis over de Aarde In de loop der wereldgeschiedenis is de kennis van de Aarde en haar oppervlak steeds toegenomen Vanaf de Oudheid is in diverse culturen geloofd in een platte Aarde; zo zagen de Mesopotamiërs de Aarde als een platte schijf die in een oceaan dreef Toch waren er vanouds al mensen die inzagen dat de Aarde bolvormig was De eersten die een bolvormige Aarde voorstelden waren Griekse natuurfilosofen als Pythagoras Zij constateerden dat tijdens een maansverduistering de schaduw van de Aarde altijd cirkelvormig is ongeacht of de maan hoog aan de hemel of dicht bij de horizon staat Eratosthenes berekende de omtrek op 15 procent nauwkeurig In de Middeleeuwen was het concept van een bolvormige Aarde in het Midden-Oosten Europa en India wel bekend maar nog niet overal algemeen aanvaard< ref> Middeleeuwse geleerden als Beda en Thomas van Aquino wisten dat de Aarde bolvormig was Anderen zoals de zesde-eeuwse ontdekkingsreiziger Kosmas Indikopleustes zagen de Aarde echter als een platte schijf Ferdinand Magellaan maakte in 1522 als eerste een reis om de wereld waarmee het pleit voorgoed beslecht werd Dat de Aarde om de Zon draait is veel moeilijker vast te stellen en was dan ook niet vanouds bekend Tot de Middeleeuwen werd de Aarde algemeen als centrum van het universum gezien dit concept wordt geocentrisme genoemd Pas na sterrenkundige ontdekkingen van onder anderen Nicolaas Copernicus 1473 1543 en Galileo Galilei 1564 1642 kwam het besef op dat de Aarde geen centrale positie in het Heelal inneemt Het geocentrisme maakte plaats voor het idee dat de Aarde rond de Zon draait het heliocentrisme Na de Middeleeuwen nam de kennis van de wereld toe door ontdekkingsreizen Dankzij betere technieken in de kartografie navigatie en landmeetkunde bleef ook in de Nieuwe Tijd de geografische kennis van de ligging en aard van de continenten en het aardoppervlak groeien Ontdekkingen in de geologie met name vanaf de 19e eeuw vergrootten de kennis van het binnenste van de Aarde en brachten het inzicht van de hoge ouderdom van de planeet De kennis van de atmosfeer en het klimaat stegen met de opkomst van de meteorologie en klimatologie in de 20e eeuw Door de technologische ontwikkeling in de 20e eeuw is zowel in de wetenschap als onder een breder publiek het beeld van de Aarde sterk veranderd In 1959 werd de Aarde voor het eerst uit de ruimte gefotografeerd door de ruimtesonde Explorer 6 De wetenschappelijke kennis leidde tot het inzicht dat de verschillende onderdelen van de Aarde één systeem vormen die in een fragiel evenwicht staan dat in het verleden vaak veranderd is en in de toekomst opnieuw kan veranderen Een vergaande vorm van dit inzicht is de Gaia-hypothese die stelt dat de hele biosfeer als één groot organisme functioneert Zie ook Aardwetenschappen Eigentrillingen van de Aarde Geografie Landen van de wereld Systeem Aarde Basalt is een mafisch vulkanisch stollingsgesteente dat gevormd wordt door de stolling van lava De stolling van het basalt vindt plaats aan het aardoppervlak en daarom is basalt een uitvloeiingsgesteente Door de snelle afkoeling zijn geen grote kristallen gevormd De meest voorkomende mineralen in basalt zijn amfibool pyroxeen-olivijn en Ilmeniet Ook andere mineralen zoals magnetiet kunnen in basalt gevormd worden Basalt is meestal zwart van kleur en bestaat uit kleine kristallen De intrusieve variant van basalt wordt gabbro genoemd De krimp die optreedt bij de stolling van de basaltlava leidt tot typische zeshoekige structuren basaltzuilen Voorkomen Basalt is een uitvloeiingsgesteente en ontstaat aan het oppervlak in gebieden met vulkanische activiteit Het is typisch een product van laag viskeuze snelstromende lava's zoals op Hawaï Ook onder het zeewateroppervlak kunnen basaltuitvloeiingen plaatsvinden zoals bij de mid-oceanische ruggen Hier worden zogenaamde pillow basalts gevormd Doordat het magma stolt en een temperatuur beneden het Curie-punt< ref> bereikt wordt het magnetisch veld van de aarde op dat moment vastgelegd in het gesteente Het magnetisch veld verandert voortdurend en langs de mid-oceanische ruggen ontstaat een patroon van opeenvolgende magnetische periodes de zogenaamde magnetische polariteitszones Dit wordt gebruikt bij paleogeografische reconstructies en datering van gesteentes Er wordt aangenomen dat de naam basalt een verbastering is van de naam van het Egyptische landschap Bashan waar de steensoort ook voorkomt Toepassingen Basalt wordt in Nederland veel toegepast als dijkbekleding in kademuren en op golfbrekers en strandhoofden Door de vorm zijn basaltzuilen als een puzzel in te passen en door onregelmatigheden langs de zuil ontstaat een sterk onderling verband Het hoge soortelijk gewicht orde 29 ton m³ en de hardheid van het materiaal maken het bij uitstek geschikt De meeste basalt komt uit de Duitse Eifel en Westerwald Basaltzuilen worden voor waterkeringen tegenwoordig nauwelijks meer toegepast en veelal worden betonnen elementen die machinaal in pakketten worden gezet toegepast De reden voor de afgenomen toepassing van basalt is een schaarste aan steenzetters ARBO-wetgeving waarin het maximaal te dragen gewicht beperkt wordt en de hoge kosten van de grondstof Toepassing van basalt blijft daardoor beperkt tot steenstorten bij dijken en ook bij de bouw van de 2e Maasvlakte historische stadscentra Basalt wordt ook toegepast bij de vervaardiging van steenwol Basaltlava Basaltlava basalt waar door gasvorming veel open poriën in zijn ontstaan wordt vanwege zijn uitstekende slijt- en weervastheid wel gebruikt voor de restauratie van monumenten bijvoorbeeld voor trappen balustrades of voor de vervanging van kwetsbare onderdelen als spuwers en pinakels In de jaren tachtig zijn zo hele delen van de Sint-Janskathedraal in 's-Hertogenbosch vervangen in basaltlava Ook is basaltlava wel gebruikt als basis voor weervaste tegeltableaus Omdat de poriën graankorrels gemakkelijk kunnen opensnijden wordt basaltlava van oudsher gebruikt voor molenstenen Zie ook QAPF-diagram Basaltvloed Rotsformaties Rotsformaties zijn er onder meer in Zuidkust van IJsland Panská skála in Tsjechië Stenen Woud bij Shilin in de provincie Yunnan in China Giant's Causeway in Ierland BestandBasalt-tschechienjpg|Natuurlijke basaltzuilen Bestand20100617-003 Amersfoort Sculptuur Het Basalten Schip voor scholengemeenschap Guido de Brès vestiging Paladijnenwegjpg|Een kunstwerk uit basaltzuilen in Amersfoort BestandGiants Causeway 14JPG|Basaltzuilen in Noord-Ierland die gezamenlijk de rotsformatie Giants Causeway vormen < gallery> Noten Boris Jefimovitsj Nemtsov Russisch Борис Ефимович Немцов Sotsji 9 oktober 1959 – Moskou 27 februari 2015 was een van de leidende personen binnen de Russische liberale oppositiepartij Unie van Rechtse Krachten Als gouverneur wist hij oblast Nizjni Novgorod begin jaren '90 economisch te versterken Hij was vicepremier onder president Boris Jeltsin van 1997 tot 1998 waarbij hij zich kenmerkte door zijn hervormingsgezinde en marktgeoriënteerde benadering Nemtsov sprak vloeiend Engels Door de Russische media werd hij vanwege zijn zwarte haar en donkere ogen vaak aangeduid als "Russische Belmondo" Hij was lid van het uitvoerend comité van de SPS en medevoorzitter van Comité 2008 Op 27 februari 2015 werd hij in Moskou op straat vermoord Nemtsov had drie kinderen Levensloop Jeugd en carrière als politicus Nemtsov werd geboren op 9 oktober 1959 in Sotsji Zijn vader was actief in de CPSU en was enige tijd actief als viceminister van constructie Zijn moeder was kinderarts Na een scheiding vertrok zijn moeder met haar kinderen naar Gorki nu Nizjni Novgorod Nemtsov studeerde van 1976 tot 1981 Radiofysica aan de Staatsuniversiteit van Gorki en verkreeg in 1985 een kandidatstitel in natuurkunde en wiskunde Tot 1990 werkte hij als wetenschapper aan het Radio-fysisch Onderzoeksinstituut van Gorki Begin jaren '80 leerde hij bij de Komsomol de latere Russische premier Sergej Kiriejenko kennen Nadat Gorbatsjov in 1986 probeerde de Kernramp van Tsjernobyl verborgen te houden begon Nemtsov te zoeken naar milieu-initiatieven In 1988 werd hij lid van een ecologische groepering die de bouw van een kerncentrale in Nizjni Novgorod verhinderde In 1989 probeerde Nemtsov zich te registreren voor de verkiezingen voor het Congres van Volksafgevaardigden onderdeel van het parlement als een onafhankelijke kandidaat maar werd tegengehouden door de door communisten beheerste lokale verkiezingscommissie na een aantal negatieve publicaties over hem in de media In maart 1990 toen voor het eerst sinds 1917 verkiezingen werden gehouden met verschillende onafhankelijke partijen werd Nemtsov voor zijn thuisstad Gorki als enige niet-communistische kandidaat in de Opperste Sovjet van de Russische SFSR gekozen In het parlement sloot hij zich aan bij de Hervormingscoalitie en bij groepen links van het politieke midden Hij werkte hier aan de wetgeving Gouverneur van oblast Nizjni Novgorod Bij de mislukte Augustusstaatsgreep in Moskou in 1991 nam Nemtsov actief deel aan de democratische verdediging van het Witte Huis en werd daarop als dank door president Boris Jeltsin aangesteld als zijn afgevaardigde voor oblast Nizjni Novgorod en in november als gouverneur van de oblast Na zijn aantreden als gouverneur liet de 32-jarige Nemtsov al snel het grootste deel van de communisten in het bestuur eruit werken en won de lokale Overste Sovjet voor zijn hervormingsplannen Onder Nemtsov werd Nizjni Novgorod in 1991 werd de naam van Gorki terug veranderd naar zijn oude naam tot pionier en pilotproject voor de verreikende economische hervormingen en privatiseringen in Rusland Hij privatiseerde de handels- en dienstensector met succes Bij een landhervorming werden de kolchozen en sovchozen eveneens succesvol omgezet naar private landbouwbedrijven Staatsbedrijven werden veranderd in coöperaties Nemtsov werd hierbij geholpen door de Amerikaan Robert Gale van de Internationale Financiële Coöperatie IFC en de Russische econoom Grigori Javlinski die later tot voorzitter werd van de liberale politieke partij Jabloko Zijn ambstduur werd gekenmerkt door een grote economische groei Hij probeerde monopolies te verbreken economische concurrentie te bevorderen en een nieuwe middenstand te creëren De conservatieve ex-premier van het Verenigd Koninkrijk Margaret Thatcher bezocht Nizjni Novgorod in 1993 en prees Nemtsovs hervormingen Premier Viktor Tsjernomyrdin noemde Nizjni Novgorod een model voor heel Rusland In december 1993 werd Nemtsov verkozen in de Federatieraad Hogerhuis Hij werd hierbij ondersteund door de destijds machtigste liberale partijen van Rusland; Keuze van Rusland en Jabloko In december 1995 werd hij herkozen als gouverneur door middel van vrije verkiezingen In januari 1996 twee jaar na de start van de Eerste Tsjetsjeense Oorlog voerden lokale kranten van oblast Nizjni Novgorod gesteund door Nemtsov een handtekeningenactie uit tegen deze oorlog In drie weken tijd werden meer dan een miljoen handtekeningen opgehaald die aan de verraste Jeltsin werden overhandigd Vicepremier In maart 1997 zag Jeltsin die in zijn tweede ambtsperiode vanaf 1996 overigens weinig actief was vanwege zijn slechte gezondheid zijn hervormingen stokken en bracht daarom een aantal wijzigingen aan in zijn regering De 37-jarige Nemtsov werd net als Anatoli Tsjoebajs benoemd tot vicepremier Voordat hij echter deze post aannam benoemde Nemtsov Kiriejenko tot directeur van het oliebedrijf Norsi Oil uit Nizjni Novogorod De belangrijkste uitdagingen tijdens Nemtsovs ambstperiode waren de sociale en huisvestingspolitiek en de hervorming van de energiesector met de herstructurering van de gas- stroom- en spoorwegmonopolies Hij vroeg van Jeltsin twee jaar om deze hervormingen te kunnen realiseren Bij zijn aantreden verklaarde hij dat hij "niet zou liegen niet stelen en zich niet zou laten omkopen" In tegenstelling tot de economische liberalen Tsjoebajs en Gajdar wordt Nemtsov gezien als een practicus Hij zag zichzelf als "liberaal in de economie en aanhanger van een sterke staat in de politiek" In april 1997 maakte hij in de strijd met monopolist Gazprom bekend dat Gazprom de staat nog 148 miljard Roebel ongeveer 26 miljard Dollar aan achterstallige belastingen schuldig was waarmee de staat de uitstaande salarissen van dokters leraren en kleuterscholen kon uitbetalen Aan de andere kant waren bedrijven autoriteiten en privéhuishoudens Gazprom ongeveer 10 miljard dollar schuldig Gazprom dat was ontstaan uit de vroegere ministeries van aardolie en aardgas en werd geleid door premier Viktor Tsjernomyrdin had zich na de privatisering van 60% van de aandelen die volgens Nemtsov overigens ook zonder toestemming van de regering waren verkocht steeds meer onttrokken van de staatscontrole waarvan hoofdzakelijk de managers profiteerden Nemtsov liet een tien man tellende regeringscommissie oprichtten die onder leiding van hem het concern moesten controleren Nemtsov was zeer populair onder de Russische bevolking in deze periode en leek de belangrijkste kanshebber voor de Russische presidentsverkiezingen van 2000 In de zomer van 1997 behaalde hij hiervoor 50% in de opiniepeilingen Op voorspraak van Nemtsov vaardigde president Jeltsin op 1 april 1997 een oekaze uit die het staatsdiensten verbood om nog langer buitenlandse autos aan te schaffen; alleen binnenlandse autos van het bedrijf GAZ het merk Volga uit Nizjni Novgorod mochten worden gekocht In Nemtsovs bijzijn werden buitenlandse auto's in Russisch staatsbezit publiek geveild Op 25 april benoemde Jeltsin Nemtsov tegelijkertijd tot minister van brandstof en minister van energie Door zijn strijd met de doema in hetzelfde jaar verklaarde Jeltsin al in november dat een vicepremier niet gelijktijdig ook een ministerspost mocht bekleden Door een wijziging in de regering werd Nemtsov vervangen door Kiriejenko als minister van energie maar bleef vicepremier Al in april 1998 werd Kiriejenko echter benoemd tot premier Nemtsov bleef vicepremier maar wel met meer bevoegdheden Op 17 juli 1998 representeerde Nemtsov de Russische regering bij de herbegrafenis van de Russische tsaar Nikolaas II en zijn familie in de Petrus en Pauluskathedraal van Sint-Petersburg Hij was leider van een door Jeltsin ingestelde regeringscommissie die de echtheid van de beenderen had aangetoond die in 1991 in Ganina Jama bij de Oeralstad Jekaterinenburg werden opgegraven Tijdens de Roebelcrisis midden 1998 beleefde zijn politieke carrière een terugslag De Russische beurzen beleefden namelijk een krach die werd gevolgd door een economische crisis in Rusland Nemtsov was het enige lid van het kabinet dat vrijwillig zijn aftreden aankondigde hetgeen vervolgens werd ingewilligd door Jeltsin op 28 augustus 1998 Samen met Tsjoebajs trad hij onder druk van de Doema terug uit de regering Unie van Rechtse Krachten In januari 1999 registreerde Nemtsov de politieke beweging Jong Rusland bij het Russische Ministerie van Justitie Samen met de beweging Nieuwe Kracht van de eerdere premier Kiriejenko die in juni 1998 door toedoen van oligarch Boris Berezovski was vervangen door Jevgeni Primakov nadat Jeltsins poging om Tsjernomyrdin opnieuw aan te stellen was geblokkeerd door de Doema en andere hervormingsgezinden richtte Nemtsov de coalitie De juiste Zaken op In augustus kondigden Nemtsov Kiriejenko en Irina Chakamada de formering aan van de liberaal-democratische coalitie Unie van Rechtse Krachten SPS aan Bij de Russische parlementsverkiezingen van december 1999 bereikte de partij ondanks de rol van Nemtsov en Kiriejenko bij de Roebelcrisis met bijna zes miljoen kiezers 86% van de stemmen Nemtsov wist een direct mandaat te verkrijgen in zijn thuisstad Nizjni Novgorod boven de voormalige directeur van GAZ Nemtsov werd in februari een afgevaardigde voor de Doema In mei 2000 na de terugtreding van de eerdere voorzitter Sergej Kiriejenko werd Nemtsov verkozen tot voorzitter en fractieleider van de SPS in de Doema In mei 2001 werd hij aangesteld als partijvoorzitter met een meerderheid van 70% van de stemmen In juli 2000 organiseerde Nemtsov een bijeenkomst tussen 21 vroegere Russische oligarchen en de nieuwe president Vladimir Poetin waarbij Poetin de aanwezige zakenmannen waarschuwde zich niet te bemoeien met de politiek zoals ze eerder bij Jeltsin hadden gedaan Nadat de Russische president Poetin na het zinken van de onderzeeboot Koersk midden 2000 een tweedaagse informatiestilte inlaste wat de internationale hulp vertraagde en hij niet vanuit zijn vakantieverblijf in Sotsji terugkeerde naar de plaats des onheils maar naar een conferentie op de Krim werd hem door de pers onverschilligheid en falend crisismanagement verweten Nemtsov zei in een persverklaring van zijn partij "het gedrag van de president is immoreel" en dat de opperbevelhebber van de strijdkrachten geen recht heeft op vakantie "wanneer zijn ondergeschikten dit drama doormaken" Tussen 2000 en 2003 raakte Nemtsov in een moeilijke politieke situatie Terwijl hij zelf met kracht het beleid van president Poetin bestreed met betrekking tot het terugdraaien van de democratie en de burgerlijke vrijheden in Rusland moest hij een compromis vinden met de machtige mede-voorzitter van de SPS en directeur van het staatsenergiebedrijf EES Rossii Anatoli Tsjoebajs die een meer verzoenende lijn met het Kremlin voorstond Hierdoor kwam de boodschap van de SPS vaag over en raakten veel potentiële liberale kiezers van de partij vervreemd Daarnaast stond Tsjoebajs onder de bevolking vooral bekend als degene die de liberaliseringen had doorgevoerd die zo negatief hadden uitgepakt voor de bevolking In de parlementsverkiezingen van december 2003 behaalde de SPS die door zowel Nemtsov als Tsjoebajs werd geleid slechts 24 miljoen stemmen ofwel 4% van het totaal waarmee de partij net als Jabloko de kiesdrempel van 5% niet haalde en daardoor haar zetels in de Staatsdoema verloor De officiële tellingen werden echter bekritiseerd door zowel de SPS als Jabloko daar peilingen en alternatieve tellingen van onafhankelijke waarnemers hadden aangegeven dat beide partijen meer dan 5% zouden krijgen Nemtsov verklaarde "De parlementsmeerderheid behoort alleen aan degenen die voor de politiestaat staan voor het inperken van de burgerlijke vrijheden voor het einde van de onafhankelijke justitie Ik wil niet klagen We weten dat het in de geleide democratie erg moeilijk is om tegen de autoritaire tendensen te strijden Men verkoopt de Russische burger voor dom" In december 2003 traden de vier voorzitters Chakamada Tsjoebajs Nemtsov en Gajdar terug uit het partijbestuur en namen de verantwoordelijkheid voor de nederlaag Bij de Russische presidentsverkiezingen van 2004 stelde de partij geen kandidaten daar tegen de zittende president toch geen eerlijke kans zou bestaan en omdat hierdoor een splijting binnen de partij tussen de mensen die tegen Poetin waren Nemtsov en de mensen die voor Poetin waren Tsjoebajs kon worden voorkomen Medevoorzitster Irina Chakamada stelde zich echter wel zonder steun van de partij als onafhankelijke kandidate beschikbaar Nemtsov persoonlijk ondersteunde de kandidatuur van haar wel en riep zijn partijgenoten op om op haar te stemmen De kandidatuur van Chakamada werd echter ook bekritiseerd omdat daarmee de verkiezingen "gelegitimeerd" werden Comité 2008 In januari 2004 schreef Nemtsov samen met zijn oude partijmaat en adviseur Vladimir Kara-Moerza in het blad Nezavisimaja Gazeta een artikel met de titel "Over het gevaar van het Poetinisme" waarin ze waarschuwden voor de gevaren van een dreigende dictatuur onder Poetin In dezelfde maand was Nemtsov medestichter van het Comité voor vrije verkiezingen in het jaar 2008 Comité 2008 een vereniging van Russische politici in de oppositie die ook persoonlijkheden omvat als Garri Kasparov Vladimir Boekovski en andere prominente liberalen Volgens Kasparov zal het comité echter niet als politieke partij deelnemen aan de presidentsverkiezingen van 2008 Nemtsov ondersteunde actief de Oranjerevolutie in november en december 2004 in Oekraïne en werd na de verkiezingen benoemd tot economisch adviseur van de Oekraïense president Viktor Joesjtsjenko Moord Op 27 februari 2015 werd hij doodgeschoten op een brug circa 200 meter van het Kremlin en het Rode Plein Wel was zijn moeder bang dat Poetin Nemtsov zou laten vermoorden Enige uren voor zijn dood gaf hij nog een interview waarin hij Poetin een pathologische leugenaar noemde< ref> Hij werd op begraven op de Trojekurovskoje-begraafplaats aan de westrand van Moskou< ref> Externe link Carel Nicolaas Visser Papendrecht 3 mei 1928 Le Fousseret 1 maart 2015 was een Nederlandse beeldhouwer Leven en werk Visser volgde van 1948 tot 1949 een studie architectuur aan de Technische Hogeschool in Delft en aansluitend tot 1951 beeldhouwkunst aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag Na een studiereis in Engeland en Frankrijk vestigde hij zich in 1952 in Amsterdam Hij creëerde aanvankelijk gestileerde ijzeren vogelsculpturen en had zijn eerste solo-expositie in 1954 bij Galerie Martinet in Amsterdam In 1957 toen zijn beeldhouwstijl abstracter was geworden brak een periode met enkele reizen aan een studiereis naar Italië Sardinië met een beurs van de Italiaanse overheid in 1957 een verblijf als visiting professor aan de Washington University Saint Louis Missouri VS in 1962 en een studiereis naar Mexico met een Nederlandse staatsbeurs in 1965 Visser was docent aan de Koninklijke Academie in Den Haag van 1958 tot 1962 In 1968 werd Visser uitgenodigd voor de 4documenta in Kassel en de Biënnale van Venetië In hetzelfde jaar werd door Jonne Severijn een documentaire film gemaakt over zijn werk Visser vestigde zich in 1981 in Rijswijk Gelderland Hij was van 1966 tot 1998 docent aan de Ateliers '63 in Haarlem Carel Visser wordt gezien als een van de belangrijkste constructivistische beeldhouwers van Nederland Zijn latere werk kenmerkt zich door assemblage van een veelheid aan materialen zoals autobanden olievaten autoruiten leer schapenvacht eieren enzovoorts Hij maakt geordende verbindingen met deze zogenaamde grote en soms kleine objets trouvés Een aantal van zijn werken wordt ook wel vergeleken met een muziek compositie waarbinnen herhaling en variatie een belangrijke rol spelen Zijn werken uit de periode 1975-1985 zou men environments kunnen noemen in tegenstelling tot het meer sculpturale werk zoals het stervend paard circa 1949 Rond 1960 houdt hij zich bezig met de massieve gesloten kubus van ijzer en de "slappe " kubus van draad Visser laat zich onder andere inspireren door de natuur plant en dier wat ook zijn natuurlijke materialen zoals hout wol zand veren botjes touw en leer verklaart Visser is op 1 maart 2015 op 86-jarige leeftijd overleden in zijn Franse woonplaats Le Fousseret< ref> Werk in openbare collecties selectie CODA Museum Apeldoorn Kröller-Müller Museum Otterlo Museum Boijmans Van Beuningen Rotterdam Rijksmuseum Twenthe Enschede Stedelijk Museum Amsterdam Stedelijk Museum 's-Hertogenbosch Tate Modern Londen Prijzen 1968 David E Bright Prize 1972 Staatsprijs voor beeldende kunst en architectuur 1971 Prijs 8e internationale Graphic Biënnale Tokio; 1992 Kunstprijs van de stad Amsterdam Exposities selectie 1956 Expositie "Internationale de sculpture Contemporaine" Musée Rodin Parijs 1957 "Nederlandse Beeldhouwkunst" Museum Boijmans Van Beuningen Rotterdam 1959 "Beelden in het heden" Stedelijk Museum Amsterdam 1985 Overzichtstentoonstelling "BEELDEN 1975-1985" Museum Boijmans Van Beuningen Rotterdam 1990 Tentoonstelling in het Sprengel-Museum in Hannover 2008 Tentoonstelling in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede bij zijn tachtigste verjaardag Werken selectie 1949 Stervend paard ijzer in het Kröller-Müller Museum 1962 De Grote Vier bij De Zonnehof in Amersfoort 1964 Acht gestapelde balken in het Rijksmuseum Amsterdam 1965 Stapeling in Stadskanaal 1967 Kubus en zijn stapeling staal in het Beeldenpark van het Kröller-Müller Museum in Otterlo 1967 Grote Auschwitz in het beeldenpark van het Kröller-Müller Museum 1968 When the saints go marching in Segbroeklaan in Den Haag 1968 Speelplastiek Apollolaan in Oegstgeest 1969 De Poort in Groningen 1971 Kubus en uitslag plaatstaal en leer 1975 Sculptuur Robert Kochplein in Utrecht 1977 6 elementen Multitude Skulpturpark Herning Denemarken 1980 Landschap metaal jute en hout 1984 Door through 8 delen tractorbuitenband 2 olievaten ijzeren staven 2 struisvogeleieren autovoorruit 1985 Zes sculpturen vijver voor het Museon Stadhouderslaan in Den Haag 1998 Pleinbeeld in het beeldenpark van het Kröller-Müller Museum 2001 Moeder en Kind brons beeldenroute Westersingel en Internationale Beelden Collectie in Rotterdam 2004 Meer 9 cortenstaal President Kennedylaan in Apeldoorn Fotogalerij BestandKMM Visser Kubus 02JPG|Kubus en zijn stapeling 1967 Otterlo BestandKMM Visser Grote Auschwitz 02JPG|Grote Auschwitz 1967 Otterlo BestandOegstgeest kunstwerk beeld-speelplastiekjpg|Speelplastiek 1968 Oegstgeest BestandGroningen Visser 1jpg|De Poort 1969 Groningen BestandCarel Visser Robert Kochplein UtrechtJPG|1975 Utrecht BestandVijfstromenland Carel Visser Linneausstraat AmsterdamJPG|Vijfstromenland 1981 Amsterdam BestandDenhaag kunstwerk zes sculpturenjpg|Zes sculpturen 1985 Den Haag BestandMeer Carel Visser Apeldoornjpg|Meer 2004 Apeldoorn < gallery> Zie ook Lijst van Nederlandse beeldhouwers Lijst van deelnemers aan de Biënnale van Venetië Lijst van deelnemers aan Documenta Externe links Crenscent City is een plaats in Del Norte County in het uiterste noorden van Californië in de VS Geschiedenis De plaats werd officieel in 1854 gesticht In 1820 kwamen de eerste West-Europese kolonisten per schip in het gebied aan Vanaf de jaren vijftig van diezelfde eeuw trad een versnelling op van de bevolkingsgroei In 1855 gaf het Amerikaans Congress toestemming voor de bouw van een vuurtoren op een klein eiland vlak voor de kust van Crescent City Battery Point Lighthouse is nog steeds als zodanig in gebruik Geografie Crescent City bevindt zich op 41°4517" Noord 124°124" West De totale oppervlakte bedraagt 53 km² 21 mijl² waarvan 46 km² 18 mijl² land is en 07 km² 03 mijl² of 1359% water is De plaats ligt zo’n 30 kilometer ten zuiden van de grens met Oregon Tsunami's Door zijn ligging loopt Crescent City een relatief groot risico van schades door tsunami's De zeebodem voor de kust heeft een vorm die het effect van de tsunami versterkt en verder ligt de plaats in een halfronde baai waar het water minder goed weg kan Tussen 1933 en 2008 zijn er 31 tsunami’s in de plaats geregistreerd De meeste hadden een nauwelijks merkbaar effect maar in 11 gevallen steeg de zeespiegel met meer dan één meter en in vier gevallen was er sprake van schade De grootste schade werd geleden in maart 1964 tijdens "the largest and most destructive recorded tsunami to ever strike the United States Pacific Coast" Op 28 maart 1964 werd de stad getroffen door een tsunami als gevolg van de aardbeving in Alaska Hierbij kwamen 11 mensen om het leven In 2006 richtte een tsunami als gevolg van een zeebeving bij de Koerilen grote schade aan in de haven In 2011 viel een dode in Crescent City door de tsunami die volgde op de zeebeving bij Japan In de plaats worden regelmatig evacuatieoefeningen gehouden Overal in de stad hangen bordjes die de evacuatieroutes aangeven ingeval van een tsunami waarschuwing Klimaat Crescent City heeft een gematigd mediterraan klimaat of Csb volgens de klimaatclassificatie van Köppen Met een gemiddelde jaarlijkse neerslag van 1700 millimeter is het een van de natste plaatsen in Californië Tussen oktober en maart valt de meeste neerslag en juli is de droogste maand In augustus en september is de gemiddelde temperatuur het hoogst met bijna 19 °C; december is de koudste maand met een gemiddelde van 4°C Demografie In 1860 telde de plaats 638 inwoners In de daaropvolgende decennia schommelde dit aantal maar aan het begin van de 20e eeuw was het aantal inwoners slechts een weinig gegroeid tot 699 Volgens de census van 2000 bedroeg de bevolkingsdichtheid 8689 km² 22522 mijl² en bedroeg het totale bevolkingsaantal 7319 dat bestond uit 7833% blanken 1101% Spaans of Latino 609% inheemse Amerikanen 604% twee of meer rassen 462% Aziaten 427% andere 052% zwarten of Afrikaanse Amerikanen 012% mensen afkomstig van eilanden in de Grote Oceaan Er waren 1578 gezinnen in Crescent City De gemiddelde gezinsgrootte bedroeg 240 Bezienswaardigheden Crescent City grenst aan de noordzijde van het Redwood National and State Parks In deze parken worden de grootste bomen van de wereld beschermd De kustmammoetbomen gedijen in het gematigde zeeklimaat en de grootste boom ter wereld staat in het park de Hyperion rijkt tot 115 meter hoog Op een klein schiereiland vlak voor de kust ligt een vuurtoren op Battery Point De vuurtoren is sinds 1855 in gebruik als navigatiemiddel voor schepen die langs de Amerikaanse westkust varen en voor de vissersschepen die Crescent City als thuishaven hebben Op 20 december 1941 werd de SS Emidio een tanker van 6912 ton voor de kust van Californië door de Japanse Keizerlijke Marine aangevallen Het schip was daarmee het eerste slachtoffer van de Japanse Marine voor de Amerikaanse westkust Het werd vijfmaal geraakt door het 14cm-kanon van de onderzeeboot maar bleef drijven Het strandde tenslotte bij Crescent City en pas in 1950 werden de resten geruimd Bij de haven staat een gedenkteken voor de vijf bemanningsleden die bij de aanval zijn omgekomen Plaatsen in de nabije omgeving De onderstaande figuur toont nabijgelegen plaatsen in een straal van 40 km rond Crescent City Zie ook Pelican Bay State Prison Externe link Een dag van nationale rouw of nationale rouwdag is een veelal door de regering van een land afgekondigde dag waarop een groot gedeelte van de bevolking de gelegenheid krijgt rouw te betonen en aan herdenkingsactiviteiten deel te nemen Zulke dagen markeren de dood of begrafenis van een of meer bekende personen die uit dat land afkomstig zijn of betreffen een ramp in dat land of een ramp met mensen uit dat land of het gaat om een herdenkingsjaardag van een dergelijke gebeurtenis Afhankelijk van de cultuur en het land waar deze rouwdag gehouden wordt vinden er activiteiten plaats In sommige landen wordt er op zo'n dag een minuut stilte gehouden Landen Nationale rouw in België Nationale rouw in Frankrijk Nationale rouw in Nederland Dmitri Ivanovitsj Mendelejev Russisch Дмитрий Иванович Менделеев; Tobolsk West-Siberië 8 februari 1834 Sint-Petersburg Rusland 2 februari 1907 was een Russisch scheikundige die als de grondlegger van het huidige periodiek systeem wordt gezien zie Geschiedenis van het periodiek systeem Mendelejev stelde vast dat de elementen volgens een vast patroon zijn te rangschikken Dit uitgangspunt maakte het voor hem mogelijk om de eigenschappen van elementen te voorspellen nog voor ze ontdekt waren Biografie Dmitri Mendelejev werd geboren in de Siberische stad Tobolsk als jongste van de vijftien kinderen van Maria Dmitrievna Korniliev en Ivan Pavlovitsj Mendelejev Op zijn veertiende na de dood van zijn vader ging Mendelejev naar het gymnasium in Tobolsk In 1849 verhuisde de nu arme familie naar Sint-Petersburg waar Dmitri zich in 1850 inschreef op de universiteit Na zijn afstuderen werd bij hem tuberculose vastgesteld Om hiervan te herstellen vertrok hij in 1855 naar het Krimschiereiland bij de Zwarte Zee waar hij docent werd aan het gymnasium In 1856 keerde hij volledig hersteld terug naar Sint-Petersburg Tussen 1859 en 1861 deed hij in Parijs onderzoek naar de dichtheid van gassen en werkte hij in Heidelberg aan de ontwikkeling van de spectroscoop samen met Gustav Robert Kirchhoff In 1863 keerde hij terug naar Rusland waar hij in Sint-Petersburg hoogleraar in de chemie werd aan het Technologisch Instituut en de Universiteit In datzelfde jaar trouwde hij met Feozva Nikitsjna Lasjeva Periodiek systeem der elementen Het periodiek systeem zoals we het thans kennen In 1866 publiceerde John Newlands zijn Wet van de Octaven Mendelejev had aan een vergelijkbare theorie gewerkt Op 6 maart 1869 gaf hij een formele presentatie aan het Russische Chemische Genootschap met als titel Over de relaties tussen de eigenschappen van elementen en hun atoommassa's waarin hij beweerde Wanneer chemische elementen gerangschikt worden volgens hun atoommassa openbaart zich een periodiciteit in de eigenschappen In werkelijkheid gaat het niet zo zeer om de atoommassa maar om het atoomnummer maar de atoomnummers waren in de tijd van Mendelejev nog niet bekend Voor de ordening maakt dat echter weinig verschil Elementen die vergelijkbare chemische eigenschappen hebben hebben atoommassa's die bijna gelijk zijn bijvoorbeeld Pt Ir Os of die regelmatig oplopen bijvoorbeeld K Rb Cs De rangschikking van de elementen of van groepen van elementen naar oplopende atoommassa correspondeert met hun zogeheten valentie waardigheid alsmede tot op zekere hoogte met hun chemische eigenschappen; als voorbeeld mag gelden de serie Li Be B C N O en F De meest voorkomende elementen hebben kleine atoommassa's De atoommassa bepaalt het karakter van een element net zoals de grootte van het molecuul het karakter van een samengesteld lichaam bepaalt We moeten er op rekenen dat er nog veel nu onbekende elementen ontdekt zullen worden bijvoorbeeld elementen die overeenkomsten vertonen met aluminium en silicium die een atoommassa zullen hebben die tussen de 65 en 75 ligt Deze gewaagde voorspelling bleek juist te zijn De atoommassa van een element zal in een aantal gevallen moeten worden herzien op basis van de kennis die we van aangrenzende elementen hebben Zo moet de atoommassa van telluur tussen 123 en 126 liggen en kan deze niet 128 zijn Telluur heeft een lager atoomnummer dan jood maar een hogere massa Een aantal eigenschappen van elementen kunnen uit hun atoommassa voorspeld worden Zonder dat Mendelejev het wist had Lothar Meyer op hetzelfde moment een bijna identieke periodieke tabel ontwikkeld Mendelejev heeft echter in zijn tabel drie elementen gevonden die nog niet ontdekt waren eka-silicium germanium eka-aluminium gallium en eka-borium scandium en voorspelde hun eigenschappen Mendelejev werd overal in Europa door wetenschappelijke organisaties geëerd Toch waren zijn politieke activiteiten voor de Russische regering een bron van zorgen Dit leidde op 17 augustus 1890 tot zijn vertrek van de Universiteit van St Petersburg In 1893 werd hij aangesteld als directeur van het Bureau voor Maten en Gewichten In 1905 kreeg hij de Copley Medal Mendelejev stierf in Sint-Petersburg in Rusland Het element mendelevium is naar hem vernoemd Trivia Mendelejev baseerde zich bij het opstellen van zijn Tabel op zijn favoriete kaartspel patience< ref> In de tijd dat Mendelejev zijn systeem ontwikkelde was er veel kritiek Men begreep niet dat een systematische ordening in massagetal structuur in de eigenschappen van elementen bloot zou leggen Kritieken beweerden dat de aanpak heilloos was en dat Mendelejev derhalve zijn elementen net zo goed op alfabetische volgorde had kunnen ordenen Van 2005 t m 2008 zond de VRT een quiz uit met als titel "De tabel van Mendelejev" gepresenteerd door Ben Crabbé waarbij de winnaar als "Element van de dag" een plaats kreeg in een tabel die was gebaseerd op het Periodiek systeem Externe links geannoteerd Mendelejev werd in 1889 uitgenodigd om de jaarlijkse Faraday Lecture te houden Hij gebruikte de gelegenheid om zijn voortgeschreden inzichten uiteen te zetten 4 juli 1889 geannoteerd | |- | |- | |- | |- | |} Elisabeth Amalie Eugenie in Beieren München 24 december 1837 Genève 10 september 1898 was hertogin in Beieren en prinses van Beieren uit het Huis Wittelsbach en later – door haar huwelijk met keizer Frans Jozef I – keizerin van Oostenrijk en vanaf 8 juni 1867 tevens koningin van Hongarije Ze is algemeen bekend onder haar bijnaam Sisi zoals haar familie haar noemde Met deze naam ondertekende ze ook haar brieven naar intimi Sissi met dubbele s is wijdverbreid vanwege de titel van de op haar leven gebaseerde filmtrilogie Jeugd Elisabeth was de tweede dochter van hertog Maximiliaan Jozef in Beieren en prinses Ludovika dochter van koning Maximiliaan I Jozef van Beieren Met haar zeven broers en zussen bracht ze een gelukkige kindertijd door in het Hertog-Max-Paleis aan de Ludwigstrasse nr 8 in München De hertogelijke familie had ook een zomerkasteeltje Schloß Possenhofen in Possenhofen aan de Starnberger See Hun ouders hadden geen verplichtingen aan het Beiers hof en zo hadden de kinderen een tamelijk onbekommerde jeugd Elisabeth was bijzonder zorgeloos en liberaal opgevoed door haar vader In 1853 begeleidde de 15-jarige Elisabeth haar moeder en oudere zuster Helene op een reis naar het Oostenrijkse Ischl tegenwoordig Bad Ischl waar Helene de aandacht van haar 22-jarige neef keizer Frans Jozef – die in Ischl zijn 23e verjaardag zou vieren – moest trekken Deze viel echter op Elisabeth die op haar beurt eigenlijk leek voorbestemd voor Frans Jozefs broer Karel Lodewijk en op 24 april 1854 trouwde de inmiddels 16-jarige Elisabeth met de 23-jarige keizer in de Augustijnenkerk te Wenen Keizerin Elisabeth had van het begin af aan moeite zich aan de strenge Habsburgse hofetiquette te onderwerpen met name omdat ze in haar vrijheid werd beperkt Zo bleef ze een buitenstaander Ze baarde in korte tijd drie kinderen Sophie Gisela en Rudolf Ze mocht zich van haar schoonmoeder aartshertogin Sophie niet met de opvoeding van de kinderen bemoeien en na Rudolfs geboorte begon het huwelijk slechter te worden vooral door de overspeligheid van Frans Jozef Elisabeth ging zich steeds vreemder gedragen zoals het verbergen van haar gezicht voor de buitenwereld toen ze ouder werd Zelf heeft ze hierover gezegd "Ik verberg mijn gezicht achter een waaier zodat de dood ongestoord zijn werk kan doen" Een andere misschien aannemelijkere verklaring dat Sisi een waaier voor haar gezicht droeg was de schaamte over de toestand van haar gebit Dat was in een zeer slechte staat Ze miste enkele tanden aan de voorkant en men vertelt dat ze enorm uit haar mond stonk vanwege haar slechte gebit Ooit werd ze gezien als mooiste vrouw van het keizerrijk Ze moet hebben beseft dat haar gebit daar op den duur alle afbreuk aan deed en ze besloot daarop dat niemand ooit haar gebit nog zou zien door een waaier te gebruiken In haar familie de Wittelsbachers was waanzin een veelvoorkomende kwaal Ook haar neef en vriend Lodewijk II van Beieren had er last van Elisabeth trok de aandacht door haar anorexia waardoor ze periodes last had van hongeroedeem Ze probeerde allerlei speciale diëten zoals het eten van slechts sinaasappels of het drinken van melk Ze was steeds op reis en verwaarloosde haar man en haar plichten Tijdens de reizen nam zij op zee en tijdens wilde ritten te paard zoveel risico dat er sprake moet zijn geweest van suïcidaal gedrag Om het hof en haar man te ontlopen bezocht zij onder andere Madeira Engeland Nederland en Hongarije In Amsterdam raakte zij zeer bevriend met de toen al gevierde circusdirecteur Oscar Carré die haar paardrijlessen gaf Toen ze zag dat haar zoon zijn strenge militaire opvoeding niet aankon ontstond er een groot conflict tussen Elisabeth en haar schoonmoeder Het gevolg was dat Elisabeth Frans Jozef een ultimatum stelde net na de zevende verjaardag van Rudolf Ze eiste de zeggenschap over haar kinderen en haar complete vrijheid terug Ze wilde ook dat graaf Leopold Gondrecourt die verantwoordelijk was voor de nogal harde opvoeding van Rudolf opstapte Frans Jozef stemde toe en vanaf dat moment verloor aartshertogin Sophie veel van haar macht met betrekking tot Frans Jozef Elisabeth stelde na het vertrek van Gondrecourt een andere leraar opvoeder aan de zeer liberale Joseph Latour von Thurmburg Rudolf zou zijn moeder zijn leven lang dankbaar blijven omdat ze dat voor hem gedaan had ook al was de relatie tussen moeder en zoon niet altijd even goed Streven Elisabeth zag het als haar taak om Hongarije en Oostenrijk weer tot elkaar te brengen De band tussen de beide landen was na de Hongaarse Revolutie van 1848 tegen de regering van Wenen zeer slecht Elisabeth wist de landen te verenigen en in 1867 werd de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie opgericht Elisabeth die altijd al met de Hongaren had gesympathiseerd werd koningin van Hongarije Samen met haar echtgenoot werd ze in Boeda Boedapest op 8 juni 1867 tot koningin van Hongarije gekroond Ongeveer tien maanden later werd hun vierde kind Marie-Valerie 1868-1924 geboren Met de toenemende populariteit van Elisabeth in Hongarije daalde haar populariteit navenant in de overige koninkrijken en landen van de Donaumonarchie Met name in het Habsburggetrouwe Bohemen zag men met argusogen aan hoe de opstandige Hongaren – onder invloed van Elisabeth – allerlei voorrechten kregen die henzelf werden onthouden Elisabeth had niet alleen een grote liefde voor Hongarije Ook Griekenland en – in navolging van haar lievelingsdichter Heinrich Heine – de Griekse klassieke oudheid oefenden een grote aantrekkingskracht op haar uit Ze leerde zelfs Nieuwgrieks en was deze taal op een gegeven moment zo machtig dat ze een vertaling maakte van een novelle van een andere favoriete Duitse schrijver Paul Heyse Diens novelle Die Einsamen verscheen in een door de keizerin onder het pseudoniem Gloriette geschreven vertaling te Athene in 1893 Op Korfoe liet ze een slot met de naam Achilleion bouwen waar ze maar kort van heeft kunnen genieten Het huis beviel haar bovendien meteen al niet Nadat kosten noch moeite waren gespaard voor de bouw en inrichting liet ze bijna meteen na oplevering een groot gedeelte van de meubels weer verschepen naar Wenen waar ze werden opgeslagen Na haar dood erfde haar dochter Gisela het huis dat zij in 1907 aan de Duitse keizer Wilhelm II verkocht Elisabeth werd ook beroemd door haar invloed op de mode en om haar schoonheid dieet lichamelijke oefeningen en sport die haar het uiterlijk gaven van een anorexia nervosa-patiënte Elisabeth was 1 meter 72 lang maar woog in het algemeen tussen de 45 en 50 kilo buiten haar zwangerschappen om uiteraard Toen er voor het eerst sporttoestellen werden besteld voor in de Hofburg dacht men dat deze voor Franz Jozef en andere heren bedoeld waren Men was dan ook zeer verbaasd toen men vernam dat Elisabeth deze sporttoestellen gebruikte Op middelbare leeftijd was ze vooral in haar eigen ogen niet mooi meer en haar huid was sterk verouderd Daarom verborg zij zich achter zware voiles en opgeheven waaiers ook omdat ze het haatte aangestaard te worden Er mochten vanaf 1875 geen foto's meer van haar worden gemaakt zodat naar haar eigen zeggen haar schoonheid eeuwig zou blijven De ouder wordende Elisabeth was steeds op reis of zo men wil op de vlucht Mayerling In 1889 doodde de 30-jarige kroonprins Rudolf in Mayerling zijn 17-jarige geliefde barones Marie von Vetsera en pleegde daarna zelfmoord Elisabeth kwam deze slag niet te boven en verzonk in een depressie Vanaf dit moment droeg de keizerin alleen nog maar zwarte kleding en deed afstand van al haar sieraden Elisabeth voelde zich schuldig aan de dood van haar zoon Ze was zelf niet bij de bijzetting van haar zoon in de Kaisergruft aanwezig maar een aantal dagen daarna bezocht ze het graf een getuige hoorde Elisabeth roepen "Rudolf Rudolf!" Elisabeth probeerde zelfs via een medium haar oude jeugdvriendin Irene Paumgarten contact te krijgen met Rudolf Keizer Frans Jozef gaf de zelfmoord na enige tijd openlijk toe maar alle informatie over de dood van de kroonprins was tot 1918 in Oostenrijk-Hongarije verboden Aartshertog Frans Ferdinand werd de nieuwe troonopvolger Voor Elisabeth begon een tijd van nog rustelozer reizen dan ze tot dan toe al had gedaan Ze was vrijwel nooit meer in Wenen en reisde voor een deel zelfs op de bonnefooi wat – gelet op het enorme gezelschap dat haar begeleidde – tot veel complicaties leidde Reizen Ook ontwikkelde de keizerin in deze tijd de gewoonte om her en der onaangekondigd op visite te gaan Onder meer de Britse koningin Victoria en de Nederlandse koning Willem III viel deze "eer" te beurt Ook verscheen ze onaangekondigd aan het Griekse hof De wacht herkende haar niet en nam haar niet serieus toen ze vertelde dat ze de keizerin van Oostenrijk was Uiteindelijk bleken de koning en koningin George I en Olga niet thuis te zijn Daarop besloot Elisabeth dan maar langs te gaan bij de kroonprins Constantijn Die was evenmin thuis maar zijn vrouw de Pruisische prinses Sophie wel De keizerin nodigde zichzelf uit en stond er op in het Grieks te converseren hoewel de Griekse kroonprinses deze taal niet machtig was Dood Op 10 september 1898 werd Elisabeth in Genève door de Italiaanse anarchist Luigi Lucheni met een geslepen vijl doodgestoken Lucheni had aanvankelijk de hertog van Orléans willen vermoorden maar de hertog was niet in Genève en Luigi had niet genoeg geld om naar Italië te reizen Een krant had melding gemaakt van de aankomst van gravin Hohenembs het incognito van de keizerin in het hotel Beau Rivage Ze was daar op uitnodiging van de familie Rothschild Dit krantenbericht was Lucheni niet ontgaan Hij begon het hotel in de gaten te houden Om 1340 uur wilde Elisabeth met de lijnboot naar Montreux terugvaren Elisabeth en haar hofdame gravin Irma Sztáray liepen langs de kade van het Meer van Genève op weg naar de haven waar de lijnboot klaar lag toen Lucheni zijn kans greep Hij liep op de dames af keek snel onder de parasol om er zeker van te zijn dat het de keizerin was en stompte met in zijn hand een vijl verborgen hard op de borst van Elisabeth Elisabeth viel stond op fatsoeneerde haar kapsel liep vervolgens nog honderd meter naar de boot en zakte op de boot in elkaar waar ze nog even bij kennis kwam Wat is er met mij gebeurd? waren haar laatste woorden voordat ze weer bewusteloos raakte Op een geïmproviseerde draagbaar werd ze naar het hotel Beau Rivage teruggebracht en daar werd de 60-jarige Elisabeth zonder dat ze nog bij kennis was geweest om 1440 uur door de artsen doodverklaard De scherpe vijl had een kleine wond in het hartzakje en het hart zelf veroorzaakt Op de huid was niet meer dan een kleine druppel bloed te zien maar de keizerin stierf aan de inwendige bloeding Elisabeth werd op 17 september 1898 in de Kapuzinergruft te Wenen bijgezet Lucheni werd tot levenslang veroordeeld maar hing zich in 1910 met zijn eigen riem op Bijna niemand nam hier notitie van Voor Frans Jozef betekende de dood van zijn vrouw een nieuwe klap na de zelfmoord van Rudolf en het overlijden van zijn schoonzus Sophie van Alençon-Orléans die bij een brand tragisch om het leven was gekomen Hij stelde als aandenken aan zijn vrouw een Elisabeth-Orde in en bouwde in 1901 als monument voor Elisabeth een kerkje op de Schneeberg de Elisabethkirche Toen de aanslag plaatsvond had in Nederland juist Wilhelmina vier dagen eerder de troon bestegen Wilhelmina's moeder prinses Emma verlangde tevergeefs dat zij de geplande rijtoer die zij die middag – 10 september 1898 – door Den Haag zou maken zou afgelasten Destijds vormden vooral gewelddadige anarchisten een bedreiging voor vorsten en regeringsleiders De Amerikaanse president James Garfield was in 1881 vermoord de Russische tsaar Alexander II in datzelfde jaar In 1902 werd een mislukte aanslag gepleegd op de Belgische koning Leopold II en in respectievelijk 1908 en 1913 werden de koning van Portugal en de koning van Griekenland vermoord Kinderen Sophie Frederika Dorothea 5 maart 1855 29 mei 1857 Gisela Louisa Marie 12 juli 1856 27 juli 1932 gehuwd met prins Leopold van Beieren Rudolf 21 augustus 1858 30 januari 1889 kroonprins gehuwd met prinses Stefanie van België Marie-Valerie 22 april 1868 6 september 1924 gehuwd met Frans Salvator van Oostenrijk kleinzoon van Leopold II van Toscane Damesorden en een gouden roos Elizabeth was als keizerin beschermvrouwe en hoofd van de Orde van het Sterrenkruis Zij was ook beschermvrouwe en hoofd van de andere Oostenrijkse damesorden Het was indertijd nog niet gebruikelijk om dames in ridderorden op te nemen Zo droeg Elizabeth alleen damesorden uit Oostenrijk Mexico en Spanje Paus Pius IX schonk haar in 1868 een Gouden Roos een bijzonder huldeblijk van de Heilige Stoel Deze gouden roos in een kristallen vaas kon niet worden gedragen maar wel worden neergezet Elisabeth droeg geen van de Beierse damesorden Beschermvrouwe en Hoofd van de Orde van het Sterrenkruis Beschermvrouwe en Hoofd van de Orde van de Naastenliefde Beschermvrouwe en Hoofd van de Orde van de Slavinnen van de Deugd Beschermvrouwe en Hoofd van de Instituut van Elisabeth-Theresia Dame Grootkruis van de Orde van Sint-Karel een damesorde van het Keizerrijk Mexico Dame van de Koninklijke Orde van Maria Louisa Spaans "Real Orden de Damas Nobles de la Reina María Luisa" een damesorde van het Koninkrijk Spanje De Gouden Roos Erfenis van de keizerin Elisabeth liet haar kinderen en kleindochter een groot vermogen 10 miljoen gulden of 45 miljoen euro in 2001 een miljard schilling na Zij had haar echtgenoot voor haar kostbare reizen paarden en bouwproject laten betalen maar belegde ondertussen haar ruime toelage in Zwitserland Haar kostbare juwelen waren spoorloos De 600 gedrukte bladzijden vaak met haar man en zijn hof spottende gedichten die de keizerin in de trant van haar geliefde voorbeeld Heinrich Heine schreef waren vanwege hun republikeinse sympathieën aan de zorg van de Zwitserse regering toevertrouwd Zij mochten pas in 1950 worden uitgegeven en de opbrengst moest gaan naar weeskinderen en "de voor politieke misdrijven veroordeelden" in Oostenrijk Pas in 1980 werden de gedichten uitgegeven onder redactie van Elisabeths biografe Brigitte Hamann Voor welke politiek vervolgden de opbrengsten precies bedoeld waren is niet bekend De gedichten werden overigens nauwelijks gekocht zodat van winst geen sprake was Filmmythe Elisabeth heeft tegenwoordig een welhaast mythische status maar haar rol in en invloed op de politiek moet niet overschat worden In de Oostenrijkse geschiedschrijving wordt ze maar zijdelings genoemd In de 20e eeuw werd ze tot een icoon vergelijkbaar met prinses Diana; een vrijheidslievende geest in het starre hofceremonieel een tragisch figuur Haar leven heeft film- en theatermakers en schrijvers geïnspireerd Alom bekend is de Sissi-trilogie van Ernst Marischka met de destijds nog onbekende Romy Schneider in de titelrol Sissi 1955 Sissi Die junge Kaiserin 1956 Sissi Schicksalsjahre einer Kaiserin 1957 Deze films worden in veel landen nog regelmatig op tv uitgezonden en hebben veel aan de mythe Sissi bijgedragen Haar levensverhaal werd in 1991 opnieuw verfilmd onder de titel Sissi en in Wenen ging in 1992 de musical Elisabeth in première In het keizerlijk paleis van Wenen bevindt zich direct naast het appartement van de keizer een Sissi-museum dat vooral aan haar privéleven is gewijd In 1997 werd de animatie-serie Princess Sissi geproduceerd De in 1991 gemaakte film die het werkelijke leven van de depressieve en neurotische keizerin liet zien werd bij het grote publiek geen succes Van 1999 tot en met 2001 werd in het Scheveningse Circustheater de musical Elisabeth opgevoerd met Pia Douwes in de rol van Elisabeth In 2009 werd in de Stadsschouwburg in Antwerpen ook de musical Elisabeth gebracht Dit keer speelde Ann Van Den Broeck de rol van Elisabeth In 2009 verscheen er een tweedelige Oostenrijkse tv-serie Sisi met Cristiana Capotondi als keizerin Elisabeth De serie werd geregisseerd door Xaver Schwarzenberger Over Elisabeth zijn talrijke boeken geschreven Ook Nederlandse auteurs zoals Martin Ros en Wim Ewals schreven biografieën over de keizerin Lucas Zandberg schreef een roman over het werkelijke leven van Elisabeth Emiel Goelen Bonheiden 4 september 1946 – Keerbergen 1 maart 2015 was een televisiepresentator en mediafiguur voor de VRT Hij presenteerde jarenlang samen met Rita Van Neygen het consumentenprogramma Op de koop toe Hierbij werd hij bekend met de uitspraak "U kijkt toch ook?" waarbij hij naar de kijker wees Dit werd later door meerdere programma's geparodieerd In 1997 verdween hij van het scherm na een door de Raad van State ongegrond verklaard ontslag Daarna was hij lange tijd actief als magazinemaker Biografie Emiel Goelen presenteerde eind jaren 80 begin jaren 90 zijn eerste televisieprogrammas op de BRTN Na de tv-cursus Frans Bonjour la France maakte hij vooral praatprogrammas zoals De Steek-Er-Wat-Van-Op-Show en het muzikale praatprogramma Op De Afspraak Zijn bekendheid nam echter het meest toe als presentator van het consumentenprogramma Op de koop toe dat jarenlang in de top 5 stond van de beste bekeken televisieprogramma's op de openbare zender Zijn copresentatrice was Rita van Neygen en samen met haar controleerden en recenseerden ze producten In de trailers voor het programma eindigde hij steevast zijn betoog met de uitspraak "U kijkt toch ook?" waarop hij naar de camera wees Deze catchphrase wordt na al die jaren nog steeds met hem geassocieerd Goelen was ook af en toe als panellid te zien in het programma De Drie Wijzen Een ander programma waarin hij als vast panellid zetelde was het spelprogramma Zeg eens euh! In opspraak en einde tv-carrière In 1997 kwam er aan Goelens tv-carrière een abrupt einde toen de VRT Piet Van Roe hem ontsloeg om 12 redenen De Raad van State besliste dat Goelen onterecht ontslagen was en de VRT werd bevolen het ontslag in te trekken Goelen verkoos niet naar het scherm terug te keren maar bleef wel personeelslid van de VRT Na 1997 Goelen werkte daarna nog voor De Persgroep Sparta Magnet Magazines Hij vormde het reisblad Outside om tot Outside Goed Reizen startte het magazine Genieten dat nog steeds bestaat en richtte voor Sparta het blad Autowereld op dat De Persgroep in 2007 verkocht aan Produpress uitgevers van onder meer De Autogids Ook heeft hij enige tijd in de Expertencommissie voor Overheidscommunicatie van het Vlaams Parlement gezeten voor de partij Vlaams Belang Sinds circa 2008 leed Goelen aan een trage vorm van ALS Trivia Het kinderprogramma Postbus X wijdde ooit een hele aflevering aan Op de koop toe Goelen en Van Neygen riepen in de episode de hulp in van Postbus X in verband met een autobedrijf dat ze maar verdacht vonden< ref> Vanwege zijn bekendheid werd Goelen vaak geparodieerd in komische televisieprogramma's in Buiten De Zone speelde Bart De Pauw ooit een detective die twee rijkswachters voor de gek houdt door "Daar! Emiel Goelen!" te roepen Mark Uytterhoeven dreef ooit in zijn programma Morgen Maandag 1993 de spot met Emiel Goelen Hij liet eerst een fragment zien uit een van Goelens praatprogramma's In het fragment had Goelen een jonge vrouw te gast die hem op zeker moment met een bepaalde seksueel getinte opmerking in verlegenheid bracht Goelen kwam hierop even niet meer uit zijn woorden Ethiopië formeel de Federale Democratische Republiek Ethiopië Amhaars የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ ye-Ītyōṗṗyā Fēdēralāwī Dīmōkrāsīyāwī Rīpeblīk is een land in Oost-Afrika Het grenst aan Eritrea Djibouti Somalië Kenia Zuid-Soedan en Soedan Het land heeft inwoners en de hoofdstad is het centraal gelegen Addis Abeba Geschiedenis Tot aan de Tweede Wereldoorlog stond Ethiopië bekend onder de naam "Abessinië" hoewel Ethiopië reeds voor die tijd de officiële naam van het land is Ethiopië of Abessinië was voor een korte periode door Italië bezet Rond de middeleeuwen was er wel een Portugese invloed door hun handelsreizen Italië viel in 1935 Ethiopië aan en wist het Ethiopische leger in 1936 te verslaan In 1941 werd Ethiopië door de Britten op de Italianen veroverd en werd het weer onafhankelijk De laatste keizer van Ethiopië was de facto Haile Selassie die voor de Italiaanse bezetting en daarna tot 1974 aan de macht was Na zijn afzetting werd het land geregeerd door de marxistische dictator Mengistu Haile Mariam Na een burgeroorlog nam de Tigrische Meles Zenawi de macht over Onder de regeringen Zenawi heeft Ethiopië onafhankelijkheid verleend aan het voorheen bezette en eenzijdig geannexeerde Eritrea en is Ethiopië omgevormd tot een federatie Geografie Ethiopië bestaat voor het grootste deel uit het uitgestrekte en relatief vruchtbare Ethiopisch Hoogland dat van noord naar zuid doorsneden wordt door de Grote Slenk De hoogste berg van Ethiopië is de Ras Dashan die 4550m hoog is Het laagste punt ligt onder het zeeniveau in de Danakildepressie In het Ethiopisch Hoogland ontspringt de Blauwe Nijl in het Tanameer die samen met de Witte Nijl en de eveneens in Ethiopië ontspringende Tekeze-rivier de Nijl vormt Andere grote rivieren die het hoogland ontspringen zijn de Awash Baro Omo en Wabi Shebelli Ondanks dat Ethiopië nabij de evenaar ligt kent het in verband met de hoogte van het Ethiopisch Hoogland een relatief gematigd klimaat Uitzondering zijn de lager gelegen gebieden zoals de Danakildepressie en de Ogaden die een heet en droog klimaat kennen Bestuurlijke indeling Ethiopië is onderverdeeld in acht regio's of staten kililoch Bevolking Demografie Ethiopië heeft een zeer jonge en explosief groeiende bevolking De bevolking groeide van 335 miljoen in 1983 tot 90 miljoen in begin 2011 Volgens het US census bureau zal Ethiopië in 2050 278 miljoen inwoners tellen< ref> Religie Volgens de volkstelling van 2007 behoort drieënzestig procent van de mensen in Ethiopië tot het Christendom en vierendertig procent tot de Islam Veel christenen horen tot de Ethiopisch-orthodoxe Kerk Tot 1959 was de Ethiopische Kerk onderdeel van de Koptische Kerk De Ethiopische Kerk is vooral monofysitisch en ziet Jezus Christus dan vooral als God als deel van de Drie-eenheid Timkat de Ethiopische versie van Epifanie is de belangrijkste feestdag in deze kerk De Patriarch resideert in Addis Abeba Tot 1974 was de Ethiopische Orthodoxe Kerk de staatskerk De Ethiopische bijbel is veel uitgebreider dan de Bijbels in het overige christendom omdat de Ethiopische orthodoxie nooit een canon schriftelijk vastlegde Een klein aantal Ethiopiërs is katholiek of protestants Een kleine drie procent van de bevolking hangt het animisme aan Armoede Volgens het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties leeft in Ethiopië 442% van de bevolking onder de armoedegrens< ref> Staatsinrichting Volgens de grondwet van 1994 die de grondwet van 1987 verving is Ethiopië een democratische en federatieve staat met als staatshoofd een president die direct gekozen wordt voor een periode van zes jaar De macht van de president is echter beperkt en meer ceremonieel De macht van de premier is aanzienlijk De premier wordt geleverd door de grootste partij in het parlement De nationale volksvertegenwoordiging bestaat uit twee kamers die samen de Shengo nationale volksassemblee vormen De Tweede Kamer wordt de Raad van Volksvertegenwoordigers genoemd De 458 leden worden direct gekozen voor een periode van vier jaar De eerste kamer senaat is de Federale Raad bestaande uit 117 leden Een deel wordt direct gekozen de andere leden bestaan uit vertegenwoordigers van de autonome provincies Ethiopië is een federatie De autonomie van iedere staat of regio de grenzen van de staten zijn langs etnische lijnen getrokken is verregaand Een staat heeft het recht om uit de federatie te stappen en een onafhankelijk land te vormen Belangrijkste partij is de Ethiopian Peoples Revolutionary Democratic Front Ethiopisch Volksrevolutionair Democratisch Front; EPRDF een coalitie van revolutionaire bewegingen die in 1991 dictator Mengistu Haile Mariam wist te verdrijven Het Oromo Liberation Front Bevrijdingsfront van de Oromos; OLF vroeger deel van het EPRDF vormt thans de belangrijkste oppositiepartij Cultuur De cultuur van Ethiopië heeft een grote diversiteit Er zijn invloeden uit Jemen Somalië Eritrea Soedan India en Italië Onder de vele traditionele gebruiken is respect in het bijzonder voor de ouders erg belangrijk In de Ethiopische cultuur is het de gewoonte om op te staan ​​uit een stoel of om je bed af te geven voor een oudere vriend of familielid zelfs als ze maar net een jaar ouder zijn Muziek De muziek van Ethiopië is zeer verschillend elk van de etnische groepen in Ethiopië wordt geassocieerd met unieke geluiden Sommige vormen van traditionele muziek zijn sterk beïnvloed door volksmuziek uit de rest van de Hoorn van Afrika in het bijzonder Somalië De Ethiopische religieuze muziek heeft echter ook een oude christelijke element herleid tot Yared die leefde tijdens het bewind van Gabra Masqal In het noordoosten van Ethiopië in Wollo ontwikkelde zich een het manzuma een muzikale vorm van de moslims Oorspronkelijk gezongen in het Amhaars heeft manzuma zich verspreid naar Harar en Jimma waar het nu wordt gezongen in het Oromo In de Ethiopische hooglanden wordt traditionele muziek gespeeld door rondtrekkende muzikanten genaamd azmaris die in de Ethiopische samenleving worden beschouwd met zowel argwaan als respect Kleding Traditionele kleding voor vrouwen wordt in Ethiopië gemaakt van een stof genaamd shemma Deze wordt gebruikt voor het maken van de Habesha qemis een feite katoenen doek ongeveer 90 cm breed geweven in lange stroken die vervolgens aan elkaar zijn genaaid Soms zijn er glanzende draden in de stof geweven voor een sierlijk effect Mannen dragen een broek en een shirt tot op de knieën met een witte kraag en soms een trui Mannen dragen vaak kniekousen terwijl vrouwen vaak helemaal geen sokken dragen Zowel mannen als vrouwen dragen een sjaals de neTela Keuken De Ethiopische keuken bestaat uit verschillende groente- en vlees bij- en voorgerechten vaak bereid als een wat of dikke stoofpot Één of meer porties van wat worden geplaatst op een stuk injera een grote zuurdesem brood van 50 cm in diameter en gemaakt van gefermenteerd teff meel Er wordt geen gebruik gemaakt van bestek In plaats daarvan wordt de injera altijd met de rechterhand gebruikt om de gerechten op te scheppen In traditionele Ethiopische gerechten wordt geen gebruik gemaakt van varkensvlees of zeevruchten wel vis aangezien de meeste Ethiopiërs historische banden hebben met de islam de Ethiopisch-orthodoxe Kerk of het jodendom die allemaal het eten van varkensvlees verbieden Sport Atletiek is de meest succesvolle sport in Ethiopië Vele medailles zijn reeds gewonnen op de Olympische Spelen Het land is vooral bekend van zijn middellange en langeafstandslopers Voetbal is de populairste sport in Ethiopië Ondanks gebrek succes van de nationale ploeg wordt deze gesteund door een aanzienlijk deel van de bevolking Talen De officiële taal in Ethiopië is het Amhaars een Semitische taal die wordt gesproken door 21631370 mensen 2933% van de bevolking Het Tigrinya dat gerelateerd is aan het Amhaars maar wordt vooral gesproken in het noorden van Ethiopië in de staat Tigray In totaal worden er ongeveer 90 verschillende talen gesproken in Ethiopië Zie ook Ethiopië van A tot Z Lijst van Keizers van Ethiopië Monumenten op de Werelderfgoedlijst Fish and chips is een typisch Britse afhaalmaaltijd die bestaat uit in beslag gedoopte en gefrituurde vis in combinatie met gefrituurde vrij dikke aardappelsliertjes Een belangrijk verschil met friet of patat is de textuur deze is opmerkelijk slapper bij chips Men heeft de keuze uit diverse vissoorten De meest voorkomende zijn kabeljauw en schelvis maar ook andere soorten rondvis worden gebruikt Op de balie staat over het algemeen een fles azijn voor over de chips en zout desgewenst ook voor over de chips Het gebruik van mayonaise over de chips is zeldzaam en leidt bij navraag soms tot onbegrip De fish and chips werd vroeger over het algemeen in een krant gewikkeld meegenomen Tegenwoordig is dit door wetgeving niet meer mogelijk en wordt de snack verpakt in speciaal papier vaak bedrukt alsof het krantenpapier is Als variant hierop wordt ook sausage and chips verkocht De fish is vervangen door een of meer worsten met een korst van hetzelfde beslag als de vis dat gefrituurd wordt Het is vrijwel overal te koop in Groot-Brittannië maar ook populair in Australië Canada Ierland Nieuw-Zeeland Zuid-Afrika en in enkele badplaatsen in Nederland De fish and chips is van oorsprong een samengestelde maaltijd van enerzijds pescado frito een visgerecht dat gevluchte Sefardische Joden in de 16e eeuw uit Spanje en Portugal meebrachten in combinatie met de Frans-Belgische traditie van het bakken van aardappelen tot friet Onder fossielen verstaat men alle resten en sporen van planten en dieren die geconserveerd zijn in gesteente Hoewel dat vaak wordt gedacht hoeven fossielen niet versteend te zijn Zeer veel fossielen zijn inderdaad niet versteend Zelfs uit zeer oude gesteenten zijn fossiele resten bekend die nauwelijks veranderd zijn Verder denken velen dat fossielen altijd zeer oud zijn Ook dit is niet terecht Er zijn vele zeer jonge fossielen bekend ontstaan in voor mensen bekende periodes De wetenschap die fossielen bestudeert heet paleontologie Dit kennisgebied helpt bij het onderzoek naar de opeenvolging van gesteenten een tak binnen de geologie die biostratigrafie genoemd wordt Doordat overblijfselen van leven slechts fossiliseren onder specifieke omstandigheden is de fossiele informatie beperkt en per definitie "incompleet" Soorten fossielen Bij het woord fossiel denkt men vaak aan de botten van dinosauriërs of van mammoeten en het is inderdaad zo dat de harde delen van een organisme de grootste kans maken door fossilisering geconserveerd te worden Voor gewervelde dieren zijn dat de botten en vooral de tanden De zachtere weefsels van het organisme blijven alleen in bijzondere gevallen bewaard en zijn daarom veel zeldzamer Zachtere weefsels worden alleen dan bewaard als ze snel bedolven raken onder een laag die ze afschermt tegen iedere vorm van rotting of vraat Met alleen de harde delen is het soms moeilijk zich een goed beeld te vormen van het complete organisme Een goed voorbeeld hiervan zijn de Conodonta die lange tijd in grote aantallen werden gevonden maar alleen van hun tanden bekend waren Pas toen er ook een afdruk van de rest van zo'n diertje gevonden werd bleek dat het hier om een primitieve vorm van de stam Chordata ging Bij andere diergroepen zijn vaak andere harde delen zoals schelpen gefossiliseerd Er bestaat een aantal bijzondere vormen van fossilisering In barnsteen worden bijvoorbeeld soms complete insecten ingesloten gevonden doordat de hars waaruit de barnsteen ontstaan is een goede afsluiting tegen oxidatie vormt Dat geldt op grotere schaal ook voor teerputten In de buurt van de Amerikaanse stad Los Angeles is een goed voorbeeld daarvan in de La Brea teerputten Van dieren die in de teerput gevangen raakten bleven de botten vaak bijzonder goed bewaard Bovendien trokken de vastzittende dieren vaak roofdieren aan die ook weer verstrikt raakten Op deze manier werd tijdens het Pleistoceen een "bottenkerkhof" gevormd In kleien die in stilstaand zuurstofloos water zijn afgezet worden vaak zeer goed geconserveerde fossielen aangetroffen Door de afwezigheid van zuurstof fossiliseren planten daarin bijzonder goed Heel vaak is niet de hele waterkolom zuurstofloos maar alleen het onderste gedeelte Dergelijk gelaagd water heeft dus een normaal zuurstofgehalte in de bovenste laag In de bovenste laag gaan organismen dood die vervolgens naar beneden zakken en dan in een zuurstofloze omgeving terechtkomen waar zij bewaard blijven Ook kunnen levende organismen onbedoeld in de onderste zuurstofloze laag terechtkomen waardoor zij sterven en fossiliseren In een dergelijke afzetting zijn vissen soms in een verkrampte wijze bewaard wat wijst op verstikking Een bekend gesteente met dergelijke fossielen is de Kupferschiefer uit het Rotliegend in midden Duitsland Naast resten die van organismen zelf afkomstig zijn worden ook sporen die door organismen actief of passief zijn gemaakt tot de fossielen gerekend Hiertoe behoren bijvoorbeeld coprolieten gefossiliseerde uitwerpselen en sporenfossielen zoals pootafdrukken en graafgangen Van sporenfossielen is het niet altijd mogelijk om vast te stellen van welk dier ze afkomstig zijn Ze krijgen daarom vaak hun eigen taxonomische benaming Gidsfossielen Veelal worden fossielen gebruikt om de relatieve ouderdom van de betreffende aardlaag te bepalen De aldus gevonden datering kan dan gebruikt worden om de ouderdom van andere fossielen in desbetreffende of geassocieerde aardlagen te bepalen Fossielen die gebruikt worden om aardlagen en andere fossielen te dateren worden gidsfossielen genoemd Etymologie Het woord fossiel is afgeleid van het Latijnse fossilis dat "opgegraven" betekent Fossiel in de alledaagse taal Van het woord fossiel zijn ook overdrachtelijke betekenissen afgeleid iemand met achterhaalde versteende ideeën; een voorwerp waarvan men het bestaan en terugvinden ervan allang had opgegeven een bejaard iemand Fossiel wordt ook wel gebruikt als bijvoeglijk naamwoord voor onderaardse overblijfselen die niet van organische oorsprong zijn Een voorbeeld is fossiel water Dit is water dat gevonden wordt in een ondergrondse waterdragende laag onder wat nu een woestijn is maar lang geleden een vochtiger gebied was Voorbeelden Zie ook Lijst van musea met fossielen Lijst van vindplaatsen van fossielen Lijst van vindplaatsen van fossielen in Nederland Paleontologie Paleobotanie Paleozoölogie Fossiele brandstof Externe links | |- | |- | |- | |} Frans Jozef Karel Duits Franz Joseph Karl; Hongaars Ferenc József Károly Schloss Schönbrunn Wenen 18 augustus 1830 – aldaar 21 november 1916 was van 1848 tot 1916 keizer van Oostenrijk en apostolisch koning van Hongarije na 1867 bekend als Oostenrijk-Hongarije Hij was een zoon van Frans Karel van Oostenrijk een jongere broer van keizer Ferdinand I Toen keizer Ferdinand in het revolutiejaar 1848 was afgezet en zijn beoogde opvolger Frans Karel onder zware druk van zijn vrouw Sophie van de troon had afgezien werd hun toen 18-jarige zoon Frans Jozef keizer van Oostenrijk Leven Franz Jozefs persoonlijke leven liet aanvankelijk weinig te wensen over toen hij in 1854 trouwde met zijn nicht Elisabeth in Beieren Sisi een dochter van zijn oom Maximiliaan Jozef in Beieren Uit dit huwelijk werden kort na elkaar vier kinderen geboren onder wie de kroonprins Rudolf Het huwelijk verslechterde echter snel doordat Elisabeth die al vanaf het begin grote moeite had met het strenge hofprotocol in Wenen zich steeds vreemder ging gedragen na de vroege dood van haar eerste dochter In haar familie het Beierse vorstenhuis Wittelsbach kwam veel krankzinnigheid voor Frans Jozef zelf had vele buitenechtelijke affaires die de huiselijke sfeer nog meer bemoeilijkten In 1867 werd zijn broer Maximiliaan keizer van Mexico in dat land gefusilleerd In 1889 stierf kroonprins Rudolf door zelfmoord zoals later door de familie werd toegegeven Zijn broer Karel Lodewijk overleed in 1896 en in 1898 werd de keizerin Elisabeth vermoord door de anarchist Luigi Lucheni Een bekende uitspraak van Franz Jozef na al dit leed was "Mij blijft niets bespaard" En inderdaad in 1914 werd zijn neef Frans Ferdinand de nieuwe troonopvolger eveneens vermoord Naar aanleiding daarvan brak de Eerste Wereldoorlog uit Toen Franz Jozef in 1916 zelf ten slotte overleed was in feite de oorlog verloren en naderde zijn rijk ook het einde Persoonlijk Frans Jozef was een keizer van de oude stempel conservatief en een plichtsgetrouw staatsman Hij moest weinig hebben van zaken die de moderne tijd met zich meebrachten Zo prefereerde hij de koets boven de trein en auto; in plaats van te telefoneren correspondeerde hij liever per handgeschreven brief want ook van schrijfmachines moest hij niets hebben Hij was 83 jaar oud en daarmee de oudste vorst van Europa toen hij op 28 juli 1914 de oorlog aan Servië verklaarde De keizer probeerde zijn vrouw Sisi vaak wat meer bij staatszaken te betrekken en het kwam regelmatig tot een stemverheffing als Frans Jozef zijn vrouw weer eens probeerde over te halen deel te nemen aan een plechtigheid Op latere leeftijd werkte de keizer vaak tot diep in de nacht aan staatszaken en hij stond elke dag om half vier op om na een bad en een bescheiden ontbijt weer aan de slag te gaan Vlak voor zijn dood op 86-jarige leeftijd werkte de bejaarde man nog aan een nieuwe grondwet De keizer was nauwgezet en ijverig een harde werker Een intellectueel was hij niet Toen zijn echtgenote hem een brief schreef met daarin een citaat van Schopenhauer schreef hij terug "Sonst halte ich wie du richtig bemerkest auf solche philosophische Werke nichts die einen nur Konfus machen" En hij vervolgde zijn brief met zijn gebruikelijke wijdlopige uiteenzettingen over het weer Bijzonder voor zijn tijd en omgeving was dat de keizer geen antisemiet was daaraan ontleende hij de bijnaam "Der Judenfreund" Franz Jozef heeft een aantal van zijn Joodse onderdanen in de adelstand verheven of gedecoreerd met een ridderorde De keizer greep ook in toen de Jood Leopold Hilsner in 1900 voor een zogenaamde rituele moord ter dood was veroordeeld De keizer had een hekel aan doodvonnissen en was sterk geneigd om waar mogelijk gratie te verlenen Frans Jozef had verschillende maîtresses Tijdens het begin van hun huwelijk waren Frans Jozefs buitenechtelijke escapades de reden van Elisabeths regelmatige buitenlandse reizen Later had Elisabeth minder moeite met de vriendinnen van de keizer Langere relaties had hij eerst met Anna Nahowski en vervolgens met Katharina Schratt Frans Jozef kende erg veel tegenslagen in zijn leven In 1867 werd zijn broer Maximiliaan keizer van Mexico in dat land gefusilleerd Op 29 mei 1857 stierf zijn eerste dochter Sophie Frederika Dorothea op 2-jarige leeftijd in Boeda aan de mazelen en in 1889 vond de tragische zelfmoord van zijn dertigjarige zoon Rudolf plaats In 1896 overleed zijn andere broer en enige troonopvolger Karel Lodewijk op 62-jarige leeftijd en als klap op de vuurpijl werd ook nog eens zijn vrouw Sisi in 1898 vermoord door een anarchist Luigi Lucheni In 1914 ten slotte werd zijn neef de door hemzelf benoemde troonopvolger Frans Ferdinand in Sarajevo vermoord wat de aanleiding vormde van de Eerste Wereldoorlog Daarnaast verdronk zijn neef Lodewijk II van Beieren onder dubieuze omstandigheden en kwam zijn schoonzus Sophie in Beieren om bij een brand Verder zag Frans Jozef zich geconfronteerd met de afbrokkeling van zijn rijk waar veel nationalistische bewegingen de kop opstaken Regering In het roerige revolutiejaar 1848 kwam Frans Jozef op de troon nadat de zwakke keizer Ferdinand I was afgezet en zijn vader Frans Karel onder zware druk van zijn vrouw Sophie van de troon had afgezien Frans Jozef was een echte conservatief van de oude stempel en probeerde met harde middelen zoals een uitgebreide geheime politie en executie van dissidenten in principe twee onmogelijke doelen na te streven De absolute macht van de monarchie proberen te behouden hetgeen eigenlijk niet meer goed mogelijk was in de 19e eeuw De lappendeken van het Oostenrijkse Rijk bij elkaar houden hetgeen ook niet meer ging door het snel toenemende nationalisme van de vele volkeren binnen de grenzen Aan het einde van zijn regering regeerde Frans Jozef als constitutioneel monarch Frans Jozefs gehele rijk werd centralistisch bestuurd vanuit de hoofdstad Wenen Ook de kerkhervormingen ingevoerd onder invloed van de revolutionairen van 1848 die een zekere vrijheid voor niet-katholieken toelieten werden ten nadele van de bevolking weer snel afgeschaft door de zeer katholieke keizer In 1859 wisten Italiaanse nationalisten zich aan Oostenrijk te ontworstelen Tijdens de Slag van Solferino werd het Oostenrijkse leger totaal verslagen Deze nederlaag waarbij 3000 Oostenrijkse soldaten het leven lieten leidde tot de Italiaanse eenwording In 1866 na een nederlaag tegen Pruisens sterk gemoderniseerde leger hier was de Slag bij Königgrätz doorslaggevend was ook de tot dan toe leidende rol van Oostenrijk in de Duitse politiek uitgespeeld Door de nederlaag tegen Pruisen ging Oostenrijk zich weer meer richten op de minder sterke oosterburen In 1867 kwam de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie tot stand Hongarije bleef soeverein maar wel verenigd met Oostenrijk Frans Jozef werd in 1867 gekroond tot koning van Hongarije In 1907 vonden eerste algemene verkiezingen plaats Frans Jozefs keizerschap regeerde in feite tot het einde van de Habsburgse monarchie Als jonge vorst stortte hij zich onbezonnen in allerlei militaire operaties die hij niet kon winnen Hij trachtte krampachtig de absolute monarchie overeind te houden en bleek niet opgewassen tegen het sterk opkomende liberalisme en constitutionalisme Hij werd zozeer in beslag genomen door het bijeenhouden van zijn rijk dat hij gaandeweg iedere invloed binnen de Duitse bond verloor Zowel Frans Jozefs pogingen om de machtspositie en het leiderschap in de Duitse Bond te bewaren zijn poging om de invloed van Oostenrijk in Italië en de Habsburgse satellietvorsten in Parma en Toscane te bewaren en zijn pogingen om een Russische invloed op de Balkan te vergroten mislukten allemaal De Oostenrijkers verloren gewapende conflicten van Frankrijk Italië en Pruisen Franz Jozef slaagde er niet in om bondgenoten te vinden De Russische tsaar die de Habsburgers in 1849 had gered voelde zich in 1853 tijdens de Krimoorlog in de steek gelaten en Rusland keerde zich tegen Oostenrijk Toen Oostenrijk op zijn beurt door Frankrijk en Sardinië werd aangevallen bleef Rusland neutraal Ook in 1866 weigerden Rusland en Engeland de zijde van Oostenrijk te kiezen De Balkanoorlogen 1912-1913 vormden de aanzet tot de Eerste Wereldoorlog die een jaar later uitbrak Servië kwam als sterke macht uit de Balkanoorlogen hetgeen leidde tot spanningen met de buurstaat Oostenrijk-Hongarije dat al in 1908 delen van Bosnië en Herzegovina geannexeerd had Servische en Bosnische nationalisten ageerden tegen die annexatie Op 28 juni 1914 werd vervolgens de Oostenrijkse aartshertog en troonopvolger Frans Ferdinandgedood bij een aanslag in Sarajevo Naar aanleiding van de moord in Sarajevo in 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit Tijdens de oorlog in 1916 stierf Frans Jozef Hij liet een zwak rijk achter waarvan hij wist dat het einde in zicht was Zijn opvolger was zijn achterneef Karel I Naar hem werd de eilandengroep Frans Jozefland vernoemd In de bekende film Sissi 1955 en de 2 vervolgfilms werd een zeer romantisch maar geen echt waarheidsgetrouw beeld van Frans Jozef neergezet door de acteur Karlheinz Böhm Familie De familie van de keizer Frans Jozef was enorm uitgebreid Het Huis Habsburg bestond in zijn tijd uit meer dan 65 aartshertogen en aartshertoginnen Door de huwelijkspolitiek was meer dan de helft van de familie verspreid over andere altijd katholieke Europese hoven Frans Jozef en Elisabeth hadden vier kinderen Sophie Frederika Dorothea 5 maart 1855 29 mei 1857 Gisela Louisa Marie 12 juli 1856 27 juli 1932 gehuwd met prins Leopold van Beieren Rudolf Frans Karel Jozef 21 augustus 1858 30 januari 1889 kroonprins gehuwd met prinses Stefanie van België Marie Valerie Mathilde Amalia 22 april 1868 6 september 1924 gehuwd met Frans Salvator van Oostenrijk kleinzoon van Leopold II van Toscane Titels Frans Jozefs titels waren Zijne Keizerlijke en Koninklijke Apostolische Majesteit Frans Jozef I bij de gratie Gods keizer van Oostenrijk Apostolisch koning van Hongarije Koning van Bohemen van Dalmatië Kroatië en Slavonië Galicië en Lodomerië en Illyrië Koning van Jeruzalem Aartshertog van Oostenrijk Groothertog van Toscane en Krakau Hertog van Lotharingen en Salzburg Stiermarken Karinthië Krain en Boekovina Grootvorst van Zevenburgen Markgraaf van Moravië Hertog van Opper- en Neder-Silezië van Modena Parma en Piacenza en Guastalla van Auschwitz en Zator van Teschen Friuli Ragusa en Zara Vorstelijk graaf van Tirol van Kyburg Görz en Gradisca Vorst van Trente en Brixen Markgraaf van Opper- en Neder-Lausitz en Istrië Graaf van Hohenems Feldkirch Bregenz Sonnenberg etc; Heer van Triëst van Cattaro en de Windische Mark Grootwoiwode van het woiwodschap Servië Voorouders {| class"wikitable" style"backgroundFFDEAD; font-size85%; text-aligncenter" |- bgcolor"FF8800" !colspan"9"|Voorouders van Frans Jozef I van Oostenrijk |- |Overgrootouders |colspan"2"|Keizer Leopold II 1747-1792∞ 1764Marie Louise van Spanje 1745–1792 |colspan"2"|Ferdinand I der Beide Siciliën 1751–1825∞ 1768Maria Carolina van Oostenrijk 1752-1814 |colspan"2"|Frederik Michael van Palts-Birkenfeld 1724–1767∞ 1746Maria Francisca van Palts-Sulzbach 1724–1794 |colspan"2"|Karel Lodewijk van Baden 1755-1801∞ 1774Amalia van Hessen-Darmstadt 1754-1832 |- |Grootouders |colspan"4"|Keizer Frans II 1768-1835∞ 1790Maria Theresia van Bourbon-Sicilië 1772-1807 |colspan"4"|Maximiliaan I Jozef van Beieren 1756–1825∞ 1797Caroline van Baden 1776-1841 |- |Ouders |colspan"8"|Frans Karel van Oostenrijk 1802-1878∞ 1824Sophie van Beieren 1805-1872 |- bgcolor"FFAA00" |colspan"9"| Keizer Frans Jozef I 1830-1916 |} Noten Friet frieten of patat is een gerecht van gefrituurde aardappelreepjes Taalkunde De naam van friet of patat is afgeleid van patates frites Frans voor gefrituurde aardappelen In Vlaanderen wordt meestal van frieten frietjes of fritten gesproken in de drie zuidelijke provincies van Nederland spreekt men van friet of frites en in de rest van Nederland wordt ook vaak het woord patat gebruikt Het gebruik van het woord "patat" kan in Vlaanderen Zeeland Nederlands-Limburg en Noord-Brabant verwarring veroorzaken bij de eerste twee omdat het daar in de streektaal "aardappel" of "klap slag" betekent en in de laatste gevallen omdat het woord er niet of nauwelijks gebruikt wordt Amerikanen spreken van French fries Geallieerde soldaten die tijdens de Eerste Wereldoorlog de Belgische frieten geproefd hadden zouden ze French fries genoemd hebben naar de taal die er gesproken werd door de plaatselijke bevolking – het Frans – en naar de bereidingswijze in de friteuse In de rest van de Engelstalige wereld wordt overigens meestal over chips gesproken Duitstaligen hebben het over Pommes frites Geschiedenis De bekende geschiedenis van friet zou beginnen rond 1680 althans dit verhaal wordt verteld in België De inwoners van Namen Andenne en Dinant hadden toen de gewoonte om te vissen in de Maas en de kleine visjes die ze er vingen in olie te bakken Tijdens vorstperiodes of bij gevaarlijke stromingen werd het echter riskant om te vissen Als alternatief sneden de inwoners aardappelen in de vorm van kleine visjes die ze dan eveneens in de olie bakten Dit verhaal is afkomstig van de hand van de Belgische historicus en gastronoom Jo Gérard naar zijn zeggen uit een oud familiedocument van zijn betovergrootvader Joseph Gérard dat echter nooit werd gepubliceerd Hierdoor is het verhaal nooit door anderen gecontroleerd of bevestigd Bij het verhaal kunnen ook inhoudelijk vraagtekens geplaatst worden Zo zijn Naamse frieten in de zeventiende eeuw een anachronisme daar de aardappel pas ca 1735 in de streek werd geïntroduceerd Bovendien was het gezien de toenmalige economische situatie ondenkbaar dat de gewone man zoveel vet had willen besteden aan de bereiding van frieten Een andere verklaring voor het ontstaan van friet is afkomstig uit Frankrijk De Fransen eisen evenzeer de creatie van hun patates frites op en verwijzen daarbij naar de allereerste friture die op de Pont Neuf zou hebben gestaan Rond 1900 waren frieten al gemeengoed in België maar in Nederland nog vrijwel onbekend Het is niet bekend waar en wanneer in Nederland de eerste frites is gemaakt of verkocht De Nederlandse snack- en fastfooddeskundige Ubel Zuiderveld oppert in Een eeuw frites in Nederland de mogelijkheid dat dit rond 1905 geweest zou kunnen zijn op de kermis van Bergen op Zoom maar in de Vlissingse Courant van 1 oktober 1897 adverteert Hotel Bellevue in Vlissingen ook al met Patates Frites a la Russe< ref> Wel is zeker dat via Belgische vluchtelingen in Nederland gedurende de Eerste Wereldoorlog al menig Nederlands gastgezin op grotere schaal met frites kennismaakte De eerste keer dat frieten in de Nederlandse literatuur opduiken is in de herinneringen van Willem Walraven Eendagsvliegen Amsterdam Van Oorschot 1971 p 83-84 aan zijn Rotterdamse jaren 1907-1909 Hij verhaalt over "het mooie Françaisetje die een dronken moeder had en die op het Rode Zand des avonds zong bij haar stalletje Des pommes frites! De belle friture! Des pommes Frites! A frite!" MJ Brusse meldt in 1912 de aanwezigheid van patat friet-huizen in de rosse buurt rond de Rotterdamse Zandstraat Bereidingswijze Friet of patat kan thuis worden bereid als volgt Grote aardappelen schillen Deze wassen De aardappel in staafjes snijden met de hand of met behulp van een frietsnijder De aardappelstaafjes afspoelen en goed drogen Eerste maal frituren in olie of vet van circa 130 °C tot ze gaar en bleekgeel zijn in een friteuse of in een frituurpan Laten uitlekken en afkoelen Tweede maal frituren in olie of vet van circa 190 °C tot ze goudbruin zijn Kort laten uitlekken eventueel bestrooien met zout Opdienen Het meest gebruikte alternatief voor deze bereidingswijze is het gebruik van voorgefrituurde fabrieksfrites al dan niet uit de diepvries die thuis in een friteuse wordt bereid Een ander alternatief is ovenfriet Deze friet heeft in de fabriek al een bewerking ondergaan waardoor men de friet zonder te frituren kan bereiden in de oven Aardappelrassen De meest gebruikte aardappels voor friet zijn melige aardappelen zo genoemd wegens hun hoge zetmeelgehalte De bekendste daarvan is het bintje Dit is geschikt als frituuraardappel omdat het een lange vorm heeft de ogen aan de oppervlakte liggen en het de juiste samenstelling heeft Bovendien kunnen de kleinere aardappels gebruikt worden als kookaardappel Andere aardappelrassen die voor de frietproductie geschikt zijn Agria Asterix ''Challenger Innovator Felsina Première Victoria Ukema Aardappels mogen voor verwerking tot friet niet te koud bewaard zijn omdat er dan te veel suikers gevormd worden De frieten kleuren vervolgens tijdens het frituren donkerbruin Dit kan voorkomen worden door ze te blancheren en ze daarna af te spoelen en te drogen Hierdoor wordt het suikergehalte gereduceerd waardoor de frieten niet meer bruin kleuren Vorming van acrylamide In het algemeen ontstaat bij bruin bakken van voedingsmiddelen het schadelijke en potentieel carcinogene acrylamide Het ontstaan is te wijten aan een nevenreactie van de Maillardreactie een chemische reactie die optreedt tussen reducerende suikers en aminozuren onder invloed van warmte Asparaginezuur en de reducerende suikers glucose en fructose zijn de cruciale precursors voor de vorming van acrylamide Aangezien de hoeveelheid vrij asparagine veel groter is dan de hoeveelheid reducerende suikers zijn het de suikers die de graad van acrylamidevorming bepalen De vorming van acrylamide kan door verschillende parameters beïnvloed worden Zo is bijvoorbeeld het aardappelras van belang omdat verschillende aardappelrassen verschillende samenstellingen voor wat betreft reducerende suikers hebben Daarnaast kunnen de condities waaronder de aardappelen bewaard worden zoals de opslagtemperatuur een verschil maken in de hoeveelheid suikers en bijgevolg de hoeveelheid gevormd acrylamide Een andere belangrijke parameter is de temperatuur waarbij de aardappelen gefrituurd worden Hoe hoger de temperatuur des te meer acrylamide gevormd wordt Bij friet is dit grotendeels te voorkomen door de rauwgesneden aardappel enige tijd in heet zout water met een scheut azijn te leggen Dit heeft als bijkomend voordeel dat de friet krokanter wordt doordat het zout vocht aan de aardappel onttrekt Dit kan desgewenst al uren van tevoren gedaan worden in het kader van de mise-en-place Frituurolie en -vet Soorten vet Voor friet worden drie groepen bakproducten gebruikt Voor de keuze kunnen verschillende motieven een rol spelen bijvoorbeeld smaak kosten gebruiksgemak en gezondheidsaspecten Tijdens het bakproces neemt de aardappel enige olie of vet op Een goede verhouding tussen de te frituren porties en de hoeveelheid olie of vet is maximaal 110 ;Dierlijk vast vet Van oudsher wordt friet gebakken in ossenwit gezuiverd rundvet Velen roemen het authentieke ietwat scherpe smaakaccent De horeca gebruikt het nauwelijks meer omdat het duurder is Hetzelfde geldt voor paardenvet dat tegenwoordig een zeldzaamheid is Rund- en paardenvet worden soms ook gemengd Vast vet kan onhandiger zijn bij het verversen en schoonmaken omdat het stolt bij afkoelen Dierlijk vet heeft een al dan niet terecht imagoprobleem omdat het vooral uit verzadigd vet bestaat Het bevat daarentegen geen gevaarlijke transvetten ;Plantaardig vast vet Dit betreft meestal een samengesteld product dat vanwege de lage kosten veel in de industrie wordt gebruikt bijvoorbeeld in goedkope voorgebakken diepvriesfriet Als hoofdbestanddeel dienen verschillende plantaardige oliën en vetten die in een chemisch proces worden gehard Het bevat relatief veel verzadigd vet en transvet en wordt daarom als minder gezond beschouwd Een ander voorbeeld is ontgeurd kokosvet dat vooral uit verzadigd vet bestaat maar geen transvet bevat ;Plantaardige vloeibare olie Er zijn diverse geschikte soorten olie om friet in te bakken die elk een eigen smaak meegeven Van belang is dat het rookpunt van de olie hoger moet liggen dan de baktemperatuur van 180 °C Veelgebruikte soorten zijn bijvoorbeeld zonnebloemolie raapzaad- koolzaadolie sojaolie of palmolie Olijfolie gewone of "vierge" kan ook prima maar het gebruik van "extra vierge" olijfolie wordt afgeraden omdat hierin schadelijke stoffen kunnen vrijkomen bij hoge temperaturen De merk-frituuroliën zijn meestal een mix van oliesoorten die goedkoop ingekocht kunnen worden op de wereldmarkt Plantaardige olie bevat deels gezonder onverzadigd vet en weinig transvet Verantwoord frituren Frituurvet bevat voornamelijk verzadigd vet Frituurolie daarentegen bevat veel meer onverzadigde vetten en deze zijn van nature gezonder Onder de slogan verzadigd vet verkeerd ; onverzadigd vet oké wordt op dit gezondheidseffect gewezen door het Voedingscentrum Cafetaria's schakelen steeds meer over op gezondere frituurolie zij zijn te herkennen aan het logo Verantwoord Frituren Toch zijn de meningen omtrent dit thema nogal gewijzigd de laatste tijd Onverzadigde vetten zijn weliswaar op zich gezonder maar door het verhitten en door lucht- en lichtinvloeden worden ze gedeeltelijk omgezet in voor de mens gevaarlijke transvetzuren Het is van belang om onverzadigde vetzuren vooral de meervoudig onverzadigde vetzuren niet bloot te stellen aan oververhitting en niet te vaak en te lang te gebruiken De gebruikte olie of vet moet dus regelmatig vervangen worden Er vindt daarom een kentering plaats in het denken over deze materie Wetenschappers neigen naar het advies om te frituren in verzadigd dierlijk vet rundvet bijvoorbeeld van het merk Ossewit mits dit vet met mate wordt gebruikt en gegeten Verzadigde vetzuren zijn stabieler minder gevoelig voor temperatuurs- licht- en luchtinvloeden en veroorzaken daardoor in veel mindere mate transvetzuren Toch blijft ook hier het advies om het vet niet te hoog te verhitten Oververhitting is niet alleen nadelig voor het vet maar ook voor de producten die in dit vet worden gebakken De geschiktste plantaardige olie om in te frituren is kokosolie Kokosolie bestaat voornamelijk uit verzadigde vetzuren en is het stabielste plantaardige vetzuur Het is relatief goed bestand tegen hogere temperaturen; zelfs bij frituren op een temperatuur van 180 °C blijft kokosolie een stabiel vetzuur dit wil zeggen dat het niet snel oxideert of beschadigt in tegenstelling tot reguliere frituuroliën zoals zonnebloemolie De vetten die naast kokosolie het minst beschadigen door verhitting zijn palmolie cacaoboter en boter Soorten friet Friet kan gesneden worden in verschillende diktes vanaf 15 mm zeer dun tot 15 mm dik De dikte bepaalt of er vooral knapperig gefrituurde korst gegeten wordt of dat ook een zachte aardappel van binnen geproefd wordt Belgische frieten De frieten worden twee keer gebakken Een eerste keer gaan de frieten het frituurvet of frituurolie van ongeveer 160 °C in om voorgebakken te worden Tijdens die voorbak 5 à 6 minuten wordt de rauwe aardappel vooral gekookt en niet zozeer gebakken waardoor de aardappel een groot gedeelte van zijn vocht verliest Na die voorbak laat men de frieten een half uur rusten waarna ze in frituurvet of -olie van 180 °C gebakken worden tot ze een mooie goudbruine kleur hebben Voorgebakken frieten "diepvriesfrieten" zijn verkrijgbaar die dan nog maar één keer gebakken hoeven te worden Belgische frieten hebben meestal een dikte van 6 tot 13 mm Franse pommes frites Franse allumettes "lucifers" zijn zeer dunne patates frites die eenmalig gebakken worden in tegenstelling tot andere friet die eerst wordt voorgebakken op een lagere temperatuur Engelse chips Engelse frieten chips zijn dikker dan de Belgische friet en worden vaak gewoon in de pan gebakken in plaats van gefrituurd Meestal heeft het vet ook een lagere temperatuur dan in Nederland en België waardoor de Engelse friet niet dichtschroeit en daardoor meer vet opzuigt soggy chips In het Verenigd Koninkrijk is het de gewoonte friet te bestrooien met zout en azijn en te eten met vis fish & chips is er ongemeen populair als fastfood Raspatat Raspatat is een Groninger soort patat uit geperste aardappelpuree Het is ontstaan in de Rixona fabriek in de Groningse plaats Warffum Tegenwoordig wordt de patat in Venray geproduceerd Frietstro of stro-aardappelen Frietstro is een zeer dunne friet 15 mm dik en wordt in één keer gebakken zoals de Franse pommes allumettes Verkoop van friet Friet wordt in restaurants als bijgerecht gegeten maar friet is ook los te koop De verkoop gebeurt in een snackbar patatzaak in de Noord-Nederlandse volksmond friettent en frietkraam in Zuid-Nederland in de frituur ook wel frietkot in Vlaanderen en de cafetaria Traditioneel wordt friet geserveerd in een puntzak; deze is makkelijk af te scheuren zodat de handen niet vet worden van de mayonaise België en Nederland In Engeland werd friet ook wel verpakt in een oude krant Dit gebruik duurde tot omstreeks 1980 toen de wetgever dit verbood Tegenwoordig wordt vaak een plastic of kartonnen bakje gebruikt Voorgebakken friet is te vinden in het vriesvak van de meeste supermarkten Sommige soorten zijn geschikt om af te bakken in de oven Sinds een aantal jaren zijn er frieten te koop die in de magnetron bereid kunnen worden Ook zijn er frieten die minder frituurvet opnemen en daarmee minder ongezond zijn Friet met bijgerechten en sauzen In het algemeen wordt friet op smaak gebracht door er zout over te strooien De Britten eten hun friet veelal met azijn of met ketchup De Amerikanen gebruiken alleen ketchup om de frieten in te dopen In de Lage Landen wordt friet vanouds gegeten met mayonaise of fritessaus Sinds ca 1990 ontstaan er steeds meer varianten voor sauzen en bijgerechten Friet met sauzen in Nederland Friet wordt vaak gegeten als snack in bepaalde combinaties met sauzen Deze samenstellingen hebben soms kleurrijke namen die vaak sterk regionaal bepaald en bekend zijn In Vlaanderen worden frieten meestal besteld als "een pakje met x" of "een grote kleine friet met x" in Nederland zijn combinaties van sauzen vaak regionaal bekend onder specifieke benamingen Friet met Friet met of Patat met is friet met mayonaise In Nederland serveren de meeste snackbars tegenwoordig fritessaus omdat dat goedkoper is gezien het minder olie bevat en de emulsie langer houdt op de warme frieten Dit wordt door de meeste klanten niet als problematisch ervaren ook omdat fritessaus als minder ongezond wordt beschouwd door het lagere vetgehalte In Nederland wordt onder "Patat met" dus veelal friet met fritessaus verstaan Echte mayonaise wordt dan apart besteld waarbij verschil wordt gemaakt tussen Hollandse mayonaise iets zoeter van smaak en Belgische mayonaise iets zuurder van smaak In België blijft men de voorkeur geven aan mayonaise Friet speciaal Friet speciaal of Patat speciaal is friet met mayonaise curryketchup en uien In Nederland wordt de ketchup soms vervangen door curry maar meestal kan er gekozen worden tussen beide soorten De term friet speciaal is ook in België bekend Friet met satésaus Friet met saté- of pindasaus wordt in de volksmond ook wel aangeduid met friet saté of patatje pinda Patatje Joppie Patatje Joppie is friet met Joppiesaus eigenlijk een mengsel van mayonaise ketchup enzovoort Dit wordt vooral in het zuiden van Nederland met name in Noord-Brabant geserveerd Patatje halfom Patatje halfom is friet met piccalilly en mayonaise Deze combinatie van sauzen is over het algemeen niet erg bekend onder de naam "halfom" Deze term wordt wel erkend in Zuid-Holland en het westen van Noord-Brabant maar dat verschilt van plaats tot plaats Patatje flip Patat flip is friet met pindasaus en mayonaise Dit wordt in sommige regio's Patatje oorlog genoemd Patatje oorlog Patatje oorlog verschilt per regio kan zijn friet met pindasaus mayonaise en rauwe gesnipperde uitjes friet met pindasaus en mayonaise Dit wordt in sommige regio's Patatje flip of Patatje Pinda-Mayo genoemd friet met pindasaus mayonaise curry en rauwe gesnipperde uitjes voornamelijk Noord-Brabant en omgeving Leiden wordt ook wel kernoorlog genoemd friet met mayonaise currysaus en rauwe gesnipperde uitjes maar zonder ketchup ongebruikelijk heet normaliter speciaal friet met mayonaise ketchup currysaus pindasaus en uien ongebruikelijk In België is een "Friet oorlog" friet met stoofvleessaus mayonaise en ketchup De toevoeging oorlog is een verwijzing naar het slordige toevoegen van de ingrediënten alsof het om een slagveld gaat Ook de toevoeging van curry in het verleden vaak ketchup zal in het ontstaan van de naam hebben bijgedragen en zo bezien een lugubere naam Er waren nog wel andere namen voor dit recept in omloop die soms een even nare connotatie hebben zoals het patatje overweg of patatje rotzooi Er is getracht een minder lugubere benaming in te voeren frietje feest en friet vrede oa maar dit sloeg in het geheel niet aan Patat Chillimayo Patat Chillimayo is een frietje geserveerd met een saus van mayonaise en chilisaus vlammensaus Deze saus kan het beste gemaakt worden met drie delen romige mayonaise en één deel chilisaus De pittige chilisaus maakt dat de mayonaise een licht pittige en zoete smaak krijgt Patat Samurai Patat Samurai is een scherpere variant op de chillimayo Het frietje wordt geserveerd met een saus van mayonaise en sambal Andere sauzen Andere toevoegingen die ook wel worden aangeduid als friet patat met zijn andalousesaus tartaar piccalilly cocktailsaus Joppiesaus ketchup curry of tomaten en stoofvleessaus zeker in Vlaanderen Friet met bijgerechten Friet Super "Supertje" Een supertje of frietje super is de naam voor een frikandel met friet die in één bakje geserveerd worden Deze variant van het frietje is bekend in sommige delen van Noord-Brabant en Gelderland in Limburg wordt dit dan weer een Frikandel Super genoemd Op sommige locaties wordt de frikandel vervangen door een gehaktbal of een andere snack Een supertje is doorgaans iets goedkoper dan een friet met een losse snack erbij De bekendste vorm van een supertje is het "supertje speciaal" Rondom Tilburg 's-Hertogenbosch en Oss krijgt men dan curry mayonaise en uien erbij Deze variant heet rond Nijmegen echter gewoon "supertje" In Bergen op Zoom betekent "speciaal" dat men er naast de curry mayonaise en uien ook nog pindasaus bij krijgt Frietje "ALA" Benaming die veel in Nederlands Limburg voorkomt regio Venlo voor een Frikandel met zuurvlees bedekt met friet speciaal Friet Waterfiets Een waterfiets of "frietje waterfiets" is een vooral Nijmeegse variant op het supertje Deze populaire snack bestaat uit twee frikandellen bedekt met friet Daarbovenop zijn mayonaise of frietsaus curry en uitjes gedaan en bij correcte uitvoering van deze snack zit bovenop de sauzen nog een klein schepje friet Friet Catamaran Een Catamaran bestaat uit een frietje speciaal met daarboven aan de zijkanten twee frikandellen speciaal Deze Catamaran is vooral bekend in Noord-Brabant Friet saté Friet saté is friet met saté De term wordt ook gebruikt voor een patat met pindasaus Frietje stoofvlees Frietje stoofvlees ook wel genoemd "Frietje Stoof" is zoals de naam al zegt friet met stoofvlees hachee behalve in Vlaanderen waar het "friet met stoofvlees" of "friet met stoverij" genoemd wordt wordt het in Nederland ook in Zeeland Noord-Brabant Limburg en delen van Gelderland geserveerd Een variant is het Limburgse frietje zuurvlees Limburgs Friet Zoervleesj of Friet Zoervleisj Kapsalon De Kapsalon is een vrij recente uitvinding oorspronkelijk uit Rotterdam bestaand uit een aluminium bakje met patat kebab of shoarma en optioneel kaas Dit wordt gegrild als er kaas op de kapsalon zit waarna salade en sauzen naar keuze worden toegevoegd vaak knoflooksaus en sambal Friet Pita Friet Pita bestaat uit een bakje friet met shoarma of gyros groenten en knoflooksaus Mitraillette en bazooka Een mitraillette is een broodje met daarop frieten één of meerdere sauzen en een snack uit het assortiment van de desbetreffende frituur meestal een hamburger Een mitraillette komt hoofdzakelijk in België voor De Franse variant met stokbrood heeft regelmatig kebab als bijgerecht Een bazooka is gelijkaardig aan een mitraillette maar de snack in het broodje is een mexicano geen hamburger Poutine Poutine bestaat uit friet bedekt met verse kaas gedrenkt in jus en eventueel nog extra ingrediënten Het is een Canadees gerecht en het geniet vooral grote populariteit in Quebec waar het wordt gezien als het nationale gerecht Boulets-frites Boulets-frites is vooral bekend in Luik en omgeving Het bestaat uit friet met Boulet à la Liégeoise gehaktbal met sauce lapin of sauce chasseur Trivia De langste friet ter wereld mat 9794 meter en werd door Stephan Tyvaert in Gent gemaakt Het officiële door de International Federation of Competitive Eating erkende record friet eten is 115 kg in 8 minuten en staat op naam van Cookie Jarvis In 2008 opende in Brugge het eerste frietmuseum ter wereld< ref> Tijdens het begin van de Irakoorlog is er in Amerika sprake van geweest om de naam French fries te veranderen in Freedom fries omdat Frankrijk tegen deze oorlog was Genève Frans Genève; Arpitaans Geneva; Duits Genf; Italiaans Ginevra; Reto-Romaans Genevra is na Zürich de grootste stad van Zwitserland en heeft volgens de gemeentelijke website ca 194000 inwoners juli 2013 en ligt in het Franstalige gedeelte van het land Genève is ook de naam van het omliggende meest westelijke kanton van het land Demografie Van de 185526 inwoners die de stad in 2004 telde was 43% afkomstig uit het buitenland Geografie De stad ligt aan de westpunt van het Meer van Genève en wordt doorsneden door de rivieren de Rhône die uit het meer stroomt en de Arve Geschiedenis De stad ontstond als nederzetting van het Keltische volk de Allobroges Na verovering door de Romeinen maakte deze deel uit van de Provincia Romana Gallia Narbonensis Nabij Genève hield Julius Caesar de naar het westen oprukkende Helvetiërs tegen In de 9e eeuw werd het de hoofdstad van Bourgondië In de 16e eeuw was Genève voor de protestanten wat tot heden ten dage Rome voor de katholieken is namelijk het middelpunt van het calvinisme Genève was toen een zelfstandige republiek In 1781 kwamen burgerij en arbeiders aan de macht waarna een representatief-democratische grondwet werd aangenomen Een jaar daarna greep het patriciaat met hulp van Bernse en Savoyse troepen echter opnieuw de macht en gingen vele burgers in ballingschap Op 15 april 1798 werd Genève door Frankrijk geannexeerd en maakte daar tot 1813 als Département du Léman deel van uit In 1815 sloot Genève zich als kanton bij Zwitserland aan Gebeurtenissen 1898 Keizerin Elisabeth van Oostenrijk-Hongarije werd door een anarchist bij het Meer van Genève vermoord 1951 tijdens een repetitie van de Zauberflöte brak er brand uit op het toneel van het operagebouw dat in 1879 werd gebouwd De schade was CHF 5000000 Cultuur Musea Enkele musea in Genève zijn Centre d'Art Contemporain Centre for Contemporary Images Musee Ariana Musee dart et dhistoire Musee d'art moderne et contemporain MAMCO Musees Barbier-Mueller Musee internationaal de la Croix-Rouge et du Croissant-Rouge Bezienswaardigheden De oude Sint-Pieterskathedraal Calvijns eigen kerk protestants Basiliek Notre-Dame de Genève katholiek Fontein van Genève Monument International de la Réformation Evenementen Autosalon van Genève Verkeer en vervoer Het stadsvervoerbedrijf Transports Publics Genevois exploiteert vijf tramlijnen zes trolleybuslijnen en meerdere dieselbuslijnen De luchthaven van Genève ligt dichtbij de stad Internationale organisaties De stad Genève huisvest veel belangrijke internationale organisaties waaronder enige onderdelen van de Verenigde Naties Kantoor van de Verenigde Naties in Genève het Internationale Rode Kruis de Wereldgezondheidsorganisatie UNAIDS een organisatie van de VN om aids te bestrijden UNHCR de vluchtelingenorganisatie van de VN ILO de Internationale Arbeidsorganisatie WTO de Wereldhandelsorganisatie EBU de European Broadcasting Union de Wereldraad van Kerken Daarnaast huisvest zij ook een aantal belangrijke onderwijs- en onderzoeksinstellingen zoals het onderzoeksinstituut CERN de Université de Genève het Institut Universitaire de Hautes Études Internationales de École de traduction et d’interprétation Geboren Jean-Jacques Rousseau 1712-1778 Zwitsers-Frans filosoof Henri Rabinel 1731-1808 onderwijzer en politicus Jean-Robert Argand 1768-1822 Zwitsers-Frans wiskundige Augustin Pyramus de Candolle 1778-1841 botanicus James Pradier 1790-1852 Frans beeldhouwer en schilder Henri Dunant 1828-1910 oprichter van het Rode Kruis en Nobelprijswinnaar Élie Ducommun 1833-1906 journalist en Nobelprijswinnaar Anne Casimir Pyrame de Candolle 1836-1918 botanicus Ferdinand de Saussure 1857-1913 taalwetenschapper René de Saussure 1868-1943 esperantist en wiskundige Frank Martin 1890-1974 componist Michel Simon 1895-1975 acteur Lucienne Bloch 1909-1999 Amerikaanse kunstenares beeldhouwster fotografe François Simon 1917-1982 acteur Roger Bocquet 1921 voetballer Alain Tanner 1929 filmregisseur Nelly Borgeaud 1931-2004 actrice Claude Goretta 1929 filmregisseur Michel Soutter 1932-1991 filmregisseur Jean-Luc Bideau 1940 Zwitsers acteur Tariq Ramadan 1962 filosoof en islamoloog Cindy Albracht 1975 Nederlands violiste Patrick Müller 1976 voetballer Johann Vogel 1977 voetballer Philippe Senderos 1985 voetballer Reto Ziegler 1986 voetballer Stedenbanden Buenos Aires Argentinië sinds 1991 Dubai Verenigde Arabische Emiraten Parijs Frankrijk sinds 2002 Externe links Afbeeldingen De Grote Oceaan of Stille Oceaan vroeger Stille Zuidzee soms ook Pacifische Oceaan of kortweg Pacific ontleend aan het Engels is een oceaan die ligt tussen Oost-Azië Noord- en Zuid-Amerika en Australië De oceaan grenst in het noorden aan de Noordelijke IJszee en in het zuiden aan de Zuidelijke Oceaan De Grote Oceaan is de grootste oceaan op Aarde Hij heeft een oppervlakte van 1652 miljoen km² oftewel 32% van de aardoppervlakte; inclusief randzeeën bedraagt de watermassa zelfs 35% van het totale aardoppervlak In de Grote Oceaan bevindt zich de Marianentrog het diepste punt van de Aarde Geografie Landen die zich bevinden aan de rand van de Grote Oceaan worden ook wel de Pacific Rim genoemd In de oceaan liggen onder andere Nieuw-Zeeland uitgestrekte eilandengroepen Polynesië in het midden met onder meer Frans-Polynesië met Tahiti; ook Hawaï en Paaseiland worden tot Polynesië gerekend Melanesië in het westen ook Nieuw-Guinea wordt hier wel toe gerekend en Micronesië in het noordwesten overige eilanden Clipperton Frankrijk Cocoseiland Costa Rica Diego Ramírez-eilanden Chili Desventaduros Chili Galápagoseilanden Ecuador Isla Guadalupe Mexico Juan Fernández-archipel Chili Maria Theresa en Ernest-Legouvé Frankrijk het bestaan van deze eilanden is niet zeker Revillagigedo-eilanden Mexico Rocas Alijos Mexico Eind 2012 is het mysterie van het onvindbare eiland Sandy Island opgelost Wetenschappers denken dat het een fout is van walvisvaarders die in 1876 melding hebben gemaakt van het bestaan van dit eiland Water De temperatuur aan de oppervlakte van het water in de Grote Oceaan varieert van onder 0 °C in de poolgebieden tot ongeveer 29 °C dichtbij de evenaar Het zoutgehalte varieert ook wat de breedtegraad betreft Het water dichtbij de evenaar is minder zout dan het water elders vanwege overvloedige equatoriale neerslag Bij de polen is het zoutgehalte ook laag doordat daar weinig verdamping van het zeewater plaatsvindt De stroomrichting van het water van de Grote Oceaan loopt over het algemeen met de wijzers van de klok mee op het noordelijk halfrond en tegen de wijzers in op het zuidelijk halfrond Klimaat Slechts het binnenland van de grote landmassa's Australië Nieuw-Guinea en Nieuw-Zeeland ontsnappen aan de doordringende klimaatinvloed van de Grote Oceaan Binnen het oceaangebied bestaan vijf aparte klimaatgebieden de gematigde westelijke zone de passaatzone het moessongebied het tyfoongebied en de stiltegordel De gematigde westelijke zone wordt zowel in het noorden als het zuiden gekenmerkt door duidelijke seizoensverschillen wat temperatuur betreft Dichter bij de evenaar waar de meeste eilanden liggen waait een passaatwind die voor een vrij constante temperatuur 21 27 °C gedurende het hele jaar zorgt Het moessongebied ligt in de westelijke Stille Oceaan tussen Japan en Australië Kenmerk van dit klimaatgebied is de wind die in de winter van het continentale binnenland naar de oceaan waait en in de zomer in de tegenovergestelde richting waait Derhalve komen er duidelijk seizoensgebonden regenperiodes voor Tyfoons veroorzaken vaak veel schade in de westelijke en zuidwestelijke Stille Oceaan De meeste tyfoons komen voor binnen de driehoek met de hoekpunten zuidelijk Japan de centrale Filipijnen en oostelijk Micronesië Er liggen twee belangrijke stiltegordels in de oceaan één gelegen aan de westelijke kust van Midden-Amerika en andere in de equatoriale wateren van de westelijke Stille Oceaan Beide gebieden staan bekend om hun hoge vochtigheid en kalme winden uit variërende richtingen Geologie De Grote Oceaan is gevormd uit de superoceaan Panthalassa toen Pangea uiteenviel in Laurazië en Gondwana De Andesietlijn vormt de belangrijkste regionale grens in de Grote Oceaan Het scheidt het diepere stollingsgesteente van het centrale Pacifische bekken van de gedeeltelijk onderwater gelegen continentale gebieden met zuurhoudend stollingsgesteente Evenwijdig aan de Andesietlijn loopt de Ring van Vuur Vervuiling In de Grote Oceaan bevindt zich een zeer groot gebied met een hoge concentratie zeeafval die ook wel de plasticsoep wordt genoemd Zie ook Oceanië Zeven zeeën Hertog-Max-Paleis in München was het winterverblijf van de familie van hertog Maximiliaan Jozef in Beieren de vader van keizerin Elisabeth van Oostenrijk De jonge hertog Max bouwde tussen 1828 en 1830 het paleis naar de plannen van Franz Karl Leopold "Leo" von Klenze 1784-1864 in de door koning Lodewijk I van Beieren begonnen Ludwigstraße De danszaal richtte Schwanthaler met een bacchusfries in in de feestzaal Kaulbauch met een psyche-cyclus Later heeft hertog Max op de binnenplaats een circus gebouwd waar de hertog zelf het kunstrijden toonde De woonruimtes van hertogin Ludovika in Beieren bevonden zich op de eerste verdieping De woon- en werkruimtes van de hertog op de begane grond Op de tweede verdieping bevonden zich de kamers van de kinderen en de kamers van de dames en heren des huizes De bedienden waren in een tussenverdieping van de viervleugelige aanbouw ondergebracht Op de begane grond van deze aanbouw bevonden zich de stallen en de wagenloods De hertogelijke familie verbleef in het paleis in de wintermaanden Op 24 december 1837 werd keizerin Elisabeth van Oostenrijk hier geboren Het Hertog-Max-Paleis bestaat niet meer Het werd in 1937 of 1938 in opdracht van Hitler afgebroken om plaats te maken voor de "Reichsbank" Op dezelfde plek verrees een nieuw gebouw waarin nu de Landeszentralbank gehuisvest is Aan de muur van het gebouw is nog wel een herinneringsplakaat te vinden waarop vermeld staat dat op deze plek keizerin Elisabeth van Oostenrijk is geboren Zie ook Externe links Hidalgo Nahuatl Calpanpilco Otomí Dalgo is een staat in het midden van Mexico Hidalgo heeft een oppervlakte van 20502 km² en 2235591 inwoners census 2005 De staat grenst aan San Luis Potosí Veracruz Puebla Mexico Tlaxcala en Querétaro De hoofdstad van Hidalgo is Pachuca andere grote plaatsen zijn Tulancingo Ixmiquilpan en Tepeji del Río De staat is genoemd naar onafhankelijkheidsstrijder Miguel Hidalgo Geografie Hidalgo heeft ondanks haar beperkte oppervlakte een grote verscheidenheid aan landschapstypes Het zuidelijk deel van de staat valt onder de Trans-Mexicaanse Vulkanengordel het noorden onder de Oostelijke Sierra Madre Hoewel de hoogste toppen van de staat niet zo heel hoog zijn in vergelijking met naburige staten lopen zij in het oosten van de staat uit in gigantische kloven die uitkopen op de kustvlakte van de Golf van Mexico Het hoogste punt is met 4330 meter de Peñón del Rosario De vegetatie bestaat uit loof- en naaldwouden in het zuiden van de staat halfwoestijn in het noordwesten en semitropisch regenwoud in de Huasteca dat het oosten en noorden van de staat bevat Geschiedenis De Tolteken vestigden hun rijk vanuit het dal van Hidalgo waar zij hun hoofdstad Tollan bouwden Ten tijde van de komst van de Spanjaarden werd het gebied bewoond door Huasteken en Otomí die waren onderworpen door de Azteken Bij de vestiging van de Mexicaanse Bondsrepubliek in 1824 ging Hidalgo deel uit maken van de staat Mexico hoewel er toen al stemmen opgingen om het als de staat Huasteca af te scheiden van Mexico en met de grondwet van 1857 opnieuw onder de naam Iturbide In 1869 werd Hidalgo uiteindelijk onder impuls van Manuel Fernando Soto een aparte staat Tijdens het Porfiriato maakte de staat een snelle economische groei door onder anderen door de wininng van zilver lood kwik en ijzer en koper De komst van Engelse mijnwerkers aan het eind van de 19e eeuw bracht grote veranderingen teweeg niet het minst omdat zij voor het eerst voetbal in Mexico introduceerden De Hitlergroet of nazigroet Duits Hitlergruß is een groetgebaar dat gebruikt werd in nazi-Duitsland De groet wordt uitgevoerd door de rechterarm uit te strekken in de lucht met een gestrekte hand De persoon die de groet doet zegt gebruikelijk ook "Heil Hitler!" "Heil mein Führer!" Heil aan mijn leider! of "Sieg Heil!" Heil aan de overwinning! Deze groet werd ingesteld door de NSDAP in de jaren 1930 om hun gehoorzaamheid te tonen aan de partijleider Adolf Hitler en om de Duitse natie te verheerlijken en later ook de Duitse oorlogsinspanningen De groet was verplicht voor burgers maar meestal optioneel voor militair personeel waar de traditionele militaire groet werd behouden tot kort na de mislukte aanslag op Hitler in 1944 Deze groet uitvoeren werd na de Tweede Wereldoorlog een strafbaar feit in Duitsland Oostenrijk en Tsjechië In andere landen zoals Nederland kan deze handeling worden vervolgd op basis van wetgeving inzake belediging Geschiedenis De Hitlergroet is waarschijnlijk gekopieerd van de begroeting binnen Mussolini's fascistische beweging Die groet was weer afgeleid van het Romeinse Ave waarbij ook de rechterarm schuin in de lucht werd gestoken Deze zogenaamde Romeinse groet is niet historisch het is een uitvinding van toneelspelers uit de 17e en 18e eeuw Ook de met een iets hoger gestrekte arm gebrachte olympische groet was in veel landen in gebruik totdat zij door het nationaalsocialisme in diskrediet gebracht was Wanneer de Hitlergroet aan Adolf Hitler zelf werd gebracht met name bij massademonstraties hield Hitler zelf zijn rechterarm gebogen omhoog met de hand vlak naar achteren Dit was een teken dat hij de groet en heilwens ontving en accepteerde Alleen Hitler zelf mocht dit doen Op een "Heil Hitler" antwoordde Hitler soms met een "Heil " waarbij hij de naam van zijn gesprekspartner noemde Zo werd Albert Speer soms met een hartelijk "Heil Speer" begroet Deze gunst viel alleen de favorieten van de Führer ten deel Hitler volgde lessen in welsprekendheid en acteren bij de tenor Paul Devrient Deze acteur en zanger liet hem ook de Hitlergroet oefenen voor een spiegel Hitler moest bij parades soms uren met zijn arm gestrekt staan Daarvoor moest hij dan ook oefenen met gewichten het lange tijd gestrekt houden van dezelfde arm is vermoeiend De groet was sinds ongeveer 1925 de gebruikelijke vorm van groeten in Duitse nationaalsocialistische kringen In Nederland werd een soortgelijke groet gehanteerd door leden van de NSB Zij staken op dezelfde wijze hun rechterhand naar voren onder het uitroepen van "Hou Zee!" In nazi-Duitsland dus van 1933 tot 1945 was de Hitlergroet als zogenaamde "Duitse groet" voor alle Duitsers verplicht Niet opvolgen van die plicht kon tot moeilijkheden en in de laatste jaren van de oorlog tot straf leiden Veel mensen probeerden aan de verplichting te ontkomen bijvoorbeeld door maar te doen alsof Het "Heil Hitler" vervlakte vaak tot een vluchtig "Haitla" begeleid door een slap zwaaitje In Duitse natuurkundige academische kringen waar zon 25% van het personeel joods was en daarom ontslagen werd na Hitlers machtovername in 1933 was er veel lijdelijk verzet In 1934 opende de Max Planck het Kaiser Wilhelm Instituut voor Metalen in Stuttgart en hief zijn hand voorafgaand aan de Hitlergroet eerst tweemaal tot halve hoogte volgens de natuurkundige Paul Peter Ewald Volgens een anekdote liep Max von Laue vaak rond met een pakje in elke hand zodat hij de Hitlergroet niet hoefde te brengen als hij door nazis werd aangesproken Naar verluidt zeiden de Luxemburgers die tegen hun wens bij Duitsland werden ingelijfd "Drei Liter" alsof ze bier bestelden waarbij men gewoonlijk ook de hand omhoogsteekt om de aandacht van de tapper te trekken Doordat dit snel en met een Luxemburgs accent gezegd werd hoorden Duitsers het verschil niet In de latere oorlogsjaren nam het gebruik van de Hitlergroet af en gebruikte men weer vaker de woorden "Guten Tag" of "Grüß Gott" tenzij in het bijzijn van nazifunctionarissen Na de aanslag op Hitler door Claus Schenk Graf von Stauffenberg op 20 juli 1944 werd de Hitlergroet in plaats van de militaire groet voor de Wehrmacht het leger verplicht Het brengen van de "Duitse groet" was bij de Waffen-SS al eerder verplicht gesteld Admiraal Dönitz schafte later deze maatregel in zijn hoedanigheid als laatste president van het Rijk weer af Na de eerste zware bombardementen op de Duitse steden en vooral na de nederlaag in Stalingrad nam de animo om de Hitlergroet te brengen merkbaar af De SD meldde daarover in een bericht aan de Minister voor Propaganda Joseph Goebbels Na 1945 De Hitlergroet is na de Tweede Wereldoorlog in Duitsland verboden evenals het Horst-Wessel-Lied Volgens § 86a strafwetboek valt de groet onder het vertonen van anticonstitutionele symbolen wat met maximaal drie jaar cel kan worden bestraft Oordeelt de rechter op Volksverhetzung ophitsen tegen een volk § 130 dan kan de straf maximaal vijf jaar cel zijn Onder neonazi's zijn varianten ervan gebruikelijk zoals de naar neonazileider Michael Kühnen genoemde "Kühnengroet" waarbij de arm in plaats van met vlakke hand met gespreide duim wijs- en middelvinger wordt opgeheven in gebarentaal het gebaar voor de letter W Widerstand in de bedoeling van "nationaal verzet" Deze varianten bestaan slechts ter omzeiling van het verbod maar zijn inmiddels ook verboden Zowel binnen als buiten Duitsland wordt het gebruik van de Hitler- of fascistengroet door veel mensen als buitengewoon kwetsend ervaren In plaats van nationaalsocialistische symbolen zoals de Hitlergroet gebruiken neonazi's graag het getal 88 De 8 staat dan voor de achtste letter in het alfabet de "h" Zo krijg je dus de eerste letters van Heil Hitler net als 18 staat voor Adolf Hitler Enkele recente voorbeelden van het vertonen van de Hitlergroet Rechtsextremisten hebben in 2007 in Mecklenburg badgasten aan een meer overvallen de Hitlergroet getoond en met een machinegeweer in de lucht gevuurd De politie heeft zes mannen en een vrouw met leeftijden tussen 21 en 29 jaar opgepakt De agressie van de deels dronken mannen richtte zich in het bijzonder tegen Spätaussiedler Duitsers uit de voormalige Sovjet-Unie De Hitlergroet is populair bij Russische rechtsradikalen In Oostenrijk waar de Hitlergroet ook verboden is hebben in 2007 dronken soldaten zich met Hitlergroet laten filmen De films belandden op YouTube In 2008 heeft een Mexicaanse toeriste in München bij de Platz der Opfer des Nationalsozialismus Plaats der Slachtoffers van het Nationaalsocialisme voor een vakantiefoto geposeerd met de Hitlergroet Ze werd gearresteerd en kon haar reis pas na het betalen van 450 euro voortzetten Eveneens in 2008 raakte een werknemer van de Beierse partij CSU zijn baan kwijt De leider van de strategische afdeling had als 16-jarige leerling op een party de Hitlergroet getoond zoals op een foto te zien is DJ Tomekk een 31-jarige entertainer toonde de Hitlergroet in een video voordat hij naar het Dschungelcamp ging een televisieshow van de Duitse RTL Ondanks zijn verontschuldigingen over de "grap" werd hij meteen ontslagen De kunstenaar Ottmar Hörl uit Wertheim maakte om de Hitlergroet belachelijk te maken tuinkabouters die de groet brachten Het OM ging niet tot vervolging over omdat het wel geoorloofd is om nationaalsocialistische symbolen te gebruiken als het duidelijk is dat het het doel is het nationaalsocialisme te bestrijden Bij een betoging van de Nederlandse Volksunie op 12 juni 2010 in Venlo werd één betoger aangehouden voor het brengen van de Hitlergroet De Griekse voetballer Giorgos Katidis had op zaterdag 16 maart 2013 het winnende doelpunt gemaakt voor zijn ploeg AEK Athene in de wedstrijd tegen Veria Bij het vieren van het doelpunt rende hij naar de zijlijn en deed zijn shirt uit Vervolgens bracht hij de Hitlergroet De Griekse voetbalbond besloot daarop dat Katidis voor de rest van zijn leven geen wedstrijden meer voor alle nationale teams van Griekenland mag spelen Ook overweegt zijn club AEK Athene het contract met hem te ontbinden Schriftelijk gebruik Naast de Hitlergroet was er ook de gewoonte van aanhangers of meelopers van het regime om in brieven met "Heil Hitler" of "Mit deutschem Gruß" te ondertekenen Dit soort groeten was ook in andere partijen of organisaties en ook buiten Duitsland gebruikelijk Een voorbeeld is "Mit sozialistischem Gruß" in de DDR Homo habilis is een uitgestorven mensensoort die 22 tot 15 miljoen jaar geleden in Oost-Afrika leefde Deze soort was kleiner dan de tegenwoordige mens en had een geschatte lengte tussen 120 m en 155 m Er zijn zeer weinig fossiele resten van Homo habilis bekend Over de taxonomie van deze soort bestaat onenigheid Volgens sommige onderzoekers zijn de resten te primitief om in het geslacht Homo te passen en zou plaatsing in Australopithecus meer gerechtvaardigd zijn De streken waar Homo habilis van bekend is lagen indertijd in de savanne Naam De naam Homo habilis bestaat uit de geslachtsnaam Homo die in het Latijn "mens" betekent en de soortnaam habilis die "handig" in de zin van omgang met werktuigen betekent Werktuigen Er zijn stenen werktuigen bekend die aan Homo habilis worden toegeschreven Daarmee zou deze soort de eerste mensensoort geweest zijn die deze werktuigen maakte De eerste werden in 1959 in de Olduvaikloof in Tanzania choppers en chopping tools gevonden en later werden zij ook in Kenia aangetroffen Gelijktijdige mensachtigen? Uit vondsten bij het Turkanameer bleken Homo habilis en Homo erectus bijna gelijktijdig geleefd te hebben Een bovenkaak van Homo habilis werd gedateerd op 144 miljoen jaar terwijl een schedel van Homo erectus 155 miljoen jaar oud is Voor deze vondsten werden gedaan werd aangenomen dat Homo habilis tussen 17 en 2 miljoen jaar was uitgestorven en daarmee dus ouder was dan Homo erectus Men ging ervan uit dat de tweede mogelijk van de eerste afstamde maar door deze vondsten is dat iets minder waarschijnlijk Beide soorten hebben in Oost-Afrika blijkbaar ongeveer een half miljoen jaar naast elkaar geleefd Oudste menselijke fossiel In Ethiopië ontdekken wetenschappers in maart 2015 het oudste menselijk fossiel uit de geschiedenis Het gaat om de onderkaak van een Homo habilis van circa 28 miljoen jaar oud< ref> Meer afbeeldingen Zie ook Evolutie van de mens Hongarije Hongaars is een land in Centraal-Europa van noord naar zuid doorsneden door de Donau en grenzend aan Oostenrijk Slowakije Oekraïne Roemenië Servië Kroatië en Slovenië Geschiedenis Vóór het jaar 1000 Het gebied van het huidige Hongarije wordt voor het eerst genoemd als de Romeinen rond het begin van de jaartelling het deel ten westen van de Donau bezetten en toevoegen aan de provincie Pannonia Het land werd toen bewoond door Illyriërs en Kelten die al snel onder invloed van de Romeinse cultuur kwamen Het rijk werd echter steeds bedreigd door de barbaren aan de andere kant van de Donau en in de 5e eeuw konden de Romeinen de grens niet meer verdedigen tegen de Hunnen Na de Hunnen kwam het gebied aan beide zijden van de Donau in handen van steeds andere volken met een Germaanse Iraanse Turkse of Slavische achtergrond Rond het jaar 896 deden ook de Hongaren of Magyaren hun intrede Ze onderwierpen de inwoners van de Pannonische vlakte en omringende gebieden en waren door hun strooptochten een eeuw lang de schrik van heel Europa De kroning van Stefan I ook wel bekend als de heilige Stefanus als eerste christelijke koning in het jaar 1000 liet echter zien dat de Hongaren in staat waren zich aan hun omgeving aan te passen en te overleven Het koninkrijk Hongarije Het vroege Hongaarse koninkrijk kende bij tijden grote successen maar werd intern verzwakt door de voortdurende machtsstrijd tussen koning en adel In 1301 stierf de laatste koning uit de Hongaarse Árpád-dynastie waarna de kroon uiteindelijk in handen van de Oostenrijkse Habsburgers kwam Maar inmiddels werd Hongarije bedreigd door een nieuwe tegenstander het Ottomaanse Rijk De Slag bij Mohács 1526 luidde een 150 jaar durende Turkse bezettingstijd in waarbij het land uit drie delen kwam te bestaan Een Turks middendeel inclusief de hoofdstad Boeda een koninkrijk onder Habsburgs bestuur in het noorden en westen en Transsylvanië een vazalstaat van de Turken in het zuiden Toch werd dit het centrum van de Hongaarse cultuur in deze moeilijke periode Na het mislukte Beleg van Wenen 1683 dreven de Oostenrijkers de Turken een heel eind terug en viel heel Hongarije in Habsburgse handen In de 18e en 19e eeuw kwamen de Hongaren waarvan het nationaal bewustzijn steeds toenam een aantal keren in opstand tegen de Oostenrijkers De vrijheidsstrijd van 1848 wordt nog jaarlijks op 15 maart herdacht Alle opstanden mislukten maar in 1867 bereikten Oostenrijk en Hongarije alsnog een compromis de Ausgleich Hiermee kreeg het Koninkrijk Hongarije een min of meer gelijkwaardige status in de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie De Hongaren bestuurden voortaan niet alleen zichzelf maar ook de vele nationale minderheden in hun koninkrijk waartegen een magyarisatiepolitiek gevoerd werd Na de Eerste Wereldoorlog Na de nederlaag in de Eerste Wereldoorlog viel de dubbelmonarchie in vele stukken uiteen; er ontstond een onafhankelijk Hongarije maar krachtens het Verdrag van Trianon raakte het ten opzichte van het gebied dat vroeger onder Hongaars zelfbestuur stond twee derde van zijn grondgebied en driekwart van zijn inwoners kwijt Pogingen om in het resterende deel van het land een democratische en vervolgens een communistische republiek te vestigen mislukten De macht kwam in handen van de autoritaire admiraal Miklós Horthy die tijdens het interbellum alles in het werk stelde om de verloren gebieden te herwinnen Tweede Wereldoorlog Horthy zocht toenadering tot nazi-Duitsland en met Duitse hulp kreeg Hongarije een deel van Transsylvanië en Slowakije terug Toen Horthy met de Duitse nederlaag in zicht ook gesprekken aanknoopte met de geallieerden werd hij afgezet en in maart 1944 werd Hongarije door Duitsland bezet Met hulp van de lokale fascisten de Pijlkruisers werd in minder dan een jaar een aanzienlijk deel van de Joodse bevolking circa 440000 van de 840000 mensen naar het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau afgevoerd In totaal kwamen 565000 Hongaarse Joden om het leven Deze deportatie is ook bekend onder de naam Aktion Höss In Boedapest spanden diverse buitenlandse diplomaten zich zeer uitvoerig in om Joden te redden De succesvolste onder hen was de Zwitser Carl Lutz bijgestaan door de Vaticaanse nuntius monseigneur Angelo Rotta de vertegenwoordiger van het Internationale Rode Kruis Friedrich Born en de Zweedse diplomaat Raoul Wallenberg die bekend werd doordat hij aan het eind van de oorlog verdween Communistische tijd en democratie De troepen van de Sovjet-Unie waren in 1945 bevrijders maar tegelijk ook nieuwe bezetters Een tweede poging om een democratische republiek te vestigen was gedoemd te mislukken Hongarije moest tot het Oostblok toetreden Na Stalins dood leek er ruimte voor meer vrijheid maar de onderdrukking van de Hongaarse Opstand van 1956 maakte duidelijk dat die vrijheid zeer beperkt was Veel Hongaren vluchtten naar het westen Onder het bewind van János Kádár bleef het politieke systeem repressief maar op economisch gebied werden de communistische principes vanaf de jaren zestig flexibel toegepast De consument kreeg meer aandacht er was enige ruimte voor particulier initiatief Het land werd daarom door de westerlingen gezien als het "minst onaantrekkelijke" land van het Oostblok In de jaren tachtig ontstond in de communistische partij een belangrijke groep die ook meer politieke vrijheid wilde toestaan Toen de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie dat mogelijk maakten werd de oude Kádár terzijde geschoven en begon het bewind zichzelf te hervormen In 1989 werden de leiders van de opstand van 1956 in ere hersteld Op 23 augustus 1989 opende men het IJzeren Gordijn en in oktober van dat jaar werd in overleg met de democratische oppositie de volksrepubliek ontbonden en vervangen door de Republiek Hongarije De eerste vrije parlementsverkiezingen vonden in 1990 plaats Door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 kon Hongarije ook in de buitenlandse politiek vrije keuzes maken het land trad na volksraadplegingen toe tot de NAVO 1999 en de Europese Unie 2004 Geografie Klimaat Hongarije heeft een gematigd landklimaat In de hoogste delen van het Transdanubisch Middelgebergte en het Noordelijk Middelgebergte heerst een subalpien klimaat De Grote Laagvlakte heeft een echt landklimaat Hongarije heeft koude natte winters en warme zomers De gemiddelde januari-temperatuur is in het westen en zuidwesten ca 0 °C De gemiddelde juli-temperatuur ligt tussen 18 °C in het noordwesten en 22 °C in het zuidoosten Hongarije heeft vrij veel zonne-uren gemiddeld 2000 uur per jaar De jaarlijkse gemiddelde neerslag 500 mm is vrij laag als gevolg van de regenschaduw van de Alpen maar varieert onder invloed van de Atlantische Oceaan In de winter is het land soms bedekt met een dik sneeuwtapijt Landschap Naar landschap kan Hongarije ruwweg in vier delen opgedeeld worden Verreweg de omvangrijkste daarvan is de Grote Hongaarse Laagvlakte of de Alföld ten oosten van de Donau Deze vlakte beslaat het midden en zuidoosten van het land waar zich ooit de Hongaarse poesta vertaald uit het Slavisch leegte uitstrekte In het oosten wordt de vlakte net over de grens in Oekraïne en Noord-Roemenië begrensd door de oostelijke Karpaten In het zuiden zet de Alföld zich voort in Roemenië en Servië om daar uiteindelijk te eindigen tegen de zuidelijke Karpaten Midden door de vlakte stroomt de Tisza 584 km in grootte de tweede rivier van Hongarije Het tweede landschapstype is dat van de bergen in het noorden Felföld langs de grens met Slowakije Dit is het Noord-Hongaars middelgebergte gevormd door uitlopers van het noordelijke deel van de Karpaten Het Hongaarse gebergte wordt weer in verschillende delen onderscheiden De hoogste berg van het land de Kékes 1014 m ligt in het Mátragebergte meer naar het oosten begint het Bükkgebergte Ten westen van de Donau Duna 417 km in Hongarije zet de Pannonische vlakte zich voort in het glooiende landschap van Transdanubië Helemaal in het zuiden ligt boven Pécs het Mecsekgebergte in het zuidwesten vormt de Drau Dráva de grens met Kroatië In het noorden wordt dit deel van het land begrensd door het Transdanubisch Middelgebergte waarvan het Bakonygebergte het grootste deel vormt Ten zuiden van de Bakony ligt het Balatonmeer het grootste meer van Centraal-Europa 596 km² Boven Boedapest sluiten de Transdanubische en het Noord-Hongaarse bergruggen op elkaar aan Hier moet de Donau zich bij de Donauknie een weg door de bergen banen Ten noordwesten van het Transdanubisch Middelgebergte vinden we tenslotte het laatste van de vier hoofdlandschappen de Kleine Hongaarse Laagvlakte die zich over de Donau voortzet in Slowakije Het Hongaarse deel wordt doorsneden door de rivier de Rába en eindigt ten westen van Szombathely tegen de uitlopers van de Alpen Natuur Hongarije telt tien nationale parken waarvan het Nationaal Park Hortobágy het grootste is Ten zuiden van de hoofdstad ligt het Nationaal Park Kiskunság De andere zijn de nationale parken Aggtelek Boven-Balaton Bükk Donau-Drava Donau-Ipoly Fertő-Hanság Körös-Maros en Őrség Verder zijn er nog vele beschermde natuurgebieden Demografie Hongarije telt inwoners Dit was in 1980 nog 10701063 maar sindsdien is het geboortecijfer sneller gedaald dan het sterftecijfer Het geboortecijfer ligt ongeveer rond het Europese gemiddelde maar het sterftecijfer is hoog in verhouding tot het economisch niveau van het land De levensverwachting voor mannen is 686 jaar dat is 7 jaar minder dan het EU-gemiddelde Voor vrouwen is de levensverwachting van 769 jaar de laagste binnen de EU 2004< small> < ref> Etniciteit en taal Naar etniciteit is de Hongaarse bevolking vrij homogeen Volgens de volkstelling van 2001 maken de etnische Hongaren 92% van de bevolking uit De grootste minderheidsgroep vormen de Roma zigeuners Ongeveer 190000 Hongaren gaven bij de volkstelling aan tot deze groep te behoren In werkelijkheid zijn het er meer de schattingen variëren van 400000 tot 600000 Daarnaast vormen de etnische Duitsers Slowaken en Kroaten in Hongarije minderheden van enige omvang Ook bij deze groepen zijn de werkelijke aantallen hoger dan die in de volkstelling De overige minderheden onder meer Roethenen worden op minder dan 025% van de bevolking geschat De situatie van de Roma zigeuners is moeilijk en is er sinds de val van het communisme alleen maar op achteruitgegaan Het opleidingsniveau is laag de werkloosheid hoog Er is sprake van een vicieuze cirkel van armoede criminaliteit en discriminatie Het Hongaars magyarul is de officiële taal van Hongarije Het is een Finoegrische taal die geen enkele verwantschap heeft met de naburige talen Naar Nederlandse maatstaven is de kennis van vreemde talen matig Ouderen spreken soms Duits jongeren redden zich steeds beter in het Engels In 2011 werd een nieuwe volkstelling gehouden Hieruit is gebleken dat het aantal Roma nu 315583 is De Duitsers vormen de tweede grote minderheid van Hongarije met 185696 personen In totaal vormen de minderheden een groep van 644524 personen op een totale bevolking van 9937628 inwoners Hongaarse minderheden Artikel 63 van de Hongaarse grondwet< big>< ref> De Hongaarse Republiek heeft een verantwoordelijkheidsgevoel voor het lot van de Hongaren van buiten haar grenzen en zal hun relaties met Hongarije aanmoedigen en koesteren Beduidende Hongaarse minderheden wonen in de buurlanden te weten in Roemenië in Transsylvanië Slowakije Servië Oekraïne Kroatië en Oostenrijk in Burgenland In Slovenië heeft het Hongaars een officiële status Hongarije is nog steeds zeer begaan met het lot van in het buitenland wonende Hongaren Dit vertaalde zich in 2001 bijvoorbeeld in de statuswet die voor grote spanningen zorgde met Slowakije en Roemenië In 2010 werd de wet op het dubbel staatsburgerschap aangenomen Dit betekent dat Hongaren van de etnische minderheden in de buurlanden een Hongaars paspoort kunnen krijgen In november 2013 werd bekend dat er inmiddels 500000 Hongaren uit de buurlanden hiervan gebruik hebben gemaakt Met name Slowakije probeert dit tegen te gaan Slowaakse Hongaren die het Hongaars paspoort krijgen worden verplicht het Slowaaks staatsburgerschap op te geven Religie De meerderheid van de Hongaarse bevolking is katholiek Van de protestantse kerkgenootschappen is de Hongaarse Gereformeerde Kerk de grootste Deze heeft vooral aanhang in het oosten van het land Daarnaast zijn er nog Russisch-orthodoxe Servisch-orthodoxe baptistische methodistische en unitarische geloofsgemeenschappen Het kerkbezoek is niet zo frequent in Hongarije iets meer dan 10% van de bevolking gaat wekelijks ter kerke< ref> De joodse gemeenschap telt ongeveer 100 000 leden De Katholieke Kerk in Hongarije telt vier aartsbisdommen Eger Esztergom Kalocsa en het in 1993 opgerichte Veszprém en 12 bisdommen De aartsbisschop van Esztergom is tevens primaat van Hongarije en krijgt qualitate qua de kardinaalshoed De Katholieke Kerk werd na 1945 zwaar verdrukt door het communistische regime In 1948 werd kardinaal Mindszenty gearresteerd en in 1949 veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf De grondwet van 1949 vermeldde formele vrijheid van religie en een volledige scheiding van Kerk en staat In 1951 volgden schijnproces en veroordeling van de aartsbisschop van Kalocsa József Grosz Pas in de jaren 1960 kwam er enige ontspanning in de relatie tussen de Kerk en het regime In september 1964 kwam een beperkte overeenkomst met het Vaticaan tot stand de eerste van deze aard tussen de Heilige Stoel en een communistisch land In 1971 volgde een herziening van het sinds 1950 bestaande verdrag tussen de Hongaarse staat en de Kerk waarbij de katholieke geestelijken meer ruimte kregen op het terrein van de zielzorg en binnen hun eigen organisatie Ook in financieel opzicht werd de positie van de Katholieke Kerk verbeterd Na de val van het communisme in Oost-Europa werden in 1990 de diplomatieke betrekkingen met de Heilige Stoel volledig hersteld Bij de opstand van 1956 werd kardinaal Mindszenty bevrijd maar toen de Sovjettroepen op 4 november naar Boedapest terugkeerden zocht hij zijn toevlucht in de Amerikaanse ambassade waar hij tot 1971 noodgedwongen verbleef Economie Systeemverandering Na 1989 is Hongarije overgestapt van een planeconomie met marktelementen naar een sociale markteconomie Onrendabele bedrijven zijn gesloten de landbouwcollectieven ontbonden De eerste paar jaar leidde dit tot een scherpe daling van de productie maar sinds 1993 neemt het BNP weer toe Het voor inflatie gecorrigeerde inkomen bleef aanvankelijk bij het BNP achter en evenaarde pas in 2002 het niveau van 1989 In de periode 2000-2005 was de jaarlijkse groei van gemiddeld 4% hoger dan die in de oude EU-landen en de stijging van de inkomens lag aanzienlijk boven het EU-gemiddelde Verwacht mag worden dat de achterstand op het westen geleidelijk verder zal worden ingelopen maar zeker niet alle Hongaren gaan erop vooruit Geschat wordt dat ca 15% van de bevolking in armoede leeft < ref> Buitenlandse investeringen zijn belangrijk voor de transformatie van de economie Vooral de particuliere investeringen die een veelvoud zijn van de steun die door de EU is verstrekt Dit betekent wel dat de meeste grote bedrijven door buitenlandse ondernemingen zijn overgenomen wat natuurlijk afkeer wekt De motieven voor buitenlandse ondernemingen om zich in Hongarije te vestigen verschillen Soms gaat het om de lokale markt Heineken andere bedrijven komen in de eerste plaats om met goedkope arbeidskracht exportartikelen te fabriceren Audi In 2006 bedroeg het gemiddeld maandloon 638 euro Naast de relatief lage salarissen is echter ook het hoge opleidingsniveau in Hongarije voor de industrie van belang in combinatie met een goede infrastructuur en een stabiel politiek systeem Sectoren en overheid Terwijl de lichte industrie en de dienstverlening zich per saldo goed ontwikkelen blijft de landbouw achter De boeren krijgen in beperkte mate subsidie maar onvoldoende voor de investeringen die onder andere door de EU-regelgeving verlangd worden Vooral de veeteelt is daarvan het slachtoffer in de akkerbouw en tuinbouw is de situatie minder ernstig De geregistreerde werkloosheid is in Hongarije ca 10% maar dit cijfer wordt geflatteerd door de extreem lage arbeidsparticipatie Door de reorganisaties van de jaren ’90 heeft Hongarije veel jong gepensioneerden en arbeidsongeschikten met een kleine uitkering Daar staat wel weer tegenover dat het land een grote en groeiende zwarte economie heeft waarvan de omvang op 20 tot 25% van het BNP geschat wordt < ref> Het grote overheidstekort is een risicofactor Het was de bedoeling om in 2010 over te stappen van de forint op de euro maar die doelstelling bleek al snel te optimistisch Een belangrijke oorzaak dat de overheidsfinanciën niet op orde kwamen is de concurrentie tussen de beide politieke blokken die de overheidskas hebben gebruikt om kiezers te winnen Op langere termijn is de vergrijzing de belangrijkste uitdaging voor de Hongaarse economie Dit probleem speelt in bijna alle ontwikkelde landen maar is door een laag geboortecijfer een migratiesaldo van nul en lage spaarsaldi in Hongarije bijzonder groot Veel bedrijven in Hongarije zijn onderdeel van buitenlandse multinationals De grootste Hongaarse bedrijven zijn MOL Hongaarse Olie en OTP Bank Feiten en cijfers Bruto nationaal product Totaal $1981 miljard 2011 Reëel groeicijfer ca 17 2011 Inkomen per hoofd van de bevolking € 15700 2011 Per economische sector Land- en tuinbouw 37% 2011 Industrie 313% 2011 Dienstensector 65% 2011 Import $939 miljard 2011 Export $1031 miljard 2011 Buitenlandse schuld 806% van het bbp 2011 De munteenheid in Hongarije is de forint 100 forint € 032 september 2014 Door de financiële crisis in de tweede helft van 2008 kende de Forint dat jaar behoorlijke schommelingen Deze ontwikkelde zich tussen de circa € 034 en € 044 wat voor de bevolking veel onzekerheid bood De meeste hypotheken zijn afgesloten in buitenlandse valuta zoals de euro en de Zwitserse frank waardoor men vanwege de relatieve waardestijging van de Euro en vooral de Zwitserse frank voor enorme lastenverzwaringen kwam te staan Infrastructuur Steden De Hongaarse hoofdstad Boedapest is met 17 miljoen inwoners 25 miljoen in de agglomeratie veruit de grootste Debrecen is op ruime afstand tweede Miskolc derde De Hongaarse steden met meer dan 100000 inwoners zijn Boedapest 1727300 agglomeratie 2550000 Debrecen 205100 Miskolc 181100 270000 Szeged 162500 Pécs 158700 Győr 128400 Nyíregyháza 116200 Kecskemét 106500 Székesfehérvár 103300 Verkeer Hongarije heeft een dicht wegennet dat echter niet opgewassen is tegen de huidige verkeersdruk Prioriteit heeft de uitbouw van het autosnelwegennet waarvan het grootste deel alleen met een geldig autowegvignet gebruikt mag worden In tegenstelling tot bijvoorbeeld Oostenrijk en Zwitserland worden de vignetten niet als sticker op de autoruit geplakt maar wordt bij uitgifte van een vignet het kenteken in een centrale databank vastgelegd en vindt controle plaats aan de hand van het kenteken van de auto Deze virtuele vignetten zijn verkrijgbaar bij de grens de grotere tankstations via het internet per mobiele telefoon of per sms Alle autosnelwegen komen samen in Boedapest De M1 voert naar de Oostenrijkse grens de M3 naar Miskolc met uitbreidingsplannen tot de Oekraïense grens de M35 naar Debrecen richting de Roemeense grens en de M5 naar Szeged Servië en Roemenie M43 De nieuwste snelweg is de M6 die Boedapest met Pécs verbindt De oudste autosnelweg de M7 verbindt Boedapest met het Balatonmeer en loopt sinds de zomer van 2009 vervolgens langs de grens met Kroatië en naar Slovenië M70 Daardoor is een doorgaande snelwegverbinding ontstaan vanuit de zuidoever van het Balatonmeer via Slovenië Maribor en Oostenrijk Graz naar Duitsland en de Benelux De ring rond Boedapest de M0 is gereed aan de zuid- oost- en noordzijde van de stad Ook het spoorwegnet van ca 7500 km heeft de vorm van een ster met Boedapest als centrum De spoorwegmaatschappij MÁV biedt personenvervoer per trein aan tussen de grotere steden Het openbaar vervoer tussen de dorpen wordt verzorgd met een dicht net aan autobuslijnen De luchthaven van Boedapest heet voluit Budapest Liszt Ferenc Nemzetközi Repülőtér Internationale Luchthaven Franz Liszt Boedapest De luchthaven Liszt Ferenc kent twee terminals Terminal 1 is de oudste en werd tot maart 2012 gebruikt voor charters en budgetmaatschappijen Terminal 2 is zeer modern en wordt sinds 2012 gebruikt door alle grote internationaal opererende maatschappijen Liszt Ferenc was tot februari 2012 de thuishaven van de Hongaarse luchtvaartmaatschappij Málev en is nu thuishaven van de low-cost carrier Wizz Air Andere internationale vliegvelden bevinden zich in Debrecen Luchthaven Debrecen en bij Hévíz Hévíz-Balaton Airport Deze laatste luchthaven ging onder de naam FlyBalaton in het najaar van 2009 failliet en heeft in het voorjaar van 2011 een doorstart gemaakt Sinds de zomer van 2011 zijn er weer charterverbindingen vanuit diverse Duitse steden en Rusland Energie Hongarije heeft één kernenergiecentrale aan de Donau bij Paks Paks is de belangrijkste stroomleverancier van het land gascentrales vormen de tweede pilaar onder de stroomvoorziening Olie en kolen spelen een meer beperkte rol Vrijwel alle energiebronnen moeten worden geïmporteerd Van een met Slowakije geplande grote waterkrachtcentrale in de Donau bij Gabčíkovo-Nagymaros werd eind jaren 1980 afgezien na publiek protest tegen de gevolgen voor het landschap Wel is er momenteel hoop om aardwarmte op grote schaal als alternatieve energiebron te gaan gebruiken Water Door zijn ligging is Hongarije rijk aan zoetwater Het waterverbruik is er ook relatief hoog maar neemt de laatste jaren af door de hogere tarieven die in rekening worden gebracht Verreweg de grootste hoeveelheid water wordt gebruikt in de industrie huishoudens nemen 13% van het totale verbruik voor hun rekening 195 liter per hoofd dag Bijna alle huishoudens zijn aangesloten aan het waterleidingnet maar er zijn in de Hongaarse dorpen ook nog steeds veel openbare tappunten te vinden De kwaliteit van het drinkwater voldoet nog niet in alle gevallen aan de EU-normen Het meeste drinkwater wordt gewonnen uit grondwater en bodemvervuiling is soms een probleem Het systeem voor afvalwaterzuivering is nog in ontwikkeling Nog maar de helft van de huishoudens is aangesloten op het riool 90% in Boedapest in de dorpen niet meer dan een derde Ook van het rioolwater wordt een deel niet of maar beperkt gezuiverd Overheid en politiek Overheid De Hongaarse Republiek is een parlementaire democratie De president is het staatshoofd de premier leidt de regering de hoogste macht berust bij het parlement Het Hongaars parlement Országgyűlés beoordeelt de door de regering voorgestelde wetgeving en kan ook zelf het initiatief nemen om wetten op te stellen Het huis bestaat uit een enkelvoudige kamer met 199 zetels tot 2014 waren dat er 386 en wordt iedere vier jaar in zijn geheel herkozen De parlementsverkiezingen vinden plaats volgens een gemengd systeem De kiezer brengt één stem uit op een districtsvertegenwoordiger en één op een partijlijst Het districtenstelsel levert 106 volksvertegenwoordigers de overige 93 zetels worden middels een complex systeem van evenredige vertegenwoordiging door de partijen gevuld Voor de partijen geldt een kiesdrempel van 5% Het is gebruikelijk dat de partijen de parlementsverkiezingen ingaan met een kandidaat-premier Na de verkiezingen kiest het parlement de kandidaat van de winnende coalitie tot premier sinds 2010 Viktor Orbán De macht van de premier is in Hongarije vrij groot hij draagt kandidaat-ministers voor aan het parlement en heeft de bevoegdheid onwelgevallige kabinetsleden te ontslaan De Hongaarse parlementsverkiezingen 2014 zullen de eerste verkiezingen zijn die plaatsvinden onder een nieuw kiesstelsel De president van de republiek wordt iedere vijf jaar door het parlement gekozen Het presidentschap is vooral een ceremoniële functie Formeel is de president opperbevelhebber van de Hongaarse strijdkrachten Zijn ambtswoning bevindt zich in de burcht van Boeda Op feestdagen spreekt hij het volk toe Hongarije heeft een constitutioneel hof met de bevoegdheid de grondwettelijke aspecten van de wetgeving te beoordelen Dit hof staat volledig los van de reguliere rechterlijke macht waarvan het hooggerechtshof het hoogste orgaan is De leden van de rechterlijke macht worden benoemd door het parlement cq de regering maar opereren vervolgens volledig onafhankelijk Hongarije kent verschillende door het parlement benoemde ombudsmannen die bindende adviezen kunnen geven bijvoorbeeld in kwesties die de rechten van nationale minderheden aangaan Lijst van premiers van Hongarije Lijst van staatshoofden van Hongarije Politieke partijen De 199 zetels in het Hongaars parlement worden bezet door Hongaarse Burgerunie of Fidesz MPSZ partijleider Viktor Orbán 133 zetels samen met de KDNP Christendemocratische Volkspartij of KDNP Zsolt Semjén in lijstverbinding met Fidesz Hongaarse Socialistische Partij of MSZP Attila Mesterházy 29 zetels Beweging voor een beter Hongarije of Jobbik Gábor Vona 23 zetels Politiek Kan Anders of LMP András Schiffer 5 zetels Democratische Coalitie of DK Ferenc Gyurcsány 4 zetels Samen 2014 -Dialoog voor Hongarije of PM Benedek Jávor 4 zetels Hongaarse Liberale Partij of MLP Gábor Fodor 1 zetel Bestuurlijke indeling Het belangrijkste regionale bestuursniveau van Hongarije is het comitaat of de provincie Hongaars megye sinds 1950 zijn dat er 19 Bovendien krijgt sinds 1990 elke stad van meer dan 50000 inwoners de status van een stad met comitaatsrecht Sinds 2005 zijn dat er 23 De hoofdstad Boedapest is een geval apart Cultuur Bezienswaardigheden Steden oa Boedapest Eger Pécs Landschappen oa Balatonmeer Donauknie Fertő tó Nationaal Park Hortobágy Hongaarse keuken Dobos-taart biscuittaart met chocolade karamel en hazelnoten Goulash pörkölt en gulyás vleesschotel en soep Kolbász gekruide varkenssalami Paprikás krumpli gerecht dat bestaat uit aardappelen ui paprikapoeder knoflook kummel en kolbász Túrós csusza gerecht van deegwaren met gebakken spekjes kwark en zure room Hongaarse muziek Behalve aan de Hongaarse volksmuziek heeft Hongarije ook bijgedragen aan de klassieke muziek met componisten als Béla Bartók Zoltán Kodály en Franz Liszt Onder het communistische regime 1949-1989 was er een comité dat muziek censureerde De Hongaarse muziek maakte echter een ontwikkeling door die vergelijkbaar is met die in West-Europa In de jaren zestig werd de Hongaarse beat- en rockmuziek groot gemaakt door bands als Illés Omega en Metró In de jaren zeventig was de rockband Locomotiv GT zeer populair In de jaren tachtig stonden discobands als Neoton Família onder grote belangstelling Deze popgroep werd onder de naam Newton Family ook buiten Hongarije een succes In 1983 verscheen de Rockopera István a király Stefanus de koning die tot op heden nog jaarlijks op vele plekken wordt opgevoerd De hedendaagse Hongaarse populaire muziek omvat vele stijlen en sluit aan bij de internationale ontwikkelingen Sinds 1994 doet Hongarije regelmatig mee aan het Eurovisiesongfestival Media Pers In Hongarije verschijnen 40 dagbladen De bekendste landelijke dagbladen zijn Népszabadság sociaaldemocratisch oplage ca 63000 exemplaren Magyar Nemzet rechtsconservatief oplage ca 50000 exemplaren Magyar Hírlap voorheen liberaal tegenwoordig conservatief oplage ca 25000 exemplaren Népszava traditioneel sociaaldemocratisch oplage ca 20000 exemplaren Radio en televisie De publieke televisie heet Magyar Televízió MTV en zendt uit op twee kanalen m1 en m2 De tweede publieke televisieorganisatie is Duna Televízió die de kanalen Duna TV en Duna World bezit Daarnaast bestaan er vele commerciële stations waarvan ATV TV2 en RTL KLUB de best bekeken zenders zijn Daarnaast bestaan nog kleinere kanalen zoals Viasat 3 en Hálózat Televízió en themakanalen zoals Minimax en Animax kinderzenders Hír TV nieuwszender TV Paprika kookzender Viasat History geschiedeniskanaal en Spektrum Televízió technische documantaires alsmede Hongaarse versies van internationale zenders zoals Viva Music Television Hungary National Geographic Channel Nickelodeon Eurosport History Channel en Discovery Channel De publieke radio heet Magyar Rádió en bestaat uit drie zenders Kossuth Rádió MR1; nieuws cultuur literatuur politiek Petőfi Rádió MR2; voor alternatieve pop en Bartók Rádió MR3; klassieke muziek Daarnaast zijn er commerciële muziekzenders als Class FM en Juventus Rádió Op 1 januari 2011 is de organisatie Médiaszolgáltatás-támogató és Vagyonkezelő Alap MTVA opgericht die MTV Duna TV Magyar Rádió en het persbureau MTI in één orgaan verenigt Critici zien in deze samenballing het einde van de onafhankelijke publieke nieuwsvoorziening van Hongarije Beroemde Hongaren Hubert Léon Lampo Antwerpen 1 september 1920 Essen 12 juli 2006 was een Vlaams schrijver Hij is vooral bekend geworden door zijn roman De komst van Joachim Stiller 1960 die in 1976 werd verfilmd en waarvan tijdens zijn leven 44 Nederlandstalige drukken en talrijke vertalingen verschenen Betekenis Lampo is in het Nederlandse taalgebied niet alleen een belangrijke grondlegger maar tevens de met afstand bekendste exponent van het magisch realisme een stroming die zich kenmerkt door de realistische weergave van bovennatuurlijke verschijnselen eigenschappen en gebeurtenissen Magie esoterie en het paranormale worden daarbij zodanig ongemerkt en geleidelijk een aanvankelijk alleszins realistische vertelling binnengesluisd dat de lezer misleid als hij is door zijn vertrouwdheid met de door de schrijver opgeroepen setting en de zich daarbinnen afspelende handeling zich van de meest wonderlijke ongerijmdheden pas werkelijk bewust wordt lang nadat hij ze in wezen al voor zoete koek heeft aangenomen en geslikt Deze techniek op zich was weliswaar niet nieuw want een schrijver als bijvoorbeeld H G Wells had er zich al vaak met succes van bediend maar Lampo paste haar toe op een voor de Nederlandse literatuur vrijwel geheel nieuwe thematiek het hier bewust bedoelde voorbehoud geldt enkele vroegere werken van Simon Vestdijk De Kelner en de Levenden en Ferdinand Bordewijk Fantastische Vertellingen die achteraf zonder twijfel tot het magisch realisme gerekend mogen worden De behendige en aanstekelijke manier waarop Lampo de techniek in zijn verhalen benutte en de wijze waarop hij gaandeweg zijn mysterieuze bruggen wist te slaan tussen historische motieven enerzijds en anderzijds de grote grabbelton aan thema's waarvan er vele later een gemeenschappelijke noemer zouden vinden in de term "new age" gaven hem een uitgebreide lezerskring tot ver buiten de grenzen van de lage landen Het feit dat hij en Johan Daisne de enige echt uitgesproken vertegenwoordigers van het magisch realisme in ons taalgebied waren en dat Lampo van die beiden veruit de grootste lezerskring aan zich wist te binden verschafte hem bovendien een plaats in de Nederlandse en Belgische school- en geschiedenisboeken en tientallen jaren prijkte zijn werk op vrijwel alle lijsten van verplichte lectuur in het voortgezet onderwijs Internationaal gezien was het magisch realisme geen stroming van slechts een of twee auteurs aangevuld met een enkel boek uit het oeuvre van een paar collega's maar kon Lampo rekenen op een publiek dat eerder al de Italiaanse auteur Massimo Bontempelli die de stroming in 1937 haar naam gaf en het achteraf als magisch-realistisch geduide werk van ETA Hoffmann Der goldene Topf 1816 Edgar Allan Poe Tales 1840 en 1845 Gustav Meyrink Der Golem 1915 Alain-Fournier Le grand Meaulnes 1913 en H Rider Haggard She 1887 The People of the Mist 1894 The Wizard 1896 Ayesha 1905 en tal van andere titels had omhelsd Lampo werd tot op hoge leeftijd met talrijke laureaten en prijzen geëerd maar door veel literaire critici gaandeweg ook steeds vaker verguisd enerzijds vanwege zijn stijl en anderzijds omwille van de vermeend naïeve manier waarop hij magie en realiteit in zijn werk vermengde Terwijl hij met name in de jaren 60 en 70 met eer roem en lof was overladen zag hij zijn lezersschare nadien weer in een onthutsend tempo ineenschrompelen Meest illustratief hiervoor is wel het feit dat hij op de lijst van de gedurende het jaar 2004 door Vlaamse bibliotheken meest uitgeleende auteurs al tot de 430e plaats was gedaald Lampo maakte er overigens ook zelf bepaald geen geheim van dat hij zich door de allengs aanzwellende kritiek ten zeerste miskend en gekrenkt voelde Biografie Het geboortehuis van Hubert Lampo staat aan de Beerschotstraat in de Antwerpse voorstad "Het Kiel" slechts twee straten verwijderd van het stadion waar die zomer de Zevende Olympische Spelen plaatsvonden Lampo's vader was chef de bureau in staatsdienst bij de Post; zijn moeder gaf les in het stedelijk onderwijs De ouders van Lampo waren in de tweede generatie socialist en in tegenstelling tot een overgrote meerderheid van de Vlaamse bevolking niet katholiek gedoopt De schrijver is zodoende afkomstig uit een kleine minderheid van de Vlaamse bevolking die zich meer met de ontvoogding van de arbeidersklasse identificeerde dan met de Vlaamse strijd en die zich hoegenaamd niets gelegen liet liggen aan de opvattingen van meneer pastoor Hubert Lampo behaalt in 1938 zijn diploma als onderwijzer Na zijn militaire dienst waar hij een administratieve functie krijgt stopt hij met lesgeven en wordt journalist 1945-1965 In 1948 wordt hij rijksinspecteur en sinds 1965 hoofdinspecteur der Openbare Bibliotheken Als hij in 1965 tot hoofdinspecteur benoemd wordt stopt hij met de journalistiek Lampo's vroege jeugd voltrok zich in de jaren 30 naar hij later zelf zou zeggen een "beloken" tijd van economische crisis en opkomend fascisme Toen hij twintig jaar oud was brak de Tweede Wereldoorlog uit een periode die diepe onuitwisbare voren door zijn bewustzijn zou trekken als gevolg waarvan het nazisme in zijn latere literaire werk zou uitgroeien tot het "Kwaad" met hoofdletter "K" De passage over de arrestatie van de Joden in zijn roman De eerste sneeuw van het jaar 1985 behoort tot de indrukwekkendste uit zijn meer dan 50-jarige schrijverschap En hoewel hij weliswaar bij herhaling blijk gaf van vergevingsgezindheid jegens die of gene individuele collaborateur bleef hij altijd onverbiddelijk waar het de collaboratie als zodanig betrof Oorlogsdebuut Nog tijdens de oorlog in 1943 verscheen Lampo's debuut Don Juan en de laatste nimf een novelle die niet alleen de kiem van het in later werk veel pregnantere magisch realisme al duidelijk in zich droeg maar die tegelijk een uitgebreide reeks fictieve verhalen zou gaan aanvoeren die zich in een ver verleden afspelen Historische fictie tegenwoordig loopt iedereen ermee weg maar destijds was Lampo zeker in onze Lage Landen nog een vrij eenzame fakkeldrager voor dit genre In hetzelfde jaar verscheen ook nog De jeugd als inspiratiebron een essay over jongeren als personage in de Vlaamse letteren Iedere schrijver poogt zijn opvattingen scherp te stellen door reflectie over eigen werk en dat van anderen Lampo zou essays blijven schrijven die bewijzen dat zijn interessesfeer verder reikte dan de literatuur Al in de eerste decennia van zijn loopbaan hield hij zich bezig met dingen die – toen althans – geen betrekking hadden op zijn literair werk Vaak ging het om opdrachten voor monografieën over auteurs of schilders maar even dikwijls betrof het eigen stokpaardjes zoals Charles-Joseph de Graeve de Gentse fantast uit de 18de eeuw en zijn République des Champs Elysées die het voorwerp werden van het boekje Toen Heracles spitte en Kirke spon Lampo's eerste roman Hélène Defraye verscheen in 1945 Net als Don Juan is het een ambitieus geschrift voor een auteur zo jong als Lampo toen was De hoofdpersoon is een intellectuele vrouw een van de eersten zo niet de eerste in de Vlaamse literatuur Tijdens de oorlog gaf Lampo korte tijd les in het Stedelijk Onderwijs Nadien volgde hij Lode Zielens op in het Museum voor de Vlaamse Letterkunde thans AMVC -Letterenhuis Omstreeks deze tijd nam hij de taak van redactiesecretaris van het Nieuw Vlaams Tijdschrift op zich Die functie bleef hij officieel uitoefenen tot in 1965 Daarnaast verzorgde de schrijver de wekelijkse pagina Kunst en Cultuur van het socialistische dagblad De Volksgazet waarvoor hij honderden recensies zou schrijven zowel over literatuur alsook over beeldende kunsten en theater De ruiter op de wolken uit 1949 het jaar tevoren werd Lampo rijksinspecteur van de openbare bibliotheken is een realistische roman met autobiografische elementen Antwerpen als oeuvredecor Idomeneia en de kentaur 1951 is het speelse verhaal over de liefde van een kentaur voor een Atheense hetaere meteen de minnares van de plaatselijke tiran Het gaat alweer om een novelle over een onvervulde liefde met tragische afloop Toch blijft vooral de humor bij zoals de opzettelijke anachronismen waaronder verwijzingen naar het politieke en literaire bedrijf Vanaf Idomeneia publiceerde Lampo zijn boeken in Nederland Eveneens in 1951 verscheen het essay De roman van een roman een onderzoek naar de genese van het door hem toen zeer bewonderde Le grand Meaulnes van Alain-Fournier De historische roman De belofte aan Rachel uit 1952 is een variant op het Jozef-verhaal uit het Oude Testament De Belofte is een politieke roman een reflexie over wat Lampo en zijn generatie in de jaren 30 en 40 meemaakten en een pleidooi voor een democratisch humanisme Met Terugkeer naar Atlantis keerde Lampo in 1953 vast naar Antwerpen terug Tijdens het ontstaan van de roman vermoedde hij nog niet dat de Scheldestad in al zijn latere werk een grote rol zou spelen Het boek speelt in een deels verzonnen gebied in de Kielse polder Met De Duivel en de Maagd 1955 schreef Lampo de eerste roman in ons taalgebied over Gilles de Rais de adjudant van Jeanne d'Arc en meteen de eerste literaire tekst die zinspeelt op de mogelijke liefde van Gilles voor Jeanne Lampo vestigt zijn naam én die van Joachim Stiller De komst van Joachim Stiller 1960 groeide uit tot Lampo's bekendste boek De auteur leed onder psychische spanningen voortkomend uit het stuklopen van drie huwelijken in successie; tijdens het schrijven dook onvoorzien het messiaanse archetype op; dit verleende aan de roman zijn uiteindelijke betekenis en had een therapeutische uitwerking op de auteur De verklaring van dit fenomeen vond de agnosticus Lampo in de geschriften van Carl Gustav Jung Naast Freuds persoonlijke onderbewuste poneerde Jung een collectief onbewuste waaraan wij allen deel hebben en van waaruit beelden met een grote symbolische betekenis kunnen opduiken Als redactiesecretaris van het Nieuw Vlaams Tijdschrift recensent van de Volksgazet presentator van Vergeet niet te lezen het toenmalige boekenprogramma van de BRT-televisie en als inspecteur van de openbare bibliotheken was Lampo invloedrijk een man van het socialistische en vrijzinnige establishment Als zodanig zat hij in de weg van jongere auteurs die met de avant-garde dweepten en modernisme nouveau roman en engagement propageerden Daar komt nog bij dat Lampo in hun ogen niet recht in de leer was omdat hij niet te beroerd was katholieke auteurs te recenseren en met Joachim Stiller een figuur op te voeren die men kon vereenzelvigen met Jezus Christus Hermione betrapt waarin de historicus Rudolf Reyniers na twintig jaar zijn dood gewaande jeugdliefde terugvindt is geen magisch-realistische roman Toch appelleert het aan een verlangen dat bij velen leeft In 1963 kreeg Lampo voor De Komst van Joachim Stiller de Driejaarlijkse Staatsprijs Het jaar daarop verscheen de novellebundel Dochters van Lemurië Zelfreflectie In 1965 vestigde Lampo zich met zijn vrouw Lucia in de Kempen en zette zijn medewerking aan de Volksgazet en het Nieuw Vlaams tijdschrift stop Uitgeverij Desclée-De Brouwer vroeg de schrijver om een autobiografisch werk voor haar Open Kaart-reeks; het werd De draad van Ariadne 1967 Lampo's speurtocht naar de wortels van het eigen werk Een uitgebreide herziene versie ervan verscheen in 1978 onder de titel Joachim Stiller en ik In 1967 bundelde Lampo zijn verspreide opstellen in het eerste deel van De Ring van Möbius Deel twee verscheen in 1972 Beide delen bevatten korte essays en opnieuw bewerkte krantenartikelen de meeste ervan handelend over Vlaamse literatuur Graal Orpheus en Stonehenge In de roman De Heks en de Archeoloog 1968 komt het graalthema voor het eerst om de hoek kijken De Goden moeten hun getal hebben later herdrukt als Kasper in de Onderwereld ontstond in 1969 als Boekenweekgeschenk Het is een mythische roman die de Oudgriekse Orpheus-mythe parafraseert Hoofdpersoon Kasper Bentheim een gewezen concertpianist wordt als krankzinnige verpleegd in Geel maar ontsnapt en gaat op zoek naar zijn dood gewaande geliefde Zo komt hij in Antwerpen terecht een stad die hij voor de woonplaats van de doden houdt In 1970 bezocht Lampo voor het eerst het prehistorische monument Stonehenge op de Salisbury Plain in Zuid-Engeland Het maakte een diepe indruk op hem en zou prominent gaan figureren in zijn toekomstige werk Omstreeks diezelfde tijd zette Lampo zich aan de vertaling van een boek dat hem al lang boeide te weten het beangstigende Malpertuis van de Franstalige Gentenaar Jean Ray en legde daarmee een fundament voor de herleving van diens werk Dienstbaar aan gerespecteerde voorgangers was Lampo ook toen hij in 1971 een bewerking in hedendaags Nederlands van de roman Liefde van P-F Van Kerckhoven verzorgde en zodoende een vergeten boek aan het licht bracht Magisch realisme Lampo verklaart licht toe legt uit Totaal anders dan De ring van Möbius is De Zwanen van Stonehenge 1972 een bijna 400 pagina's tellende bundel opstellen met als ondertitel Een leesboek over magisch realisme en fantastische literatuur Het is een rondleiding door het rijk van de fantasie en een intellectueel-literair zelfportret ineen In 1972 verscheen ook de novellebundel De vingerafdrukken van Brahma Naderhand haalde de uitgever het boek uit elkaar en bracht de titelnovelle apart op de markt Nog weer later in 1991 diende De vingerafdrukken als basis voor de veel complexere roman De man die van nergens kwam Terug naar de oorlog De neus van Cleopatra 1975 een bundel opstellen met in het midden bij wijze van intermezzo een verhaal is een non-conformistisch speels boek over bizarre fenomenen in de literatuur en daarbuiten En al even anarchistisch is Kroniek van Madoc 1975 waarin Lampo op zoek gaat naar het verloren boek Madoc van "Willem die Reinaert maakte" In 1976 verschenen vlak na elkaar de romans De prins van Magonia en Een geur van sandelhout De eerste ontstond na de vraag van het Davidsfonds om een bijdrage voor de bundel Sociale Verhalen die ook werk van Gerard Walschap Hugo Claus Piet van Aken en anderen bevat Het is een poëtische roman gesitueerd in de Tweede Wereldoorlog Intussen kwam de Joachim Stiller-verfilming van Harry Kümel op de Vlaamse en de Nederlandse televisie Na de publicatie van Joachim Stiller en ik 1978 ging in 1979 Jef Van der Heydens verfilming van Kasper in de Onderwereld in première Oorlog + Graal Thriller 1980 was het jaar waarin de lijvige magisch-realistische thriller Wijlen Sarah Silbermann verscheen Het boek speelt in het stadje Zoetelede nauw verwant aan het Nedermunster uit het verhaal De Madonna van Nedermunster en aan het "echte" Zoutleeuw De roman dankt zijn charme aan de combinatie van dit decor met een onopgeloste moord uit de Tweede Wereldoorlog het plaatselijke carnaval en het graalthema Intussen schreef Lampo het scenario voor de tweedelige televisiedocumentaire Arthur van Anton Stevens die in 1981 werd uitgezonden en die hij zelf presenteerde Dit avontuur kreeg zijn neerslag in een boek Vier jaar na de film volgde het essay Arthur waarvoor de Nederlandse fotograaf Pieter-Paul Koster de natuurfoto's leverde Het kwam in het Nederlands Frans Engels en Duits op de markt In 1983 verscheen de roman Zeg maar Judith waarin Lampo tegen zijn gewoonte in expliciete herinneringen inlaste aan ziekte en dood van zijn vader In datzelfde jaar werden Terugkeer naar Atlantis De Komst van Joachim Stiller en Een geur van sandelhout gebundeld uitgebracht onder de titel De Antwerpse romans In 1988 verscheen de omnibus Oorlogsjaren met daarin De ruiter op de wolken De Prins van Magonia en De eerste Sneeuw van het Jaar Die laatste roman 1985 bevat herinneringen aan hoe de schrijver aan tewerkstelling in Duitsland ontsnapte en het verzetstijdschriftje waaraan hij meewerkte Een grote eer In 1989 werd Lampo doctor honoris causa aan de Université Stendhal in het Franse Grenoble de eerste keer dat die eer een schrijver uit het Nederlandse taalgebied te beurt viel aan een buitenlandse universiteit Dit droeg bij tot de uitbarsting van energie die begon met de roman De Elfenkoningin spoedig gevolgd door De verdwaalde carnavalsvierder De man die van nergens kwam en de verhalenbundel Schemertijdmuziek Deze boeken behoren overduidelijk tot het vertrouwde Lampo-universum Bekende thema's en situaties keren terug in De Elfenkoningin ontmoet de lezer Pieter-Frans Van Kerckhoven en komt de Tweede Wereldoorlog aan bod Nieuw is de vaak anarchistische humor nu eens expliciet dan weer verhuld maar steeds getuigend van een gebrek aan eerbied voor de folklore van de Vlaamse letteren Lossere pols Lampo's laatste romans zijn met een lossere pols geschreven en opgebouwd met een grote structurele vrijheid Even prominent zijn het optimisme en het vertrouwen in de verbeterbaarheid van het mensdom dat eruit spreekt In De Elfenkoningin blijkt dat onder meer uit de rol van een geïdealiseerde vrijmetselarij Lampo was overigens vrijmetselaar Deze boeken zijn omvangrijker dan de voorgaande Ze tellen meer personages en spelen in meer decors Ze zijn ook anders gestructureerd de ene realistische verhaallijn die leidt naar het optreden van een archetype maakt plaats voor twee of zelfs drie verhaallijnen die bovendien elk in een andere tijd spelen In De man die van nergens kwam combineert de schrijver de geschiedenis van de ketter Eligius Pruystinck uit de tijd van de Reformatie met de liefde van de 19e-eeuwse hoofdredacteur Merlaan en de operazangeres Lise Clément en met een plot in het heden In De verdwaalde Carnavalsvierder' is het verleden aanwezig dankzij de geschriften van de priester Kempeneers Teksten slaan trouwens ook in de andere romans vaak een brug tussen vroeger en nu en fungeren als katalysator voor de nieuwsgierigheid van de hoofdpersoon Naar Polen Kort na het verschijnen van de verhalenbundel Schemertijdmuziek in 1992 vertrok Lampo naar Polen waar hij een reeks colleges zou geven aan de universiteit van Wrocław Een neerslag daarvan is te vinden in De wortels van de verbeelding 1993 In 1994 volgde de roman De geheime academie in zekere zin een voortzetting van De Elfenkoningin en De verdwaalde carnavalsvierder In de herfst van 1993 organiseerden het Humanistisch Vrijzinnig Centrum voor Lectuurvoorziening en het Archief en Museum van het Vlaamse Cultuurleven AMVC in Antwerpen het colloquium Hubert Lampo vijftig jaar schrijverschap Tegelijk liep in het AMVC een tentoonstelling De lezingen van dit colloquium zijn samengebracht en uitgegeven in de bundel Hubert Lampo 50 jaar schrijverschap Synthese lezingen en een laatste lauwerkrans De meest uitgebreide synthese over Lampo's werk die tot nu toe verscheen is de studie Hubert Lampo de schrijver van het onzichtbare door Paul Van Aken 1996 In augustus 2000 organiseerde de Vrije Universiteit Brussel op initiatief van de filosoof prof Hubert Dethier een druk bezocht colloquium over het oeuvre van Hubert Lampo Enkele tientallen kenners uit binnen- en buitenland kwamen aan het woord tijdens een vierdaagse lezingenmarathon Bij deze gelegenheid kwam de omnibus Innerlijke domeinen uit Ongeveer gelijktijdig verscheen een nieuwe editie van Terugkeer naar Atlantis Nog geen jaar later ontving Lampo in Antwerpen de Prijs van het Vrijzinnig Humanisme In 2003 werd het Vlaams-Nederlandse Hubert Lampo Genootschap opgericht gewijd aan de studie en promotie van het oeuvre en het gedachtegoed van Hubert Lampo Tot slot verschenen de Franse vertaling van De Duivel en de Maagd onder de titel Le Diable et la Pucelle in Rijsel 2002 en de omnibus Heimwee naar de Sterren in het voorjaar van 2003 recentelijk nog gevolgd door twee speciale edities van De komst van Joachim Stiller Ziekte en dood Hubert Lampo was 85 jaar toen hij overleed Voordien was hij al geruime tijd zwaar ziek geweest Hij leed aan de ziekte van Alzheimer en had grote problemen met het verwerken van de dood van zijn vierde vrouw die een jaar eerder overleden was Lampo stierf te Essen in het bejaardenhuis waar hij sinds haar dood gewoond had Hij werd op zaterdag 22 juli 2006 om 1045 uur te Wilrijk gecremeerd Zijn asurn ligt begraven op Schoonselhof het domein van de stedelijke begraafplaats van Antwerpen Bibliografie Proza 1943 Don Juan en de laatste nimf novelle 1945 Hélène Defraye roman 1947 Triptiek van de onvervulde liefde romans 1948 De ruiter op de wolken roman 1951 Idomeneia en de Centaur met Ben van Eysselstein 1952 De belofte aan Rachel roman 1953 Terugkeer naar Atlantis roman 1953 Het zwarte sterrenbeeld Een radiophonisch treurspel toneel 1955 De duivel en de maagd roman 1955 Jan Vaerten monografie 1959 De geliefden van Falun schooluitgave 1959 De komst van Joachim Stiller roman in 1976 verfilmd 1962 Hermione betrapt roman 1964 Dochters van Lemurië 1967 De heks en de archeoloog roman 1969 De goden moeten hun getal hebben Boekenweekgeschenk 1971 Omnibus 1972 De vingerafdrukken van Brahma 1976 Een geur van sandelhout 1976 De prins van Magonia 1977 De verzoeking 1978 De engel en de juke-box 1979 De geboorte van een god 1979 Verhalen uit nomansland 1980 Wijlen Sarah Silbermann 1983 Zeg maar Judith 1983 Omnibus De Antwerpse romans 1985 Het Graalboek 1985 De Eerste Sneeuw van het Jaar 1986 De Verhalen 1988 Oorlogsjaren 1988 De Man die Onderdook en andere verhalen 1989 De Elfenkoningin 1990 De Verdwaalde Carnavalsvierder 1991 De Man die van Nergens Kwam 1992 Schemertijdmuziek 1994 De Geheime Academie 1995 De magische wereld van Hubert Lampo Zijn beste verhalen 2000 Innerlijke Domeinen 2003 Heimwee Naar De Sterren Essays 1943 De jeugd als inspiratiebron 1950 De Vlaamse steden 1951 De roman van een roman over Alain-Fournier 1952 Marstboom met J Trouillard 1954 Jan Vaerten 1957 Toen Herakles spitte en Kirke spon zijnde het verhaal van Charles-Joseph de Grave en zijn République des Champs Élysées waarin bewezen wordt dat Platos Atlantis in de Nederlanden gelegen was 1957 Lode Zielens 1960 Joris Minne beeldhouwer 1961 Felix Timmermans 1886-1947 1965 Lod de Maeyer 1966 Armand Boni Van literair grisaille tot episch fenomeen 1967 De ring van Moebius I 1967 De draad van Ariadne autobiografie 1970 Er is méér Horatio met Robin Hannelore 1972 De zwanen van Stonehenge leesboek over het magisch realisme 1972 De ring van Moebius 2 1972 Felix Timmermans; mens schrijver schilder tekenaar 1974 Grobbendonkse brieven met Robin Hannelore 1975 De kroniek van Madoc 1975 De neus van Cleopatra 1975 Lod de Maeyer asceet alchemist kunstschilder 1978 Joachim Stiller en ik heruitgave van De draad van Ariadne 1980 Dialogen met mijn Olivetti 1985 Arthur met foto's van Pieter Paul Koster 1988 Terug naar Stonehenge Een magisch-realistisch droomboek 1993 De wortels van de verbeelding Boeken van Lampo zijn vertaald in het Engels Duits Frans Tsjechisch Pools Zweeds Roemeens Portugees en Spaans Tijdschriften Hubert Lampo was redacteur van De Faun 1945-1946 en medeoprichter en redactiesecretaris van het Nieuw Vlaams Tijdschrift 1946-1965 Hij was hoofdredacteur van het cultureel-politieke Vlaamse weekblad Parool dat na een jaar bij gebrek aan lezers werd opgeheven Bij De Volksgazet was hij 20 jaar lang redacteur Kunst en Letteren Hij schreef er boekrecensies waarin hij hoge eisen stelde aan literatuur Lampo was voorts redacteur van Diogenes vaste medewerker van Bres en hij publiceerde regelmatig in Kroniek van Kunst en Kultuur Prozavertalingen 1944 Vercors Le Silence de la mer als De stilte der zee 1955 Françoise Sagan Bonjour Tristesse als Bonjour tristesse 1956 Françoise Sagan Un certain sourire als Als een verre glimlach 1958 Françoise Sagan Dans un mois dans un an als Binnen een maand 1965 Françoise Sagan La Chamade als Het sein tot overgave 1970 Jean Ray Malpertuis als Malpertuis 1971 P-Fr van Kerckhoven Liefde bewerking naar hedendaags Nederlands Toneelvertalingen 1963 JP Bréal La grande oreille Nationaal Toneel van België 1966 Jean Anouilh Colombe Nationaal Toneel van België 1967 Friedrich Dürrenmatt Der Meteor Koninklijke Vlaamse Schouwburg 1968 Jules Romains Knock Nationaal Toneel van België Verfilmingen 1976 Harry Kümel De komst van Joachim Stiller een televisieserie met Hugo Metsers en Cox Habbema in de hoofdrollen Het Koninklijk Filmarchief van België heeft de filmband in 2004 gerestaureerd en op DVD uitgebracht Deze DVD is uitgebracht in de serie Kroniek van de Vlaamse Film 1955 1990 Over Hubert Lampo 1983 Jef van Gool Over Hubert Lampo beschouwingen en interviews 1983 Paul van Aken Bijdrage over Lampo in "Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige Literatuur na 1945" 1984 Jacques van Baelen Hubert Lampo mens- en wereldbeeld 1986 Jacques Kersten Literair Moment Hubert Lampo informatie 1989 Bibliotheekwinkel Hubert Lampo Schrijversmap 1993 Gerrit Jan Zwier Aandacht voor Lampo in Dagboek van een provinciaal 2005 David Schmidhofer Zugänge zum magischen Realismus in der Flämischen Literatur Eine Untersuchung Universiteit Wenen< ref> 2008 Susan Mahmody Hubert Lampo Franz Kafka Wechselbeziehungen Prijzen en onderscheidingen Lampo ontving voor zijn werk dat meer dan een halve eeuw bestrijkt talrijke prijzen en onderscheidingen Afzonderlijke romans en essays werden bekroond maar herhaaldelijk ook zijn gehele oeuvre Externe links Bronnen 1978 Lexicon van de moderne Nederlandse Literatuur 1985 De vijftig boekenweekgeschenken 1985 Spectrum Nederlandstalige auteurs 1986 Literair Moment Hubert Lampo informatie 1986 Winkler Prins lexicon van de Nederlandse letterkunde 1987 Prisma uittrekselboek Nederlandse literatuur 1945-1980 1998 Uittreksel Top-100 1998 De grote lijsters dossier 2002 Schrijvers 2000 auteurs van de 20e eeuw van A tot Z < small> Het huis Wittelsbach is een zeer oud en belangrijk Duits vorstenhuis dat eeuwenlang de graven hertogen en koningen van Beieren leverde De naam is ontleend aan de burcht Wittelsbach bij Aichach in het westen van Beieren In het jaar 1180 krijgt graaf Otto VI van Wittelsbach het Beierse hertogdom door keizer Frederik I Barbarossa in leen uit dank voor goede diensten tijdens de expedities naar Rome Graaf Otto noemt zich vanaf dan hertog Otto I van Wittelsbach Zijn zoon Lodewijk de Kelheimer huwt de weduwe van de graaf van Bogen Hierdoor komt het kenmerkende blauw-wit geruite wapen aan Beieren Deze Lodewijk bouwt ook in Landshut de burcht Trausnitz In het jaar 1475 huwt een telg uit het geslacht Wittelsbach George de Rijke in Landshut met de Poolse koningsdochter Hedwig Dit prachtvolle huwelijk wordt sinds 1903 elke vier jaar als "de Landshuter Hochzeit" nagespeeld Dit gigantische spektakel vond in 2005 plaats en is in 2009 weer uitgevoerd Het Huis Wittelsbach kenmerkt zich door de talloze delingen en samenvoegingen van de verschillende takken waardoor de bezittingen altijd weer aan een overlevende tak kwamen en bijna nooit verloren gingen Nog een kenmerk van de latere Wittelsbachers was dat er tamelijk veel waanzin voorkwam met als bekendste voorbeeld hiervan koning Ludwig Lodewijk II van Beieren Belangrijke leden Keizer Lodewijk IV de Beier hij was met Margaretha II van Henegouwen gehuwd Graven van Holland Zeeland en Henegouwen Willem V Albrecht van Beieren Willem VI Jacoba van Beieren Frederik V van de Palts "de winterkoning" van Bohemen Keizer Karel VII Koning Lodewijk II van Beieren Aartshertogin Sophie keizerin-moeder Elisabeth keizerin van Oostenrijk koningin van Hongarije Elisabeth Koningin der Belgen Koningen van Zweden Karel X Gustaaf van Zweden Karel XI van Zweden Karel XII van Zweden Ulrike Eleonora van Zweden Irak Arabisch العراق al-ʿIrāq Koerdisch Komara Êraqê officieel de Republiek Irak is een land in het Midden-Oosten Het ligt voor een groot deel in en rond het stroomgebied van de rivieren de Eufraat en de Tigris Irak grenst in het zuidoosten aan de Perzische Golf en verder met de klok mee aan Koeweit Saoedi-Arabië Jordanië Syrië Turkije en Iran Het land behoort tot de Arabische Liga Wat betreft de naam van het land wordt wel beweerd dat deze in de loop der eeuwen van de naam van de stad Uruk zou zijn afgeleid Geschiedenis De Sumeriërs Het gebied dat het huidige Irak inneemt is vrijwel hetzelfde als het vroegere Mesopotamië het land tussen de rivieren Eufraat en Tigris De eerste complexe menselijke beschavingen op aarde ontstonden hier die van de Sumeriërs Dit volk ontwikkelde rond 3400 vChr het eerste schrift de eerste voorbeelden van literatuur Epos van Gilgamesj de eerste geschreven wetten de eerste steden en volgens sommige archeologen ook het wiel Irak wordt daarom ook wel de bakermat van de beschaving genoemd De Sumeriërs waren vanaf circa 3500 vChr georganiseerd in stadstaten zoals Uruk Ur en Lagasj Akkadische overheersing Vanaf 2500 vChr kwam een reeks van Semitische culturen het land te domineren de Akkadiërs de Arameeërs en Assyriërs Het Semitisch verving langzaam het Soemerisch als voertaal en taal van bestuur wel bleef Soemerisch door de eeuwen heen altijd gebruikt worden als religieuze taal Onder de Akkadiërs ontstond in dit gebied het eerste rijk toen de legendarische Sargon de Grote zijn autoriteit verspreidde over heel Mesopotamië circa 2350 vChr Dit Akkadische Rijk zakte na de dood van Sargon meteen in doordat het bij zijn opvolgers ontbrak aan organisatievermogen en charisma Het rijk zou nog wel zo'n twee eeuwen blijven voortbestaan in een veel kleinere omvang dan onder Sargon voordat het definitief viel onder druk van invasies door stammen uit het Zagrosgebergte circa 2150 vChr Onder de Akkadiërs vond een opmerkelijke mengeling plaats van de Soemerische en Semitische culturen Soemerische literatuur waaronder het Epos van Gilgamesj werd vertaald naar het Akkadisch Soemerische goden werden opgenomen in het Akkadische pantheon en de Soemerische taal bleef in gebruik als bestuurstaal Ook in de bouwkunst borduurden de Akkadiërs voort op de Soemerische tradities Rond 2100 vChr ontstond de zogenaamde Derde dynastie van Ur het laatste Soemerische koninkrijk In deze periode probeerden de heersers de nadruk te leggen op hun Soemerische afkomst en de Soemerische cultuur Deze periode wordt daarom wel een Soemerische renaissance genoemd Toch namen deze Soemeriërs niet volledig afstand van het Akkadische erfgoed Sargon wordt in deze periode geëerd als grote held en de koningen gebruiken allemaal de titel koning van Soemer en Akkad De Derde dynastie van Ur kwam ten einde in 2004 vChr na een verwoestende invasie vanuit Elam Na het instorten van Ur kwam Mesopotamië onder invloed te staan van de Amorieten een Semitisch volk dat oorspronkelijk in noordelijk Syrië leefde Het gebied werd hierna gedomineerd door tientallen Amoritische en Akkadische stadstaten Een van deze staatjes was dat van Babylon In het noorden van Mesopotamië vestigden Akkadische koningen de stad Assoer De stad kwam te domineren over noordelijk Mesopotamië en zou zijn naam geven aan dit gebied Assyrië De Assyriërs bouwden een enorm handelsnetwerk op gebaseerd op de karum Dit waren Assyrische handelskoloniën die in naburige staten de Assyrische handel regelden en controleerden Deze karums werden meestal gesticht in of nabij bestaande nederzettingen en vielen onder het bestuur van Assoer De bekendste karum is die van Kanesj Behalve Klein-Azië waren er ook karums in noordelijk Syrië Dit Assyrische handelsnetwerk kwam ten einde rond 1700 vChr onbekend is waarom De val van dat handelsimperium in Klein-Azië viel samen met de opkomst van het rijk der Hettieten daar Ondertussen groeide Babylon uit tot de belangrijkste metropool van zuidelijk Mesopotamië onder de beroemde Hammurabi circa 1800 vChr de zesde Amoritische koning van Babylon Tegenwoordig is Hammurabi vooral bekend van zijn wetteksten Het Oude Koninkrijk van Babylon bleef bestaan tot het in 1575 vChr werd bezet door de Hettieten Hierna volgde een lange periode waarin de Babyloniërs en Assyriërs of door naburige volkeren werden gedomineerd door respectievelijk de Kassieten en de Mitanni of met elkaar in conflict waren Dit is de zogenaamde Amarna-periode waarin het Nieuwe Rijk van Egypte de grote macht was in het Nabije Oosten Er is relatief weinig bekend over Mesopotamië in deze periode Toch was het juist de Akkadische taal die in deze periode diende als diplomatieke taal van het Nabije Oosten Officiële communicatie tussen Egypte en andere staten vond plaats in het Akkadisch Bewijs van de invloed die de Mesopotamische beschaving zelfs in dit dieptepunt behield zie de Amarna-brieven De Nieuw-Assyrische en Nieuw-Babylonische Rijken In 911 vChr kwam geheel Mesopotamië in handen van Assyrië Dit Nieuw-Assyrische Rijk heerste niet alleen over Assyrië en Babylonië maar veroverde enorme delen van het Nabije Oosten de Levant Cyprus Elam delen van Klein-Azië en zelfs Egypte Babylon kwam meerdere malen in opstand tegen de Assyrische overheersing en in 689 vChr werd de stad volledig vernietigd Deze daad schokte het volk zodanig dat de Assyriërs niet veel later begonnen met de herbouw ervan In deze periode zien we het Aramees langzaam het Akkadisch vervangen Sprekers van het Aramees begonnen zich vanaf circa 1200 vChr in Syrië te vestigen Daar organiseerden zij zich in kleine stadsstaten zoals Aram-Damascus Nadat deze Aramese staatjes werden opgenomen door de Nieuw-Assyrische oorlogsmachine gebeurde iets opmerkelijks Het Aramees werd niet vervangen door de Akkadische taal van Mesopotamië maar in plaats daarvan ging het Aramees een steeds belangrijkere rol spelen in administratie van het Nieuw-Assyrische Rijk Gedacht wordt dat dit te maken had met de beruchte gewoonte van de Nieuw-Assyriers om veroverde volkeren elders in het Rijk te vestigen om zo de kans op opstanden te verminderen Zo zouden sprekers van het Aramees over heel het Nabije Oosten verspreid raken en de taal snel aan invloed toenemen Vanaf de 8e eeuw vChr was het Aramees en niet langer het Akkadisch de belangrijkste taal in Mesopotamië en de Levant Ook verving het Aramese alfabet langzaam het duizenden jaren oude Soemerische spijkerschrift Dit alfabet ontstond vanaf 900 vChr in Syrië uit het Fenicisch alfabet Op zijn beurt stond het Aramese alfabet aan de wieg van het Arabische en het Hebreeuwse alfabet De Nieuw-Assyriers waren berucht vanwege hun onderdrukkende beleid en continue oorlogsvoering maar staan tegelijk bekend om hun geweldige prestaties in de kunsten en de architectuur In 658 vChr viel het Assyrische Rijk uiteen en ontstond het zogenaamde Nieuw-Babylonische Rijk Babylon werd weer de hoofdstad en voor de stad brak haar belangrijkste bloeiperiode aan Met ruim 150000 inwoners was het veruit de grootste stad ter wereld alleen Memphis kwam enigszins in de buurt Dit Babylon was een groot centrum voor wetenschap De faam van de stad reikte tot het oude Griekenland en Carthago in het westen en India in het oosten De Mesopotamische cultuur verspreidde zich over het Nabij Oosten en het Aramees werd er de lingua franca De Perziche en Hellenistische periodes Het Nieuw-Babylonische Rijk werd in de 6e eeuw vChr door de Perzen veroverd De Perzen adopteerden veel van de Babylonische tradities en Babylon werd ook hun hoofdstad Het Perzische Rijk strekte zich uit van Egypte tot aan de Indus Alexander de Grote veroverde in de 3e eeuw vChr op zijn beurt alle Perzische gebieden Zijn wens om Babylon de hoofdstad te zien worden van zijn verenigde Griekse rijk zou niet uitkomen; kort na zijn dood viel zijn rijk uiteen Het Babylonische gebied viel in handen van de Griekse Seleuciden die in eerste instantie vanuit Seleucia aan de Tigris over de oosterse delen van het ingestorte rijk van Alexander heersten Onder de Parthen en Sassaniden bleef het gebied een belangrijke rol spelen; de hoofdstad van die rijken Ctesiphon was er meestal gelegen Het islamitische tijdperk In de 7e eeuw kwamen de Arabieren die in enkele jaren tijd heel Irak lostrokken van Perzische controle Irak speelde een belangrijke rol in de Eerste Fitna het eerste militaire conflict in de gelederen van de moslims Het was het kerngebied van kalief Ali ibn Aboe Talib die geconfronteerd werd met opstanden in Syrië en Egypte In Irak bleef de bevolking Ali trouw ook na zijn dood Het protosjiisme was daarmee geboren In de 8e eeuw stichtten de Abbasiden die eerder de Omajjaden hadden afgezet de stad Bagdad De nieuwe heersers verplaatsten de islamitische hoofdstad van Damascus naar Bagdad Bagdad werd het centrum van een wereldrijk dat zich uitstrekte van diep in noordelijk Afrika tot aan de grens met China Bagdad was een centrum van macht en wetenschap en gedurende lange tijd de grootste stad ter wereld Sommige historici denken dat het de eerste stad is geweest met meer dan een miljoen inwoners In de 10e eeuw brak een rumoerige periode uit waarbij de centrale macht van de Abbasiden langzaam verdween Noord-Afrika en Syrië kwamen in de loop van de 10e eeuw onder de heerschappij van de sjiitische Fatimiden en in de oostelijke gebieden waren de verschillende emiraten slechts in naam onderdanig aan Bagdad Vanaf 930 was Bagdad de zetel van slechts een van drie kalifaten in Caïro zetelde het sjiitische Fatimidenkalifaat terwijl Córdoba het centrum was van een soennitisch tegen-Kalifaat Vanaf de 10e eeuw raakte het land hyperverstedelijkt op een schaal die pas weer te zien was in het 19e eeuwse West-Europa Steden zoals Bagdad Koefa Basra en Mosoel bereikten torenhoge inwonersaantallen en het platteland stroomde leeg Dit had als effect dat de Iraakse economie in de 11e eeuw volledig instortte In 1258 werd een toen al flink gekrompen Bagdad met de grond gelijk gemaakt door de Mongolen Ongeveer een eeuw later werd het land geplunderd door de Aziatische moslimheerser Timoer Lenk Een verarmd Irak werd in de 16e eeuw ingenomen door de Ottomaanse Turken wier rijk in 1917 ten val kwam Bij de verdeling van het Ottomaanse Rijk door de Volkenbond kwam Irak onder Brits mandaat Faisal Ibn Hoessein werd door de Britten geïnstalleerd als koning De Britten maakten Irak een min of meer zelfstandig land dat in 1932 onafhankelijkheid verwierf In 1941 veroverde het Verenigd Koninkrijk het land nog een keer een militaire staatsgreep in 1958 maakte een einde aan de door de Britten opgelegde monarchie Recente oorlogen In 1979 werd Saddam Hoessein de machtigste man binnen de Ba'ath-partij en daarmee van het land Zijn regime maakte een hardhandig einde aan alle politieke oppositie en voerde een waar schrikbewind Irak voerde van 22 september 1980 tot 20 augustus 1988 met buurland Iran een acht jaar durende en zeer bloedige oorlog de Irak-Iranoorlog Gelijktijdig met de oorlog vond ook de al-Anfaloperatie plaats waarbij Koerden werden gedwongen te verhuizen om plaats te maken voor Arabieren De gifgasaanval op Halabja was hier een onderdeel van Op 2 augustus 1990 viel Irak het veel kleinere buurland Koeweit binnen en bezette het in 1 uur Dat luidde het begin van de Golfoorlog van 1990-1991 in Koeweit werd in 1991 door een internationale coalitie bevrijd in een operatie met de naam Desert Storm Het luchtruim in het noorden en het zuiden van Irak werd daarna overgenomen door de VS Frankrijk en Engeland en minimaal 30 andere landen volgens deze landen als uitvloeisel van VN-resolutie 688 In 2003 werd Hoessein verdreven na een aanval van een internationale coalitie de zogenaamde Coalition of the Willing onder leiding van de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk tijdens de Irakoorlog Nadat op 1 mei 2003 de oorlog over werd verklaard werd in Irak een stabilisatiemacht geïnstalleerd de Stabilisation Force Iraq Ook werd een overgangsregering ingesteld de Coalition Provisional Authority CPA onder leiding van de Amerikaan Paul Bremer Op 28 juni 2004 droeg de CPA de macht over aan een interim-regering onder leiding van premier Iyad Allawi en president Ghazi al-Yawar Na verkiezingen in 2005 kwam een nieuwe regering aan de macht met Nouri Maliki als premier Op 15 december 2011 verlieten de Amerikaanse troepen na meer dan 8 jaar Irak de Irakoorlog was officieel voorbij In 2013 werd in Irak en vooral in Bagdad een serie aanslagen gepleegd met een groot aantal slachtoffers In juni 2014 begon de separatistische organisatie Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIS vanuit het noorden van het land een offensief tegen het regeringsleger ISIS veroverde vanuit het noorden van het land de steden Mosoel Tikrit Baiji Saadiyah en Jalawla De opmars van ISIS kon pas worden gestopt bij de voor Sjiieten heilige stad Samarra iets meer dan 100 kilometer ten noorden van Bagdad Samen met de steden Falluja en Ramadi in de westelijke provincie Anbar die in 2013 al grotendeels onder controle van ISIS vielen heeft de beweging nu vrijwel het hele westen en midden van het land in bezit Een groot aantal door de ISIS gevangen genomen militairen werd door aanhangers geëxecuteerd< ref> Geografie Irak heeft een oppervlakte ongeveer gelijk aan 12 keer de oppervlakte van Nederland In het noorden reiken de bergen tot 3600 meter hoog en in het zuiden ligt het land net boven de zeespiegel Van noord naar zuid stromen de twee grote rivieren die in Turkije ontspringen de Eufraat en Tigris Bij al-Qunra komen de rivieren samen en verandert de naam in Sjatt al-Arab Na circa 185 kilometer stroomt de rivier in de Perzische Golf Na Bagdad is het verval gering en de stroomsnelheid van de rivieren laag Irak is grotendeels door buurlanden ingesloten de kustlijn is slechts 58 kilometer lang Er zijn vier landschappen te onderscheiden het heuvel- en bergachtige noorden Koerdisch gebied met veel rivieren en een vruchtbare bodem een steppegebied in het noordwesten tussen de rivieren Eufraat en Tigris het dichtbevolkte gebied aan de benedenloop van Eufraat en Tigris ruwweg tussen Bagdad en de Perzische Golf de woestijnen en steppewoestijnen in het westen en het zuiden De zomers zijn zeer heet en droog met temperaturen tot 50 °C; de meeste neerslag valt 's winters vooral in het noorden Landbouw en veeteelt zijn hierdoor goed mogelijk Voor de waterhuishouding is Irak voor 80% afhankelijk van de buurlanden Turkije en Syrië hebben in de rivieren naar Irak stuwdammen gebouwd waardoor de wateraanvoer stroomafwaarts naar Irak is verminderd De hoofdstad van Irak Bagdad is vrij centraal gelegen aan de Tigris Andere belangrijke steden zijn de havenstad Basra Al Basrah en de noordelijke steden Mosoel en Kirkoek en Erbil De belangrijkste religieuze steden speciaal voor sjiitische moslims zijn Najaf Karbala Kadhemiya Samarra en Koefa Bevolking De bevolking kende een snelle groei In 1900 waren er twee miljoen Irakezen In 2010 telde het land 304 miljoen inwoners Circa twee derde van de bevolking woont in steden Bagdad is veruit de grootste stad van het land met bijna 6 miljoen inwoners Bevolkingsgroepen In het midden en zuiden van Irak wonen Arabieren De meesten van hen ongeveer 60% van de totale bevolking zijn sjiitisch Zij wonen hoofdzakelijk in het zuiden waar zich ook de heilige steden van de sjiieten Karbala en Najaf bevinden Daarnaast woont een grote groep sjiieten in Bagdad de meesten in de wijk Sadr City voorheen Saddam-stad In het midden van Irak in de zogenoemde Soennitische driehoek wonen de meeste soennitische Arabieren die ongeveer 20% van de bevolking uitmaken De overwegend soennitische Koerden leven in het noorden van Irak dat ook wel Iraaks-Koerdistan wordt genoemd De Koerden hebben een zekere mate van autonomie Ze hebben een eigen taal het Koerdisch en een eigen cultuur In het Iraakse deel van Koerdistan wonen circa zes miljoen Koerden Zij hebben als hoofdstad Arbil Hawlêr Verder hijsen ze weliswaar met de Iraakse vlag ernaast een eigen vlag In de Koerdische regio leven ook Chaldeeën Arabieren en Turkomannen Door de Tweede Golfoorlog en islamistische terreur is het aantal Chaldeeën en of christelijke bevolking in recente jaren echter sterk teruggelopen Iraakse Turkomannen leven voornamelijk in Kirkoek Ook leven er grote groepen Iraakse Turkomannen tussen Kirkoek en Bagdad en in Arbil Religie Ruim 96% van de bevolking is islamitisch iets meer dan de helft van hen behoort tot de sjiieten de rest tot de soennieten die echter merendeels bevoorrechte posities innamen 3% van de bevolking is christen voornamelijk Chaldeeën Er zijn kleine gemeenschappen Mandaeërs en Jezidi's Volgens een telling in 1957 waren er ca 6 miljoen islamieten 200000 christenen 4000 joden en verder aanhangers van verschillende sekten waaronder die der Jezidi's In 1969 werd de islam tot staatsgodsdienst verklaard Joodse gemeenschap De joodse gemeenschap is door emigratie naar Israël sterk in aantal teruggelopen Christendom De niet met Rome geünieerde nestoriaanse christenen gewoonlijk met de naam Assyriërs aangeduid wonen voornamelijk in het noorden van Irak in het gebied van Mosoel Zij hebben een eigen patriarch Voor de met Rome verbonden christenen van de Chaldeeuwse ritus voornamelijk geconcentreerd in Bagdad bestaat sinds 1553 het Patriarchaat van Babylonië der Chaldeeën Tariq Aziz was ten tijde van het bewind van Saddam Hoessein een bekende christen in Irak Voor de katholieken van de Latijnse ritus werd in 1632 een bisdom opgericht dat in 1848 tot aartsbisdom werd verheven De protestantse zending begon in 1830 met de komst van de Baseler Missionsgesellschaft In 2003 woonden nog 13 miljoen christenen in het land Na de val van het regime van Saddam Hoessein dat jaar en de daarop volgende onrust en islamitische terreur is hun aantal drastisch afgenomen Ze hebben vaak hun toevlucht genomen tot Westerse landen Een deel is gevlucht naar Noord-Irak waar het relatief veiliger was Politiek Onder Saddam Hoessein was Irak een dictatuur Na de machtsovername door de Amerikanen werd een Coalition Provisional Authority ingesteld die de macht overnam Hoewel de Amerikanen en Britten hun eigen favoriete rechtssysteem wilden invoeren stuitte dit op tegenstand van onder anderen ayatollah Ali al-Sistani Op 28 juni 2004 werd de macht formeel overgedragen aan een door de CPA benoemde regering waarna in begin 2005 verkiezingen werden gehouden Ghazi al-Yawar was gedurende die periode interim-president van Irak Iyad Allawi was toen interim minister-president Op 30 januari 2005 werden de eerste verkiezingen gehouden Jalal Talabani werd president en Ibrahim Jaafari werd premier Een speciaal comité met Koerdische soennitische en sjiitische vertegenwoordigers stelde op 28 augustus 2005 een ontwerpgrondwet op die in oktober 2005 in een referendum aan het Iraakse volk werd voorgelegd Op 15 december vonden volgens de nieuwe grondwet verkiezingen plaats Geen van de partijen wist een absolute meerderheid te behalen Van de 275 zetels gingen er 128 naar de sjiitische Verenigde Iraakse Alliantie 53 naar de Democratische Patriottische Alliantie van Koerdistan en 44 naar het soennitische Iraaks Akkoord Front Daarnaast veroverden negen andere partijen één of meer zetels Op 5 november 2006 veroordeelt het Iraaks Gerechtshof Saddam Hoessein tot de doodstraf Op 26 december 2006 werd Saddam Hoessein ook in hoger beroep ter dood veroordeeld Op 30 december 2006 werd de executie voltrokken Volgens mensenrechtenorganisaties is het een politiek vonnis en is er geen sprake geweest van een eerlijke rechtsgang bij zijn veroordeling Op 24 juli 2014 werd president Talabani opgevolgd door Fuad Masum Federaal systeem Er zijn sinds het toenemende geweld in Irak verscheidene voorstellen geweest om de orde te handhaven maar tevergeefs Het merendeel van deze voorstellen werd uiteindelijk afgekeurd Het zogenaamde verdelingsplan van Joseph Biden – een variatie op de verdeling in Bosnië in 1995 – roept op voor het verdelen van Irak in drie semiautonome gebieden die door een centrale regering worden vastgehouden Dat zou dus betekenen dat Irak officieel wordt verdeeld in Koerdistan Shiastan en Sunnistan Het voorstel verwoordt openhartig wat vele Midden-Oostenexperts zeggen Iraakse sjiieten en soennieten streven niet naar verzoening en vrede Zij zijn nog steeds niet in staat geweest een oliewet samen te stellen en feit is dat door het toenemende geweld veel sjiieten de soennitische buurten en steden ontvluchten en vice versa In Iraaks-Koerdistan bestaat sinds 1993 een semionafhankelijke staat waarin de Koerden zichzelf besturen met veel invloed van Bagdad Leiders President Fuad Masum Vicepresident geen Premier Haider al-Abadi Vicepremier Rowsch Shaways Saleh al-Mutlaq Hussain al-Shahristani Bestuurlijke indeling Irak is sinds 1976 ingedeeld in achttien gouvernementen of provincies Tijdens de Golfoorlog van 1990-1991 claimde Irak het bezette Koeweit als het "negentiende gouvernement" Economie De economie van Irak leunt zwaar op de productie van aardolie en aardgas Dit is de belangrijkste bron van inkomsten voor het land het grootste exportproduct en levert een majeure bijdrage aan de inkomsten van de overheid Sinds 2006 is het bruto binnenlands product BBP verviervoudigd van $ 648 miljard naar $ 2196 miljard in 2012< ref> De verdubbeling sinds 2006 is mede het gevolg van de stijging van de olieproductie en olieprijs en het economisch herstel na de oorlog Het BBP per hoofd van de bevolking was $ 3881 in 2010 In 2009 telde de beroepsbevolking 85 miljoen mensen Hiervan was een vijfde werkzaam in de landbouw hetzelfde aandeel werkte in de industrie en circa 60% in de dienstensector Binnen de dienstensector is de overheid een zeer belangrijke werkgever De werkloosheid was circa 15% in dat jaar maar dit is een duidelijke schatting Energie In 1929 werd bij Baba Gurgur ten noorden van de stad Kirkoek het eerste olieveld aangeboord In 1933 kwam de productie goed op gang en snel kwam zon 4 miljoen ton aardolie op jaarbasis uit de bronnen Vanaf 1934 werd ook olie geëxporteerd en in 1951 maakte olie 51% van de totale export uit gevolgd door gerst 20% en dadels 11% De Iraakse staat kreeg van de Iraq Petroleum Company IPC royaltys uitgekeerd die een belangrijke bron van inkomsten betekenden In de overeenkomst van 1951 kreeg de overheid daarbovenop nog een aandeel van 50% in de winst van het IPC Irak was een van de mede oprichters van de OPEC in 1960 en is nog steeds lid van deze organisatie Na de machtsovername door de Ba'ath-partij in 1968 nationaliseerde de Iraakse overheid in 1973 de IPC en haar dochterondernemingen Al deze ondernemingen werden ondergebracht in staatsoliemaatschappij de Iraq National Oil Company INOC In combinatie met de sterk gestegen olieprijs als gevolg van de oliecrisis van 1973 stegen de inkomsten uit olie van $ 600 miljoen in 1972 naar $ 85 miljard in 1976 en ongeveer $ 265 miljard in 1980 In 2012 werden de aardoliereserves van Irak getaxeerd op 140300 miljoen vaten; in 2009 werd deze nog getaxeerd op 115000 miljoen vaten De verbetering van de veiligheidssituatie in het land maakte het zoeken naar nieuwe oliereserves beter mogelijk Ongeveer 10% van de wereldwijde oliereserves liggen in Irak Na Venezuela Saudi-Arabië en Iran stond Irak in 2012 op de vierde plaats van landen met de grootste oliereserves De Iraakse gasreserves zijn aanzienlijk met 3158 miljard kubieke meter ofwel een wereldmarktaandeel van iets minder dan 2% De gasproductie welke veelal bij de winning van olie mee naar bovenkomt is met zo'n 16 miljard kubieke meter op jaarbasis aanzienlijk maar wordt nauwelijks commercieel benut Minder dan 10% werd in 2010 verkocht en ongeveer de helft werd afgefakkeld Hieronder een figuur met historische olieproductie en export data van Irak Het binnenlands verbruik van petroleumproducten is ongeveer 05 miljoen vaten per dag Het land beschikt over diverse raffinaderijen waaronder een in de havenstad Basra De totale raffinagecapaciteit is 08 miljoen vaten per dag Buitenlandse handel De export van olie is de belangrijkste bron van inkomsten In 2012 bedroeg de totale exportwaarde $ 943 miljard hiervan was het aandeel van aardolie en olieproducten $ 940 miljard Minder dan 2% van alle exportinkomsten zijn afkomstig van andere producten dan olie Irak had in de afgelopen vijf jaren een overschot op de handelsbalans De belangrijkste exportmarkten zijn de Verenigde Staten de landen van de Europese Unie en Azië Deze drie regio's nemen circa 75% van de Iraakse export op De belangrijkst importpartners zijn andere Arabische landen gevolgd door Europese landen die geen lid zijn van de Europese Unie De samenstelling van de import is divers; machines en transportmiddelen zijn de grootste categorie gevolgd door levensmiddelen chemische producten en brandstoffen Buitenlandse schuld Per ultimo 2004 bedroeg de totale buitenlandse schuld van de Iraakse overheid circa $ 120 miljard Deze torenhoge schuldenlast was een zware belasting voor het land In November 2004 kwamen een aantal schuldeisers verzameld in de Club van Parijs overeen een deel van schuld kwijt te schelden In een drietal stappen werd de schuld aan deze overheden met 80 % verminderd van een oorspronkelijk bedrag van $ 389 miljard< ref> Eind 2009 bedroeg deze schuld nog $ 933 miljard Met een groot aantal particuliere schuldeisers is nadien overeenstemming bereikt die een vergelijkbare verlichting van de schuldenlast zal betekenen zoals overeengekomen met de Club van Parijs in 2004 Indien dit akkoord wordt gefinaliseerd zal de schuld tot onder de $ 40 miljard dalen< ref> Zie ook Christendom in Irak Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIL in het Nederlands gebruikelijk Islamitische Staat in Irak en Syrië ISIS of kortweg Islamitische Staat IS spreek uit als ie es Arabisch الدولة الاسلامية في العراق والشام ad-Dawla al-Islāmiyya fi al-'Irāq wa-sh-Shām is een jihadistisch-salafistische militie en een zelfbenoemde staat die delen van Syrië en Irak omvat Het gebied waar IS actief is is het gebied dat vroeger de Levant heette IS streeft naar een kalifaat een staat die door een kalief dat wil zeggen een opvolger van de islamitische profeet Mohammed wordt geregeerd In juni 2014 waren al meer dan een miljoen Irakezen vanwege het geweld van IS hun woonplaats ontvlucht De Verenigde Naties houdt IS verantwoordelijk voor diverse schendingen van mensenrechten en oorlogsmisdaden Amnesty International claimt dat etnische zuiveringen op een "historische schaal" plaats vindt door IS IS wordt gezien als een terroristische organisatie door onder meer de Verenigde Naties Syrië Libanon Irak de Europese Unie de Verenigde Staten Australië Canada Indonesië Maleisië de Verenigde Arabische Emiraten Egypte India en Rusland Meer dan 60 landen voeren direct of indirect oorlog tegen IS Doel Het doel van Islamitische Staat in Irak en de Levant is jihad tegen de Amerikanen in Irak en tegen iedereen die volgens IS met hen samenwerkt voornamelijk sjiieten en het stichten van een islamitisch kalifaat in Irak Syrië en omliggende Arabische landen De na 1918 getrokken grenzen in het Midden-Oosten dienen te worden uitgewist Dit kalifaat zou derhalve het gehele Midden-Oosten Noord-Afrika het Iberisch Schiereiland al-Andalus Turkije en de Balkan moeten omvatten Hiertoe tracht IS ook buiten Irak en Syrië een aanwezigheid op te bouwen en provincies vilayets te stichten Ideologisch verwante groeperingen al dan niet daartoe aangemoedigd zweren trouw aan IS Dit heeft zich al voorgedaan in Libië in Derna Egypte in de Sinaï de Gazastrook Algerije Marokko Of IS daadwerkelijk zeggenschap over deze groeperingen heeft is echter twijfelachtig Christenen jezidis en andere niet-moslims krijgen de keus zich te bekeren als dhimmi als niet-moslim belasting djizja te betalen of om te komen door het zwaard Niet-salafistische soennieten soefis en sjiieten worden gezien als afgedwaald van de ware leer en krijgen eveneens de keuze tussen de dood of bekering tot de salafistische puristische vorm van de islam die IS propageert Actieve strijders Strijdmacht van IS Over de totale strijdmacht die IS ter beschikking staat bestaan slechts schattingen Schattingen van de CIA moesten voortdurend worden bijgesteld De Russische generale staf schatte het aantal IS-strijders op 70000 terwijl Koerdische bronnen over 200000 strijders spreken Belangrijker is het feit dat IS een grote hoeveelheid zware wapens heeft buitgemaakt op de legers van de Iraakse en de Syrische regering Bovendien beschikt de beweging over een harde kern van ervaren strijders Rekrutering Zoals ook gebeurde tijdens de Syrische burgeroorlog maar daar in mindere mate trekken veel mannen uit andere landen naar het gebied om vooral aan de zijde van IS mee te vechten IS werft actief onder jonge mannen om voor de organisatie te strijden Een deel van deze mannen zijn geradicaliseerde moslims maar een ander deel bestaat uit nieuwe bekeerlingen die zich voelen aangetrokken tot de eenvoudige extremistische boodschap van IS Er zouden in totaal ten minste 15000 strijders uit 80 landen aan de zijde van IS meestrijden Hieronder bevinden zich Saoedi's 7000 Tunesiërs 5000 en Jordaniërs 2500 maar ook uit Frankrijk België Nederland en Duitsland zouden mannen toetreden tot IS Het aantal Britten zou 200 tot 2000 bedragen Ook uit China en zelfs uit Japan zouden strijders zijn toegetreden Buitenlandse jihadisten voornamelijk wanneer zij niet de Arabische taal spreken staan onderaan de rangorde binnen IS Ze worden gewantrouwd en onderworpen aan vernederingen Buitenlandse jihadistische bewegingen als Boko Haram en Abu Sayyaf hebben solidariteit met IS betuigd Ook onafhankelijke of aan het Vrij Syrisch Leger FSA gelieerde rebellengroepen in Syrië lopen soms in hun geheel over naar IS die succesvoller lijkt in de bestrijding van Assads troepen Landen uit de westerse wereld vinden het hun verantwoordelijkheid ervoor te zorgen dat zo min mogelijk mannen aan de kant van IS in het gebied gaan vechten Er bestaat angst dat zij verder zullen radicaliseren en strijdervaring opdoen die zij vervolgens bij terugkeer zullen gebruiken voor terroristische daden Ook in China en de Filipijnen bestaat deze angst namelijk dat door deze kruisbestuiving separatistische en jihadistische groeperingen worden gestimuleerd Daarbij roept IS lone wolves alleen werkende terroristen die zich met IS-gedachtegoed identificeren op tot het plegen van aanslagen Een Nederlands sprekende Koerdische man die tegen IS vocht verklaarde dat strijders van IS die door zijn kamp gevangen worden genomen meteen worden geëxecuteerd< ref> Geschiedenis Ontstaan Islamitische Staat in Irak en de Levant werd in 2003 als Al Qaida in Irak en later in 2014 als Islamitische Staat in Irak ISI opgericht als vereniging van vaak aan Al Qaida verbonden jihadistische organisaties om naar eigen zeggen de soennitische Irakezen te beschermen en de islam te verdedigen Na het uitbreken van de Syrische burgeroorlog in 2011 werd het werkterrein uitgebreid met Syrië door in januari 2012 Jabhat al-Nusra het steunfront te stichten Al vrij snel ontstond er echter onenigheid tussen ISI en al-Nusra waarbij de laatste de steun van Al Qaida kreeg Reden hiervoor was dat waar Al Qaida wilde dat ISI in Irak en al-Nusra in Syrië zich toelegden op het bestrijden van respectievelijk de legers van Irak Syrië en de Verenigde Staten ISI ook op grote schaal onschuldige burgers sjiieten alevieten en vrijzinnige moslims doodde Hierop begon ISI zelf in Syrië te opereren en noemde zich voortaan de Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIL in het Nederlands gebruikelijk Islamitische Staat in Irak en Syrië ISIS IS weigerde in Syrië samen te werken met andere jihadistische opstandelingengroepen zoals het aan Al Qaida gelieerde Jabhat al-Nusra en bestreed deze lang evenzeer als het Syrische regeringsleger Hoewel de organisatie oorspronkelijk uit Al Qaida is voortgekomen trok Al Qaida-leider Ayman al-Zawahiri uiteindelijk in januari 2014 zijn handen van ISIS af Op 29 juni 2014 noemde de terreurbeweging zichzelf Islamitische Staat of IS Sinds het offensief in Irak in juni 2014 leken IS en al-Nusra weer vrede te hebben gesloten maar nadien waren er toch weer regelmatig confrontaties In de grensgebieden tussen de twee landen zouden al-Nusra-strijders zich zelfs hebben aangesloten bij IS IS veroverde grote delen van Oost-Syrië die aansluiten op het door IS veroverde gebied in Irak 2014 In juni 2014 begon IS een offensief tegen het leger van Irak Tegenstanders van IS die gevangen werden genomen werden geëxecuteerd Opmars IS veroverde vanuit het noorden van het land de steden Mosoel Tikrit Baiji Saadiyah en Jalawla IS heeft tevens honderden gijzelaars vooral journalisten en hulpverleners in Syrië en buitenlandse arbeiders in Irak leven soms al jaren in gevangenschap Hierbij maakt IS geen onderscheid tussen vijandige strijders of onschuldige burgers Zo houdt IS ook kleine kinderen en soennitische burgers gevangen onder mensonterende omstandigheden Volgens de Verenigde Naties worden kinderen van minderheidsgroepen gemarteld verkracht en vermoord< ref> 16 juni viel ook Tel Afar in handen van strijders van IS Dat was de laatste grote stad in het noorden van Irak die ze nog niet hadden veroverd De Turkmenen de grootste bevolkingsgroep van de stad zijn deels soennitisch en deels sjiitisch maar wilden zich niet mengen in het sektarisch geweld Bij de inname van de stad werd heftig gevochten en vielen volgens de Turkse media vele doden Een deel van de 200000 inwoners is naar soennitisch Koerdisch gebied gevlucht een ander deel naar sjiitische dorpen op het platteland Een strategisch doel van IS is Baiji de grootste raffinaderij van Irak< ref> In de vierde week van het offensief in Irak werd Bagdad grotendeels omsingeld Soennitische en sjiitische dorpen ten noorden westen en zuiden van de hoofdstad vielen in handen van IS Het Iraakse leger probeerde tevergeefs Tikrit te heroveren Op 30 juni publiceerde IS een propagandavideo waarin volgens de terreurbeweging te zien zou zijn hoe zij een gebouw nabij Mosoel tot ontploffing brengen waar zij voornamelijk sjiieten in hadden opgesloten< ref> In juli begon IS een offensief tegen de Syrische Koerden die een eigen autonome regio genaamd Ro­ja­va hebben De Syrische Koerden worden steeds meer door de Turkse Koerden door de PKK ondersteund In juli begon Islamitische Staat ook een offensief tegen de Syrische overheid Ze slaagden erin basissen in het oosten van Syrië te veroveren om haar gebied te consolideren Een aardgasveld dat door Islamitische Staat werd veroverd werd door de Syrische overheid heroverd< ref> IS zou het soennitisch deel van Irak in rap tempo hebben kunnen veroveren omdat zij daarbij steun kregen van het Naqshbandi soefi-leger onder leiding van oud-leden van de Baath-partij van Saddam Hoessein De twee partijen verschillen echter fundamenteel over hun religieuze opvatting de soefis staan een seculiere staat voor Andere factoren die de snelle opmars bevorderden waren de verdeeldheid binnen de Iraakse regering de weigering van de Koerden om met de centrale regering op te trekken en de steun van de soennitische bevolking die het beu was door de sjiitische meerderheid als tweederangs burgers te worden behandeld IS kon met grote moeite doordringen buiten de soennitische driehoek in het midden van Irak rond de stad Samarra waarbuiten ze immers vrijwel geen draagvlak van de bevolking hadden IS bleek bovendien niet in staat om deze plaatsen die als het meest radicaal van het land bekendstaan volledig onder controle te houden daar de meeste soennitische stammen in de regio zich tegen hen keerden en de hulp inriepen van het Iraakse leger Bij gevechten tussen IS en het Iraakse leger zouden in dit gebied vele honderden sjiitische vrijwilligers en IS-strijders zijn omgekomen Volgens Human Rights Watch pleegden beide partijen oorlogsmisdaden als massa-executies en martelingen maar zijn deze misdaden oververtegenwoordigd van de kant van IS Het Naqshbandi soefi-leger raakte begin juli tevens in een strijd met IS verwikkeld in de soennitische driehoek IS executeerde 12 Naqshibandi in het stadje Saadiya ten noorden van Bagdad< ref> Jezidi's In Mosoel voerde IS gedurende juli een etnische zuivering uit vrijwel alle christenen jezidis en sjiieten werden de stad uit gejaagd bekeerd of geëxecuteerd Ook soennieten in de stad die zich tegen IS uitspraken werden vermoord Halverwege juli 2014 zouden al bijna 12 miljoen mensen voor IS naar de Koerdische Autonome Regio zijn gevlucht< ref> In de Sinjarbergen werden tienduizenden jezidis door IS belegerd De Amerikaanse luchtmacht dropte voedselpakketten en water en wisten de Koerden een corridor naar de bergen te veroveren zodat de meeste jezidis konden ontsnappen Hoewel de opmars in juli en augustus 2014 vertraagd leek duurde deze nog steeds voort Hoewel de Koerden betere weerstand konden bieden wist IS een aantal plaatsen en de Mosoeldam op hen te veroveren De hoofdstad Erbil werd bedreigd waarop de Amerikaanse luchtmacht bombardementen op IS uitvoerde en diverse landen de Koerden met wapenleveranties steunden Nadat Al-Maliki zich gedwongen zag af te treden verklaarden soennitische stammen in de provincie Anbar dat zij met de nieuwe Iraakse premier wilden samenwerken om IS te bestrijden Onthoofdingen Eind juli 2014 onthoofdde IS tientallen Syrische soldaten in Raqqa waarna hun hoofden op palen in het centrum van de stad werden gespiest< ref> Eén van de middelen die IS gebruikte voor hun propaganda was het op internet zetten hoe gevangen genomen journalisten en hulpverleners werden onthoofd Op deze manier werden vermoord James Foley persfotograaf Steven Sotloff journalist David Haines hulpverlener en Alan Henning ook hulpverlener Duitsland en Frankrijk leverden in augustus 2014 wapens en materieel aan de Koerden die zich militair tegen IS verzetten In september 2014 besloten verschillende andere westerse landen om gevechtsvliegtuigen naar het gebied te sturen om daar stellingen van IS te bombarderen Groot-Brittannië België Denemarken en Nederland< ref> Nederland opereert alleen boven Irak Een extra reden voor Engeland om de strijd tegen IS te steunen waren de onthoofdingen David Haines en Alan Henning kwamen uit Engeland Op 16 november maakte IS bekend dat de Amerikaanse hulpverlener Peter Kassig was onthoofd tijdens een massa-executie met achttien gevangen Syrische officieren en piloten uit het leger van president Assad< ref> Eén van de beulen die voorafgaand aan de executie zich meer dan eens tegen het westen richtte was een uit Londen afkomstige man Verspreiding operaties en uitroepen kalifaat Op 21 juni nam IS controle over de steden Tur-Aibil aan de Jordaanse grens en Al-Walid bij Syrië Ook Saoedi-Arabië dat zelf veel IS-financiers huisvest stuurde zijn leger naar de grens met Irak 30000 Saudi's namen hier de plaats in van het Iraakse leger dat de grens halsoverkop had verlaten om noordelijker gelegen steden te beschermen tegen aanvallen van IS Het Saoedische koningshuis zou zich tevens zorgen maken omdat IS dreigementen heeft geuit richting de heilige steden Mekka en Medina Volgens IS zouden deze plaatsen zijn voorzien van afgodsbeelden ter verering van het koningshuis Nadat het offensief in Irak was vastgelopen verstevigde IS zijn greep op het oosten van Syrië Met de in Irak buitgemaakte wapens werden andere rebellen verdreven uit de provincie Deir ez-Zor Tevens zette IS de wapens in tegen de Koerden vlak bij de grens met Turkije waarna de Turken het leger mobiliseerden langs de grens Een week eerder zou IS een Iraaks depot met chemische wapens hebben bemachtigd< ref> De Syrische regering beschuldigde de terreurbeweging eerder al van het gebruik van gifgassen in de Syrische burgeroorlog IS zette de aanval op de Koerden in Syrië door en in september veroverden de terroristen tientallen dorpen rond de Koerdische stad Kobani Zo'n 140000 Koerden vluchtten in enkele dagen tijd naar Turkije Op 29 juni 2014 maakte IS bekend dat leider Abu Bakr al-Baghdadi Ibrahim Awwad Ibrahim Ali al-Badri al-Samarrai Volgens IS moeten alle moslims wereldwijd de nieuwe kalief erkennen een aanspraak die al spoedig door vooraanstaande islamitische geleerden wereldwijd met klem werd weersproken Tevens zouden zij een plan bekend hebben gemaakt om binnen 5 jaar de gehele islamitische wereld te veroveren inclusief het Iberisch Schiereiland en het voormalige Byzantijnse Rijk Coalitie tegen IS In het vierde kwartaal van 2014 sloten landen een bondgenootschap tegen IS Met militaire middelen door het uitvoeren van bombardementen en het afschieten van raketten begonnen de landen van de coalitie de strijd tegen IS De regeringen van diverse landen in de Golf stellen zich ook tegen IS op en laten Amerikaanse straaljagers vanaf hun grondgebied aanvallen op IS uitvoeren< ref> Volgens John Kerry de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken is in de strijd tegen IS het volgende nodig Met militaire middelen IS bestrijden IS afsnijden van hun financiële middelen Voorkomen dat personen uit het Westen zich bij IS aansluiten De ideologie van IS weerleggen IS kan alleen definitief worden verslagen wanneer een leger over land IS verdrijft Volgens velen waaronder Bert Koenders de minister van Buitenlandse Zaken voor Nederland gaat de strijd tegen IS nog jaren duren maar het is in geen geval de bedoeling dat westerse landen op Iraaks en Syrisch grondgebied meedoen IS verdrijven moet in eerste instantie het leger van Irak zelf doen Niet deel uitmakend van de coalitie maar niettemin tegenstanders van IS zijn De regering-Assad met wie de coalitie openlijke samenwerking weigert; Iran dat de Syrische en Iraakse regeringen steunt en onafhankelijk van de coalitie intervenieert ten gunste van de Koerden en Iraakse regering De coalitie bemoeit zich niet met de Iraanse interventie en steun terwijl Israel deze veroordeelt China en Rusland die eveneens Assad steunen zouden graag samenwerking met of deelname aan de coalitie door Iran zien; voor de VS is dat voorlopig niet bespreekbaar Door de regering-Assad en Iran gesteunde sjiitische groeperingen zoals Hezbollah en de Houthis Rivaliserende streng-islamitische groeperingen zoals Al Qaida en de Taliban Hoewel Israël beducht is voor IS met name door aanwezigheid in zowel Syrië als de Sinai heeft het zich voorlopig afzijdig gehouden Het beschouwt Iran als een groter gevaar dan IS en is bang dat het Westen in ruil voor Iraanse steun concessies doet betreffende het Iraanse nucleaire programma Ook is het bang dat een overwinning voor Assad en diens bondgenoten leidt tot een sterkere aanwezigheid van oa Hezbollah Kobani Het overheersende nieuws dat in het derde kwartaal van 2014 uit het gebied kwam was de slag om Kobani het beleg van IS van de Syrische stad Kobani aan de grens met Turkije Een coalitie met onder meer de Verenigde Staten bombardeert de stad om de Koerdische strijders te ondersteunen en de burgers van Kobani tegen IS te beschermen Hoewel het leven van de burgers in groot gevaar is intervenieert Turkije niet omdat de bevolking van Kobani een voornamelijk Koerden zijn Wel staat Turkije de Peshmarga dat zijn Koerden uit Irak toe in Kobani de Koerden daar te gaan helpen De stad is voor het grootste deel verwoest 2015 In januari 2015 nam IS twee Japanse gijzelaars gevangen en dreigde hen te onthoofden omdat Japan geld ter beschikking had gesteld voor de opvang van vluchtelingen van IS wat klaarblijkelijk als een tegen IS gerichte daad werd geïnterpreteerd Japan trachtte met de Jordaanse regering tot een uitruil van de Japanse gijzelaars en de Jordaanse piloot Moaz al-Kasasbeh tegen een Jordaanse jihadiste te komen maar uiteindelijk onthoofdde IS beide Japanse gijzelaars< ref> Een door IS gevangen genomen journalist John Cantlie wordt door IS gebruikt en waarschijnlijk gedwongen reportages te maken voor IS Uit deze reportages zou blijken dat IS een goed georganiseerde staat zou hebben opgebouwd dat het dagelijks leven gewoon doorging dat de bevolking bevrijd was van hun regeringen die zich door de Amerikaanse en Iraanse regeringen als marionetten zouden laten gebruiken en dat IS de slag om Kobani zou hebben gewonnen Ook uitte Cantle kritiek op de coalitie wiens bommen voornamelijk onschuldige burgers zouden treffen< ref> In januari 2015 wisten de Syrische Koerden IS uit Kobani te verdrijven De Koerden grepen hierop het verkregen momentum aan om vrijwel het gehele oorspronkelijk bezette gebied te heroveren waarbij het weinig tegenstand van IS ontmoette< ref> In januari 2015 bleek dat IS een macht in Afghanistan had opgebouwd Op 3 februari werd bekend dat Al-Kasasbeh al op 3 januari om het leven was gebracht door hem levend te verbranden Op 10 februari werd door haar familie en de Amerikaanse regering bevestigd dat de Amerikaanse hulpverleenster Kayla Mueller was overleden In augustus van 2013 was ze door IS gevangen genomen die maakte haar overlijden eerder bekend Volgens IS was ze als gevolg van een Jordaanse luchtaanval om het leven gekomen De Amerikaanse regering gaf geen commentaar op deze verklaring In februari 2015 heeft een tak van IS in Libië 21 koptische christenen uit Egypte onthoofd De Egyptische president zei dat zijn land op een passende manier op de dood van haar onderdanen zou reageren< ref> Zowel Egypte als Libië voerde luchtaanvallen op doelen van IS in Libië uit waarbij tientallen IS-strijders werden gedood Frankrijk zette het vliegkampschip Charles de Gaulle tegen de IS in< ref> Mosoel De IS had Mosoel in het noordwesten van Irak in het begin van 2015 nog stevig in handen Daarom bereidden de Verenigde Staten een militaire aanval op Mosoel voor die vooral door Irakese militairen moest worden uitgevoerd< ref> In Ninive een oude ruïnestad in Mosoel heeft de IS eeuwenoude kunstwerken vernield De beelden zouden getuigen van veelgodendom en afgodendienst Ninive was enige tijd de hoofdstad van Assyrië< ref> In het noordoosten van Syrië werden in de tweede helft van februari door de IS een groot aantal meer dan 200 christenen ontvoerd< ref> De organisatie Tot Islamitische Staat in Irak en de Levant behoorde onder andere Al Qaida in Irak De emir van Al Qaida in Irak Abu Hamza al-Muhajir werd op vrijdag 20 april 2007 uitgeroepen tot minister van Oorlog voor Islamitische Staat Na zijn dood op 18 april 2010 werd hij opgevolgd door Abu Suleiman al-Naser De eerste emir van de Staat was Abu Abdullah al-Rashid al-Baghdadi die na zijn dood eveneens op 18 april 2010 werd opgevolgd door Abu Bakr al-Baghdadi IS heeft naar eigen zeggen de provincies Anbar Diyala Ninawa en delen van Babel en Wasit in handen Baquba werd als hoofdstad van Islamitische Staat in Irak en de Levant aangemerkt In de steden Ramadi en Falluja heeft IS de meeste aanhangers In de Syrische burgeroorlog strijdt zij zowel tegen de regering van Bashar al-Assad als tegen diverse andere rebellengroeperingen in Syrië inclusief zowel gematigd religieuze als jihadistische groeperingen Strijders van IS bleken door hun jarenlange ervaring in het vechten tegen Amerikaanse sjiitische en Koerdische legers in Irak het meest getraind en succesvol in de Syrische burgeroorlog tegen het leger van Assad Hierdoor sloten veel andere doorgewinterde strijders uit Noord-Afrika en Tsjetsjenië zich bij hen aan en konden zij in korte tijd een groot deel van Noordoost-Syrië in handen nemen Hun aantrekkingskracht op lokale rebellen is echter kleiner omdat het doel van IS geen democratie of verdrijving van Assad is IS is enkel uit op het consolideren van grondgebied om haar eigen interpretatie van de islam te verspreiden De praktijken van IS vertonen veel gelijkenis met die van de Taliban in het grensgebied tussen Pakistan en Afghanistan Zo heeft de terreurbeweging al ruim een jaar volledig de controle over de stad Raqqa waar het zijn strikte vorm van de sharia implementeert Alleen al voor de stad Mosoel publiceerde IS een lijst van 50 moskeeën die vernietigd moeten worden In moskeeën die de terreurbeweging heeft opgeblazen lagen tevens eeuwenoude korans en Hadith-verzamelingen die in vlammen zijn opgegaan Behalve de aanslagen en willekeurige moorden op yezidi's zouden in de tweede helft van 2014 op eigen gebied 1878 personen zijn geëxecuteerd Het merendeel 1175 bestond uit burgers waaronder 8 vrouwen en 4 kinderen die de opgelegde streng-islamitische wetgeving hadden overtreden 120 personen waren lid van IS en werden gestraft voor ongehoorzaamheid of voor militaire tegenvallers tegen onder andere de Peshmarga De rest bestond uit voormalige troepen van Assad en lokale stammen die zich tegen IS hadden verzet< ref> Onderwijs voor meisjes werd verboden voor jongens zijn er in het door IS gecontroleerde gebied alleen nog religieuze scholen madrassa die het radicale gedachtegoed van de terreurbeweging onderwijzen Video's van diploma-uitreikingen van basisscholen die door IS op sociale media werden gezet tonen jonge kinderen in camouflagekleding en zwarte martelaarsgewaden In Mosul hielden ouders massaal hun kinderen thuis uit protest tegen het door IS opgelegde curriculum IS pretendeert een islamitische staat of kalifaat op te bouwen en tracht als zodanig legitimiteit op te bouwen; in de eerste plaats in het eigen gebied en in de tweede plaats als gebaar richting met name soennieten in het buitenland Zo heeft de staat een sociaal hulpprogramma en liet ambtenaren in het veroverde gebied in functie blijven zolang ze zich naar de wensen van IS schikten Zowel een reguliere als een zedenpolitie zijn in functie en dwingen de door de beweging opgelegde normen af Ook kondigde IS aan een eigen valuta in te willen voeren In Dabiq worden de harde maatregelen inclusief seksslavernij van yezidi-vrouwen gerechtvaardigd en bevinden zich interviews met gevangenen oa westerse gevangenen en een gevangengenomen Jordaanse piloot en jihadgangers geïnterviewd Jonge meiden van 14 en 15 jaar zijn in het oorlogsgebied terechtgekomen waar IS fatwas heeft uitgegeven die de strijders het recht geeft om geslachtsgemeenschap te hebben met zon kind door voor een nacht in een schijnhuwelijk te treden Onder Syrische vluchtelingen zouden nog jongere meisjes zijn verkocht als seksslaaf aan rijke wahabis en pedofielen Middelen IS is met een geschat vermogen van meer dan 2 miljard dollar de rijkste terreurbeweging in de wereld Dit vermogen maakt het succes van de organisatie mogelijk Hoewel donaties aanvankelijk de belangrijke inkomstenbron vormden trekt IS inmiddels voornamelijk inkomsten uit criminele activiteiten in en het te gelde maken van economische hulpbronnen in het bezette gebied IS heeft inkomsten uit de handel in aardolie IS probeert oliebronnen te veroveren en te behouden In 2003 werden vele kostbaarheden uit het Nationaal Museum van Irak in Bagdad gestolen Sindsdien worden er in Irak en Syrië heel veel antieke voorwerpen gestolen wat zeer ten koste gaat van het materieel erfgoed van het gebied Ook voor IS is de verkoop van gestolen kunst een bron van inkomsten Kunstroof is in het gebied een groot probleem Deze vindt veelvuldig plaats doordat tal van archeologische vindplaatsen worden leeggeroofd< ref> IS wordt ook gesteund door individuele donaties uit Qatar en de Verenigde Arabische Emiraten Donaties vormen met 50 miljoen dollar op jaarbasis met 2% maar een klein deel van de inkomsten Op kleinere schaal heeft IS inkomsten uit de plundering van banken diefstal van staatseigendom afpersing van winkeliers belasting van christenen en het heffen van tol Dit levert IS gezamenlijk op jaarbasis met USD 360 miljoen 12% op USD 120 miljoen of 4% wordt op jaarbasis verdiend met het kidnappen van belangrijke personen om losgeld te innen Met de cementindustrie wordt USD 292 miljoen of 10% van de jaarlijkse inkomsten verdiend met de verkoop van fosfaten USD 300 miljoen 10% en van voedingsmiddelen USD 200 miljoen 7% Steun Deze groepen hebben steun voor IS verklaard ofwel volledig of gedeeltelijk Boko Haram< ref> Bangsamoro Islamitische Vrijheidsstrijders< ref> Jemaah Islamiyah< ref> Ansar al-Sharia Tunisië Ansar al-Sharia Libië< ref> Mujahideen Shura Council in the Environs of Jerusalem< ref> Islamitische Beweging van Oezbekistan< ref> Jamaah Ansharut Tauhid Saoedi-Arabië Hoewel Saoedi-Arabië zelf ontkent dat ze IS steunen zeggen onder meer de Iraakse president Nouri al-Maliki NBC de BBC en The New York Times dat Saoedi-Arabië IS financiert< ref> Turkije Turkije wordt ervan beschuldigd IS te steunen vooral door de Syrische Koerden Volgens journalist Patrick Cockburn zijn er sterke aanwijzingen voor een zekere mate van samenwerking tussen de Turkse inlichtingendiensten en IS hoewel de precieze aard van de relatie troebel zou zijn In Turkije zelf veroorzaakt IS toenemende politieke polarisatie tussen secularisten en islamisten< ref> De Italiaanse renaissance was een in de 14e eeuw in Italië ontstane intellectueel-culturele beweging periode en kunststijl die omstreeks 1500 haar hoogtepunt bereikte In navolging van Jacob Burckhardt hebben historici de culturele beweging lange tijd beschouwd als de breuklijn tussen de middeleeuwen en het vroegmoderne Europa Die visie geldt inmiddels als achterhaald Alleen in de kunst en de literatuur is sprake van een breuk met de voorgaande periode Het begin van de renaissance leggen sommige historici al in de eerste helft van de veertiende eeuw Veel aspecten van de Italiaanse cultuur en samenleving bleven echter middeleeuws De notie van een renaissance kwam van Florentijnen die reflecteerden op hun eigen geschiedenis en in het bijzonder op hun eigen culturele geschiedenis Vooral in Neolatijnse literatuur en de beeldende kunst vanaf de veertiende eeuw zijn een toenemend aantal verklaringen te vinden die de periode tussen het einde van de oude wereld en het trecento veroordelen als een periode van duisternis zonder welsprekendheid poëzie grote sculpturen of schilderijen Deze houding vindt men bij Petrarca en Boccaccio Salutati en Bruni en bij de kunstenaars en architecten Ghiberti en Alberti Deze humanisten en hun navolgers stelden zich ten doel om na de periode van barbarij de middeleeuwen de klassieke idealen te doen herleven De superieur geachte cultuur van de Klassieke Oudheid diende in ere te worden hersteld en zo mogelijk overtroffen te worden translatio imitatio en aemulatio Deze ontwikkelingen hoe opmerkelijk ook werden slechts gedragen door een overwegend mannelijke elite Voor de grote meerderheid van de bevolking veranderde er slechts weinig de renaissance bleef als culturele beweging in Italië grotendeels beperkt tot de kring van geletterden en patroons De Italiaanse renaissance beleefde haar hoogtepunt omstreeks 1500 waarna de Italiaanse oorlogen de regio ontwrichtten De ideeën en kunstuitingen van de renaissance verspreidden zich echter verder in Europa In veel Europese landen was niet alleen sprake van beïnvloeding vanuit Italië maar dikwijls ook van vergelijkbare culturele ontwikkelingen van eigen bodem Het begrip "Italiaanse renaissance" Om te beginnen was het idee van de renaissance als een gouden tijdperk na eeuwen van duisternis niets anders dan een verhaal dat de humanisten uit die tijd zelf ophingen; het was een zeer zelfbewuste beweging die haar eigen reputatie vormde Zo eiste in 1492 de Italiaanse humanist Marsilio Ficino voor zijn geboortestad Florence de eer op dat daar de vrije kunsten in ere werden hersteld Het idee van de renaissance als historisch periodebegrip werd gelanceerd door in zijn boek Die Kultur der Renaissance in Italien uit 1860 sprak van een Kulturepoche Hij zag de renaissance als een geheel tot uitdrukking gebracht in alle aspecten politiek wetenschap godsdienst van de maatschappij De kunst liet hij in zijn werk praktisch buiten beschouwing omdat die volgens hem een eigen ontwikkeling volgde Kernbegrippen in de negentiende-eeuwse visie op de renaissance zijn realisme secularisering en individualisme Aan de middeleeuwen worden tegengestelde karakteristieken toegeschreven In navolging van gold de Italiaanse renaissance lange tijd als het begin van de nieuwe tijd het Italië van de Medici was de eerste moderne cultuur Op dit punt is de perceptie inmiddels radicaal gewijzigd Waar een duidelijke breuk zag met de middeleeuwen zien hedendaagse historici vooral continuïteit In plaats van modern wordt de wereld van de renaissance veeleer als archaïsch beschouwd Italië was in de eerste plaats een agrarische maatschappij een groot deel van de bevolking werkte in de landbouw en was analfabeet; de economie was in hoge mate afhankelijk van last- en trekdieren Van de 9 á 10 miljoen mensen die in Italië leefden leefde het grootste deel in bittere armoede Feitelijk bleven de welvaart en intellectuele cultuur beperkt tot de steden Peter wijst erop dat de boerenbevolking van Italië een eigen cultuur bezat maar hij besteedt er in zijn studie over de Italiaanse renaissance vervolgens geen aandacht aan Het is een ander onderwerp In vergelijking met de vloedgolf aan publicaties over de Italiaanse steden is er weinig onderzoek gedaan naar het leven op het platteland tijdens de renaissance Het idee dat renaissancekunst superieur is aan middeleeuwse kunst was lange tijd het uitgangspunt van iedere studie van de renaissance Ook een vergelijking van de literaire prestaties van middeleeuwen en renaissance viel a priori in het voordeel van de laatste uit Vervolgens stond iedere onderzoeker voor de taak deze plotselinge uitbarsting van creativiteit in Italië te verklaren Een vroege humanist als Leonardo Bruni legde een verband met de politieke vrijheid van Florence Een republikeins staatsbestel en culturele bloei waren voor hem onlosmakelijk met elkaar verbonden Giorgio Vasari die in 1550 een verzameling biografieën van kunstenaars publiceerde dacht eerder aan sociale factoren zoals kritische zin en onderlinge concurrentie Toch heeft het enkele eeuwen geduurd voordat de serieuze historiografie aandacht begon te besteden aan de culturele ontwikkelingen in Italië in de vijftiende eeuw Voltaire en de verlichting waren in dit geval het omslagpunt nadien werd ook de bestudering van sociale en culturele ontwikkelingen in het verleden serieus genomen Hoewel inmiddels het baanbrekend karakter van de Italiaanse renaissance in veel opzichten als een achterhaalde opvatting geldt is men het er doorgaans wel over eens dat op ten minste drie terreinen sprake was van een opmerkelijke opeenvolging van artistieke prestaties in de schilderkunst in de beeldhouwkunst en in de architectuur Maar zelfs op deze terreinen heeft de renaissance aan belang ingeboet de moderne kunst en moderne architectuur hebben zich heel bewust van de klassieke traditie en daarmee ook van de renaissance afgewend Zoals meestal is ook van de renaissance de afbakening in de tijd omstreden Het idee van een wedergeboorte is vanaf ~1340 terug te vinden in geschriften en werd aanvankelijk vooral in verband gebracht met Dante en Giotto De Italiaanse renaissance heeft geen scherp bepaalde begin- of eindgrens; in de kunstgeschiedenis is datering tussen ca 1340 en ca 1550 gangbaar Demografie Uiteraard berusten alle gegevens over de omvang van de bevolking tijdens de renaissance op schattingen Unanimiteit zal daarover niet bereikt worden Wel zijn de verschillen tussen de opvattingen van de demografen kleiner geworden In het boek Italy in the age of the Renaissance 1300-1550 geeft de volgende aantallen voor de bevolking van Italië Vermoedelijk is ook na 1400 nog enige tijd sprake geweest van een dalende trend In de steden is het herstel sterker geweest dan op het platteland Het heeft lang geduurd voordat het bevolkingsaantal van 1300 opnieuw werd bereikt Economie De culturele bloei die Italië tijdens de renaissance doormaakte kan niet los gezien worden van de economische en politieke structuren Italië was geen politieke zelfs geen culturele eenheid maar slechts een geografisch begrip Er bestonden meerdere Italiaanse dialecten naast elkaar Hier en daar werden ook andere talen gesproken Het Toscaans het dialect van Dante Petrarca en Boccaccio genoot een zeker prestige Wie onderwijs had genoten kon vaak Toscaans begrijpen Een groot deel van het land is bergachtig en niet geschikt voor landbouw In combinatie met zijn ligging in Europa en het feit dat de zee zelden ver weg is heeft dit tot gevolg gehad dat juist de handel hier vroegtijdig tot bloei kwam De handel concentreerde zich in de steden Rond 1300 waren er in Noord- en Midden-Italië ongeveer 23 steden met 20000 of meer inwoners Daarmee was het een van de sterkst verstedelijkte gebieden van Europa Dit was een noodzakelijke voorwaarde voor het ontstaan van de renaissance Expansie De stadstaten van Noord- en Midden-Italië waren naast Vlaanderen lange tijd de rijkste regio van Europa Als gevolg van de kruistochten waren duurzame handelsrelaties met de Levant aangeknoopt De vierde kruistocht 1202-1204 bracht vervolgens grote schade toe aan de grootste commerciële rivaal het Byzantijnse Rijk Hierdoor konden Venetië en Genua hun handelsnetwerk verder uitbreiden De belangrijkste handelsroutes uit het oosten liepen door het Byzantijnse Rijk of de Arabische landen en deden daarna de havens van Genua Pisa en Venetië aan Luxegoederen gekocht in de Levant zoals specerijen kleurstoffen en zijde werden geïmporteerd in Italië en daarna weer verkocht in de rest van Europa De meer in het binnenland gelegen stadstaten profiteerden van de rijke landbouwgronden van de Povlakte Van groot belang in het mechanisme van de economische uitwisseling tussen Frankrijk Duitsland en de Lage Landen waren de foires de Champagne een reeks handelsmarkten die werden gehouden in het graafschap Champagne De groei van de handel stimuleerde ook landbouw en mijnbouw Door de ontwikkeling van de handel kon het noorden van Italië hoewel niet rijk aan grondstoffen toch gedijen Florence werd een van de rijkste steden van Noord-Italië wat het voornamelijk te danken had aan de vervaardiging van wollen stoffen De productie stond onder toezicht van het invloedrijke handelsgilde de arte della lana In de dertiende eeuw kende een groot deel van Europa een sterke economische groei De handelsroutes van de Italiaanse staten waren verbonden met die van de belangrijke Middellandse Zeehavens en later ook met de Hanzesteden van de Oostzee en de noordelijke regio's van Europa De grote stadstaten van Italië breidden zich tijdens deze periode uit en werden de facto volledig onafhankelijk Gedurende deze periode werd een nieuwe commerciële infrastructuur ontwikkeld met dubbel boekhouden naamloze vennootschappen een internationaal bankwezen een markt voor vreemde valuta verzekeringen en een overheidsschuld Florence werd het centrum van deze financiële sector en de gouden florijn werd de belangrijkste valuta van de internationale handel De nieuwe heersende koopmansklasse paste het feodale aristocratische model aan haar behoeften aan Een kenmerk van de hoge middeleeuwen in Noord-Italië was de opkomst van de stedelijke communes die gebroken hadden met de controle door bisschoppen en plaatselijke graven In een groot deel van de regio was de landadel armer dan de stedelijke patriciërs die zich in de hoogmiddeleeuwse geldeconomie door de inflatoire stijging verrijkt hadden De toename van de handel tijdens de vroege renaissance versterkte deze evolutie nog Zo was er bijvoorbeeld veel vraag naar luxegoederen wat leidde tot een toename van de handel en een groter aantal handelaars die op hun beurt meer luxegoederen eiste Deze veranderingen verleenden de handelaren bijna volledige controle over de regeringen van de Italiaanse stadstaten wat ook weer de handel stimuleerde Een van de belangrijkste gevolgen van deze politieke controle was veiligheid Voordien liepen degenen die extreme rijkdom vergaarden in een feodale staat voortdurend het risico van inbeslagname door de monarchen tot en met het verlies van de gronden die ze bezaten Meer noordelijk gelegen staten behielden echter wel veel middeleeuwse wetten die de handel ernstig belemmerden zoals de wet tegen woekerrente en het verbod op handel met niet-christenen In de stadstaten van Italië werden deze wetten ingetrokken of herschreven Crisis en contractie De veertiende eeuw was voor Europa een periode van economische recessie Er kwam een einde aan de middeleeuwse warme periode en de gemiddelde temperaturen daalden zodat er vanaf de vijftiende eeuw zelfs sprake was van een kleine ijstijd Door deze verandering in het klimaat verminderde de landbouwproductie aanzienlijk wat leidde tot herhaalde hongersnoden nog verergerd door de snelle bevolkingsgroei van de voorgaande decennia De Honderdjarige Oorlog tussen Engeland en Frankrijk verstoorde in heel Noordwest-Europa de handel; in het oosten begon het Ottomaanse Rijk zich uit te breiden in de gehele regio De grootste verwoestingen richtte de Zwarte Dood aan die dichtbevolkte Noord-Italiaanse steden met terugkerende epidemieën teisterde Florence bijvoorbeeld had voor de pest een bevolking van 45000 die in de daaropvolgende 47 jaar afnam met 25 tot 50 procent Paradoxaal genoeg was het juist in deze periode van instabiliteit dat de eerste renaissancefiguren zoals Petrarca op het voorplan kwamen en de eerste tekenen van de renaissancekunst te zien waren in het realisme van Giotto Verondersteld wordt dat de rampen van de veertiende eeuw die de bevolking hadden getroffen ook een tekort aan arbeidskrachten hebben veroorzaakt waardoor het overblijvende deel van de Europese bevolking rijker en beter gevoed was en meer overschot te besteden had aan luxegoederen Daarnaast zou de ineenstorting van de Bardi- en Peruzzibanken de weg openen voor de Medici in Florence De historicus Roberto Lopez Sabatino stelt zelfs dat de economische ineenstorting een van de belangrijkste oorzaken was van de renaissance De Florentijnse suprematie in het bankwezen werd bevestigd door de opkomst van de Banco Medici die opgericht in 1397 in het midden van de vijftiende eeuw vestigingen had in Milaan Pisa Venetië en Rome buiten Italië in Genève Brugge Londen en Avignon Communicatie; de tijd In de Italiaanse steden bestond ten tijde van de renaissance duidelijk een toenemende behoefte om tijd en ruimte te meten Tijd werd georganiseerd meetbaar gemaakt Daaruit blijkt een streven naar orde en regelmaat Vanaf het eind van de veertiende eeuw verschijnen de eerste mechanische klokken Een van de oudste daarvan is de beroemde klok in Padua voltooid in 1364 In de vijftiende eeuw werden vergelijkbare klokken vervaardigd en opgehangen in Bologna in Milaan 1478 en op het San Marcoplein in Venetië 1499 Vervolgens verschenen kleinere klokken voor huiselijk gebruik Sociale structuren In oudere literatuur wordt in navolging van en dikwijls verkondigd dat de renaissance de overwinning van de burgerij inhield Deze interpretatie is onhoudbaar gebleken Wel zijn er in de Italiaanse steden van de dertiende eeuw ontwikkelingen aan te wijzen die als democratische tendensen kunnen worden aangeduid Voor de dertiende eeuw waren het de adel en de ridderschap die de dienst uitmaakten In de communes kreeg echter de popolo een stem in het stadsbestuur Popolo duidt niet het volk aan eerder de middenklassen niet-adellijke rijke en invloedrijke geslachten gildemeesters kooplieden bankiers ondernemers in de literatuur meestal entrepreneurs genoemd doktoren docenten en notarissen Boeren de armen en mannen die ongeschoold werk verrichtten behoorden niet tot de popolo Binnen de popolo domineerden in de eerste plaats de kooplieden in mindere mate de ambachtslieden Dat de invloed van deze groepen sterk toenam dankten zij aan hun economisch belang Om toe te kunnen treden tot de magistratuur of de stadsraad golden allerlei beperkende voorschriften men moest lid zijn van een gilde een bepaalde leeftijd hebben en gedurende een meestal lange periode belasting betaald hebben Courant is de opvatting dat er op termijn eerder sprake was van een versterking van de hiërarchie De rijke kooplieden en bankiers namen de stijl en gewoonten van de oude elite de adel over Het omslagpunt was in dit geval de pestepidemie halverwege de veertiende eeuw en de daarop volgende economische crisis Vanaf het moment dat de economie niet langer groeide maar kromp verminderde de sociale mobiliteit sterk De invloed van de lagere middenklassen verminderde Paleizen werden in de loop van de tijd groter en pronkzuchtiger Leden van de stedelijke elites waren bereid grof geld te betalen voor een adellijke titel of voor het recht een familiewapen te voeren Omdat in de stad Durazzo de kans op besmetting met de pest zeer groot was gaf de doge van Venetië er de voorkeur aan de stad door een niet-adellijk burger te laten besturen Vrouwen heeft een lijst samengesteld van de 600 belangrijkste schrijvers geleerden en kunstenaars degenen die het beeld van de Italiaanse renaissance hebben bepaald Hij spreekt in dit verband van de creative elite Hij constateert dat er slechts drie vrouwen tot deze intellectuele elite behoorden de dichteressen Vittoria Colonna Veronica Gambara en Tullia d'Aragona Creativiteit bij vrouwen werd kennelijk niet aangemoedigd stelt dat er voor vrouwen zelfs helemaal geen sprake was van een renaissance "althans niet tijdens de Renaissance" Er waren ook vrouwelijke humanisten tijdens de Italiaanse renaissance zoals Isotta Nogarola hoewel zij vanwege hun sekse intellectueel ondergewaardeerd bleven Geleerdheid bij een vrouw werd als tegennatuurlijk gezien en werd zelfs zoals bij Isotta Nogarola verbonden aan een promiscue levenswijze Overigens zijn er aanwijzingen dat vrouwen in de loop van de tijd meer bewegingsvrijheid kregen Uit de zestiende eeuw zijn er meer vrouwelijke schrijvers en kunstenaars bekend Vrouwelijke schilders uit die eeuw zijn Sofonisba Anguissola en Lavinia Fontana Er zijn nog enkele zestiende-eeuwse dichteressen Het gegeven dat er meer en meer in de volkstaal werd geschreven gaf vrouwen vermoedelijk meer kansen Politiek kader hoge en late middeleeuwen zestiende eeuw Politiek gezien bestond de laars van Italië uit drie delen Deze driedeling is het gevolg geweest van de langdurige strijd tussen de koningen keizers van het Duitse Rijk en de pausen Het koninkrijk Italië dat het noorden en Toscane omvatte was een deel van het Heilige Roomse Rijk Alleen de Republiek Venetië was officieel onafhankelijk van de Duitse keizers In het midden lag de Kerkelijke Staat In het zuiden lag het koninkrijk Napels Of de grote en kleine eilanden rondom ook tot Italië behoorden was onduidelijk Sicilië was nauw verbonden met het koninkrijk Aragon; Sardinië en Corsica waren een twistappel van Aragon en Genua Venetië regeerde over vele Dalmatische en Griekse eilanden Dertiende eeuw De Noord-Italiaanse stadstaten hadden voor hun onafhankelijkheid moeten vechten Twee Duitse keizers verdedigden de rechten van het keizerrijk Frederik I Barbarossa en zijn kleinzoon Frederik II 1212-1250 die ook koning van Sicilië was De strijd tussen de aanhangers van de keizers de Ghibellini en de pausgezinden de Guelfi heeft de Italiaanse politieke verhoudingen langdurig beïnvloed De paus moedigde Karel van Anjou een broer van Lodewijk de Heilige aan om Napels en Sicilië te veroveren De slag bij Benevento 1266 bezegelde de ondergang van de Hohenstaufen Het regime van de Fransen werd echter dermate gehaat dat een volksopstand hen in 1282 weer uit Sicilië verdreef Aanvankelijk waren bijna alle Italiaanse stadstaten republieken De stadsbestuurders noemden zich consul In de loop van de tijd trok bijna overal één man en zijn familie de macht naar zich toe Een dergelijke alleenheerschappij wordt signoria genoemd De eeuw van Dante en Petrarca ~1275 ~1375 In de Late Middeleeuwen vanaf ~1300 waren Latium de streek rond Rome en Zuid-Italië armer dan het noorden van Italië Rome was een stad van oude ruïnes en de Kerkelijke Staat was een onsamenhangend geheel kwetsbaar voor externe bemoeienissen zoals die van Frankrijk Het pausdom werd getart door Frankrijk dat onder druk van koning Filips de Schone 1285-1314 een paus in het Zuid-Franse Avignon installeerde Sicilië had periodes van voorspoed gekend tijdens het emiraat van Sicilië en later tijdens de twee eeuwen dat het een zelfstandig koninkrijk was De val van de Hohenstaufen maakte aan de zelfstandigheid en economische bloei een einde In economisch opzicht waren Zuid-Italië en Sicilië vooral belangrijk als leverancier van grondstoffen in de eerste plaats graan en wol en als afzetmarkt De mislukte expeditie van rooms-koning Hendrik VII van Luxemburg in 1310-1313 maakte duidelijk dat het keizerrijk in Italië min of meer irrelevant was geworden De macht van de Franse monarchie nam na het hoogtepunt onder Filips de Schone geleidelijk af; hierdoor mengde Frankrijk zich lange tijd minder in de aangelegenheden van het schiereiland Venetië Florence Siena Genua Lucca en Perugia waren in 1300 nog een republiek Het merendeel van de stadstaten was inmiddels een signoria geworden Van de dood van Petrarca tot de Vrede van Lodi 1374 1454 In de jaren volgend op de dood van Petrarca onderging het politieke landschap van Italië een aantal significante veranderingen In 1376 keerde paus Gregorius XI terug naar Rome Vanaf dit moment begonnen de pausen zich weer actiever in de Italiaanse politiek te mengen Het Westers Schisma van 1378 tot 1417 verscheurde de christenheid en ondermijnde het gezag van de Kerk Het kostte de pausen ook moeite om hun gezag tegenover de Romeinse adel te handhaven In Florence verloren de gilden een groot deel van hun politieke invloed De Ciompi van 1378 een opstand van Florentijnse textielarbeiders mislukten; het stadsbestuur kreeg een steeds oligarchischer karakter In andere Italiaanse steden voltrok zich een vergelijkbare ontwikkeling Naast interne strijd was ook oorlog tussen stadstaten een terugkerend verschijnsel Zo voerde Gian Galeazzo Visconti †1402 de eerste hertog van Milaan een agressieve op expansie gerichte politiek Onrustig was het ook in het koninkrijk Napels Koningin Johanna I werd in 1381 afgezet Hierop volgde strijd tussen het geslacht Anjou en het koningshuis van Aragon Op termijn won het geslacht van Aragon in 1442 veroverde Alfons V Napels Vooral de republiek Venetië slaagde erin haar grondgebied uit te breiden De republiek veroverde niet alleen Istrië en Friuli maar ook een groot aantal voorheen zelfstandige steden Achtereenvolgens werden Treviso 1388 Vicenza 1404 Verona en Padua 1405 Brescia 1426 en Bergamo 1428 aan het grondgebied van Venetië toegevoegd Verschillende Franse koningen streefden naar machtsuitbreiding in het noorden van Italië Zij meenden dat het hertogdom Milaan hen toekwam omdat de dochter van Gian Galeazzo Visconti getrouwd was met Lodewijk van Orléans Van 1396 tot 1409 heersten de Fransen in Genua Gaandeweg ontstonden er in de vijftiende eeuw enkele regionale machten het hertogdom Milaan de republieken Venetië en Florence en de Kerkelijke Staat In de signorie was de heerschappij nu erfelijk geworden Beroemde geslachten zijn de Visconti in Milaan het geslacht Este in Ferrara de Gonzagas in Mantua en de Della Scalas in Verona De militaire uitgaven van de Italiaanse stadstaten waren van een aanzienlijke omvang In de loop der tijd stegen deze uitgaven en ook de staatsschulden van de stadstaten In 1433 bedroeg de staatsschuld van Florence 4 miljoen florijnen In 1375 werd een leerling van Petrarca Coluccio Salutati een humanist kanselier van de republiek Florence In de jaren hierna werden een aantal belangrijke kunstenaars geboren de architect Brunelleschi in 1377 de beeldhouwers Ghiberti en Donatello in 1378 en 1386 Het is daarom gebruikelijk de vroegrenaissance in deze jaren te laten beginnnen Hoogtepunt van de renaissance 1454 1527 De rijkdom culturele uitstraling en verdeeldheid van de Italiaanse staten maakten Italië tot een aantrekkelijk doelwit voor vorsten die gebiedsuitbreiding nastreefden In de vijftiende eeuw ondernamen de Turken daartoe al enkele pogingen In 1494 trok koning Karel VIII met een Frans leger over de Alpen Zonder veel moeite marcheerde hij op tot het koninkrijk Napels om daar de troon te claimen maar na de Slag bij Fornovo in 1495 moest hij al zijn plannen voor Italië opgeven In de volgende decennia deden verschillende Europese staten niettemin pogingen delen van Italië te veroveren De rivaliteit tussen Frankrijk en het Habsburgse Heilige Roomse Rijk en het eveneens Habsburgse Spanje speelde hierin de hoofdrol De plundering van Rome Sacco di Roma in 1527 door de troepen van keizer Karel V was een triest dieptepunt Hoewel het moeilijk is één specifiek jaartal als einde van de renaissance in Italië aan te wijzen was het wel een teken aan de wand in Italië waren de hoogtijdagen van de renaissance voorbij Na de Sacco di Roma 1527 In de strijd om Italië tussen de Franse Valois en de Habsburgers kwamen de Habsburgers als de duidelijke winnaars naar voren Gedurende bijna twee eeuwen beheersten de Spanjaarden de Italiaanse politiek Vanaf ~1540 volgde de katholieke Kerk een heel ander beleid bestrijding van de protestantse ketterijen kreeg nu de hoogste prioriteit Vele boeken werden verboden; het intellectueel klimaat veranderde sterk De geest van de contrareformatie waarde rond Het belang van de voortdurende rivaliteit en strijd tussen de steden en verschillende sociale klassen van Italië nam sterk terug De culturele uitingen van de renaissance verloren goeddeels de band met de actualiteit Het intellectueel debat werd vooral in de studeerkamer voortgezet Kerk en religie Voor de middeleeuwse mens werd het hele leven van geboorte tot overlijden beheerst door het christelijk geloof Het was niet ongebruikelijk om dagelijks de mis bij te wonen Het onderscheid tussen het sacrale en het profane was vaak niet scherp Pas het Concilie van Trente 1545-1563 zou hier verandering in brengen De vertrouwdheid met het heilige uitte zich in gedrag dat latere eeuwen als respectloos zouden beoordelen Uit talloze berichten van tijdgenoten blijkt dat het niet ongewoon was om in de eeuw van Rafaël te praten tijdens de mis of om door de kerk te wandelen In kerken werd gegeten gedronken gedanst gegokt en gebedeld Kerkgebouwen werden als opslagplaats gebruikt In de steden van Italië behoorde een substantieel deel van de bevolking tot de clerus Er zijn schattingen gemaakt van het aantal geestelijken in Florence verwijst naar onderzoek van en gepubliceerd in 1978 Zij schatten de bevolking van Florence in 1427 op 38000 inwoners Hieronder waren ongeveer 300 priesters en meer dan 1100 monniken nonnen en bedelmonniken Mettertijd nam het aantal geestelijken relatief zelfs toe Het onderscheid tussen geestelijken en leken was overigens niet altijd duidelijk Er zijn berichten bekend van geestelijken die als metselaar werkten of wapens droegen Er bestond nog geen opleiding voor priesters Er was dan ook veel kritiek op de geestelijkheid In Italië klonk de kritiek zelfs feller dan in de omringende landen Wij vinden deze kritische geluiden onder andere terug in de verhalen van Boccaccio en de geschriften van Poggio Bracciolini Renaissancepausen De meeste renaissancepausen gedroegen zich als wereldlijke vorsten Herovering en later uitbreiding van de Kerkelijke Staat leek hun belangrijkste doel De pauselijke curie was hoofdzakelijk ingericht om zo veel mogelijk inkomsten te genereren Ondanks de terugkerende roep om hervormingen bleef alles bij het oude Ten tijde van de renaissance leverden het geslacht Borgia het geslacht Della Rovere en de Medici elk twee pausen De rijke pausen en kardinalen traden in toenemende mate op als patroons voor renaissancekunst en -architectuur en namen het initiatief voor de heropbouw van de architecturale bezienswaardigheden van Rome De humanisten Nicolaas V 1447-1455 en Pius II 1458-1464 slaagden erin hun rol als paus met voldoende verantwoordelijkheidsgevoel te vervullen Onder Sixtus IV 1471-1484 trad het verval in Hij gebruikte het gezag dat hij als paus genoot op grote schaal ten behoeve van het verrijken van zijn familie Della Rovere Berucht is zijn betrokkenheid bij de Pazzi-samenzwering 1478 Innocentius VIII 1484-1492 behartigde vooral de belangen van zijn eigen kinderen Zijn opvolger was de beruchte Alexander VI Rodrigo de Borja 1492-1503 Hij was een belangrijke speler in het complexe web van de internationale Europese diplomatie Zijn oorlogszuchtigheid ten behoeve van zijn zoon Cesare Borgia leverde uiteindelijk heel weinig op "Binnen het Vaticaan vormde dit rampzalige pontificaat het dieptepunt van corruptie en moreel verval" Onderwijs In de steden van Noord- en Midden-Italië kon een groot deel van de bevolking lezen en schrijven Volgens een aantekening van Bonvesin de la Riva waren er in 1288 in Milaan meer dan 70 schoolmeesters die leerlingen leerden lezen en schrijven Er zijn schattingen gedaan van het aantal geletterden in de stad Florence Volgens een schatting waren minstens 67% mogelijk zelfs meer van de volwassen mannen in de stad geletterd De uitkomst wordt bevestigd door onderzoek van het Florentijns belastingregister catasto Ieder gezinshoofd was verplicht zelf een verklaring voor het belastingregister te schrijven Ongeveer 80% van de gezinshoofden was hiertoe in staat Ook veel meisjes leerden in Florence lezen en schrijven Uit de belastingregisters blijkt verder dat ook in steden in de omgeving van Florence veel mannen zelf een verklaring konden schrijven Op het Toscaanse platteland waren daarentegen velen ongeletterd De plaatselijke notaris schreef de meeste verklaringen Het grote aantal geletterden maakte de plotselinge opbloei van de Italiaanse literatuur mogelijk Voor de dertiende eeuw schreven schrijvers met enige ambitie altijd in het Latijn Dit stond in schril contrast met de ontwikkelingen in Frankrijk en Spanje waar literatuur in de volkstaal van hoog niveau werd vervaardigd Behalve voor literaire doeleinden werd de volkstaal vanaf de dertiende eeuw ook op grote schaal gebruikt in het dagelijks leven men schreef talloze preken zakenbrieven politieke verslagen dagboeken en familiekronieken in de plaatselijke volkstaal Na de introductie van de boekdrukkunst aan het eind van de vijftiende eeuw verschenen nergens zo veel boeken in de volkstaal als in Italië Rol van Florence Florence de belangrijkste stad in Toscane wordt met recht beschouwd als de eerste stad van de renaissance Het maakte gedurende de veertiende vijftiende en zestiende eeuw een ongekende culturele bloei door Het was een naar Italiaanse maatstaven middelgrote stad; in de vijftiende eeuw had het ongeveer 60000 inwoners De stad dankte haar welvaart met name aan een bloeiende wolnijverheid de fabricage van wollen stoffen Twaalf kunstenaarsgilden reguleerden de handel en vormden de basis voor het commerciële succes van Florence Rijke leden van de gilden bekleedden belangrijke posities in het bestuur en behoorden tot de invloedrijkste burgers van de samenleving Het Palazzo Vecchio gebouwd in 1299 was het thuis van de Florentijnse gilden Het functioneerde als de zetel van de gemeentelijke overheid en het hart van de Florentijnse cultuur Hier was het dat de 5000 gildeleden die ook stemrecht bezaten bijeenkwamen om stadszaken te bespreken en beslissingen te nemen Onder hen bevonden zich behalve textielarbeiders en bankiers ook metselaars en bouwers beeldhouwers advocaten en notarissen Het waren enkele Florentijnse schrijvers die het beeld van de renaissance bepaalden In de veertiende eeuw waren dat Dante feitelijk nog typisch een middeleeuwer Petrarca en Boccaccio Machiavelli †1527 leverde een belangrijke bijdrage aan de politieke theorie Rond 1400 woedde er een oorlog tussen Florence en Milaan Hertog Gian Galeazzo Visconti regeerde niet alleen in Verona Vicenza en Padua maar breidde zijn macht ook naar het zuiden toe uit Hij veroverde Pisa Perugia Siena en Bologna Florence voelde zich met recht omsingeld Het wist de druk van Milaan te weerstaan tot de hertog in 1402 aan de pest bezweek De kanselier van Florence Leonardo Bruni verdedigde de politieke onafhankelijkheid van Florence met de pen Hij vergeleek Florence met het Athene van Perikles en met Rome voordat de keizers een eind hadden gemaakt aan de vrijheid Gedurende de vijftiende eeuw maakten de Medicieen geslacht van kooplieden en bankiers zich geleidelijk aan meester van de macht De familie dankte haar rijkdom aan Giovanni de Medici 1360-1429 Giovannis zoon Cosimo de' Medici 1389-1464 genoot de steun van de armere lagen van de bevolking Hoewel de republikeinse instellingen werden gehandhaafd beheerste hij de politiek Lorenzo il Magnifico 1449-1492 diens kleinzoon genoot vooral faam als dichter kunstkenner en mecenas Cosimo de' Medici trok Niccolò Niccoli 1364-1437 aan een enthousiast verzamelaar en kopiist van Oudgriekse manuscripten Onder zijn invloed werd Florence een centrum van het humanisme De cultuur van de stedelijke renaissance en de boeteprediking van de bedelorden botsten met elkaar De prior van een dominicanenklooster Girolamo Savonarola 1452-1498 had met zijn prediking zo'n invloed op de bevolking dat deze alle tekenen van wereldlijk leven vernietigde de heersersfamilie van de Medici moest de stad Florence verlaten In de zestiende eeuw werd Toscane een groothertogdom De Medici zouden er tot 1737 regeren Verspreiding over Italië De idealen van de renaissance verspreidden zich vanuit Florence naar zijn Toscaanse buurstaten zoals Siena en Lucca De Toscaanse cultuur werd al snel het model voor alle staten van Noord-Italië en de Toscaanse taalvariant van het Italiaans werd vooral in de geschreven literatuur dominant in de hele regio Toen Francesco Sforza in 1447 aan de macht kwam in Milaan transformeerde hij in hoog tempo deze middeleeuwse stad tot een belangrijk centrum van kunst en wetenschap Een van de geleerden die hierdoor werd aangetrokken was de architect en humanist Leone Battista Alberti die een belangrijke rol zou spelen in de theorie van de renaissancekunst Hertog Francesco Sforza liet onder meer het Ospedale Maggiore bouwen en restaureerde het Palazzo dellArengo De Sforzas waren bevriend met de Florentijnse de' Medici-familie Samen stabiliseerden zij de onderlinge betrekkingen tussen de steden met de Vrede van Lodi en andere verdragen zodat een lange periode van vrede aanbrak voor heel Italië Dit schiep een uitzonderlijk gunstig klimaat voor de bloei van de kunsten en letteren Venetië een van de rijkste Italiaanse steden als gevolg van zijn controle over de Adriatische Zee werd ook een centrum voor renaissancecultuur met name van architectuur Net als Florence was Venetië tijdens de renaissance een republiek Eigenlijk was het renaissancistische Venetië eerder een rijk dat heerste over een deel van het grondgebied van het huidige Italië en een groot deel van de Adriatische kust en vele eilanden controleerde Het stabiele politieke klimaat en de bloeiende handelseconomie hadden de periode van de Zwarte Dood en de val van handelspartner Constantinopel goed doorstaan Die gezonde economie was net als in Florence een belangrijke factor die de bloei van de kunsten bevorderde Het trok heel wat kunstenaars aan die in Venetië opdrachten van rijke patroons konden krijgen Ook kleinere steden kwamen door patronaat onder invloed van de renaissance Ferrara en Mantua onder de Gonzaga-familie en Urbino onder Federico da Montefeltro In Napels werd de renaissance ingeluid onder het beschermheerschap van Alfonso I die Napels in 1443 veroverde Kunstenaars als Francesco Laurana en Antonello da Messina en schrijvers zoals de dichter Jacopo Sannazaro en de humanistische geleerde Angelo Poliziano verleende hij de nodige hulp en aanmoediging In de periode van de onderkoningen groeide de bevolking van Napels uit van 100000 tot 300000 inwoners In Europa was alleen Parijs meer bevolkt De belangrijkste van de onderkoningen was Pedro Álvarez de Toledo Hij introduceerde zware belastingen maar verbeterde ook het uitzicht van Napels Zo liet hij de hoofdstraat die nog steeds zijn naam draagt verbreden zorgde voor verharde wegen liet oude gebouwen restaureren en nieuwe gebouwen optrekken en de stadswal versterken Rome bleef die eerste jaren wat achterop Ook al keerde in 1417 het pausdom terug de stad bleef arm en grotendeels een ruïne Onder de oorlogszuchtige paus Julius II Il Papa Terribile begon de herbouw van de Sint-Pietersbasiliek Toen het pausdom onder de controle viel van de rijke families uit het noorden zoals de Medici en de Borgia's begon de geest van de renaissancekunst en -filosofie het Vaticaan sterk te beïnvloeden Paus Sixtus IV zette het werk van Nicolaas V verder en gaf opdracht tot de bouw van de Sixtijnse Kapel Paus Sixtus V zette dan weer aan tot een grote Romeinse stadsuitbreiding Kunstenaars en architecten bleven gewoonlijk niet in de stad waar ze geboren waren Al naargelang de opdrachten die ze kregen verbleven ze soms jarenlang in een andere stad Michelangelo bijvoorbeeld een uit Caprese afkomstige Toscaan werkte meerdere jaren in Rome Rafaël Santi werd geboren in Urbino ging naar Florence om zich te inspireren op de stijl van Michelangelo en Leonardo da Vinci en trok enkele jaren later naar Rome om daar te gaan werken Cultuur; de kunsten De woorden Italiaanse renaissance worden veelal primair in verband gebracht met de kunstwerken uit deze stijlperiode de frescos schilderijen beelden gebouwen enz Daarbij wordt over het hoofd gezien dat tijdgenoten zich destijds eerder beroemden op het herontdekken van teksten uit de Oudheid en wat dat teweeg had gebracht in de ogen van de humanisten niets minder dan de heropleving van de beschaving Humanisten hulden zich in navolging van de Romeinen graag in togas en bezaten een hogere maatschappelijke positie dan een beeldend kunstenaar Het kunnen schrijven van een toespraak in de stijl van Cicero of een ode zoals Horatius werd hoger gewaardeerd dan het vervaardigen van een schilderij of beeld Een bijkomend gevolg van de intensieve bestudering van de oude manuscripten was het ontstaan van wat moderne onderzoeksmethoden genoemd kunnen worden Hier werd de eerste aanzet gegeven tot de latere moderne studie van geschiedenis en taalkunde De passie voor oude geschriften en de kritische studie ervan leidden tot een vernieuwing in de letteren Nader onderzoek van de groep die de creative elite noemde wijst uit dat de groep schrijvers geleerden en kunstenaars sociaal gezien in twee groepen kan worden onderverdeeld Enerzijds waren er de schrijvers humanisten en geleerden Velen van hen waren van adel; ook hadden de meesten onderwijs gevolgd aan een universiteit De schilders en beeldhouwers waren doorgaans van minder bevoorrechte komaf De meesten wisten weinig van theologie en de klassieken en werden daarom dikwijls als onwetend weggezet Zij hadden hun bekwaamheid in de praktijk geleerd als leerling in de werkplaats van een gevestigd kunstenaar Omdat veel kunstenaars een soort winkel hielden werden zij soms vergeleken met schoenmakers en kruideniers Patronage Het is een mythe dat de kunstenaars van de renaissance in alle vrijheid hun eigen ideeën en creativiteit konden ontplooien Het waren in hoge mate de opdrachtgevers van wie het initiatief uitging bij de totstandkoming van alle architectuur het beeldhouwwerk en de schilderijen Het is ook onjuist om met hedendaagse opvattingen over kunst terug te kijken op de relatie kunstenaar-patroon in deze periode In de vijftiende eeuw was het immers de opdrachtgever die beschouwd werd als de werkelijke schepper van het werk Het was ook de opdrachtgever die controle uitoefende op het uiteindelijk resultaat van de opdracht Niet alle kunst werd in opdracht vervaardigd Er begon zich voorzichtig een markt voor kunst te ontwikkelen Kunstenaars vervaardigden kunstwerken en probeerden deze vervolgens te gelde te maken onderscheidt tijdens de periode van de Italiaanse renaissance verschillende groepen van patroons de kapitaalkrachtige handelaars van steden als Florence en Venetië de politiek machtige heersers van de verschillende stadstaten met name die van Milaan Napels Urbino Ferrara en Mantua en het pauselijke hof in Rome Behalve de genoemden valt er natuurlijk ook te denken aan minder rijke handelaars aan allerlei bankiers en aan heersers van minder machtige staten zoals Siena en Genua die ook optraden als opdrachtgevers voor kunstenaars architecten en ambachtslui die zij voor de decoraties van hun huizen aantrokken De belangrijkste opdrachtgever was de Kerk Dat verklaart meteen waarom het leeuwendeel van de schilderijen een religieus onderwerp behandelde Overigens bestond er ook onder leken veel vraag naar religieuze kunst Een deel daarvan werd in kerken en kapellen opgehangen een ander deel in woonhuizen Soms bestelden leden van de clerus niet-religieuze kunst Heersers als mecenassen Ten tijde van de renaissance onderhielden degenen die kunst vervaardigden veelal opvallend nauwe banden met het milieu van de machthebbers Kunst werd grootschalig ingezet om de macht te legitimeren Omgekeerd werd van een vorst verwacht dat hij regelmatig opdrachten verstrekte en substantieel meebetaalde aan allerlei openbare rituelen zoals optochten en bijeenkomsten Veel belangrijke kunstverzamelingen zijn dan ook gevormd door machtige en vermogende mecenassen Allen behoorden zij tot de aristocratie van de macht prinsen hertogen koningen paus en van de economie grote kooplieden die hun geld investeerden in de productie van kunst De vorstenhoven waren de centra waar de renaissancecultuur bij uitstek tot bloei kwam Enkele voorbeelden daarvan De Medici Lorenzo de' Medici 1449–1492 ondersteunde de artistieke creaties van Verrocchio en Botticelli Het huis Montefeltro stimuleerde via bestellingen kunstscheppingen op gebieden zo divers als bibliofilie wandtapijten en schilderijen Ludovico Sforza 1452-1508 hertog van Milaan verleende opdrachten aan Leonardo da Vinci en Bramante Rol van de pausen De patronage van kunst en architectuur was voor de pausen een middel om het prestige van de Kerkelijke Staat te verhogen alsook een gevolg van de persoonlijke voorkeuren van individuele pausen De pausen namen hun rol als beschermheer van kunst en architectuur pas duidelijk in de vijftiende eeuw op Omdat de pausen na 1309 in Avignon verbleven of verdeeld waren bleef Rome architecturaal onderontwikkeld in vergelijking met andere grote steden Paus Nicolaas V richtte de beroemde Vaticaanse Bibliotheek op Paus Sixtus IV nam ingrijpende maatregelen die een significant verfraaiend effect hadden op het stadsbeeld van Rome Hij startte een groots opgevat project voor de herontwerp en de wederopbouw van Rome de verbreding van de straten en het slopen van de vervallen ruïnes Hij sponsorde ook de werken aan de Sixtijnse Kapel en deed een beroep op heel wat kunstenaars uit andere Italiaanse stadstaten Paus Julius II trad op als mecenas van kunsten Zijn opvolger Leo X staat bekend om zijn beschermheerschap van Rafaël wiens schilderijen een grote rol toebedeeld kregen in de herinrichting van het Vaticaan Filosofie en letterkunde; humanisme In de veertiende en vijftiende eeuw vormden de humanisten een nieuwe groep van seculiere geleerden Middeleeuwse geleerden uit de scholastiek behoorden doorgaans tot de geestelijkheid Door de groei van de geletterdheid in steden als Florence kregen nu ook kinderen van rijke kooplieden de kans om te studeren In de middeleeuwen werden hoofdzakelijk de Bijbel en de kerkvaders bestudeerd exegese Daarnaast werden ook de werken van heidense auteurs als Cicero Vergilius Ovidius Caesar Livius Tacitus en Seneca gelezen en gekopieerd Veel manuscripten sluimerden echter in bibliotheken; men wist vaak niet waar bepaalde werken bewaard werden Daardoor leek het alsof meer dan de helft van het corpus was verdwenen Een aantal Griekse teksten was in het westen alleen bekend in vaak slechte vertalingen in het Latijn De beweging die achteraf humanisme is gaan heten ontstond in de dertiende eeuw Lovato dei Lovati en Geri d'Arezzo bepleitten destijds meer tijd en aandacht voor de klassieke auteurs in het onderwijs Dit pleidooi werd op termijn populair onder docenten notarissen en andere leden van de elite De vroege humanisten waren vol lof over de klassieke teksten van onder anderen Cicero Vergilius en Seneca Deze teksten hadden vaak een praktische bedoeling en waren opgesteld als dialogen redevoeringen en verhandelingen Bij de studie van deze teksten hadden de humanisten veel oog voor vorm en stijl en zij onderwierpen de Griekse en Latijnse manuscripten aan een grondige analyse Hiermee legden zij de basis voor een kritische filologie die de literaire en stilistische kenmerken van de teksten tot in detail beschreef Het grote voorbeeld van de humanisten was de redenaar Cicero Zij bewonderden zowel zijn welsprekendheid als zijn actieve politieke betrokkenheid en oog voor het publiek belang Petrarca Francesco Petrarca 1304-1374 kan beschouwd worden als de leider van de humanisten Hij was de zoon van een uit Florence verbannen koopman Een deel van zijn leven bracht hij door in de buurt van het pauselijk hof te Avignon Hij studeerde rechten en ontving de lagere wijdingen Hij reisde veel Zijn rusteloze tweeslachtige natuur blijkt uit zijn talloze brieven en geschriften Hij bewonderde zowel Cicero als Augustinus zeer Door zelfs twee brieven aan Cicero te schrijven deed hij een klassiek genre herleven Het was voor Petrarca een vaststaand gegeven dat welsprekendheid en virtù deugd met elkaar samenhangen Die gedachte is het uitgangspunt van de humanistische beweging Petrarca wees ook de weg wat betreft het verzamelen en redigeren van klassieke teksten Beroemd is zijn vondst in 1345 van een afschrift van de brieven van Cicero aan diens vriend Atticus Humanisme na Petrarca Een van de eerste humanisten naast Petrarca en Angelo Polziano was de Florentijn Leonardo Bruni Van hem verscheen Geschiedenis van het Florentijnse volk Historiae Florentini populi libri XII dat kan worden beschouwd als het eerste moderne geschiedenisboek Zo was hij de eerste historicus die een driedeling van de geschiedenis maakte in de grote periodes oudheid middeleeuwen en nieuwe tijd Als secretaris van de pauselijke kanselarij en later als kanselier van Florence had hij ook veel invloed op de politiek Andere sleutelfiguren uit de humanistische filologie zijn Lorenzo Valla 1407-1457 en Marsilio Ficino 1433-1499 Tijdens de renaissance in Italië kreeg de intellectuele elite meer oog voor de mens en de mogelijkheden van zijn intellect Het werk van de letterkundigen en filologen kreeg later de naam humanisme De umanista legden in opvoeding en onderwijs de nadruk op de studie van de klassieke teksten De term is afgeleid van studia humanitatis een vijftiende-eeuws leerprogramma dat samengesteld was uit grammatica poëzie retorica geschiedenis en ethiek en dat gericht was op de verheffing van de intellectuele en zedelijke kwaliteiten van het individu Dit ideaal werd ook de menselijke virtù genoemd Om dit te bereiken was een hervorming van de cultuur nodig Vandaar dat het renaissancehumanisme als motor van de renaissance kan worden beschouwd de onwetende en passieve middeleeuwer moest plaatsmaken voor de actieve renaissancemens die ernaar streefde het volledige potentieel van het individu te benutten Er wordt soms gesuggereerd dat het christelijk geloof door de toegenomen aandacht voor de klassieken aan belang inboette Uit de geschriften van de invloedrijke Petrarca blijkt dat geenszins Petrarca was ervan overtuigd dat het lezen en bestuderen van klassieke auteurs tot een deugdzamer en ook christelijker levenswandel zou leiden meende dat het doel van de humanisten was "te weten wat de antieken wisten te schrijven zoals de antieken schreven en om te denken en zelfs te voelen zoals de antieken dachten en voelden" Reproductie van de Oudheid was in deze visie het belangrijkste doel van de humanisten De reproductie werd vormgegeven door het opsporen van handschriften tekstkritiek en imitatie De visie van is enigszins naïef en doet ook de humanisten tekort Reproductie was niet het voornaamste doel Het historische feitenmateriaal en de literaire vaardigheden van de Klassieke Oudheid waren een machtig wapen dat de humanisten hanteerden om de politieke realiteit waarin zijzelf leefden te duiden en te rechtvaardigen Zij zetten zich af tegen de hoofse cultuur van de ridders en de scholastieke traditie van de universiteiten Van de grote verschillen op politiek religieus en sociaal terrein tussen de Oudheid en het heden waren zij zich terdege bewust "Met dit vermogen om zowel zinrijke verbanden als geprononceerde verschillen te ontwaren in combinatie met de zucht om het cultuurideaal van de Oudheid naar de kroon te steken onderscheidt het Italiaanse renaissance-humanisme zich van eerdere pogingen klassieke idealen te doen herleven" In de vijftiende eeuw vluchtten Griekse geleerden na de verovering van Byzantium 1453 door de Ottomanen naar Italië Hun taalkundig werk zou tijdens de renaissance een stimulans betekenen voor linguïstische studies aan de pas opgerichte academies van Florence en Venetië Deze Byzantijnen namen op hun vlucht voor de Turken soms kostbare manuscripten mee en natuurlijk ook hun kennis van het OudGrieks Aldus leverden zij een cruciale bijdrage aan de renaissance In Italië en daarbuiten doorzochten humanistische geleerden kloosterbibliotheken voor oude handschriften en herontdekten zo Tacitus en andere Latijnse auteurs Met Vitruvius kwamen de architectonische principes van de Oudheid opnieuw aan het licht Renaissancekunstenaars werden aangemoedigd om de grote werken van de antieken te overtreffen in de geest van de schilder Apelles Aristoteles bleef de meest invloedrijke Griekse filosoof hoewel zijn denken in toenemende mate moest concurreren met dat van Plato Marsilio Ficino 1433-1499 vertaalde het werk van Plato en schreef daar commentaren bij die sterk bijdroegen aan de verspreiding van Plato's leer Veel denkers van de renaissance waren dan ook aanhangers van het neoplatonisme dat behalve door Ficino ook door het werk van Georgios Gemistos Plethon en Giovanni Pico della Mirandola bekend raakte in intellectuele kringen rond Florence Een filosofisch bastion in het denken van Aristoteles bleef de universiteit van Padua Daar bestudeerde Pietro Pomponazzi 1462–1524 de teksten van Aristoteles zonder bemiddeling van het thomisme en Averroes In het algemeen kan gezegd worden dat het theocentrisme van de middeleeuwen plaatsmaakte voor een antropocentrische wereldbeschouwing Literatuur in de volkstaal Met het werk van Dante Alighieri 1265-1321 in het bijzonder de Divina commedia bereikte de literatuur van de middeleeuwen haar hoogtepunt Tegelijkertijd zijn er elementen in zijn werk die vooruitwijzen naar latere ontwikkelingen Francesco Petrarca en Boccaccio schreven evenals Dante een deel van hun werk in de volkstaal Zij stimuleerden door het vertalen navolgen en zo mogelijk overtreffen van klassieke auteurs translatio imitatio en aemulatio de interesse in de klassieke erfenis De invloed van Petrarca op het latere humanisme is groot Boccaccio is vooral bekend als de auteur van de Decamerone die haast onmiddellijk in heel Europa succes genoot Na de dood van Petrarca in 1374 werd er in het Italiaans gedurende 100 jaar vrijwel geen poëzie van betekenis geschreven Beroemde vijftiende-eeuwse dichters die in de volkstaal schreven zijn Luigi Pulci Morgante Matteo Maria Boiardo met het gedicht Orlando innamorato en Ludovico Ariosto Orlando furioso Vijftiende-eeuwse schrijvers zoals de dichter Angelo Poliziano en de neoplatoonse filosoof Marsilio Ficino maakten uitgebreide vertalingen uit zowel het Latijn als het Grieks In de vroege zestiende eeuw schreef Niccolò Machiavelli Il principe De vorst en Castiglione Il libro del cortegiano Het boek van de hoveling die beide poogden het politieke intellectuele en zedelijke klimaat van hun tijd te beïnvloeden Een sleutelbegrip in Machiavellis postuum uitgegeven Il Principe is virtù dat eerder als doortastendheid dan als deugd begrepen moet worden Een heerser met virtù kon immers in het belang van de staat zijn woord breken liegen en zelfs moorden begaan Ondanks het feit dat het nu beschouwd wordt als een van de eerste werken over politieke filosofie kregen Machiavellis theorieën niet veel gehoor bij zijn tijdgenoten Zijn toneelstukken daarentegen waaronder zijn meesterwerk La mandragola De alruin uit ca 1518 zouden aan de basis liggen van een heel nieuwe theaterstijl Door de aandacht die werd gegeven aan lokale sociale problemen luidde zijn theaterwerk voor Europa de overgang in van de 15e-eeuwse op Latijnse komedies van Plautus en Terentius geïnspireerde werken naar het Engels renaissancetheater met William Shakespeare als bekendste vertegenwoordiger Van groot belang in deze hele ontwikkeling is het werk van de drukker Aldus Manutius die met zijn opgerichte Aldine drukkerij in Venetië de productie van het kleine relatief goedkope draagbare boek heeft gestimuleerd Hij was ook de eerste die boeken uitgaf in het Oudgrieks Beeldende kunsten De manier waarop mensen in de vijftiende en zestiende eeuw tegen kunstobjecten aankeken wijkt fundamenteel af van de huidige manier van bekijken en interpreteren Het begrip kunstwerk bestond niet Volgens is het juister om voor ~1500 te spreken van afbeeldingen images Tijdgenoten waren zeer doordrongen van het feit dat bijvoorbeeld schilderijen vergankelijk zijn Religieuze afbeeldingen waren heilig Men veronderstelde dat sommige afbeeldingen van de maagd Maria en van christelijke heiligen wonderen konden verrichten Afbeeldingen van Sint-Sebastiaan waren zeer populair omdat men verwachtte dat deze heilige bescherming bood tegen de pest Aan muziek werden vergelijkbare therapeutische krachten toegeschreven In Florence droeg men een beeld van de Heilige Maagd uit de kerk van Impruneta in een processie door de stad om een einde te maken aan perioden van droogte of excessieve regenval Ook van sommige afbeeldingen met een niet-christelijk thema verwachtte men vermoedelijk magische invloed Een voorbeeld hiervan zijn de frescos in het Palazzo Schifanoia te Ferrara Deze frescos behandelen astrologische thema's Zo is het goed mogelijk dat de Primavera van Botticelli tot doel had de gunstige invloed van de planeet Venus op te roepen Onderscheid met middeleeuwse kunst In de middeleeuwen werd kunst als een ambacht beschouwd een ars mechanica die niet omwille van zichzelf werd beoefend maar met het doel iets te verfraaien of uit te beelden Het praktische doel overheerste hierbij Kerkgebouwen hadden in dat opzicht ook een soort functie namelijk de mens dichter tot God te brengen en hem te sterken in wat hij geloofde en waarschijnlijk ook ontzag in te boezemen Dit werd vooral duidelijk in de gotische bouwstijl die gekenmerkt wordt door indrukwekkende naar de hemel gerichte constructies De bouwer en kunstenaar werd hierbij als een handwerksman gezien niet als intellectueel Dit veranderde in de renaissance Wat in de middeleeuwen al als artes liberales vrije kunsten bekend was werd stilaan steeds belangrijker en begon deel uit te maken van een meer intellectuele visie op de beeldende kunsten Kunst had nu een veel individueler doel en werd een intellectueel procedé waarbij zij voor de eerste keer in de kunstgeschiedenis werd geassocieerd met de theorie van het schone Die relatie tussen intellect en kunst vonden de humanisten ook terug in de geschriften van Plato en Aristoteles Deze Griekse denkers zouden een grote impact hebben op de kunsttheorie van de renaissance Uiteindelijk zou Aristoteles een grotere invloed uitoefenen en werd het verwezenlijken van schoonheid vooral door toepassing van een aantal vaste regels bepaald en niet platonisch geïnterpreteerd als een nabootsing van een ideaal dat eigenlijk niet te verwezenlijken was Wat de renaissancekunst van middeleeuwse kunst onderscheidde was dus onder meer het volgende naast religieuze kunst ontstond vraag naar kunstwerken met een seculier thema doordat niet alleen de Kerk maar ook rijke kooplieden en podesta's opdracht gaven tot het maken van schilderijen en sculpturen de visie op de kunstenaar als uomo di ingegno genie vooral vanaf de hoogrenaissance waardoor het onderscheid tussen kunstenaar en intellectueel werd verkleind het streven naar een groter realisme; in de schilderkunst werd dit bereikt door de doorgedreven toepassing van perspectief' met als pioniers Brunelleschi en Masaccio De driedimensionale afbeelding op een plat vlak verhoogde het realisme aanzienlijk toepassing van het verkort een effect waarbij de schilder door kortere lijnen de illusie van diepte creëert bijvoorbeeld door een arm korter te tekenen die naar de toeschouwer gericht is sfumato van het Latijn fumare rook roken de term werd aangebracht door Leonardo da Vinci en verwijst naar een schildertechniek waarbij scherpe contouren worden verzacht door subtiel mengen van kleuren in de overgangen Een andere techniek die werd toegepast om meer diepte aan de kleur te geven was glaceren het schilderen van verschillende transparante kleuren over elkaar heen Vaak werd een schilderij zes maanden of langer weggezet in het atelier voor een volgende laag werd opgebracht chiaroscuro van het Italiaans chiaro licht en scuro donker een techniek waarbij hoogbelichte en donkere partijen naast elkaar worden gezet Het daardoor ontstane contrast geeft een illusie van diepte en driedimensionaliteit Sfumato is het tegengestelde van chiaroscuro Overigens behandelde nog altijd het grootste deel van de kunstwerken uit de renaissance een religieus thema Van een lijst van 2229 schilderijen vervaardigd tussen 1420 en 1540 behandelen 237 schilderijen ~13% een niet-religieus thema Twee derde hiervan zijn portretten Op ongeveer de helft van de religieuze schilderijen staat de maagd Maria afgebeeld Christus staat op ongeveer een kwart van de religieuze schilderijen afgebeeld de diverse heiligen ook op ongeveer een kwart Er zijn maar heel weinig schilderijen vervaardigd die geïnspireerd zijn door het Oude Testament Uit de lijst van schilderijen blijkt dat in de loop van de tijd de vraag naar niet-religieuze kunst toenam De kunsttheorie van Alberti Degene die de kunsttheorie een theoretische basis gaf was Leon Battista Alberti Hij schreef drie traktaten over kunst De pictura over de schilderkunst 1435 De statua over de beeldhouwkunst ca 1464 De re aedificatoria over de architectuur ca 1452 Deze traktaten zetten de toon voor een meer empirische aristotelische benadering van de beeldende kunsten Alberti's opvatting van kunst zou heel invloedrijk blijken en zijn ideeën over disegno imitatio en harmonie als herschepping van de natuur vonden bij kunstenaars en humanisten snel ingang Iemand die met zijn opvattingen tegen Alberti's nadruk op de juiste proportie en toepassing van regels inging was de filosoof Marsilio Ficino Hij benadrukte eerder het metafysische en het onzichtbare iets dat niet in de materiële wereld kon worden gevonden door nabootsing van de natuur Bij hem ging het eigenlijk meer om de inspiratie de intuïtie en het creatieve idee dan om de kunde van de maker Hij volgde hierin dus meer Plato dan Aristoteles Door welke kunstenaars deze beide opvattingen dan wel werden nagevolgd is natuurlijk niet zo eenduidig vast te stellen Zo schrijft Rafaël in een brief aan zijn vriend Baldassare Castiglione dat hij om een mooie vrouw te kunnen schilderen allerlei mooie onderdelen van vrouwen moet kunnen tekenen Maar in diezelfde brief zegt hij dan weer dat hij als die onderdelen niet beschikbaar zijn een beroep doet op een certa idea en dat klinkt dan weer erg platonisch Michelangelo kan dan weer gelden als voorbeeld van een kunstenaar die zijn onderwerp meer vanuit een metafysisch perspectief benadert Van hem is de uitspraak bekend dat hij met het onbewerkt blok marmer voor zich het beeld er al in ziet zitten en het er gewoon moet uithalen Hij zag het kunstenaarschap eerder als een individueel talent niet als de toepassing van vaststaande regels Een kunstenaar moest beschikken over het kunstenaarsoog giudizio dell' occhio ;Invloed van Albertis Della pintura' De invloed van Albertis Della pintura' Latijn De pictura was aanzienlijk Centraal in dit werk staan een aantal begrippen die ieder renaissancekunstenaar geacht werd te kennen Twee van de belangrijkste waren historia geschiedenis of vertelling de voorstelling moest een verheffend verhaal vertellen Dit werd bereikt door de personages in handeling te tonen door hun expressie in gelaat en gebaren Compositio De handeling moest zich binnen een perspectivische ruimte afspelen Door houdingen en gebaren werd de compositie samengesteld Voor de interpretatie van die houdingen moest de toeschouwer kennis hebben van het werk van klassieke auteurs zoals Cicero en Quintilianus Het doel van de historia was een heldere geordende voorstelling die de toeschouwer kon ontroeren instrueren en verbazen Italiaanse schilderscholen Architectuur De aanwezigheid van een groot aantal Romeinse ruïnes inspireerde de Italiaanse architecten zonder dat ze deze klassieke voorbeelden echt kopieerden Waarschijnlijk lag dat voor een deel aan het feit dat deze constructies onvoldoende bewaard waren gebleven Renaissancekunstenaars maakten schetsen van de vervallen gebouwen en gebruikten elementen van wat ze aantroffen in hun eigen werk Zo waren de koepels van Brunelleschi en later die van Michelangelo duidelijk geïnspireerd op de koepel van het Pantheon een van de beter bewaarde bouwwerken uit het klassieke verleden En Andrea del Palladio 1518-1580 zou met zijn realisaties van villa's en kerken tot ver buiten Italië invloed uitoefenen op de architectuur In Florence werd de renaissancestijl door Leone Battista Alberti geïntroduceerd met een revolutionair maar onvolledig monument in Rimini Alberti was met zijn De re aedificatoria X Tien boeken over de bouwkunst de eerste die een theoretische behandeling gaf van de architectuur in de oudheid Enkele van de oudste gebouwen met renaissancekenmerken zijn Brunelleschis kerk van San Lorenzo en de Pazzi Kapel Uit het interieur van de Spirito Santo spreekt een nieuw gevoel van licht helderheid en ruimte dat typisch is voor de vroege Italiaanse renaissance De architectuur moest de filosofie van het humanisme en de helderheid van geest weerspiegelen in tegenstelling tot de duisternis' en spiritualiteit van de middeleeuwen De opleving van de klassieke oudheid wordt ook geïllustreerd door het Palazzo Rucellai De zuilen hier volgen het klassieke schema met Dorische kapitelen op de begane grond Ionische kapitelen op de tweede verdieping en Korinthische kapitelen op de bovenste verdieping In Mantua was het Leone Battista Alberti die de nieuwe antieke stijl introduceerde hoewel zijn hoofdwerk de Sant'Andrea pas werd begonnen na zijn dood De hoogrenaissance zoals de stijl nu wordt genoemd werd in Rome ingevoerd met Donato Bramante's Tempietto op de binnenplaats van de San Pietro-kerk in Montorio 1502 en zijn originele centraal opgevatte Sint-Pietersbasiliek 1506 Deze opmerkelijke architecturale opdracht zou heel wat renaissancekunstenaars beïnvloeden onder wie Michelangelo en Giacomo della Porta Het begin van de Late renaissance-architectuur Maniërisme in 1550 werd gekenmerkt door de ontwikkeling van een nieuwe zuil door Andrea Palladio Kolossale zuilen van meer dan twee verdiepingen hoog of meer versierden de gevels Muziek Muziek was een onlosmakelijk onderdeel van het leven van alledag; sociale activiteiten zonder muziek zingen dansen waren een zeldzaamheid In de veertiende eeuw ontwikkelde de muziek in Italië een eigen geluid dat sterk afweek van de ars nova in Frankrijk Musicologen leggen een verband met de sociale ontwikkelingen In Frankrijk groeiden de macht van de monarchie en de politieke stabiliteit sterk in een groot deel van Italië heerste anarchie Bovendien bestond er in Italië nauwelijks een traditie van polyfone muziek zoals in Frankrijk Aan de hoven van Italië werd de traditie van de troubadours voortgezet De muziek van het trecento is opvallend eenvoudig en doorzichtig; de expressiviteit ligt in de meanderende melodieën Improvisatie speelde ongetwijfeld een grote rol Hoewel musicologen doorgaans de muziek van het trecento veertiende eeuw samen met die van de Late Middeleeuwen behandelen kunnen de volgende kenmerken in verband gebracht worden met de vroege renaissance een toename van seculiere stijlen en vormen; een snelle ontwikkeling van nieuwe technieken met als voornaamste vormen het trecento-madrigaal de caccia en de ballata besteedde in zijn studies vrijwel geen aandacht aan muziek Het zou ook buitengewoon moeilijk zijn om de muziek van de vijftiende eeuw in verband te brengen met een wedergeboorte van de Klassieke Oudheid Van een herontdekking van muziek uit de Oudheid was nauwelijks sprake De muziektheorie van de oude Grieken was in grote lijnen bekend dankzij het werk van Boëthius †524 Zijn idee van de harmonie der sferen musica mundana was zowel tijdens de middeleeuwen als tijdens de Renaissance populair in geleerde kringen en leeft nog voort in de astrologie Pas in de loop van de zestiende eeuw leidden de ideeën van de oude Grieken tot experimenten Een goed voorbeeld daarvan zijn de experimenten met chromatiek van de theoreticus Vicentino Zijn belangrijkste werk verscheen in 1555 Vanaf het begin van de vijftiende eeuw tot het midden van de zestiende eeuw lag het centrum van muzikale innovatie in de Lage Landen Italië heeft in deze periode weinig belangrijke componisten voortgebracht Wel was er veel vraag naar muziek Venetië en Rome na 1420 waren de belangrijkste centra Om aan de toenemende vraag te voldoen trok een vloed van getalenteerde componisten en musici uit de Nederlanden naar Italië Velen van hen zongen in ofwel het pauselijk koor in Rome of in de koren van de talrijke kapellen die de vorsten en kardinalen in Rome Venetië Florence Milaan Ferrara en elders hadden opgericht Zij brachten hun polyfone stijl mee en beïnvloedden daarmee de muziek in Italië in hoge mate Zo schreef Dufay ter gelegenheid van de inwijding van de dom van Florence in 1436 het motet "Nuper rosarum flores" De belangrijkste van de Nederlandse componisten in Italië was Josquin des Prez Hij was werkzaam in Milaan Rome en Ferrara In 1501 begon de drukker Petrucci in Venetië muziek uit te geven Hij begon met chansons missen en motetten de belangrijkste genres Enkele jaren gaf hij ook verzamelingen frottole uit Frottole meerstemmige liederen voor solozangers met een meestal amoureus karakter waren populair aan de Italiaanse hoven De overheersende vormen van kerkmuziek in de zestiende eeuw waren de mis en het motet Veruit de beroemdste componist van zestiende-eeuwse kerkmuziek in Italië was Palestrina Hij was het meest prominente lid van de Romeinse school waarvan de soepele emotioneel beheerste polyfonie voor de zestiende eeuw bepalend zou worden Andere Italiaanse componisten uit de late zestiende eeuw richtten zich op de belangrijkste seculiere vorm van het tijdperk het madrigaal Gedurende bijna honderd jaar werden deze wereldlijke liederen voor meerdere zangers verspreid over Europa Componisten van madrigalen zijn onder anderen Jacques Arcadelt Cypriano de Rore Luca Marenzio Philippe de Monte Carlo Gesualdo en Claudio Monteverdi Italië was ook een centrum van vernieuwing in de instrumentale muziek In de vroege 16e eeuw werd improvisatie op het klavier sterk gewaardeerd en er waren ook tal van componisten die virtuoze klaviermuziek schreven Ook werden veel bekende instrumenten uitgevonden en geperfectioneerd in de late renaissance zoals de viool waarvan de vroegste vormen in gebruik kwamen in de jaren 1550 Tegen de late zestiende eeuw was Italië het muzikale centrum van Europa Bijna alle vernieuwingen die de overgang naar de barok inluidden ontstonden ​​in het noorden van Italië in de laatste decennia van de eeuw In Venetië waren er de meerkorige werken van de Venetiaanse School Een belangrijk muziektheoreticus was Zarlino 1517-1590 Wetenschap; wereldbeeld Hoezeer ze klassieke geleerden als Plato Galenus en Archimedes ook bewonderden het hield intellectuelen uit de renaissance niet tegen om zelf de natuur te onderzoeken en hun eigen conclusies te trekken In de geografie werden autoriteiten als Ptolemaeus en Strabo herontdekt maar bijvoorbeeld de Florentijnse wetenschapper Paolo Toscanelli 1397-1482 aarzelde niet om eigen inzichten boven de klassieke leermeesters te stellen Toscanellis ideeën over een smalle Atlantische Oceaan stimuleerden de Genuees Christoffel Columbus om in 1492 een westwaartse route naar Azië te zoeken Amerigo Vespucci ook een Florentijn toonde aan dat Columbus een Nieuwe Wereld had ontdekt waar de ouden geen weet van hadden De grote verdienste van ingenieurs zoals Leonardo da Vinci die praktische oplossingen zochten voor praktische problemen was het vertrouwen dat ze stelden in het experiment Zo vergrootte da Vinci zijn kennis over anatomie door zelf te observeren en als beeldhouwer verkreeg hij kennis over het gieten van metalen Zijn studie van de baan van een projectiel hielp hem dan weer bij het ontwerpen van katapulten voor het leger Dit was revolutionair want in de middeleeuwen werd gewoon herhaald wat de autoriteiten uit het klassiek verleden hadden gezegd Volgens sommige onderzoekers zou Leonardo da Vinci zelfs de vader van de moderne wetenschap kunnen worden genoemd omwille van de experimenten die hij uitvoerde en de duidelijk wetenschappelijke methode' die hij hanteerde De wetenschap zou in deze periode echter vooral in Noord-Europa nieuw leven worden ingeblazen met figuren als Nicolaas Copernicus Francis Bacon en nog later René Descartes De Italiaanse wiskundigen Scipione del Ferro Girolamo Cardano Niccolò Tartaglia en Lodovico Ferrari bedachten een oplossing voor de derdegraadsvergelijking en de vierdegraadsvergelijking Als uitvloeisel daarvan bedacht Rafael Bombelli de complexe getallen Uiteindelijk culmineerde de Italiaanse renaissance in het werk van Galileo Galilei die in de eerste decennia van de 17e eeuw met een reeks van baanbrekende astronomische en natuurkundige werken een van de grondleggers van de wetenschappelijke methode werd Ook in kringen van geleerden was het wereldbeeld van Ptolemaeus algemeen geaccepteerd de aarde was het middelpunt van het universum Rond de aarde bevonden zich de zeven hemelse sferen elk met een eigen planeet Van die sferen bevond die van de maan zich het dichtst bij de aarde Aan de verschillende planeten werden invloeden toegeschreven Dit antiek-middeleeuwse wereldbeeld is zeer fraai beschreven in de Divina commedia Hoewel de renaissance geen tijd was van baanbrekende vernieuwingen op gebied van de natuurwetenschappen kan gesteld worden dat de studie van wiskunde en geneeskunde in deze periode de aanzet was tot een ware wetenschappelijke revolutie in de 16e en 17e eeuw De grootste intellectuele aandacht ging tijdens de Italiaanse renaissance echter naar het bestuderen van de klassieke teksten Zo legden filologen de fundering voor de filosofie van het humanisme Kunsthistorische indeling Trecento "de jaren 1300" de 14e eeuw betekent in de kunstgeschiedenis het begin van de renaissance met Giotto en Siënese schilders als Duccio Simone Martini Lippo Memmi Ambrogio Lorenzetti en beeldhouwers als Giovanni Pisano Arnolfo di Cambio Tino di Camaino en Bonino da Campione Grote literaire figuren waren Dante Petrarca en Boccaccio Het trecento was ook voor muziek een bloeitijd met componisten als Francesco Landini Gherardello da Firenze en Andrea da Firenze Vroegrenaissance of quattrocento tussen ca 1420 en ca 1500 met voornamelijk 15e-eeuwse Florentijnse kunstenaars Fra Angelico Sandro Botticelli Donatello Masaccio die een meer naturalistische schilderstijl introduceerden hoewel hun werken thematisch en stilistisch bijvoorbeeld de streng geometrische opbouw en de rijke texturen toch nog middeleeuwse trekken vertoonden Hoogrenaissance- het cinquecento tussen 1500 en ca 1530 met kunstenaars als Michelangelo en Leonardo da Vinci Ook deze kunstenaars bleven trouw aan het naturalisme van hun voorgangers maar de manier waarop zij hun figuren uitbeeldden verschilde aanzienlijk Hun composities waren monumentaler met veel diepte maar toch vrij eenvoudig in scène gezet uitgebalanceerd helder en klassiek Late renaissance en maniërisme de latere jaren van de Italiaanse hoogrenaissance vanaf ca 1520 het sterfjaar van Rafaël tot voor Italië ca 1580 Met kunstenaars als Alessandro Allori Jacopo Tintoretto Benvenuto Cellini en Giorgio Vasari Deze periode werd net als de rest van Europa gekenmerkt door sociale en politieke onrust oorlogen en religieuze conflicten door de verspreiding van het protestantisme en de contrareformatie die daar tegen reageerde In de kunst keerde men zich meer naar elegantie en idealisering dan naar de klassieke vormentaal uit de hoogrenaissance De term maniera refereert in de 15e eeuw aan de wijze van schilderen van Rafaël en zijn tijdgenoten Invloed van Italiaanse beeldende kunst Italië zou in Europa tot in de zeventiende eeuw toonaangevend blijven op artistiek gebied Gestimuleerd door initiatieven van het Franse hof nam Frankrijk in de loop van die eeuw de rol van Italië over De in 1648 opgerichte Koninklijke academie voor beeldhouw- en schilderkunst te Parijs overtrof in faam zelfs die van Florence de Accademia delle arti del disegno Ook de academie van Rome werd in belang en uitstraling door de Franse overvleugeld De verbreiding van van de renaissancestijl met name in de beeldende kunsten verliep langs drie wegen via kunstenaars uit andere landen die naar Italië reisden om persoonlijk kennis te maken met de kunstwerken van Rafaël Michelangelo en andere Italiaanse meesters; via patronage van heersers uit andere landen die Italiaanse kunstenaars uitnodigden om aan hun hof te komen werken Zo heeft Leonardo da Vinci enkele jaren aan het hof van de Franse koning Frans I gewerkt; doordat kunstenaars uit het noorden schilderijen en gedrukte prenten van Italiaanse kunstenaars onder ogen kregen In het bijzonder het lineair perspectief en de precieze uitbeelding van de menselijke anatomie maakten veel indruk op kunstenaars buiten Italië De landen die in contact kwamen met de Italiaanse renaissancecultuur assimileerden nooit klakkeloos de voorbeelden van de Italianen maar ontwikkelden hun eigen nationale varianten van bijvoorbeeld architectuur en schilderkunst In Frankrijk ontstond de school van Fontainebleau die weliswaar de Italiaanse voorbeelden volgde maar toch een eigen karakter kreeg ;Zie verder Renaissance Noordelijke renaissance Duitse renaissance Engelse renaissance Franse renaissance Renaissance in de Nederlanden Spaanse renaissance Zie ook Lijst van kunstenaars uit de vroegrenaissance Lijst van kunstenaars uit de hoogrenaissance Lijst van maniëristische kunstenaars Lijst van oude Italiaanse meesters Galerij BestandRaphael Madonna of the Pinksjpg|La Madonna dei Garofani Rafaël ca 1506 Olieverf op paneel BestandGinevra de Bencijpg|Ginevra de Benci Leonardo da Vinci ca 1474 Olieverf op paneel BestandParis Bordone 001jpg|Venetiaans liefdespaar Paris Bordone ca1550 Olieverf op doek BestandGiovanni_Bellini_portrait_of_Doge_Leonardo_Loredanjpg|Portret van de doge Giovanni Bellini na 1501 Olieverf op paneel BestandPrincess Laurana Louvre MR2597jpg|Buste van Prinses Leonora van Aragon Francesco Laurana ca 1471 Marmer BestandCorreggio 017jpg|Fresco in de San Giovanni Evangelistakerk in Parma Correggio ca1520 BestandFlorence David by Donatellojpg|David Donatello ca 1430 Brons BestandThe Lady with an Erminejpg|De Dame met de Hermelijn Leonardo da Vinci 1483 Olieverf op paneel < gallery> Jihadi of jihadist meervoud jihadi's of jihadisten ook gespeld als djihadi Het woord werd al begin jaren 1990 gebruikt< ref> De oorsprong van de benaming ligt bij de voorstanders ervan zoals Osama bin Laden zelf die het woord jihadi in vele publieke toespraken en teksten en pamfletten gebruikten Soms wordt het in meer algemene zin gebruikt voor een ieder die op vurige en hardnekkige wijze iets nastreeft In het Arabisch wordt in plaats van jihadi gesproken van moedjahid meervoud moedjahedien als het gaat om mensen die de jihad nastreven Het ontstaan van het woord jihadi uit jihad zou mogelijk kunnen zijn gebaseerd op het voorbeeld van het woordeinde -i wat verwijst naar de plaats van oorsprong zoals "Saoedi" "Pakistani" Afghani of "Misri" van Egypte of de Arabische naam Misr voor dat land Het keizerrijk Oostenrijk ontstond in 1804 toen keizer Frans II van het Heilige Roomse Rijk zichzelf tot erfelijk keizer uitriep over de gebieden die tot de Habsburgse monarchie behoorden Formeel had hij deze gebieden slechts in een personele unie geregeerd Op 6 augustus 1806 deed hij afstand van de inmiddels lege keizerstitel van het Heilige Roomse Rijk mede uit de vrees dat Napoleon Bonaparte deze titel voor zich zou opeisen Volkeren Oostenrijk was een multinationale staat waarin verschillende volkeren leefden met name Duitsers Hongaren Tsjechen Roemenen Polen Slowaken Slovenen Kroaten Roetheniërs Italianen Roma en Joden Volkslied Het Oostenrijkse volkslied was de Kaiserhymne De tekst werd veranderd telkens wanneer het land een nieuwe keizer kreeg Wapenspreuk Op veel Oostenrijkse gebouwen stond sinds de tijd van keizer Frederik III de afkorting AEIOU Dit staat voor Austriae Est Imperare Orbi Universo Oostenrijk is bestemd om over de hele wereld te heersen ook verklaard met Austria Erit In Orbe Ultima Oostenrijk zal tot het einde van de wereld blijven bestaan of in het Duits Alles Erdreich Ist Österreich Untertan het hele aardrijk is aan Oostenrijk onderworpen Geschiedenis Het keizerrijk ontstond doordat keizer Frans II een historische realiteit juridisch bevestigde Het Heilige Roomse Rijk was de afgelopen 200 jaar een steeds losser verband geworden terwijl daarbinnen gebieden als Pruisen en Oostenrijk zich steeds hechter organiseerden Na zijn afstand van de Roomse-Duitse kroon ook niet meer de jure Frans II regeerde dus verder als Frans I van Oostenrijk Slag bij Austerlitz Het keizerrijk ontstond toen Napoleon Bonaparte grote delen van Europa beheerste De oorlogen tegen het Frankrijk van Napoleon verliepen dramatisch Op 2 december 1805 verloor Oostenrijk de Slag bij Austerlitz Bij de hieropvolgende Vrede van Presburg van 26 december 1805 gingen Tirol en de in 1797 verworven Italiaanse gebieden met name Venetië verloren Voor-Oostenrijk werd opgesplitst en verdeeld afgestaan aan Beieren Baden Württemberg Hessen-Darmstadt en Zwitserland Slag bij Wagram Op 9 april 1809 begon Oostenrijk opnieuw aan een oorlog met Frankrijk Het probeerde sympathie te verwerven in de Duitse gebieden onder Franse bezetting Dit lukte alleen in Tirol waar de opstand van Andreas Hofer enige tijd standhield Op 21 en 22 mei wonnen de Oostenrijkers de Slag bij Aspern van de Fransen maar dit bleek geen beslissende overwinning De Fransen bezetten Wenen en overwonnen op 26 en 27 juni de Oostenrijkers definitief in de Slag bij Wagram vlak bij Wenen doordat de Oostenrijkse legers te verspreid waren Bij Znaim Znojmo volgden nog enige schermutselingen Hierdoor moest Oostenrijk op 14 oktober 1809 de Vrede van Schönbrunn tekenen waarbij Salzburg aan de Franse vazalstaat Beieren werd afgestaan Ook Dalmatië de Krajina en het Küstenland waaronder Triëst gingen verloren zodat Oostenrijk een binnenstaat werd Toch liet Frans I op aanbeveling van minister van buitenlandse zaken Klemens von Metternich zijn dochter Marie Louise met Napoleon trouwen De oorlogen met Frankrijk brachten het land aan de rand van de afgrond In 1811 kon Oostenrijk zijn schulden niet meer aflossen en ging het land bankroet Restauratie Pas met de ondergang van Napoleon ging het weer beter met Oostenrijk Bij het Wener Congres in 1814 en 1815 onder voorzitterschap van Klemens von Metternich kwam de Restauratie Oostenrijk herkreeg alle verloren gebieden met uitzondering van Voor-Oostenrijk en de Oostenrijkse Nederlanden Het afstaan van de Oostenrijkse Nederlanden was bedoeld om ten noorden van Frankrijk een bufferstaat het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden te creëren om zo het gevaarlijke Frankrijk beter in toom te houden Voor-Oostenrijk bestond uit enkele gebieden in het tegenwoordige Baden-Württemberg met name de Breisgau met de universiteitsstad Freiburg die al sinds 1368 bij Oostenrijk hoorde Bij de keuze tussen Voor-Oostenrijk en Salzburg werd voor de laatste gekozen omdat dit een grotere territoriale eenheid opleverde De bedoelingen van Metternich waren om de gebieden in Duitsland en Italië zo veel mogelijk te versnipperen en dus te verzwakken van hem komt de uitspraak Italien ist ein geografischer Begriff oftewel het is geen natie alleen een aanduiding voor het gebied om zo de positie van Oostenrijk te versterken Dit is maar deels succesvol gebleken omdat Pruisen al gauw kon profiteren van het Duitse machtsvacuüm en de Oostenrijkse gebieden in Italië altijd rusteloos zouden blijven In 1821 werd Metternich kanselier van Oostenrijk Op 2 maart 1835 overleed keizer Frans I en werd opgevolgd door zijn geestelijk onbekwame zoon Ferdinand I namens wie de Geheime Staatsconferentie het land bestuurde Revoluties in 1848 In het revolutiejaar 1848 brak de liberale Maartrevolutie uit in Wenen Praag Milaan en vooral in Hongarije Metternich werd op 13 maart tot aftreden gedwongen en vluchtte naar Londen In Lombardije onderdrukte veldmaarschalk Josef Radetzky von Radetz de Italiaanse opstand en wist een Piëmontese invasie af te slaan De opstand in Praag en de Weense Oktoberopstand later dat jaar werden onderdrukt door veldmaarschalk Alfred I zu Windisch-Graetz Naar aanleiding van die Oktoberopstand was keizer Ferdinand I naar Olmütz Olomouc gevlucht alwaar hij op 2 december 1848 afstand deed van de troon ten gunste van zijn 18-jarige neef Frans Jozef In Hongarije hadden de revolutionairen de keizer al afgezet en Lajos Kossuth als president aangesteld Windisch-Graetz wist in 1849 met Russische hulp en met de inzet van een Kroatisch leger onder ban Josip Jelačić de Hongaarse revolutie te onderdrukken Het is ironisch dat hetzelfde nationalisme dat het keizerrijk op barsten zette het ook weer redde want de Kroaten werden liever door de Oostenrijkers bestuurd dan door de Hongaren Desondanks verwierp Frans Jozef I twee ontwerpen voor een nieuwe grondwet Hierdoor kon hij tot 1859 als een absoluut vorst regeren Risorgimento In 1859 liet de nog onervaren keizer zich in een oorlog met Frankrijk slepen Ten gevolge van de verloren slagen bij Magenta en Solferino gingen de Italiaanse gebieden met uitzondering van Venetië verloren aan Sardinië-Piëmont Het keizerlijke absolutisme was hierdoor niet langer houdbaar en op verzoek van de keizer werden nieuwe grondwetsvoorstellen gemaakt Door tegenstellingen tussen liberalen conservatieven en nationalisten kon geen compromis bereikt worden Oostenrijks-Pruisische oorlog Voordat een beslissing genomen kon worden over de regeringscrisis trad het Duitse vraagstuk op de voorgrond Het conflict in de troonopvolging van Sleeswijk-Holstein leidde tot een escalatie van de spanningen tussen Pruisen en Oostenrijk Oostenrijk kreeg opnieuw harde klappen nu door de Pruisische invasie in Bohemen Bij de Slag bij Königgrätz nu Hradec Králové versloegen de Pruisen het Oostenrijkse leger Hiermee verloor Oostenrijk zijn leidende positie in de Duitse Bond aan Pruisen Doordat de Pruisen zich bij hun bezetting van Bohemen correct gedroegen tegenover de Tsjechen werd hun nationaliteitsgevoel versterkt Ausgleich In 1867 kregen de Hongaren alsnog hun zin en werd het keizerrijk onderdeel van de federatieve staat Oostenrijk-Hongarije De Tsjechische wens om eenzelfde regeling voor Bohemen en Moravië werd niet gehonoreerd niet alleen omdat in die gebieden een grote Duitse minderheid woonde maar ook omdat de Oostenrijkse en Hongaarse leiders geen macht wilden afstaan aan een derde rijksdeel Keizers van Oostenrijk Gebieden in het keizerrijk Oostenrijk Kroonlanden De onderstaande gebieden vormden zogeheten kroonlanden Deze kroonlanden waren een soort deelstaten bestuurd door een Landeshauptmann of Statthalter gouverneur Cisleithanië 1 Bohemen 2 Boekovina 3 Kärnten 4 Krain 5 Dalmatië 6 Koninkrijk Galicië en Lodomerië 7 Küstenland 8 Oostenrijk beneden de Enns 9 Moravië 10 Salzburg 11 Oostenrijks Silezië 12 Steiermark 13 Tirol 14 Oostenrijk boven de Enns 15 Vorarlberg Transleithanië 16 Hongarije met Vojvodina en Zevenburgen 17 Kroatië en Slavonië 18 Bosnië en Herzegovina ingelijfd in 1908 De Koerden Koerdisch کورد Kurd zijn een volk verspreid over verschillende landen met ruim 35 miljoen De Koerden zijn in de meerderheid in de autonome regio van Iraaks-Koerdistan en in de autonome regio van Syrisch-Koerdistan en zijn een belangrijke minderheid in de buurlanden Turkije en Iran waar de Koerdische nationalistische bewegingen blijven vechten voor meer vrijheden Algemeen De herkomst van de Koerden is niet geheel duidelijk Volgens de Koerdische professor Mehrdad MR Izady zijn de Koerden de afstammelingen van de volkeren die zich in de loop van duizenden jaren vestigden in de geografische landstreek die Koerdistan heet Hun taal het Koerdisch waarvan meerdere varianten en dialecten bestaan is net als het Perzisch een Indo-Iraanse taal De Koerden wonen in Turkije Syrië Irak Iraaks-Koerdistan Iran Armenië en in de vroegere Sovjet-Unie Er is ook een Koerdische diaspora die vooral in Noord-Amerika en Europa woont De Koerden vormen een van de volkeren die een eigen taal en cultuur hebben maar geen eigen staat In Irak hebben de Koerden na de val van het regime van Saddam Hoessein verregaande autonomie verworven Aan het begin van de 20e eeuw toen het Ottomaanse Rijk werd opgedeeld was in het Verdrag van Sèvres 1920 autonomie voor de Koerden voorzien met de mogelijkheid tot onafhankelijkheid na enkele jaren Hiervan is niets terechtgekomen Door de opstand van Turkse patriotten onder leiding van Atatürk is het verdrag nooit rechtsgeldig geworden De Vrede van Lausanne in 1923 die de grenzen van het moderne Turkije vastlegde repte met geen woord over de Koerden Religie De meeste Koerden zijn religieus Circa 90% is moslim en ook zijn veel Koerden Jezidi's Een klein deel circa 5% is christelijk en er bestaat zelfs een kleine joodse minderheid Van deze laatste groep is sinds de onafhankelijkheid van Israël een deel naar dit land geëmigreerd In de 7e eeuw hebben de meeste Koerden zich bekeerd tot de islam na de Arabische invasie Volgens velen hadden de Koerden vroeger Zoroastrisme als geloof vandaar ook dat ze elk jaar het zoroastrische nieuwjaar uitbundig vieren Ook vieren ze Newroz een feest afkomstig uit het Midden-Oosten waarbij de komst van de lente wordt gevierd De huidige situatie Het streven te komen tot een Koerdische staat Koerdistan wordt door diverse landen in de regio gezien als bedreiging van de integriteit van hun grondgebied en hun stabiliteit Turkije Veel Turken uit Turkije zijn geëmigreerd naar andere landen zoals landen in West-Europa In landen als Nederland België Duitsland Zwitserland en Oostenrijk woont een grote Turkse minderheid Een deel van deze gastarbeiders zijn echter geen etnische Turken maar Koerden De Koerden kennen een moeilijke geschiedenis in relatie tot de Turkse regering Deze heeft lange tijd ontkend dat ze bestonden In het Ottomaanse Rijk werden de vele volken binnen het rijk betrekkelijk ongemoeid gelaten als ze zich maar schikten onder het bewind Na de stichting van het moderne Turkije veranderde dit Na de Turkse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog werd in 1920 de Vrede van Sèvres getekend tussen de Geallieerden en het Ottomaanse Rijk Krachtens deze overeenkomst zou Turkije veel territorium verliezen en er zou onder andere een onafhankelijk Koerdistan ontstaan Turkse patriotten onder leiding van Mustafa Kemal Atatürk vonden het verdrag echter onaanvaardbaar Er werd een onafhankelijkheidsoorlog gevoerd 1919-1923 die door Turkije werd gewonnen In het nieuwe vredesverdrag de Vrede van Lausanne was geen sprake meer van een Koerdistan Vanaf 1924 was Atatürk het nieuwe staatshoofd en volgens hem pasten Koerden niet binnen zijn ideaal van een "Turkse natiestaat" waarbinnen volgens Atatürk alleen "Turken" woonden Het woord "Turk" is in de grondwet als volgt gedefinieerd Iedereen die in Turkije woont wordt Turk genoemd De discussie die dit tot gevolg heeft is of het woord "Turk" een nationaliteit is of aan een etnische afkomst refereert Atatürk en zijn opvolgers waren voorstander van een sterk etnisch Turks nationalisme om hiermee de nieuwe staat te versterken Hierbij werden minderheden zoals Koerden en ook Armeniërs cultureel onderdrukt en gedwongen zich te assimileren met de Turkse meerderheid In 1927 riepen de Koerden in het noordoosten van het land de Republiek Ararat uit In 1930 werden de Koerden op bloedige wijze verslagen door het Turkse leger In de volkstellingen tot 1965 werden de etnische minderheden van Turkije geregistreerd In de jaren dertig en veertig werden de Koerden daarbij als "Bergturken" dağlı geregistreerd Sommige Turkse taalkundigen probeerden -met officiële steun van de Turkse overheid- zelfs aan te tonen dat het Koerdisch een dialect zou zijn van het Turks In de jaren tachtig werd een nieuw eufemisme bedacht voor de Koerden; ze werden nu geregistreerd als "Oostelijke Turken" doğulu Een aantal medewerkers van de SIS Turks Bureau voor de Statistiek die bij de volkstelling van 1985 het mogelijk wilden maken aan burgers in de volkstellingslijsten aan te geven dat ze als tweede taal Koerdisch spraken werden hiervoor door de staat aangeklaagd De Turkse grondwet kent naast een artikel tegen discriminatie op basis van taal ook een aantal artikelen die het openbaar gebruik van talen die zijn "verboden bij wet" verbieden Deze wetten zijn in de praktijk niet ingezet in rechtszaken maar werden tot 1991 wel ingezet bij de argumentatie voor het arresteren van Koerdische burgers De Koerden hebben in Turkije wel de hoogste posities kunnen bereiken zoals premier vicepremier of legerleider In 1983 werd Turgut Özal premier van Turkije Hij was gedeeltelijk van Koerdische komaf Er zijn ook Koerden die streven naar een onafhankelijke staat zoals de Koerdische afscheidingsbeweging PKK en andere afscheidingsbewegingen De PKK die opgericht werd in 1974 voert in Turkije sinds 1984 een gewapende strijd voor Koerdische onafhankelijkheid De strijd die de Koerdische PKK sindsdien heeft geleverd heeft al vele levens gekost aan beide kanten Tussen 1984 en 1999 stierven bij de gevechten tussen het Turkse leger en de PKK ruim dertigduizend mensen en werden door het Turkse Leger meer dan drieduizend dorpen van de kaart geveegd< ref> De PKK is als een terroristische groepering aangeduid in de Verenigde Staten en Turkije Ook de Europese Unie kwalificeerde de PKK in 2002 als zodanig In april 2008 werd de Europese Unie echter door het Europese Gerechtshof in eerste aanleg gelast deze beslissing ongedaan te maken niet omdat de organisatie van karakter was veranderd maar omdat er procedurefouten waren gemaakt In januari 2009 werd de PKK weer opgenomen op de terreurlijst van de Europese Unie In Nederland komt de PKK nog steeds voor op de door de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding NCTb samengestelde lijst van terroristische organisaties Nog steeds is het Koerdische gebied erg achtergesteld Het percentage analfabeten is bijvoorbeeld drie keer hoger dan in het westen van Turkije het BNP is een stuk lager en de zuigelingensterfte is er hoger In de grondwet wordt tot op heden geen melding gemaakt van Koerden Gebruik van het Koerdisch bij officiële gelegenheden is verboden en tot 1991 was het zelfs helemaal verboden Koerdisch te spreken Vooral onder druk van Europese mensenrechtenorganisaties en het Turkse verlangen om het lidmaatschap van de Europese Unie te verwerven worden de minderheden in Turkije toch langzaam meer vrijheden toegestaan Inmiddels is de Turkse televisiezender TRT bezig een Koerdische zender te beginnen Irak In 1970 werd in Irak officieel een autonome regio voor de Iraakse Koerden ingesteld met een eigen parlement In werkelijkheid was er geen enkele autonomie het bestuur werd tot de Golfoorlog van 1990-1991 geheel beheerst door getrouwen van Saddam Hoessein In de jaren tachtig van de 20e eeuw werden opstandige Koerden door het bewind van Saddam Hoessein met harde hand aangepakt Vanwege gifgasaanvallen op de burgerbevolking werd het plaatsje Halabja hier symbool van Na Operation Provide Comfort 1991 viel een deel van het door Koerden bewoonde gebied buiten de invloedssfeer van de regering in Bagdad Na gewelddadigheden tussen regeringstroepen en opstandelingen werd een ongemakkelijke machtsbalans ingesteld; Bagdad trok zijn troepen terug maar legde een blokkade om het gebied Onder bescherming van Operation Provide Comfort II konden de Koerdische Democratische Partij en de PUK hun machtsbasis uitbouwen In 1994 en 1996 trokken zij tegen elkaar ten strijde voornamelijk uit economische motieven Het einde van het onderlinge geweld werd in 1998 door het Washington Agreement bezegeld Tijdens de Irakoorlog van 2003 vochten de Koerdische Peshmerga met de multinationale troepenmacht in Irak tegen het regime van Saddam Hoessein Na de oorlog werd de Koerdische Autonome Regio ingesteld Op nationaal niveau werden de Koerden vertegenwoordigd in het parlement Jalal Talabani werd in 2005 de eerste Koerdische president van Irak Iran In Iran wonen ongeveer 798 miljoen Koerden voor het grootste deel in het noordwesten van het land In de chaos die op de Eerste Wereldoorlog volgde grepen Koerdische stammen de kans autonoom te worden De strijd kende een hoogtepunt toen in 1926 een Perzische prins uit de afgezette Qajardynastie vanuit Irak een opstand ontketende in Iraans Koerdistan Daaraan kwam een einde in 1926-1927 toen de nieuwe sterke man van Iran Reza Pahlavi met een modern nationaal leger de tribale strijdkrachten bedwong De Koerdische nomaden werden gedwongen zich blijvend te vestigen in dorpen in een centraal deel van Iran In 1942 richtte een groep Koerden in Mahabad de Komalaye Jiani Kurdistan "Comité voor de Wedergeboorte van Koerdistan" op met als voorman de religieuze leider Qazi Mohammed De invloed van dit comité breidde zich ondergronds snel uit In 1945 ging het op in een Koerdische Democratische Partij Op 22 januari 1946 werd Qazi Mohammed in Mahabad tot president van de Republiek van Mahabad uitgeroepen Hij eiste van de centrale regering in Teheran vergaande regionale autonomie De Iraanse premier Qavam verklaarde dat dit alleen kon gebeuren na vrije verkiezingen onder leiding van Iraanse troepen Onder dat voorwendsel trokken in december 1946 Iraanse troepen Koerdistan binnen Qazi Mohammed werd ter dood veroordeeld en opgehangen Koerdistan bleef verdeeld over vier Iraanse provincies In 1961 brak in buurland Irak een opstand uit onder de Koerden onder leiding van moellah Mustafa Barzani De Iraanse regering wist Barzani zover te krijgen zijn Iraanse bondgenoten tot rust te manen in ruil voor Irans steun aan het Koerdische verzet in Irak Eind jaren zestig leefde echter in Iran de weerstand weer op tegen het regime De KDPI kwam onder leiding van radicalen die op congressen in 1971 en 1973 besloten tot gewapend verzet met Koerdische autonomie als doel Na de val van het sjah-regime in 1979 kon de KDPI openlijk als partij functioneren Inmiddels was de Islamitische Revolutie in volle gang Veel Koerden van wie de meerderheid soennieten zijn verzetten zich tegen deze totalitaire sjiitische beweging waarop de KDPI opnieuw werd verboden In april 1980 kondigde de Iraanse regering een economische blokkade van de Koerdische gebieden af Toen in september 1980 de Iraans-Iraakse oorlog uitbrak legerde Iran troepen in Koerdistan De Koerden verzetten zich en het lukte de KDPI in de bergen enkele bevrijde zones in te stellen Bagdad steunde de Iraanse Koerdische rebellen en de KDPI kon haar centrale hoofdkwartier dicht bij de grens in Irak vestigen Teheran steunde daarentegen de Iraakse KDP Het kwam verscheidene malen tot bloedige conflicten tussen deze aanvankelijk zo met elkaar verbonden groepen Na de dood van Khomeini zocht KDPI-leider Ghassemlou contact met Teheran Via bemiddeling van de Weense universitaire docent en Koerd dr Rasoul kwam het tot een gesprek tussen Ghassemlou en twee Iraanse diplomaten Tijdens deze ontmoeting op 13 juli 1989 werden Ghassemlou een medewerker en bemiddelaar Rasoul doodgeschoten In 1992 werd in Berlijn de opvolger van Ghassemlou tijdens een soortgelijke ontmoeting vermoord De Iraanse regering ontkende elke betrokkenheid bij de aanslagen die vrijwel zeker door de Iraanse geheime dienst werden uitgevoerd Sindsdien is de KDPI verzwakt Op dit moment is vooral de Partij voor een vrij leven in Koerdistan PJAK de overkoepelende partij van de PKK actief Net als de PKK strijdt de PJAK vooral in de bergen Syrië De Koerden vormen de grootste etnische minderheid in Syrië Zij vormen circa tien procent van de bevolking en leven voornamelijk in het noordoosten van het land De meesten van hen zijn soennitische moslims er zijn ook jezidische Koerden in Syrië Een heel klein aantal van hen zijn christenen en alevieten Tijdens de Syrische burgeroorlog hebben de Syrische Koerden kans gezien om een autonoom gebied te realiseren genaamd Ro­ja­va Westen In veel landen zoals Nederland en België wonen Koerdische vluchtelingen In Nederland leven momenteel ongeveer 70000 Koerden Duitsland heeft de grootste Koerdische gemeenschap in Europa; er wonen ongeveer een half miljoen Koerden Ook in de Verenigde Staten wonen veel Koerden; vooral de stad Nashville heeft een grote Koerdische gemeenschap Zie ook Republiek Mahabad Koerdische Autonome Regio in Irak Ro­ja­va Iraanse volkeren Hurrieten Externe links In een kolenmijn wordt steenkool of bruinkool gewonnen Bruinkoollagen bevinden zich altijd net onder de toplaag en boven eventuele steenkoollagen en worden daarom vrijwel altijd in open kolenmijnen ontgonnen Steenkool wordt daarentegen ook vaak in gesloten mijnen gewonnen Uiteraard zijn die niet alleen gevaarlijker maar is de productie ook duurder Bruinkool werd in de Benelux alleen gewonnen in Nederlands-Limburg Steenkool werd in België en Nederland ontgonnen Geschiedenis Europa Steenkool De industrialisatie is grotendeels op gang gekomen op basis van houts- bruin- of steenkool Dit zijn immers de grondstoffen voor zware industrie Niettemin zijn Engeland en België de twee eerste geïndustrialiseerde landen ter wereld en was het Duitse Ruhrgebied lange tijd het dichtste industriegebied ter wereld Ook de Franse regio Nord-Pas-de-Calais staat bekend om haar steenkoolindustrie Al deze gebieden liggen bovendien op eenzelfde as Al sinds 1810 deden Waalse ingenieurs bodemonderzoek in Vlaanderen omdat ze toen al vermoedden dat het kolenbekken zich verder noordwaarts spreidde Dat is ook zo maar de kolenlagen liggen daar uiterst diep Het was André Dumont die bedacht dat het steenkoolbekken vanuit Aken in noordwestelijke richting afboog In de jaren 1890 begonnen Waalse ingenieurs daarom naar steenkool te zoeken in Zuid-Limburg de Limburgse Kempen en zelfs de Antwerpse Kempen Met uitzondering van deze laatste regio werden er rond 1900 successen geboekt Vervolgens werden de nodige concessies aangevraagd en bedrijven opgericht In Nederland slaagden de socialisten erin enkele concessies onder bestuur van de staat te houden; ook aan de andere kant van de Maas ijverden de socialisten daarvoor maar zonder succes De meeste steenkoolmijnen gingen pas in gebruik tijdens of na de Eerste Wereldoorlog Bruinkool Bruinkool werd in de Benelux alleen gewonnen in Nederlands Zuid-Limburg De eerste bruinkoolmijn was Carisborg I in Heerlerheide 1915 De firma Bergerode ontgon in Heerlerheide de concessie Carisborg II en verwierf in Brunssum de concessies Brunahilde I en II en Energie Brunahilde I werd niet ontgonnen Verder zijn er ook bruinkoolmijnen geweest bij Graetheide Louisegroeve I en II Eygelshoven Herman en Haanrade Anna Dit waren allemaal open mijnen Ze werden allemaal ten laatste in 1968 gesloten Aansluitend over de grens in Duitsland zijn de bruinkoollagen dikker en worden ze nog steeds door middel van grootschalige dagbouw ontgonnen Ontginningswijze Structuur van gesloten kolenmijnen Een gesloten mijn bestaat uit twee delen Het ondergronds bedrijf Hier worden de kolen gewonnen verzameld en naar de oppervlakte getransporteerd Het bovengrond bedrijf Hier worden de kolen gesorteerd gewassen en gekapt Bovendien liggen hier ook de voorzieningen voor de arbeiders en de centrales en machines die de bovengrondse én ondergrondse installaties aandrijven Bestrijding van grondwater en toevoer van lucht Grondwater is zowel een probleem in ondergrondse als in open mijnen In het geval van stollenbouw kan het grondwater gemakkelijk worden afgevoerd Ook bij open mijnen en schachtbouw volstaat een kleinschalige technische infrastructuur zoals pompen en afvoerwegen omdat er niet ver onder het grondwaterniveau wordt gegraven Ook de toevoer van verse lucht is in deze mijnen betrekkelijk eenvoudig te realiseren Bij diepbouw worden echter grotere dieptes bereikt en moeten er krachtige pomp- ventilatie- en hijsinstallaties voorhanden zijn In de steenkoolmijnen van Belgisch- en Nederlands-Limburg na 1900 dus werd de methode van grondwaterbevriezing toegepast Daardoor werd de grond ook stabieler Omdat deze installaties veel energie verbruikten hadden die steenkoolmijnen ook eigen energiecentrales waarin steenkool werd verbrand Naar land België Wallonië De Waalse steenkolenbekkens waren geconcentreerd in de industrieas van de Maas Samber en Hene zich uitstrekkende van Luik tot Bergen Er waren drie bekkens in de provincie Henegouwen de Borinage bij Bergen het Centrumbekken bij La Louvière en het Bekken van Charleroi In de provincie Namen ligt Beneden-Samber en tenslotte bevindt er zich ook een groot bekken rond Luik Bekken van Luik; Andenne Seraing en Herve In Wallonië werd vermoedelijk al sinds de Romeinse tijd steenkool ontgonnen In de 13e eeuw duiken de eerste mijnbedrijven op het ging toen uiteraard om open mijnen In de 16e eeuw werd de steenkool ontgonnen op betrekkelijk grote schaal en uitgevoerd in alle windrichtingen Ook staal en glas werden er geproduceerd Ook de steenkoolnijverheid en zware industrie in de omgeving van Luik kenden in deze periode hun opkomst Omdat men steeds dieper groef moesten de mijnen ook steeds gemoderniseerd worden Zo werden hier de eerste pompen en stoommachines in gebruik genomen Een groot deel van de Waalse mijnbedrijven werd gesticht in het begin van de 18e eeuw en in de 19e eeuw ontwikkelde Wallonië zich dankzij de mijnbouw en de daarvan afhankelijke bedrijvigheid onder andere metaalindustrie tot het grootste industriegebied van het Europese vasteland De ontsluiting van de regio door steenwegen en kanalen Kanaal Bergen-Condé Centrumkanaal Kanaal Brussel-Charleroi Zuid-Willemsvaart in deze periode droeg hiertoe bij Ook belangrijk in deze was de vestiging van de staalfabriek van John Cockerill in Seraing in 1850 de grootste fabriek ter wereld die een grote afnemer was van steenkool In de loop van de 19e eeuw bereikten de Waalse mijnen hun bloeiperiode dankzij de enorme vraag naar steenkool als belangrijkste grondstof Ook in de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog was er een hoge vraag naar steenkool voor de wederopbouw Om aan de vraag te voldoen werden arbeiders uit heel Europa en vooral Italië aangetrokken Na de mijnramp van Marcinelle in 1956 waarbij veel Italiaanse doden vielen zegde Italië zijn overeenkomst met de Belgische regering op omdat het de veiligheid vooral in de oudere Waalse mijnen onvoldoende vond Er werden vanaf toen geen Italianen meer geleverd in ruil voor Belgische steenkool De Belgen gingen daarna ongeschoolde arbeidskrachten voor hun mijnen zoeken in andere landen rond de Middellandse Zee zoals Spanje Griekenland Marokko en Turkije De teloorgang van de mijnen vanaf het midden der jaren 1950 met sluitingen in het kader van het EGKS beleid was te wijten aan de opkomst van olie en gas als alternatieve energiebronnen en concurrentie van geïmporteerde steenkool gewonnen in open mijnen die veel goedkoper was dan deze van de Waalse mijnen die op steeds grotere diepte moest ontgonnen worden en daardoor onrendabel werd De laatste Waalse steenkoolmijn Roton in Farciennes sloot in 1984 Het wegvallen van de mijnindustrie in Wallonië in het midden van de vorige eeuw en de daaropvolgende crisis in de staalindustrie liggen aan de basis van de economische neergang van de streek Limburgse Kempen De geologische kennis van het Kempens steenkoolbekken dateert van omstreeks 1875 De eerste steenkool uit het Kempens steenkoolbekken in Limburg werd in 1901 aangeboord te As De mijnen waren gesticht in 1907 behalve Houthalen 1923 maar door de technische en politieke moeilijkheden duurde het nog lang voordat ze commercieel konden worden uitgebaat De technische moeilijkheden hielden vooral verband met watervoerende drijfzandlagen Enkel Winterslag had dit niet daardoor was dit ook de eerste mijn die in gebruik werd genomen Alle mijnen moesten een dure bevriezingstechniek aanwenden bij de aanleg van de schachten een methode die bovendien nog in een experimenteel stadium verkeerde Een politieke moeilijkheid was het uitbreken van de de Eerste Wereldoorlog Pas na deze oorlog werden de mijnen in gebruik genomen Winterslag uitgezonderd Ze hadden als opvallend kenmerk dat er nooit steenkoolverwerkende activiteiten naast zijn ontwikkeld Dat blijkt uniek te zijn in de Europese mijnnijverheid De Limburgse kolenproductie was vooral nodig voor de Waalse staalindustrie De Waalse mijnen waren immers verouderd om nog aan de vraag te kunnen voldoen Bovendien bevatte de Limburgse ondergrond cokeskolen waaraan op dat moment groeiende behoefte was Er waren zeven mijnen die in handen van privé-maatschappijen waren de steenkoolmijn van Beringen te Beringen productie vanaf 1922 tot 1989 de steenkoolmijn van Eisden te Eisden productie vanaf 1923 tot 1987 de steenkoolmijn van Houthalen te Houthalen productie vanaf 1938-1939 fuseerde in 1964 met Zolder tot 1992 de steenkoolmijn van Waterschei te Waterschei productie vanaf 1924 tot 1987 de steenkoolmijn van Winterslag te Winterslag productie vanaf 1917 tot 1988 de steenkoolmijn van Zolder te Zolder productie vanaf 1930 die als laatste sloot op 30 september 1992 de steenkoolmijn van Zwartberg te Zwartberg productie vanaf 1925 tot 1966 De maximale tewerkstelling werd bereikt tijdens de Wederopbouw vlak na de Tweede Wereldoorlog Er werkten toen in totaal 44000 mensen in de Limburgse mijnen Om arbeidskrachten aan te trekken en te behouden moesten tal van voorzieningen worden gebouwd en werden al vanaf 1945 Italiaanse gastarbeiders aangetrokken Vanaf 1956 toen de mijnramp in Marcinelle plaatsvond werden ook Spanjaarden en Grieken geworven vanaf 1960 gevolgd door Turken en Marokkanen Dit maakte dat de mijnstreek een sterk multicultureel karakter kreeg De productie bereikte een hoogtepunt in de jaren 1950 In 1958 brak echter de Internationale Kolencrisis uit en werden door de EGKS productiebeperkingen opgelegd Enige verlichting bracht de oliecrisis van 1973 maar de verliezen in de mijnbouwsector namen steeds onrustbarender vormen aan De mijn van Houthalen werd in 1964 gesloten als eerste Belgische mijn nadat ze al was gefusioneerd met die van Zolder Twee jaar later werd ook de mijn van Zwartberg gesloten waar toen 4000 mensen werkten De Belgische regering had deze sluiting aangekondigd samen met die van enkele Waalse mijnen Ze had echter niet gerekend op het protest en de woede van de met naakte ontslagen bedreigde Limburgse mijnwerkers Toen de eerste ontslagbrieven in de bus vielen kwamen de mijnwerkers in actie en werd de ondergrond van de mijn in Zwartberg bezet De solidariteit van de Limburgse bevolking met de mijnwerkers van Zwartberg was erg groot Een betoging van mijnwerkers vanuit Zwartberg naar de mijn van Waterschei om hun collega's daar om solidariteit te vragen liep uit op een bloedbad De mobiele colonne van de rijkswacht reageerde erg overspannen toen de kop van de betoging bij de mijnpoort van Waterschei verscheen en schoot met scherp op de manifestanten Er vielen twee doden en verschillende zwaargewonden De dagen daarna werd het leger ingezet om de erg gespannen sfeer de baas te kunnen Uiteindelijk werd er een dure eed gezworen in de Akkoorden van Zwartberg die deze akelige periode moesten afsluiten er zouden geen Limburgse mijnen meer sluiten vooraleer er voor vervangende werkgelegenheid was gezorgd Ondertussen werd voor de eigenaars van de Limburgse mijnen een voordelige uitstapmogelijkheid gecreëerd uit de verlieslijdende mijnactiviteit de kolenwinning van alle Limburgse mijnen werd geconcentreerd in de nieuwe NV Kempische Steenkoolmijnen waarin de Belgische overheid steeds meer zou gaan participeren De overheid zou zo garant staan voor het aanzuiveren van de verliezen van de kolenexploitatie met belastinggeld Winstgevende nevenactiviteiten zoals de verhuur van gebouwen en de eigendom van onroerende goederen bleven in handen van de afzonderlijke mijneigenaren Toen de Belgische overheid in de jaren tachtig de subsidiekraan voor de vijf overgebleven Limburgse mijnen definitief wilde dichtdraaien werkten er nog ruim 18000 mijnwerkers waaronder veel jongeren Er werd een kolenmanager aangesteld die met een aanzienlijke enveloppe de resterende mijnactiviteit zou gaan afbouwen en die tegelijk de streek nieuwe economische perspectieven moest weten te bieden De mijnwerkers die regelmatig acties en betogingen hielden tegen de plannen werden verleid met hoge oprotpremies en erg gunstige pensioenregelingen Mijnwerkers uit de oostelijk gelegen mijnen werden daarbij nog eens handig tegen hun westelijke collega's uitgespeeld en mede daardoor konden de mijnen in Belgisch-Limburg toch vrij snel sluiten De mijnen in Waterschei Winterslag en Eisden waren in 1987 dicht en de westelijke mijn in Beringen volgde niet veel later Er bleef daardoor nog heel wat geld in de enveloppe over waarmee na heel wat politiek getouwtrek en diverse schandalen en schandaaltjes toch enkele nieuwe projecten op de Limburgse rails konden worden gezet De steenkoolmijn van Zolder werd in 1992 als laatste Belgische mijn gesloten Veel mijngebouwen werden vlak na de sluiting gesloopt Heel wat terrils bestaan nog en zijn vrij toegankelijk Sommige mijnterreinen zijn omgevormd tot bedrijventerreinen andere bestaan nog en hebben een nieuwe bestemming gekregen C-Mine in Winterslag Maasmechelen Village in Eisden Connecterra in Eisden en Lanklaar in 2013 Dierentuin in Zwartberg in 1998 gesloten Cleantech in Houthalen in 2011 Het Centrum voor Volwassenenonderwijs CVO Het Centrum voor Duurzaam Bouwen CeDuBo in de voormalige badzaal en de wekelijkse multiculturele markt op het vernieuwde plein van de Steenkoolmijn van Zolder Wetenschapspark in Waterschei Industrieel archeologisch museum met onder andere de kolenwasserij te Beringen Nederland Geschiedenis De allereerste steenkoolwinning vond in de 12e eeuw plaats in het mijnveld van de Domaniale mijn te Kerkrade Vanaf 1742 ging de abdij van Rolduc in eigen beheer aan kolenwinning doen In 1766 verkreeg de abdij het recht van ontginning een concessie onder openbare wegen en gemeentegronden Door een professionele aanpak van de mijnbouw ging dit reeds in de 18e eeuw rendabele inkomsten opleveren Nadat Waalse ingenieurs succesvolle boringen hadden ondernomen rond Eygelshoven Heerlen en Geleen kwam er een kolenkoorts op gang Belangrijke personen in de pionierstijd waren onder meer Carl en Friedrich Honigmann ON-mijnen Anton Wackers Lauramijn uit de regio Aken de Nederlanders Henry Sarolea spoorwegbouwer spoorlijn Sittard Herzogenrath en later bestuurder ON-mijnen en JH Wenckebach pionier van de Staatsmijnen Omstreeks 1900 werden de eerste steenkoolmijnen gesticht in Zuid-Limburg zowel door particulieren als door de overheid de Staatsmijnen in Limburg Er waren ook twee Belgische ondernemingen actief Door de aanleg van nieuwe verbindingen spoorlijnen naar Aken en Stein en Julianakanaal werd het vervoer van gewonnen kolen naar afzetgebieden eenvoudiger en goedkoper Uiteindelijk waren er de vier Oranje-Nassau mijnen ON I t m IV de vier Staatsmijnen en vier andere particuliere mijnen Een vijfde Staatsmijn de Beatrix werd aangelegd in Herkenbosch om het zogenaamde Vlodropperveld te ontginnen maar is nooit in bedrijf gekomen Speciaal hiervoor zou station Herkenbosch uitgebreid worden Dit station lag aan de zogenaamde IJzeren Rijn De Oranje-Nassau mijnen waren uiteindelijk eigendom van een Frans bedrijf de familie Honigmann verkocht in 1908 de aandelen aan de familie De Wendel De Laura en Julia alsmede de Willem-Sophia waren eigendom van twee afzonderlijke Belgische bedrijven De particulier gepachte Domaniale en de Staatsmijnen waren Nederlands bezit Door de gasvondst in Slochteren en de goedkopere steenkool en aardolie uit het buitenland werd de Limburgse steenkolenwinning onrendabel De mijnsluiting begon met de historische toespraak van toenmalig minister van Economische Zaken Den Uyl in december 1965 in de stadsschouwburg van Heerlen In de daaropvolgende negen jaren werden alle mijnen gesloten De staatsmijn Maurits te Geleen ging als eerste dicht De steenkolenwinning in Nederland is definitief gestaakt op 31 december 1974 met de sluiting van de mijn Oranje-Nassau I te Heerlen Dit was ook de oudste grote ondergrondse mijn geopend in 1899 Behoudens twee mijnbouwmonumenten het gebouw van de schacht Nulland te Kerkrade Domaniale Mijn en de gebouwen van Schacht II van de ON-I mijn te Heerlen zijn alle bovengrondse werken van de Nederlandse mijnen afgebroken De mijnterreinen hebben na sanering van de grond alle een andere bestemming gekregen industrieterrein woonwijk etc Ook de meeste mijnsteenbergen zijn uit het Limburgse landschap verdwenen Locaties Bij de volgende plaatsen zijn kolenmijnen in bedrijf geweest Brunssum Staatsmijn Hendrik nu militair-terrein hoofdkwartier voor de NAVO RHQ AFNORTH Treebeek gemeente Brunssum Staatsmijn Emma Op het mijnterrein is voor een klein deel woonbebouwing aangelegd maar grotendeels is het industrieterrein en park Ter plaatse van schacht III staat nu een seniorencomplex Een gevelsteen van een gebouw is nu een monument dat zich op het voorterrein van het complex bevindt direct boven schacht II Geleen Staatsmijn Maurits nu het chemische complex van DSM Heerlen Centrum particuliere mijn Oranje-Nassau I Het schachtgebouw met stalen schachtbok én het ophaalgebouw van schacht II zijn de slopershamer ontlopen Thans is hierin het Nederlands Mijnmuseum gehuisvest Op het terrein bevindt zich het hoofdkantoor van het CBS Heksenberg gemeente Heerlen particuliere mijn Oranje-Nassau IV Op het terrein bevinden zich de installaties van SIGRANO NV producent kwartszand De steenberg is bewaard gebleven Heerlerheide gemeente Heerlen particuliere mijn Oranje-Nassau III ; Het terrein is nu een woonwijk Schaesberg gemeente Landgraaf particuliere mijn Oranje-Nassau II; Het terrein is nu een woonwijk Kerkrade particuliere Domaniale mijn hiervan is één schachttoren Schacht Nulland bewaard gebleven Het mijnterrein is nu een woonwijk Eygelshoven gemeente Kerkrade particuliere mijnen Laura en Julia; Op het terrein van de Laura staat nu een woonwijk Het Julia-terrein is industrieterrein Bleijerheide gemeente Kerkrade particuliere mijn Neuprick Sloot in 1904 definitief vanwege zeer grote wateroverlast De concessie van de Domaniale mijn werd uiteindelijk uitgebreid met die van de kleine mijn Neuprick Spekholzerheide gemeente Kerkrade particuliere mijn Willem-Sophia; Op het terrein van de mijn zijn sportvelden aangelegd onder andere voor de voetbalvereniging FC Kerkrade-West Een ander deel is industrieterrein dat nog de naam Willem-Sophie draagt De steenberg is grotendeels afgegraven Terwinselen gemeente Kerkrade Staatsmijn Wilhelmina hiervan is de steenberg als overdekte skihelling bewaard gebleven Gegevens Mijnmusea België Vlaams Mijnmuseum te Beringen Museum Ons Mijnverleden in Houthalen Museum van de Mijnwerkerswoning in Eisden Charbonnages du Hasard in Cheratte Pass in Frameries Museummijn in Blegny Nederland Mijnmuseum de Beukel in Meerssen Nederlands Mijnmuseum in Heerlen Modelsteenkolenmijn in Valkenburg Zie ook Steenberg mijn Externe links Een kompel of mijnwerker is een persoon die werkzaam is in de mijnbouw bijvoorbeeld in een kolenmijn of een goudmijn Woordherkomst De naam kompel komt van het Limburgse koempel dat op zijn beurt komt van het Duitse Kumpel hetgeen oorspronkelijk vriend of maat betekende Het woord kompel is dus eigenlijk een germanisme dat wil zeggen vernederlandsing vanuit het Duits voor het Duitse woord Kumpel en werd pas ingevoerd bij komst van de Staatsmijnen; voordien had het een negatieve betekenis Omdat mijnwerkers zich van de gevaren voortdurend bewust waren vormde zich tussen de kompels meestal een hechte band Mijnwerkers noemden elkaar daarom kameraad Ondergronds begroetten zij elkaar met de mijnwerkersgroet Glückauf Door buitenstaanders werden zij koelpiet of ook wel bergman genoemd Kompels in Nederland en België In Nederland en België zijn alle mijnen gesloten en daarom vindt men er geen kompels meer Kompels werkten over het algemeen in drie ploegendiensten waarbij achtereenvolgens elke ploeg acht uur in de mijn werkte De nachtdienst was voorbehouden aan kompels van 18 jaar en ouder De nachtdienst was in feite bestemd om die werkzaamheden uit te voeren waardoor het voor de dag- en middagdienst mogelijk was om uitsluitend met kolenwinning bezig te zijn Te denken valt aan reparatie en onderhoud van machines controle en reparatie van het kilometerslange spoorwegnet de luchtverversing de schachten de transportbanden enz Mijnwerkers droegen op hun hoofd een elektrische petlamp waarmee zij gericht op hun werk konden schijnen Ook droegen sommige een mijnwerkerslamp bij zich deze waarschuwde voor aanwezigheid van het zeer brandbare mijngas Elke kompel had een uniek nummer dat op een penning was geslagen Deze penning kreeg men bij de portier mee en werd bij de ingang van de schacht afgegeven Aan het einde van de dienst werd de penning weer in ontvangst genomen en afgeleverd bij de portier Op deze wijze kon men controleren of er geen kompels in de mijn waren achtergebleven Het werk in de mijnen was niet zonder gevaar Het zeer brandbare en onder bepaalde omstandigheden explosief mijngas vormde steeds een verborgen dreiging voor de mijnwerkers Ook bestond het gevaar dat bij een waterdoorbraak de mijngangen volliepen met water waardoor de kompels konden verdrinken Verder was er explosiegevaar door grauwvuur en een voortdurend aanwezig instortingsgevaar Om dit laatste te voorkomen werden de gangen gestut door middel van mijnhout Later werd naast hout ook metaal gebruikt voor het stutten Ter ondersteuning van de steengangen en galerijen werd gebruik gemaakt van stalen stijlen en kappen deze bestonden uit stukken spoorrails In de pijlers de plaats waar de steenkool werd gewonnen werden speciale uitschuifbare stalen stempels toegepast Het verschil tussen deze twee is dat de ondersteuning in mijngangen min of meer definitief was en pijlerondersteuning steeds verplaatst moest worden Door mijnrampen zijn veel mijnwerkers omgekomen bijvoorbeeld de mijnramp van Marcinelle in België 1956 Elders in de wereld vinden nog regelmatig rampen in mijnen plaats Het beroep van mijnwerker is nog steeds een gevaarlijk beroep Nieuwe kompels werden ontgroend met de koelstamp Een kompel hield een schop tegen het achterwerk van de nieuweling en een ander sloeg zacht met een moker op deze schop Een kompel die deze behandeling had ondergaan was ontgroend en een volwaardig collega De sanitaire voorzieningen in de mijn zelf waren beperkt tot een ton die kiebel werd genoemd Bovengronds was een waslokaal waar de kompels zich na de werkdag konden wassen en omkleden De kleding werd aan een haak gehangen die door middel van een ketting naar het plafond werd gehesen Het wassen was verplicht daarbij wasten de kompels elkaars rug dit werd poekkele genoemd Voor de komst van de elektriciteit werden paarden en voordien muilezels als trekdieren voor ondergronds transport gebruikt Meestal bleven de dieren een jaar of tien onder de grond door het jarenlange verblijf in de duisternis waren ze tegen de tijd dat ze bovengronds kwamen blind Met het hooi en stro voor deze paarden kwamen ook muizen en ratten in de gangenstelsels het was dan ook van belang dat de mijnwerkers hun boterhammen in metalen doosjes verpakten Als drank werd in een aluminium drinkbus met beugelsluiting d'r blèèch koude thee of koffie meegenomen De patrones van de kompels is de heilige Barbara de beschermvrouwe van de mensen met een gevaarlijk beroep In Zuid-Limburg was haar feestdag op 4 december lange tijd een vrije dag Oorspronkelijk tot in de jaren dertig van de 19e eeuw was de patrones van kompels echter de heilige Catharina Kompels werden getroffen door diverse beroepsziekten zoals mijnwerkers-pneumoconiose en silicose mijnwerkerslongen stoflongen mijnwerkers-nystagmus oogsidderen veroorzaakt door infecties met de mijnworm Ancylostoma Duodenale kruipknieën diverse rugklachten en hernia inguinalis liesbreuken Kortstaartkameleons Alle soorten leven endemisch op het eiland Madagaskar ten zuidoosten van het vasteland van Afrika Sommige soorten zijn alleen bekend van enkele omliggende eilanden Alle soorten zijn overdag actief en leven op de bodem in de strooisellaag de bodemlaag van bossen die voornamelijk bestaat uit afgevallen bladeren Kortstaartkameleons slapen 's nachts in lagere delen van planten Het zijn insecteneters die in een hinderlaag wachten tot prooien zich aandoen Kortstaartkameleons zijn in de regel bruin van kleur in plaats van groen zoals de meeste kameleons Alle soorten kennen een zeer goede camouflage het lichaam doet sterk denken aan een verdord blad De grootste soorten bereiken een lichaamslengte tot tien centimeter inclusief staart De kleinste soorten echter worden nog geen drie centimeter lang inclusief staart en behoren tot de kleinst bekende gewervelde dieren Het vermogen om van kleur te veranderen is zeer beperkt in vergelijking met andere groepen kameleons Het grootste deel van alle soorten kortstaartkameleons is pas in de jaren zestig tot de jaren negentig van de 20e eeuw voor het eerst wetenschappelijk beschreven Een aantal pas ontdekte kortstaartkameleons leeft in geïsoleerde of ontoegankelijke gebieden De levenswijze van dergelijke soorten is nog niet goed onderzocht Sommige soorten zijn wat bekender zoals de pantserkameleon die soms in de handel in exotische dieren wordt aangeboden De meeste kortstaartkameleons hebben nog geen Nederlandstalige naam Naamgeving Kortstaartkameleons staan ook wel bekend als stompstaartkameleons De Nederlandstalige naam kortstaart- of stompstaartkameleons slaat op de relatief zeer korte staart in vergelijking met andere kameleons Ook in veel andere talen wordt een dergelijke naam gebruikt zoals het Duitse Stummelschwanzchamäleons en het Zweedse korthalekameleoner In de Engelse taal worden de kameleons leaf chameleons bladkameleons genoemd ook de naam stumptailed chameleons wordt gebruikt De geslachtsnaam Brookesia is een eerbetoon aan de Britse natuuronderzoeker Joshua Brookes 1761–1833 Veel soorten hebben een wetenschappelijke soortnaam die eveneens een wetenschapper eert Voorbeelden zijn Decarys kortstaartkameleon Brookesia decaryi die vernoemd is naar Raymond Decary en de stekelkameleon Brookesia stumpffi die zijn soortnaam dankt aan Antonio StumpffAndere soorten hebben een naam die verwijst naar hun verspreidingsgebied zoals Brookesia antakarana die werd aangetroffen in hetzelfde gebied als het volk Antakarana De soort Brookesia ambreensisis vernoemd naar het Nationaal park Montagne dAmbre Tenslotte zijn er ook soorten die vernoemd zijn naar een lichaamskenmerk zoals de gestreepte Brookesia lineata lineata gestreept De pantserkameleon Brookesia perarmata is voorzien van grote schilden op de huid en per-armata betekent sterk gepantserdEnkele soorten kortstaartkameleons hebben een wetenschappelijke naam gekregen die slaat op het feit dat ze sterk bedreigd zijn De soortnaam van Brookesia tristis betekent treurend en die van Brookesia desperata betekent wanhopig Verspreiding en habitat Het verspreidingsgebied verschilt sterk per soort zie voor de verspreiding van alle soorten de tabel onderaan Niet alleen de ligging van het areaal wijkt af maar ook de de grootte van het verspreidingsgebied en de populatiedichtheid van de verschillende soorten verschilt sterk Ook de microhabitat kan heel verschillend zijn Kortstaartkameleons komen endemisch voor op het eiland Madagaskar Ook andere kameleons komen vrijwel uitsluitend voor op Madagaskar zoals vertegenwoordigers van de geslachten Calumma en Furcifer Slechts enkele kortstaartkameleons zijn alleen bekend van omliggende eilandjes als Nosy Be Van de soorten die op het hoofdeiland Madagaskar leven komt het grootste deel uitsluitend voor in het noordelijke deel Vrijwel alle soorten hebben een zeer klein verspreidingsgebied bestaande uit een enkele locatie Grootte van het areaal De grootte van het verspreidingsgebied verschilt sterk De wenkbrauwkameleon bijvoorbeeld komt voor in een lange strook van het oosten van Madagaskar bijna van het noorden tot het zuiden van het eiland De grootte van het areaal wordt geschat op ongeveer 75000 vierkante kilometer< ref> De soort Brookesia brygooi heeft eveneens een groot areaal maar is juist te vinden in een groot deel van het westen van Madagaskar De soort Brookesia bonsi bijvoorbeeld is alleen bekend van Nationaal Park Tsingy de Namoroka Het totale oppervlak van het verspreidingsgebied bedraagt volgens schattingen minder dan 100 vierkante kilometer Populatiedichtheid Uit een onderzoek in 2010 door de Malagassische bioloog Joseph Christian Randrianantoandro bleek dat kortstaartkameleons vrij algemeen voor kunnen komen in vergelijking met andere kameleonsDe soort Brookesia brygooi is een van de meer algemene kortstaartkameleons Van deze soort werd de populatiedichtheid in Menabe in westelijk Madagaskar geschat op 35 exemplaren per hectare Hierbij werd geen verschil gevonden in gebieden die door de houtkap waren aangetast en oorspronkelijke bossen die niet door de mens zijn aangepast In sommige delen van oorspronkelijke bossen werd zelfs geen enkel exemplaar van Brookesia brygooi aangetroffenSoorten uit het verwante geslacht Furcifer komen veel minder voor het aantal exemplaren van de soort Furcifer labordi wordt geschat op gemiddeld 72 exemplaren Van de soort Furcifer oustaleti werden gemiddeld 13 exemplaren per hectare aangetroffen In het natuurreservaat Tsingy de Bemaraha werd in 2008 een onderzoek gedaan naar het voorkomen van de verschillende soorten kortstaartkameleons De soort Brookesia brygooi kwam het meest voor 444 exemplaren gevolgd door Brookesia perarmata 192 exemplaren en Brookesia exarmata 98 exemplaren Kameleons uit andere geslachten die werden aangetroffen zijn Furcifer nicosiai 22 exemplaren en Furcifer petteri 2 exemplaren Brookesia brygooi werd het meest aangetroffen in door de mens aangetaste delen van het bos buiten het park De pantserkameleon ontbrak hier volledig en werd voornamelijk aangetroffen in onaangetaste delen van het bos met een strooisellaag en lage begroeiing< ref> Habitat Kortstaartkameleons zijn typische bodembewoners die niet klimmen maar leven in de strooisellaag Deze bestaat uit bladeren takjes mos en andere plantendelen In de strooisellaag verschuilen de hagedissen zich en daarnaast leven er veel insecten die als voedsel dienen De verschillende soorten leven in beboste gebieden met een hoge luchtvochtigheid De luchtvochtigheid is een belangrijke factor; doordat ze zo klein zijn hebben kortstaartkameleons een relatief groot huidoppervlak wat ze gevoelig maakt voor uitdroging In gebieden waar de luchtvochtigheid het gehele jaar door vrij laag is kunnen de dieren niet overleven Een korte periode van lage luchtvochtigheid doorstaan ze door zich ondergronds te verschuilen Als de eieren worden blootgesteld aan een omgeving met te weinig vocht drogen ze uit en zijn ze niet levensvatbaar De meeste soorten leven in het tropisch regenwoud van laaggelegen gebieden op zeeniveau tot in vochtige bergbossen op een hoogte van bijna 2000 meter boven zeeniveau Ook zijn verschillende soorten bekend van de drogere bossen in het zuiden en westen van Madagaskar Uiterlijke kenmerken Kortstaartkameleons blijven allemaal klein enkele soorten worden niet langer dan drie centimeter De reden waarom de kortstaartkameleons zo klein zijn kan misschien verklaard worden door eilanddwerggroei Het lichaam is zijdelings afgeplat zoals bij de andere kameleons en ook de ogen zijn typisch kameleonachtig ze kunnen onafhankelijk van elkaar bewegen Het lichaam is op verschillende manieren aangepast om maar zo veel mogelijk op een verdord boomblad te lijken Sommige soorten gaan volledig in hun omgeving op door huidflappen op kop en rug bladrand-achtige rugkammen of nerf-achtige lichaamspatronen Er zijn wel meer hagedissen die sprekend op bladeren lijken door een dergelijke lichaamsconfiguratie zoals de eveneens in Madagaskar voorkomende bladstaartgekko's uit het geslacht Uroplatus Kop De kop is vaak afgerond en stomp sommige soorten hebben een verlenging aan de voorzijde van de kop bestaande uit huidweefsel Verharde hoorns komen soms voor bij andere kameleonsoorten maar bij de kortstaartkameleons ontbreken dergelijke uitsteeksels altijd Ook andere voor kameleons karakteristieke kenmerken van de kop ontbreken bij de kortstaartkameleons zoals bijvoorbeeld de oorkwabben en ook een keelzak komt nooit voor Kortstaartkameleons hebben vaak wel kleine bultachtige uitsteekseltjes op de kop Alleen de pantserkameleon heeft duidelijke stekels op de kop Alle andere soorten bezitten vaak rijen bultjes op de bovenzijde van de kop Soms is een klein doorntje aanwezig boven het oog die bij een aantal soorten is uitgegroeid tot een soort kam die aan wimpers doet denken De wenkbrauwkameleon dank zijn naam aan een driehoekige huidflap boven ieder oog Het binnenoor van kortstaartkameleons heeft een speciale structuur die als evenwichtsorgaan dienst doet De kameleon kan met behulp van het binnenoor kleine veranderingen in de versnelling waarnemen Hierdoor kan de kameleon met behulp van het oor zijn lichaamshouding verbeteren< ref> Lichaam Alle soorten blijven in vergelijking met andere kameleons zeer klein De grootste soort is Brookesia perarmata die een totale lichaamslengte tot elf centimeter bereikt Vrouwtjes van Brookesia micra zijn met een maximale lichaamslengte zonder staart 199 millimeter lang en een van de kleinste amniote gewervelden ter wereld Alleen sommige soorten kogelvingergekko's zoals Sphaerodactylus ariasae max 18 mm lichaamslengte blijven nog kleiner Brookesia micra is wel de kleinst bekende kameleon De lichaamskleur is meestal bruin tot donkerbruin met lichtere en donkere strepen of vlekken De enige uitzondering is de in noordelijk Madagaskar levende soort Brookesia vadoni die juist overwegend groen van kleur is Van veel andere kameleons is bekend dat ze drastisch van kleur kunnen veranderen dit dient voornamelijk om met soortgenoten te communiceren Kortstaartkameleons hebben slechts een zeer beperkt vermogen om van kleur te veranderen ze kunnen alleen van licht- naar donkerbruin kleuren Als ze zich bedreigd voelen kleuren ze donkerder en soms verschijnen vlekken of strepen op het lichaam Van een echte kleuromslag is echter geen sprake Als de dieren 's nachts slapen is de lichaamskleur aanmerkelijk lichter De kameleons worden om deze reden vooral gedurende de nacht gevangen door onderzoekers omdat ze dan gemakkelijk te zien zijn als ze worden belicht Kortstaartkameleons hebben vaak stekelrijen vergrote schubben of uitsteeksels op het lichaam Deze dienen voornamelijk om het lichaam te camoufleren en niet ter verdediging of om af te schrikken Brookesia vadoni is de enige uitzondering; de stekels van deze soort zijn zeer lang en naaldachtig in vergelijking met alle andere soorten De stekels komen over het gehele lichaam inclusief de staart voor op de onderzijde naEen andere soort die een opvallend uiterlijk heeft is Brookesia perarmata Deze soort heeft rijen kleine hoornachtige trosjes op het lichaam zowel op de rug als de flanken Het meest opvallend is de kop die vele opstaande verharde randen heeft Deze zijn lichter van kleur dan de rest van de kop en het lichaam Het geheel aan uitsteeksels aan de kop doet denken aan een soort helm Mannetjes zijn altijd kleiner dan vrouwtjes en dit is tevens het enige uiterlijke verschil Bij een parend koppeltje is het sekseverschil m makkelijk vast te stellen maar het geslacht van een individuele kortstaartkameleon is zeer moeilijk te bepalen Bij andere groepen van kameleons hebben mannetjes vaak grotere stekels en kammen en zijn hieraan eenvoudig te onderscheiden van de vrouwtjes Poten De poten zijn relatief lang en dun maar weinig krachtig Kameleons zijn niet in staat om snel weg te rennen zoals bekend is van veel andere hagedissen De poten zijn niet naast maar onder het lichaam geplaatst De poten zijn daardoor niet geschikt om te rennen maar wel om het dier over het sagittale vlak te bewegen Hierbij wordt het lichaam gelijkmatig heen- en weer bewogen zodat het dier niet opvalt De kortstaartkameleons zijn in vergelijking met andere kameleons erg langzaam en vertrouwen volledig op hun camouflage De ledematen zijn zo lang en dun dat ze eerder doen denken aan die van een insect dan aan de poten van een hagedis Aan het einde van de poten zijn de vingers en tenen gelegen die net zoals bij alle kameleons zijn omgevormd tot grijpklauwen De vingers en tenen dragen nagels bij kortstaartkameleons bestaan de nagels uit één geheel Dit is een verschil met de soorten uit het geslacht Rhampholeon die een spleet aan het einde van de nagel hebben zodat het uiteinde van iedere nagel twee punten heeft Deze vorm van de nagels wordt wel bicuspide genoemd van het Latijnse bi- twee cuspis uiteinde De onderzijde van de poten kan zowel glad zijn als voorzien van knobbels De onderzijde van de poten heeft bij veel soorten een laagje dat bestaat uit zeer kleine haartjes die setae worden genoemd Deze haartjes komen ook voor bij andere groepen zoals gekkos die hierdoor op glas kunnen lopen De haartjes zijn bij kameleons zoals de kortstaartkameleons lang niet zo efficiënt als bij de gekkos maar dragen wel bij aan een betere grip op de ondergrond< ref> Staart Alle soorten hebben een relatief korte staart hieraan is ook de naam te danken De staart is altijd korter dan het lichaam dit in tegenstelling tot de meeste hagedissen inclusief veel kameleons Hagedissen hebben in de regel een staart die tenminste anderhalf tot twee keer de lichaamslengte bedraagt Ook de gelijkende soorten uit het geslacht Rhampholeon hebben een kortere staart De staart van de mannetjes is ongeveer dertig procent van de lichaamslengte De staart van de kortstaartkameleons is niet oprolbaar en kan niet of nauwelijks als een extra grijporgaan worden gebruikt De staart speelt wel een rol in de voortbeweging van de kameleons De staart is alleen aan het uiteinde zeer beweeglijk Tijdens het lopen wordt de staart recht achteruit gehouden als tegengewicht Enkel de punt van de staart dient om contact te maken met de ondergrond De staartpunt wordt tijdens het lopen omlaag gekromd zodat deze de bodem raakt Hierdoor kan de staartpunt beschouwd worden als een extra contactpunt met de bodem een dergelijk gebruik van de staart is bij andere hagedissen niet bekend Bij de gelijkende soorten uit het geslacht Rhampholeon is het gebruik van de staartpunt als extra ankerpunt nog niet onderzocht De staartpunt van de kortstaartkameleons is zo beweeglijk dankzij een aantal anatomische aanpassingen De staart van kortstaartkameleons telt ongeveer 20 staartwervels wat aanzienlijk minder is in vergelijking met andere kameleonsoorten die meestal rond de 50 staartwervels bezitten Daarnaast zijn de staartwervels van kortstaartkameleons kleiner en met name aan de staartpunt zijn minder wervels aanwezig dan in het voorste deel van de staart De pezen aan de onderzijde van de staartpunt zijn beter ontwikkeld wat de beweeglijkheid van de staartpunt vergroot De soort Brookesia micra heeft een oranje achtereinde van de staart althans de volwassen dieren Andere kortstaartkameleons hebben een staartkleur die overeenkomt met de lichaamskleur Voedsel en jacht Kortstaartkameleons gaan meestal niet actief op zoek naar voedsel maar liggen in een hinderlaag te wachten tot een prooidier langskomt waarna deze wordt buitgemaakt Soms worden prooien beslopen voor ze worden gegeten De prooidieren worden visueel opgespoord de kegelvormige ogen kunnen alle kanten opdraaien Net als alle kameleons hebben kortstaartkameleons een lange schiettong die razendsnel naar buiten kan worden geschoten Het prooidier wordt door het uiteinde van de tong gegrepen waarna de tong weer in de bek wordt gebracht Kortstaartkameleons eten kleine ongewervelde dieren zoals insecten en spinnen Van de pantserkameleon Brookesia perarmata is bekend dat ook termieten worden gegeten Vijanden en verdediging De belangrijkste predatoren van kameleons op Madagaskar in het algemeen zijn de madagaskarslangenarend Eutriorchis astur en de gebandeerde torenvalk Falco zoniventris Deze vogels eten echter voornamelijk grotere kameleons die in bomen en struiken leven< ref> Vijanden van specifiek de kortstaartkameleons zijn voornamelijk grondscharrelaars zoals de blauwkopgrondscharrelaar Atelornis pittoides en de gebandeerde grondscharrelaar Brachypteracias leptosomus en de haaksnavelvanga Vanga curvirostris die tot de vanga's behoort De gebandeerde grondscharrelaar is de enige vogel die liever kortstaartkameleons eet dan soorten uit de geslachten Calumma en Furcifer Kortstaartkameleons kennen meestal alleen een vorm van passieve verdediging Ze blijven vaak urenlang doodstil zitten en bewegen zich zeer langzaam Om niet op te vallen worden de voor kameleons karakteristieke schommelde bewegingen gemaakt Alle soorten blijven bovendien op de bodem of klimmen hooguit op dood hout dat op de bodem ligt Alleen om te slapen worden lagere struiken uitgezocht De kameleons slapen niet tussen de bladeren van planten en bomen omdat hierin vijanden op zoek gaan naar prooien Daarom kiezen ze kale takjes uit om op te zitten gedurende de nacht< ref> Kortstaartkameleons kunnen bij bedreiging niet snel wegrennen en zullen eveneens niet bijten als ze worden opgepakt Andere kameleons reageren sissend of grommend en sperren de bek open om agressief van zich af te bijten Bij de kortstaartkameleons komt dit gedrag nooit voor ze blijven in eerste instantie altijd stil zitten Uit waarnemingen van in gevangenschap gehouden dieren blijkt dat ze weinig stressgevoelig zijn Hierbij worden de poten onder de buik gevouwen waarna de kameleon omvalt Van verschillende soorten is bekend dat ze het lichaam snel laten vibreren waarbij een zoemend geluid te horen is Dit dient waarschijnlijk niet om grote roofdieren op afstand te houden maar om mieren die over het lichaam kruipen af te weren Van slapend exemplaar dat in gevangenschap werd gehouden is waargenomen dat het dier vibreerde toen er een voedselkrekel over het lichaam liep< ref> Voortplanting en ontwikkeling De paartijd start in het natte seizoen vooral bij de soorten die in drogere gebieden leven Van een aantal soorten is beschreven dat er een paringsritueel wordt uitgevoerd door het mannetje Dit ziet eruit als een soort dansje waarbij het mannetje om het vrouwtje heen loopt terwijl schokkende bewegingen met het lichaam worden gemaakt en met de kop wordt geknikt Als een vrouwtje niet paringsbereid is zal ze zijwaartse bewegingen maken om het mannetje af te weren Een paringsbereid vrouwtje laat het mannetje zijn gang gaan zodat hij uiteindelijk op haar rug klimt Een vrouwtje kan een mannetje meerdere dagen meedragen De daadwerkelijk paring vindt vaak in de avond of nacht plaats Alle soorten zijn eierleggend de jongen worden in een ei afgezet en geen enkele soort is eierlevendbarend zoals voorkomt bij veel andere kameleons< ref> Na ruim een maand worden door het vrouwtje eieren afgezet De eieren zijn verhoudingsgewijs vrij groot omdat de vrouwtjes zo klein blijven De eitjes van Brookesia tristis hebben een doorsnede van 58 tot 59 millimeter terwijl het vrouwtje een lichaam van maximaal 24 millimeter heeft De eieren nooit begraven maar worden tussen de bladeren in de grond afgezet Sommige soorten hebben kleverige eieren die vastgeplakt worden onder stukken hout of onder mos De incubatietijd is vaak drie maanden of meer afhankelijk van de omgevingsomstandigheden zoals de temperatuur Omdat de eieren tussen de rottende bladeren worden gedeponeerd profiteren ze van de hogere temperaturen en luchtvochtigheid als gevolg van broei Als de embryo's in het ei volledig zijn ontwikkeld komen de jongen tevoorschijn Bij de soort Brookesia tristis zijn de juvenielen die uit het ei kruipen ongeveer 14 millimeter lang en wegen na een week 003 gram< ref> Wat betreft lichaamsvorm en -kleur lijken ze al op de ouderdieren Het aantal eieren hangt af van de soort en ook van de grootte van het vrouwtje Oudere en grotere vrouwtjes zetten gemiddeld meer eieren af dan jongere of kleinere exemplaren Van de pantserkameleon Brookesia perarmata is bekend dat een vrouwtje twee tot vijf eitjes afzet per legsel en jaarlijks twee legsels produceert Het ei van een kortstaartkameleon heeft een zachte rubberachtige schaal en geen harde en kalkachtige zoals de eieren van veel andere hagedissen Kortstaartkameleons die langere tijd in droge omgevingen leven houden een zogenaamde zomerslaap of estivatie Deze periode waarin de dieren zich in een sluimerende toestand bevinden wordt ook wel torpor genoemd Gedurende deze tijd wordt niet naar voedsel of een partner gezocht De kameleon zoekt hierbij een beschutte plaats op of graaft een holletje in de grond en wacht op vochtiger tijden Na een regenbui komen de dieren tevoorschijn< ref> Kortstaartkameleons ontwikkelen zich vrij snel; na vier tot vijf maanden zijn de dieren geslachtsrijp De meeste soorten worden niet ouder dan twee jaar Kortstaartkameleons en de mens Kortstaartkameleons kwamen in 2012 kortstondig in het nieuws toen vier nieuwe soorten werden beschreven door een groep van biologen Met name één soort Brookesia micra werd veelvuldig in de media genoemd omdat deze soort de kleinste bleek van alle kameleons en een van de kleinste gewervelden die op het land leven Verschillende afbeeldingen werden vrijgegeven en gebruikt in krantenartikelen en op websites In het bijzonder de foto's van een exemplaar op de kop van een lucifer en die op een vingernagel gingen de gehele wereld over Bedreiging en bescherming Er is veel onderzoek gedaan naar de verspreiding en de populatiegroottes van verschillende kameleons Veel kortstaartkameleons zijn slechts bekend uit een relatief klein gebied op Madagaskar Sommige soorten komen alleen voor op enkele eilanden in het noorden van het land De relatief kleine oppervlakte van het areaal maakt ze kwetsbaar voor invloeden van de mens zoals ontbossing Op Madagaskar zijn grote delen van het oorspronkelijke bos gekapt wat het leefgebied van de kameleons verkleint Niet alle kortstaartkameleons hebben een beschermingsstatus omdat sommige soorten pas recentelijk voor het eerst wetenschappelijk zijn beschreven Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of dergelijke soorten algemeen voorkomen of juist bedreigd zijn De beschermingsstatus van alle soorten is opgenomen in de soortenlijst onderaan Niet alleen worden gebieden aangewezen als reservaat ook worden bedreigde diersoorten zoals kortstaartkameleons op verschillende plaatsen gekweekt om ze later in het wild uit te zetten Een dergelijk reservaat is het Peyrieras Reptile Reserve vernoemd naar de Franse arts André Peyriéras Onder andere de wenkbrauwkameleon en de Nosy Be-dwergkameleon zijn hier opgekweekt Peyriéras ontdekte de soort Brookesia vadoni in 1968 Als eerbetoon voor zijn werk werden verschillende dieren naar Peyriéras vernoemd waaronder ook een kortstaartkameleon; Brookesia peyrierasi Een van de bedreigingen is de jacht op de dieren voor de handel in exotische dieren De kameleons worden in het wild gevangen en over de gehele wereld verscheept voor de verkoop aan verzamelaars Veel soorten worden tegenwoordig beschermd dankzij een exportverbod zodat deze niet meer in de legale handel te krijgen zijn Alle soorten kortstaartkameleons zijn door wetgeving beschermd door andere Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora CITES Op de rode lijst van CITES is de verkoop van alle soorten uitdrukkelijk verboden op de pantserkameleon Brookesia perarmata na De pantserkameleon mag echter alleen worden verhandeld met een speciale vergunning Zonder een vergunning is ook het houden van deze soort verboden < ref> In gevangenschap Net als veel andere kameleons zijn sommige kortstaartkameleons populair als exotisch huisdier Een aantal soorten wordt soms aangeboden in de dierenhandel Kortstaartkameleons zijn veel zeldzamer in de dierenhandel in vergelijking met andere kameleons en zijn relatief prijzig Voorbeelden van soorten die wel eens in de handel opduiken zijn de soorten Brookesia perarmata Brookesia stumpffi Brookesia superciliaris en Brookesia thieli De laatste drie soorten zijn alleen als nakweek te verkrijgen en zijn erg zeldzaam in de handel Kortstaartkameleons zijn niet aan te merken als beginnerssoorten maar voor wie de leefomstandigheden van kameleons goed weet na te bootsen zijn ze relatief makkelijk in leven te houden Kortstaartkameleons zijn niet agressief tegen elkaar in gevangenschap zolang er enkele schuilplaatsen zijn waarin ze zich terug kunnen trekken Tegenover andere dieren zijn ze zeer schuw Vanwege hun rustige karakter kunnen kortstaartkameleons in het terrarium met verschillende andere amfibieën en reptielen worden gehouden zoals kikkers uit het geslacht Mantella en kleinere soorten uit de hagedissengeslachten bladstaartgekkos Uroplatus en madagaskardaggekkos Phelsuma Kortstaartkameleons hebben een vochtig en warm terrarium nodig met schuilplaatsen en kunstplanten De luchtvochtigheid dient altijd boven de 70% te zijn Het terrarium moet voorzien zijn takjes om over te lopen en van bladeren of mos op de bodem Vooral voor de afzet van de eieren is mos of een ander vochtig substraat nodigDe dieren kunnen gevoerd worden met fruitvliegen kleine krekels en andere insecten De kleinere soorten kunnen beter gevoerd worden met springstaarten dit zijn zeer kleine insecten die men zelf kan kweken Kortstaartkameleons zijn in eerste instantie vaak schuw; ze reageren op mensen door doodstil te blijven zitten Na enige tijd wennen ze echter en kunnen op enig moment zelfs uit de hand gevoerd worden Taxonomie en indeling Kameleons worden wereldwijd vertegenwoordigd door 200 soorten in 12 geslachten Vroeger werden de kameleons verdeeld in de echte kameleons en de onechte kameleons Deze eerste groep werd als een aparte onderfamilie Chameoleoninae beschouwd en omvatte de grotere klimmende soorten De kleinere boombewonende kameleons werden in de onderfamilie Brookesinae geplaatst Deze indeling in onderfamilies is tegenwoordig echter verlaten Het geslacht Brookesia bestaat uit dertig verschillende soorten waarvan er vijf pas in 2012 voor het eerst wetenschappelijk zijn beschreven Deze soorten worden hierdoor in de literatuur vaak nog niet vermeld De soorten uit het geslacht Rhampholeon van het Griekse rhamphos-leon vrij vertaald snavelleeuw lijken uiterlijk sterk op de kortstaartkameleons Ze zijn bruin klein en hebben eveneens een zeer korte staart die niet als grijporgaan kan worden gebruikt Lange tijd werd gedacht dat de twee geslachten sterk aan elkaar verwant zijn Tegenwoordig weet men dat de twee groepen wel eenzelfde voorouder hebben maar als zustergroepen moeten worden gezien Hun sterke uiterlijke gelijkenis is het gevolg van convergente evolutie< ref> Tot de jaren tachtig werden de Rhampholeon- soorten tot het geslacht Brookesia gerekend Ze werden wel in een apart ondergeslacht geplaatst de naam van de soort Brookesia spectrum bijvoorbeeld was toen Brookesia Rhampholeon spectrum Later werden de soorten uit het ondergeslacht Rhampholeon als een apart geslacht gezien Een tweede ondergeslacht dat inmiddels niet meer wordt erkend is Leandria Onder andere de pantserkameleon Brookesia perarmata behoorde tot deze groep Er is soms verwarring als het gaat om de vigerende wetenschappelijke naam van sommige soorten Een voorbeeld is de naamgeving van de soort Brookesia thieli die afwisselend onder twee verschillende namen werd beschreven Brookesia thieli — Brygoo & Domergue 1969 Brookesia antoetrae — Brygoo & Domergue 1971 Brookesia thieli — Glaw & Vences 1994 Brookesia antoetrae — Glaw & Vences 1994 Brookesia thieli — Nečas 1999 Brookesia antoetrae — Nečas & Schmidt 2004 De geslachten Brookesia Palleon Rhampholeon en Rieppeleon vormen tegenwoordig de onderfamilie Brookesiinae Het geslacht Rieppeleon is in 2004 afgesplitst van Rhampholeon De soorten uit de geslachten Rieppeleon en Rhampholeon worden wel met bladkameleons aangeduid Zij komen niet voor op Madagaskar maar leven op het continentale deel van Afrika voornamelijk rond Malawi en Tanzania De twee soorten uit het geslacht Palleon zijn eveneens sterk verwant en werden tot 2013 ook tot de kortstaartkameleons gerekend Omdat van deze twee soorten bekend is dat ze al lange tijd geleden zijn afgesplitst van de overige kortstaartkameleons worden ze tegenwoordig tot een apart geslacht gerekend De wetenschappelijke naam Palleon verwijst hiernaar en betekent oude leeuw Palae oud en leon leeuw Onderlinge verwantschappen In 2012 werd een artikel gepubliceerd over de onderlinge verwantschappen tussen de kameleons Hiertoe werden verschillende exemplaren gevangen in het wild en vervolgens bedwelmd door ketamine toe te dienen De kameleons werden vervolgens gefixeerd in een ethanol-oplossing van 90 procent Door weefselmonsters af te nemen hebben onderzoekers DNA kunnen extraheren uit de geconserveerde exemplaren Op basis van specifieke verschillen in het DNA is een stamboom samengesteld van een grote groep kortstaartkameleons Niet alle soorten zijn in deze stamboom opgenomen van een aantal soorten zijn de onderlinge relaties nog niet bekend Lijst van soorten In de onderstaande uitklapbare tabel zijn alle soorten weergegeven inclusief een korte beschrijving en een afbeelding van de soort en het verspreidingsgebied indien beschikbaar Bronvermelding Leefbaar Rotterdam is een lokale politieke partij in de gemeente Rotterdam die eind 2001 gelijktijdig met een aantal andere lokale Leefbaarpartijen is ontstaan De landelijke opmars van Leefbaar Nederland in deze tijd heeft daaraan bijgedragen Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 6 maart 2002 haalde de partij met Pim Fortuyn als lijsttrekker 347% van de stemmen en werd daarmee ineens de grootste partij in de gemeenteraad; dit ging vooral ten koste van de PvdA De bekendmaking van deze aardverschuiving in het tot dan toe "rode" bolwerk Rotterdam tijdens een televisiedebat van landelijke lijsttrekkers bracht de twee gedoodverfde kandidaat-premiers Ad Melkert PvdA en Hans Dijkstal VVD in een vrije val in pers en publieke opinie Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 werd Leefbaar Rotterdam wederom de grootste partij waarna ze deel ging uitmaken van het college van B en W met drie wethouders Verkiezingen van 2002 Sommige kandidaten op de lijst van Leefbaar Rotterdam hadden zich wel mentaal voorbereid op een plaats in de raad maar voor een aantal van de verkozen gemeenteraadsleden kwam na de "monsterzege" hun nieuwe politieke functie toch volkomen onverwacht Het succes bracht "vogels van diverse pluimage" in de gemeenteraad van wie er meerderen zoals in de maanden en jaren daarna zou blijken op elk eigen wijze voor een rumoerige en ook tumultueuze raadsperiode zouden zorgen Gekozen waren behalve Pim Fortuyn en Ronald Sørensen die het meest in de publiciteit waren geweest ook Michiel Smit 25 "directeur van een internetbedrijf" Harry Borst 60 architect Frans van der Hilst 52 docent aan een middelbare school Victor Reijkersz 24 student maatschappijgeschiedenis Marco Pastors 36 "partner in overheidsinformatisering" Joop van Heijgen 47 "adviseur" Gerard Dorsman 47 zelfstandig advocaat gespecialiseerd in vreemdelingenrecht Barry Madlener 33 makelaar in bedrijfspanden Johan Soijer 52 "binnenhuisadviseur" Sjef Siemons 54 "audiovisueel producent" Ineke Sonneveld 54 "oppasmoeder" en Harry Maronier 62 "eigenaar van een organisatieadviesbureau" later "adviseur en commissaris in de uitzendbranche" Geen enkele kandidaat van Leefbaar Rotterdam behaalde zelf genoeg voorkeurstemmen om het stadhuis "op eigen kracht" te betreden vrijwel alle kiezers brachten hun stem uit op lijsttrekker Fortuyn Nico Kok nummer 8 op de lijst en Harry van den Bouwhuijsen nummer 13 hadden aangegeven niet met Fortuyn in zee te willen De landelijke Lijst Pim Fortuyn was opgericht nadat Fortuyn gedwongen afstand had genomen van Leefbaar Nederland Vanzelfsprekend werd hij ook de eerste man De LPF "was" Pim Fortuyn Leefbaar Rotterdam "was" echter van begin af aan ook "iemand anders" Ronald Sørensen schreef de partij in Als oprichter kwam hij op natuurlijke wijze in beeld na de moord op Pim Fortuyn Sørensen werd toen opnieuw de eerste man zonder dat er een protest van de rest van de fractie werd gehoord Binnen de LPF bleef het fractievoorzitterschap echter de inzet van een machtsstrijd De LPF-lijst met Kamerkandidaten was onder zware tijdsdruk tot stand gekomen Vele kandidaten meldden zichzelf terwijl anderen door de kersverse partijbestuurders naar voren waren geschoven Zo ontstond er een merkwaardig ratjetoe In Rotterdam was er ook de tijdsdruk Daar was echter slechts één enkele persoon aanvankelijk verantwoordelijk voor de lijst opnieuw Sørensen Hij zorgde dat hij mensen wierf die hij kende en die hij hoog had bijvoorbeeld zijn collega-docent Van der Hilst Bovendien zorgde Sørensen ervoor dat een kerngroep waartoe ook Madlener en Smit behoorden elkaar direct beter zouden leren kennen waardoor de fractieleden naar elkaar toegroeiden Nico Kok tegenstander van Fortuyn begon na de verkiezingen echter een eigen eenmansfractie Harry van den Bouwhuijsen eveneens een tegenstander van Fortuyn deed afstand van zijn zetel De LR-fractie werd onder andere gevormd door Joanna Brand 23 verzorgster verstandelijk gehandicapten Gerard Dorsman Marcel van Gent scheepsbevrachter Joop van Heijgen "organisatie-deskundige" Frans van der Hilst docent Nederlands Barry Madlener Harry Maronier "bestuurslid adviseur" Dries Mosch ondernemer Sjef Siemons Ineke Sonneveld inmiddels huisvrouw Henk Sonneveld deelraadbestuurder Overschie Ronald Sørensen inmiddels oud-docent geschiedenis Johan Soijer Willem de Waal docent en de volgende LR-leden werden wethouder Rabella de Faria Veiligheid en Volksgezondheid Marco Pastors Fysieke Infrastructuur en Wim van Sluis Economische Infrastructuur Met het vertrek van Nico Kok maart 2002 en de ook als extreem-rechts algemeen bekend staande Michiel Smit februari 2003 leken de problemen over en meenden de fractieleden voldaan te kunnen stellen "Leefbaar Rotterdam valt niet uiteen" Achter de schermen was Maronier echter bezig met de oprichting van de LPF Rotterdam In mei 2003 stapte hij uit Leefbaar Rotterdam naar eigen zeggen omdat hij de partij "te rechts" vond Dries Mosch de vervanger van Fortuyn in de gemeenteraad betichtte hem huilend van "verraad" en het plegen van een "coup" Madlener sprak van "een dolkstoot in de rug" Sinds deze "couppoging" waren de meeste LR'ers niet meer tevens lid van de LPF College-vorming Fortuyn nodigde na zijn verkiezingssucces alle politieke partijen uit voor een gesprek over de vorming van een college Ook de PvdA die alom als verliezer van deze verkiezingen werd gebrandmerkt ging pro forma op de uitnodiging in hoewel Fortuyn al duidelijk had gemaakt dat hij met CDA VVD en D66 Rotterdam wilde gaan besturen In navolging van Leefbaar Utrecht vond het begin van de onderhandelingen plaats in het openbaar op het stadhuis "We houden niet van achterkamertjespolitiek we zoeken de openbaarheid" aldus de nummer 2 van Leefbaar Rotterdam Ronald Sørensen Het zouden echter juist de "traditionele partijen" zijn geweest die op die openbare onderhandelingsronde hadden aangedrongen Aanvankelijk was er weinig animo bij de andere Rotterdamse politieke partijen om met Leefbaar Rotterdam een coalitie te vormen Hoogleraar politicologie van de Erasmus Universiteit Rotterdam Rinus van Schendelen werd aangetrokken om als informateur Leefbaar Rotterdam CDA en VVD aaneen te smeden Op een tamelijk informele wijze wist hij deze drie partijen zover te krijgen dat ze uiteindelijk het politieke ja-woord tegen elkaar zeiden Nadat toenmalig fractievoorzitter Pim Fortuyn op 6 mei 2002 was vermoord werd docent geschiedenis Ronald Sørensen fractievoorzitter Van de behaalde 17 zetels in de gemeenteraad van Rotterdam totaal 45 zetels bezat Leefbaar Rotterdam er tegen het einde van de raadsperiode nog maar 11 Eén lid besloot al bij de installatie van de raad een eenmansfractie te beginnen vijf andere leden stapten later uit de fractie De bekendste van deze zes Michiel Smit begon een eigen partij genaamd Nieuw Rechts Leefbaar Rotterdam leverde in deze raadsperiode die duurde van 2002 tot 2006 drie wethouders aan het college Wim van Sluis haven economie werkgelegenheid milieu en Marianne van den Anker veiligheid en volksgezondheid De derde wethouder van Leefbaar Rotterdam Marco Pastors van fysieke infrastructuur moest aftreden na een motie van wantrouwen die de gemeenteraad op 8 november 2005 aannam Zijn uitlatingen over de islam brachten hem herhaaldelijk in conflict met de CDA-wethouder Leonard Geluk van Integratie Pastors is politiek leider van zijn partij en voerde de Leefbaar Rotterdam-lijst aan voor de verkiezingen van 2006 Van den Anker verving in januari 2004 Rabella de Faria die opstapte nadat de fractie van Leefbaar Rotterdam het vertrouwen in haar had opgezegd Verkiezingen van 2006 Tijdens de Nederlandse gemeenteraadsverkiezingen 2006 verloor de partij een aantal zetels aan de PvdA die de grootste werd De oorzaak hiervan was dat vooral de allochtone kiezer relatief veel meer is gaan stemmen dan in 2002 Er ontstond een grote tweedeling De allochtonen stemden in overgrote meerderheid op de concurrent PvdA omdat zij meenden dat deze hun belangen beter zou behartigen dan Leefbaar Rotterdam Leefbaar Rotterdam kon het verlies echter beperkt houden Omdat omdat ongeveer de helft van de autochtone bevolking op Leefbaar Rotterdam stemde behaalde de partij 29% van het totaal aantal uitgebrachte stemmen De partij ging van 17 naar 14 zetels Samen met de PvdA vormden zij in de nieuwe gemeenteraad de enige twee grote fracties Niet in het college Leefbaar Rotterdam heeft uitdrukkelijk uitgesloten in de huidige raadsperiode met de PvdA in het college van burgemeester en wethouders te gaan zitten Een voortzetting van de voorgaande coalitie was niet mogelijk gezien het verlies van de coalitiepartners CDA en VVD waardoor deze niet meer op een meerderheid in de nieuwe raad kan steunen Hierdoor is Leefbaar Rotterdam in de oppositie gegaan De coalitie bestond daarom uit een geheel van één grote partij met drie kleine fracties PvdA 18 zetels met VVD 3 CDA 3 en GroenLinks 2 De VVD verliet in mei 2009 de coalitie Verkiezingen van 2010 Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 zou de PVV voor het eerst gaan deelnemen aan gemeenteraadsverkiezingen en in Rotterdam een bedreiging gaan vormen voor LR Op 15 augustus 2009 liet partijleider Geert Wilders aan lijsttrekker Pastors weten van deelname in Rotterdam af te zien wegens gebrek aan goede kandidaat-raadsleden Wilders had inmiddels zijn aanhangers opgeroepen om op Leefbaar Rotterdam te stemmen Bekende lijstduwers waren Joost Eerdmans plaats 27 en Simon Fortuyn plaats 28 Kort voor de verkiezingen van 2010 zei LR-lijsttrekker Marco Pastors zijn politieke lot te zullen verbinden aan de uitslag In een interview zei hij ermee te zullen stoppen als zijn partij niet genoeg stemmen zou krijgen voor collegedeelname Op de verkiezingsdag 3 maart kreeg LR opnieuw 14 zetels bij een miniem verlies in stemmenpercentage 286% tegenover 290% in 2006 De PvdA verloor 4 zetels en kwam ook op 14 zetels maar met 288% van de stemmen was deze partij net iets groter dan LR Aangezien er op enkele stembureaus echter onregelmatigheden waren geconstateerd vocht Marco Pastors de door de kiesraad vastgestelde uitslag aan Volmachten Leefbaar Rotterdam had net als de PvdA De Kiesraad zegt dat de kiezer zelf het initiatief moet nemen om iemand te machtigen In de Kieswet staat dat iemand die stelselmatig personen aanspreekt of anderszins persoonlijk benadert ten einde hen te bewegen het formulier op hun stempas bestemd voor het stemmen bij volmacht te ondertekenen en deze pas af te geven bestraft kan worden met een maand cel of een geldboete De Kiesraad meldde dat het Openbaar Ministerie zou moeten bepalen of er sprake was van ronselpraktijken maar Justitie zag geen reden om tot vervolging over te gaan Verkiezingen van 2014 Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 wist Leefbaar Rotterdam het bij de vorige verkiezingen bereikte zetelaantal te behouden veertien Daarmee werd het de grootste partij van Rotterdam aangezien de Partij van de Arbeid zakte van veertien naar acht zetels Lijsttrekker in 2014 was Joost Eerdmans Leefbaar Rotterdam sloot op 8 mei 2014 een coalitieakkoord met D66 en CDA Trivia Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1970 had al eens een groepering onder de naam Leefbaar Rotterdam deelgenomen Deze groepering was opgericht door Joop Goudswaard en haalde 1781 van de 248726 uitgebrachte stemmen Joop Goudswaard is een aantal jaren voor 2002 overleden en de groepering had al heel lang geen activiteiten meer vertoond Externe link Een lichtjaar symbool lj Engels light-year symbool ly is een lengtemaat die wordt gebruikt in de astronomie Een lichtjaar is de afstand die licht in vacuüm aflegt in een periode van één jaar volgens de aardse kalender Een lichtjaar is dus geen eenheid van tijd zoals de naam suggereert Om precies te zijn is een lichtjaar gedefinieerd als de afstand die een foton zou afleggen in vrije ruimte oneindig ver weg van elk zwaartekrachtsveld en magnetisch veld in één juliaans jaar 36525 dagen van elk 86 400 seconden Doordat de lichtsnelheid in vacuüm per definitie exact gelijk is aan 299 792 458 meter per seconde is een lichtjaar exact gelijk aan 9 460 730 472 580 800 meter< ref> dus afgerond 9460 biljoen meter ofwel 946 biljoen kilometer Een lichtjaar is ook ongeveer gelijk aan 63 241 astronomische eenheden AE Het lichtjaar wordt vaak gebruikt om de afstand tot sterren sterrenstelsels en andere objecten in het heelal aan te duiden In de astronomie wordt voor zulke afstanden echter vaker de parsec gebruikt die gedefinieerd is als de afstand op welke een object een parallax van één boogseconde genereert als het geobserveerde object zich één astronomische eenheid zou verplaatsen loodrecht op de zichtlijn van de waarnemer Een parsec is ongeveer gelijk aan 326 lichtjaar De voorkeur wordt gegeven aan de parsec omdat deze gemakkelijker kan worden afgeleid uit en vergeleken met gegevens uit observaties Bij het algemene publiek buiten wetenschappelijke kringen wordt de eenheid lichtjaar echter vaker gebruikt Eenheden gerelateerd aan het lichtjaar zijn het lichtuur de lichtminuut en lichtseconde de afstand die het licht aflegt in vacuüm in respectievelijk een uur een minuut en een seconde Een lichtminuut is gelijk aan 17 987 547 480 meter ofwel circa 18 miljard meter dus 18 miljoen kilometer Een lichtseconde is per definitie 299 792 458 m Enkele feiten De afstand tussen de aarde en de maan is ongeveer 13 lichtseconden De afstand van de zon naar de aarde is 83 lichtminuten De middellijn van de baan van de verste planeet Neptunus is ongeveer 8 lichtuur In juli 2012 was de Voyager 1 al 121 AE 18 000 000 000 km van onze zon verwijderd ofwel 0002 lichtjaar De dichtstbijzijnde ster na onze zon Proxima Centauri is 422 lichtjaar van ons verwijderd Het centrum van ons sterrenstelsel de Melkweg is ongeveer 28 000 lichtjaar ver De diameter van de Melkweg is ongeveer 100 000 lichtjaar Het dichtstbijzijnde andere grote melkwegstelsel de Andromedanevel M31 staat ongeveer 22 miljoen lichtjaar van ons af De dichtstbijzijnde grote cluster buiten onze eigen Lokale Groep de Virgocluster is ongeveer 60 miljoen lichtjaar weg Het zichtbare deel van het heelal heeft een straal van ongeveer 46 miljard lichtjaar hoewel het licht van de rand van het zichtbare deel van het heelal 137 miljard jaar geleden werd uitgezonden de geschatte leeftijd van het heelal De getallen verschillen doordat in de loop van de tijd het heelal is uitgedijd Dit is een lijst van personen die overleden zijn in 2015 Januari Februari Maart 1 maart Daniel von Bargen 64 Amerikaans acteur< ref> Deedee Corradini 70 Amerikaans burgemeester en sportbestuurster< ref> Emiel Goelen 68 Belgisch televisiepresentator< ref> Franz Hums 77 Oostenrijks politicus< ref> Carel Visser 86 Nederlands beeldend kunstenaar Wolfram Wuttke 53 Duits voetballer< ref> 2 maart Urbaan De Becker 74 Belgisch journalist presentator en hoofdredacteur< ref> Dave Mackay 80 Schots voetballer en voetbaltrainer< ref> Rense Westra 68 Nederlands acteur 5 maart Edward Egan 82 Amerikaans kardinaal< ref> Jim McCann 70 Iers gitaarspeler en zanger< ref> De provincie Limburg is een van de vijf provincies van het Vlaams Gewest en een van de tien provincies van België De hoofdstad van deze provincie is Hasselt Geografisch geïsoleerd van de rest van de provincie ligt sedert het vastleggen van de taalgrens in 1963 in het oosten de gemeente Voeren Voerstreek als een exclave geklemd tussen Luik en Nederlands-Limburg Het logo van de provincie is het Limburgsymbool standaard voorgesteld door een rood hart op een witte achtergrond Dit kenteken werd in 2009 door beide Limburgse besturen ingevoerd nadat de gouverneurs in 2008 het Limburgcharter hadden ondertekend Beide provincies trachten met dit charter een nauwere samenwerking te bereiken en voortaan de benamingen West- en Oost-Limburg te hanteren voor respectievelijk Belgisch- en Nederlands-Limburg< ref> Naam Toerisme Bezienswaardigheden Het aanbod aan bezienswaardigheden omvat veel verschillende mogelijkheden Een van de bekendste trekpleisters is het domein Bokrijk in Genk Ook verscheidene kunstcentra en musea zijn vaak toeristische bestemmingen Hieronder vallen onder andere het Nationaal Jenevermuseum het Modemuseum en Kunstencentrum Z33 in Hasselt en het Gallo-Romeins Museum in Tongeren Sport en recreatie Er zijn er verschillende mogelijkheden om buitenactiviteiten te ondernemen Zo is het Nationaal Park Hoge Kempen het enige nationale park in Vlaanderen Er zijn nog tal van andere toeristische bestemmingen zoals de Japanse Tuin in Hasselt en het Blotevoetenpad in Zutendaal Fietsparadijs Limburg Het Limburgse fietsroutenetwerk telt 2000 km goed onderhouden en meestal autovrije fietspaden Het systeem van genummerde knooppunten maakt het eenvoudig om een route samen te stellen De routes omvatten cafés en logies picknickplaatsen en 50 oplaadpunten voor elektrische fietsen Fietsparadijs Limburg ontving verschillende prijzen en titels In 2011 verkozen de Nederlanders en Vlamingen Limburg voor de zesde keer op rij tot de populairste fietsprovincie van België In datzelfde jaar mocht de provincie maar liefst 2000000 fietstoeristen ontvangen Daarnaast benoemden de luisteraars van Radio 2 Fietsparadijs Limburg zelfs tot Achtste Wereldwonder Winkelen Hasselt is naast hoofdstad van de provincie ook één van de populairste bestemmingen om te winkelen Daarnaast is ook Maasmechelen Village een bekende trekpleister Enkele andere voorbeelden zijn Shopping 1 2 en 3 in Genk Cultuur Taal De officiële taal is het Nederlands Tegen de taalgrens liggen echter de faciliteitengemeenten Herstappe en Voeren waar Franstaligen ook in hun eigen taal terecht kunnen Dialect In de provincie worden een aantal dialecten van het Limburgs gesproken Zowel de Belgische als de Nederlandse provincie met de naam Limburg kenmerken zich door een duidelijke eigen identiteit die onder andere bestaat uit een eigen streektaal het Limburgs Het is sinds 1997 door de Nederlandse overheid erkend als regionale taal onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden De Vlaamse Gemeenschap erkent de streektaal voorlopig nog niet en de taal wordt niet meer veel aangeleerd Hierdoor staat de taal meer onder druk dan haar Nederlandse variant Volgens huidige inzichten is het Limburgs in essentie een Nederfrankisch dialect met Keltische substraten maar met de voor Europese talen vrij unieke eigenschap van tonaliteit in sommige varianten Omdat Limburgs geen gestandaardiseerde vorm heeft bestaat Limburgs enkel uit talloze dialecten waarvan vrijwel ieder dorp en stad op zich een eigen variant spreekt Een duidelijk verschil tussen de Belgisch- en Nederlands-Limburgse dialecten bestaat echter niet; de Limburgse dialecten gaan vrij vloeiend in elkaar over zonder zich veel aan te trekken van de Vlaamse Nederlandse Waalse en Duitse Noordrijn-Westfalen grenzen Volkslied Limburg mijn Vaderland is het officiële Limburgse volkslied voor beide Limburgen Het volkslied is geschreven in het Nederlands en wordt in de volksmond ook wel Waar in 't bronsgroen eikenhout genoemd vanwege de eerste zin Het bronsgroen eikenhout waarover Gerard Krekelberg dichtte waren de ondertussen verdwenen eikenbomen rond het kasteel Borgitter in Kessenich Dit kasteel ligt op de boord van de Itterbeek op de grens met de dorpskern van het Nederlandse Neeritter In Belgisch-Limburg worden enkel de eerste drie strofen gezongen doorgaans door jeugdbewegingen studentenverenigingen en op manifestaties In Nederlands-Limburg bestaat nog een vierde strofe die later werd bijgevoegd maar die meestal niet meer wordt gezongen Streekproducten Limburg staat bekend om zijn culinaire specialiteiten zoals de Limburgse vlaai en de Limburgse kaas Er is een heel gamma aan Limburgse streekproducten waarvan er in totaal 17 erkend zijn Deze erkende streekproducten zijn Achelse Trapist Alkense Filet d’Anvers Haspengouwse waterkers Hasseltse graanjenever Hasseltse speculaas Kempense Ale Kempense Balkenbrij Kempense gebakken paté Koffie uit het land van Loon Loonse stroop Maaseiker knapkoek Limburgse appelwijn met druiven Limburgse bloedworst Limburgse leverworst Limburgse heidebitter Maaslandse knapkoek Stroop van Vrolingen Vlaams gerookt rundvlees Zuid-Limburgse schuimwijn Evenementen Elk jaar vindt het Oud Limburgs Schuttersfeest OLS plaats in Belgisch of Nederlands Limburg en wordt er steevast carnaval gevierd tussen februari en eind maart De individuele schutterijen in Limburg organiseren daarnaast ook ieder hun eigen schietwedstrijden In 2012 vond de negende editie van Manifesta plaats in Genk Musea Er zijn in de provincie verschillende musea waaronder het Nationaal Jenevermuseum Hasselt het Modemuseum Hasselt en Kunstencentrum Z33 Muziek en theater Er zijn verschillende evenementen die jaarlijks rond dezelfde periode plaatsvinden Onderstaande opsomming toont enkele evenementen in chronologische volgorde Sensation White maart Sensation Black festival maart Schlagerfestival maart Springtime Festival mei OckxFest Hasselt mei Genenbos Lûpt Los Lummen mei Neverland Festival mei Saka Saka Festival mei Moodstock mei I love the 90's The party mei Afro-Latino Festival juni Genk on Stage juni Rock Herk juli Extrema Outdoor Belgium augustus Rimpelrock augustus Pukkelpop augustus Bekende Limburgers Er zijn verschillende bekende figuren die Limburg als geboorteplaats hebben Onderstaande opsommingen zetten een deel van de meest bekende personen op een rij Simon Mignolet voetballer Thibaut Courtois voetballer Kim Clijsters tennisster Regi Penxten muzikant Stefan Everts oud-motorcrosser Frieda Van Wijck radio- en tv-presentatrice Raf Simons ontwerper Dior Stijn Coninx regisseur Stijn Meuris zanger Luca Brecel snooker Tia Hellebaut atletiek Marcel Vanthilt mediafiguur Stijn Helsen ontwerper Nicky Vankets ontwerper Michaël R Roskam regisseur Bart Demyttenaere schrijver Eric Gerets voetballer trainer Anneleen Lenaerts harpiste Kate Ryan zangeres Historische figuren Jan van Eyck kunstschilder Lodewijk Heyligen componist kapelmeester Johannis Laet Jaspar Laet astronoom Henry Du Mont componist kapelmeester van Lodewijk XIV Hendrik van Veldeke eerste volkstalige schrijver van de Lage Landen die we bij naam kennen Francis Rombouts burgemeester van New York City van 1679 tot 1680 Govaert Wendelen astronoom Willem II van der Marck Lumey aanvoerder van de Geuzen in de Nederlandse oorlogen Robert Cailliau een van de grondleggers van het WWW Wereldwijde Web Onderwijs Er zijn twee hogescholen en één universiteit met elk een uitgebreide waaier aan studierichtingen Daarnaast bestaan er in Limburg ook opleidingen die niet in de rest van het land te vinden zijn zoals de opleidingen Verkeerskunde en Verpakkingstechnologie Hogescholen Hogeschool PXL PXL Katholieke Hogeschool Limburg KHLim Universiteit Universiteit Hasselt UH Transnationale Universiteit Limburg tUL samenwerkingsverband tussen UH en UM Unieke opleidingen Bachelor of Science Master in de Mobiliteitswetenschappen Bachelor Master Industrieel Ingenieur Nucleaire Technologie Bachelor in de Industriële wetenschappen Verpakkingstechnologie Bachelor Milieuzorg PXL-Music Postgraduaat Bosbeheer Economie De ontdekking van steenkool in het begin van de 20e eeuw betekende voor Limburg een keerpunt Op 20 mei 1901 ontdekte de Leuvense professor André Dumont in As een buurdorp van Genk een steenkoollaag Een gebeurtenis die een immense invloed zou hebben Enkele decennia later bruiste de provincie van de activiteit Zeven nieuwe kolenmijnen stelden duizenden mensen te werk Belgen én niet-Belgen uit een aantal Europese en Noord-Afrikaanse landen De integratie van de mengelmoes aan nationaliteiten verliep hier zo goed als rimpelloos De Ford-fabriek te Genk die er kwam na stevig lobbywerk van gouverneur Louis Roppe zorgde voor een nieuwe economische boost na de sluiting van de mijnen in het laatste kwart van de vorige eeuw In oktober 2012 maakte Stephen Odell de Europese topman van Ford bekend dat Ford Genk in 2014 zou sluiten Financiering komt van de Vlaamse Regering € 81 miljoen het Europees Sociaal Fonds € 175 miljoen en van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling € 49 miljoen Blikvangers moeten het toerisme en een technologie­-campus in Waterschei worden< ref> Duurzaamheid De provincie Limburg streeft ernaar om tegen 2020 de allereerste klimaatneutrale provincie te zijn Klimaatneutraal is niet helemaal hetzelfde als CO2< sub>-neutraal Het grote verschil bij klimaatneutraliteit is dat naast de hoeveelheid aan CO2< sub> ook methaan en lachgas in beschouwing worden genomen Deze gassen komen voornamelijk voort uit de landbouw Het logo van het project is een bronsgroen eikenblad Dit symbool komt voort uit het Limburgs volkslied Politiek Structuur Deputatie Het dagelijks bestuur is in handen van de deputatie Die telt zes leden en wordt voorgezeten door de gouverneur De provincie wordt bestuurd door een coalitie van CD&V spa en Open Vld De deputatie bestaat uit Herman Reynders gouverneur Marc Vandeput gedeputeerde Ludwig Vandenhove gedeputeerde Igor Philtjens gedeputeerde Frank Smeets gedeputeerde Jean-Paul Peuskens gedeputeerde Inge Moors gedeputeerde Renata Camps provinciegriffier Provincieraad De provincieraad van Limburg telde 75 zetels Bij de provinciale verkiezingen die op 14 oktober 2012 plaatsvonden werd dit aantal zetels herleid naar 63 Provinciedistricten Door het provinciedecreet van 2011 < ref> werd vanaf de provincieraadsverkiezingen 2012 van de ganse provincie één kiesarrondissement gemaakt onderverdeeld in 8 provinciedistricten Zetelverdeling 2013-2018 Colors idlightgrey valuegray08 ImageSize width600 height180 PlotArea height140 left50 bottom30 right50 Period from0 till30 TimeAxis orientationvertical ScaleMajor increment5 start0 PlotData barZetels width22 markblackwhite aligncenter barCD&V fromstart till18 text18 colororange barN-VA fromstart till17 text17 colordullyellow barspa-Groen fromstart till13 text13 colorlightgrey barOpen_Vld fromstart till9 text9 colorblue barVB fromstart till6 text6 coloryellow < timeline> Uitslagen van de provincieraadsverkiezingen sinds 1994 Gouverneurs Zie ook de lijst van gouverneurs van Limburg in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden 1815-1830 Demografie Bij de volkstelling van 1846 de eerste na de afstand aan Nederland van een deel van de provincie was Limburg met 185913 inwoners naar bevolking de kleinste provincie van België net na de provincie Luxemburg Tot 1900 zou de groei beperkt blijven en lager liggen dan het nationale gemiddelde gelijke tred houdend met deze van de andere rurale provincies Door de ontginning van steenkool vanaf het begin van de 20e eeuw en vooral door de in vergelijking met de rest van het land latere en tragere daling van het geboortecijfer in de Kempen tijdens de 20ste eeuw veranderde deze situatie helemaal en nam de bevolking spectaculair toe zodat Limburg over de periode 1846-2008 uiteindelijk de sterkste groeier zou blijken van alle Belgische provincies Enkel in wat nu het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is was het groeiritme nog sterker Evolutie van het inwonertal Inwoneraantal x 1000 Colors ida valuegray09 idb valuegray07 idc valuergb111 idd valuergb070809 ImageSize width751 height373 PlotArea left50 bottom30 top30 right30 DateFormat xy Period from0 till875 TimeAxis orientationvertical AlignBars justify ScaleMajor gridcolorb increment125 start0 ScaleMinor gridcolora increment25 start0 BackgroundColors canvasc BarData bar1806 text1806 bar1816 text1816 bar1830 text1830 bar1846 text1846 bar1856 text1856 bar1866 text1866 bar1876 text1876 bar1880 text1880 bar1890 text1890 bar1900 text1900 bar1910 text1910 bar1920 text1920 bar1930 text1930 bar1947 text1947 bar1961 text1961 bar1970 text1970 bar1980 text1980 bar1990 text1990 bar2000 text2000 bar2008 text2008 PlotData colord width20 alignleft bar1806 from0 till 267 bar1816 from0 till 288 bar1830 from0 till 338 bar1846 from0 till 186 bar1856 from0 till 192 bar1866 from0 till 195 bar1876 from0 till 205 bar1880 from0 till 211 bar1890 from0 till 223 bar1900 from0 till 241 bar1910 from0 till 276 bar1920 from0 till 300 bar1930 from0 till 368 bar1947 from0 till 460 bar1961 from0 till 575 bar1970 from0 till 653 bar1980 from0 till 711 bar1990 from0 till 745 bar2000 from0 till 791 bar2008 from0 till 827 PlotData bar1806 at 267 fontsizes text 267 shift-105 bar1816 at 288 fontsizeS text 288 shift-105 bar1830 at 338 fontsizeS text 338 shift-105 bar1846 at 186 fontsizeS text 186 shift-105 bar1856 at 192 fontsizeS text 192 shift-105 bar1866 at 195 fontsizeS text 195 shift-105 bar1876 at 205 fontsizeS text 205 shift-105 bar1880 at 211 fontsizeS text 211 shift-105 bar1890 at 223 fontsizeS text 223 shift-105 bar1900 at 241 fontsizeS text 241 shift-105 bar1910 at 276 fontsizeS text 276 shift-105 bar1920 at 300 fontsizeS text 300 shift-105 bar1930 at 368 fontsizeS text 368 shift-105 bar1947 at 460 fontsizeS text 460 shift-105 bar1961 at 575 fontsizeS text 575 shift-105 bar1970 at 653 fontsizeS text 653 shift-105 bar1980 at 711 fontsizeS text 711 shift-105 bar1990 at 745 fontsizeS text 745 shift-105 bar2000 at 791 fontsizeS text 791 shift-105 bar2008 at 827 fontsizeS text 827 shift-105 < timeline> Bron Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie ADSEI Opm1806 t m 1970volkstellingen; vanaf 1980 inwoneraantal op 1 januari< small> 1839 afstand van het deel ten oosten van de Maas aan Nederland< small> Geschiedenis Oorsprong naam De provincie is genoemd naar het historische hertogdom Limburg Het toponiem Limburg komt in Duitsland veelvuldig voor Daarnaast is er het stadje Limburg in de provincie Luik met die naam en ook het in Nederland gelegen Limbricht nabij Sittard zou oorspronkelijk Limburg Lemborgh geheten hebben Er bestaat echter geen sluitende verklaring voor deze oude naam Sommige bronnen verklaren de naam als slangen- of drakenburcht Hierbij zou Lim- een verbuiging zijn van lint dat te verklaren valt als lintworm slang of draak Andere bronnen keren voor de naamsverklaring terug naar het Indo-Germaanse en Keltische woorddeel lint met de betekenis moeras Oorsprong regio Tijdens de middeleeuwen zijn in het gebied het graafschap Loon en vele heerlijkheden ontstaan Na de Loonse Successieoorlogen 1366 ging de heerschappij over Loon naar de prins-bisschop van Luik De Bourgondiërs trachtten het gebied in te lijven waarop de drie Luikse Oorlogen uitbraken Als kerkelijke staat was het prinsbisdom echter onafhankelijk en daarom heeft het nooit deel uitgemaakt van de Zuidelijke Nederlanden Wel kwamen sommige heerlijkheden via familiale banden of als redemptiedorp bij andere staten Het prinsbisdom Luik had geen noemenswaardige defensie en was het strijdtoneel van verschillende oorlogen waaronder de Spaanse Successieoorlog Het lag dan ook ingeklemd tussen de Zuidelijke Nederlanden de Republiek Pruisen en Frankrijk Ook het strategisch belang van Maastricht speelde hierin een grote rol Toch werd de Luikse onafhankelijkheid pas geschonden in 1794 met de inval van de Franse revolutionairen Die voegden de vele kleine gebieden samen tot een departement Beneden-Maas dat naast Belgisch- ook Nederlands-Limburg omvatte Maastricht was daarvan de hoofdstad Toen het departement na het Congres van Wenen bij het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden werd gevoegd gaf koning Willem I het de naam "Limburg" naar het oude hertogdom Limburg Bij de Belgische Revolutie sloot de hele provincie zich aan bij de Belgen met uitzondering van de stad en de citadel van Maastricht Als gevolg van het scheidingsverdrag van 1839 werd Limburg gesplitst met onder andere de Maas als grens Willem kreeg het oostelijke deel van de provincie terug weliswaar als hertog van Limburg In 1963 bij het vastleggen van de taalgrens werden zes gemeenten in de Jekervallei rond Bitsingen van het Vlaamse Limburg naar de Waalse provincie Luik overgeheveld; de zes gemeenten van de Voerstreek volgden de omgekeerde beweging na een heuse taalstrijd Van de huidige provincie behoorde alleen de Voerense deelgemeenten Teuven en Remersdaal tot het historische hertogdom Limburg dat nu grotendeels Luiks is Geografie Topografie De provincie grenst in het noorden aan de Nederlandse provincie Noord-Brabant in het oosten aan de Nederlandse provincie Limburg in het zuiden aan Luik en in het westen aan Vlaams-Brabant en Antwerpen Geografisch geïsoleerd van de rest van de provincie ligt sedert het vastleggen van de taalgrens in 1963 in het oosten de gemeente Voeren Voerstreek als een exclave geklemd tussen Luik en Nederlands Limburg Het hoogste punt van de provincie en tevens van Vlaanderen is gelegen in Remersdaal 2875 m het hoogste punt met uitzondering van de Voerstreek is de "Galgenboom" van Millen Riemst 151 m Geografische streken De provincie bestaat uit vier landstreken namelijk de Voerstreek Haspengouw het Maasland en de Kempen Allen strekken ze zich uit buiten de provinciegrenzen Bodemkunde De pedologie stelt dat de bodem van het noordelijke deel van de provincie voornamelijk bestaat uit natte en droge zand- en lemig-zandgronden Het zuiden van de provincie heeft daarentegen natte zandleemgronden en natte en droge leemgronden In het oosten van de provincie is er een grintbijmenging en in het westen van de provincie is er een bijmenging van limonietzandsteen Allen worden ze gerekend tot de podsolgronden askleurige bodems Stratigrafie De stratigrafie stelt dat de gesteenten in de provincie zich tijdens diverse tijdsvakken vormden Zo stamt het noorden van de provincie uit het pleistoceen de streek rond Beringen uit het plioceen de streek ten noorden van Hasselt uit het mioceen en de streek ten zuiden van de provinciale hoofdstad uit het oligoceen Het uiterste zuiden van de provincie en de voerstreek ten slotte stammen uit het Krijt Een groot deel van de provincie heeft een steenkoollaag Hydrografie Stroomgebied van de Maas De Jeker ontspringt in het provinciale grensgebied van Limburg en Luik en slingert zich een baan langs de taalgrens Ze komt het Vlaamse Gewest binnen in Lauw en stroomt vervolgens 165 km over Tongers grondgebied Te Glaaien steekt ze de taalgrens terug over naar Waalse bodem Te Kanne wordt de Jeker weer Vlaams en stroomt ze door een sifon onder het Albertkanaal Vervolgens verlaat ze de provincie naar Nederlands Limburg om aldaar uit te monden te Maastricht in de Maas De Voer ontspringt nabij de Commanderij van Sint-Pieters-Voeren Zowel de Voerstreek de gemeente Voeren alsmede de daarin gelegen plaatsen 's-Gravenvoeren Sint-Martens-Voeren en Sint-Pieters-Voeren hebben hun naam aan deze beek te danken Net over de grens met Nederland te Laag-Caestert vloeit het riviertje in de Maas Het riviertje heeft drie zijrivieren de Veurs de Noorbeek en de Beek De Berwijn is eveneens een zijrivier van de Maas Het riviertje stroomt slechts kortstondig over het Limburgse grondgebied en dit eveneens te Voeren De Maas zelf komt de provincie "binnen" nabij Kanne bij Riemst Ze vormt alhier de grens tussen Belgisch Limburg en Nederlands Limburg Dit gedeelte van de Maas staat bekend als de Grensmaas en ligt tussen Eijsden-Maastricht en Smeermaas-Kessenich De Maas meandert er veel en is omwille van de scheepvaart vervangen door het laterale kanaal Zuid-Willemsvaart De Maas zet bij dat meanderen maar ook tijdens overstromingen veel grind af wat een grootschalige ontginning en ontgronding op gang heeft gebracht De duidelijke sporen daarvan zijn de uitgestrekte Maasplassen Voorbij Maaseik is de rivier weer bevaarbaar Zo'n 5 km verder stroomt ze Nederlands gebied binnen Ten slotte is er de Dommel waarvan de bron zich bevindt op het Kempens Plateau nabij het gehucht Wauberg in de gemeente Peer Het riviertje stroomt via Overpelt en Neerpelt richting Nederlandse grens Stroomgebied van de Schelde Zowel de Gete de Velp te Zelk en de Herk monden allen uit in de de Demer in de fusiegemeente Halen De twee eerstgenoemden leggen echter slechts een zeer kort parcours door de provincie af Beide komen immers Limburg binnen vanuit Vlaams-Brabant respectievelijk Geetbets Gete en Kortenaken Velpe buurgemeenten van Halen De Herk die haar oorsprong vindt te Rukkelingen-Loon nabij de grens met de provincie Luik ontleende haar naam aan Herk-de-Stad en aan Sint-Lambrechts-Herk Daarnaast liggen ook de plaatsen Wellen Alken en Stevoort aan haar oevers De Demer zelf ten slotte ontspringt te Ketsingen een gehucht in het oosten van Tongeren De rivier stroomt vervolgens naar het noorden en buigt te Bilzen af naar het westen Ze vervolgt haar weg via Hasselt Lummen en Halen om aldaar de provincie te verlaten naar Diest Vlaams-Brabant Daarnaast ontspringt ook de Grote Nete nabij Hechtel-Eksel in Limburg maar de rivier verlaat de provincie echter vrij snel naar Balen in de provincie Antwerpen Ook de Molse Nete die later in de Grote Nete uitmondt ontspringt in de provincie nabij Lommel maar verlaat het provinciaal territorium eveneens vrij snel richting Balen Bestuurlijke indeling Arrondissementen Administratieve arrondissementen Gerechtelijke arrondissementen Provinciedistricten De omschrijving van de provinciedistricten in het arrondissement Hasselt valt samen met die van de respectievelijke kieskantons met uitzondering van de provinciedistricten Peer en Sint-Truiden Hetzelfde geldt voor het provinciedistrict Neerpelt Het arrondissement Tongeren ten slotte heeft dezelfde afbakening als het gelijknamige provinciedistrict De informatie over deze provinciedistricten vindt u terug op de desbetreffende pagina's van het gelijkvormige arrondissement of kieskanton Kantons Deze kantons zijn zetel van een gerechtelijk kanton< small> Gemeenten Gemeenten met een stadstitel hebben "stad" achter de naam Aangrenzende provincies Justitie Assisenhof Per provincie wordt er een assisenhof georganiseerd Het is een rechtscollege dat belast is met het vonnissen van misdaden politieke delicten en drukpersdelicten uitgezonderd diegene in verband met xenofobie en racisme Een hof van assisen bestaat uit twee afzonderlijke organen namelijk het hof dat bestaat uit een voorzitter raadsheer in het Hof van Beroep en uit twee assessoren bijzitters rechters in de rechtbank van eerste aanleg en de jury Deze volksjury van twaalf gezworenen wordt bij elk proces opnieuw samengesteld Tegen de uitspraak of het arrest van een assisenhof kan men niet in beroep gaan Wel kan men in geval van procedurefouten in cassatie gaan bij het Hof van Cassatie Procureur-generaal is Yves Liégeois van het gerechtelijk gebied Antwerpen Structuur Externe links Limburg Limburgs Limbörg of Lèmburg is een van de twaalf provincies van Nederland en ligt in het zuidoosten van het land Limburg wordt in het noordoosten begrensd door Gelderland in het noordwesten door Noord-Brabant in het westen en zuiden Voeren door de Belgische provincie Limburg en eveneens in het zuiden door de Belgische provincie Luik en in het oosten door de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen De hoofdstad is Maastricht Het is qua inwonertal een middelgrote provincie Het wordt vaak Nederlands-Limburg genoemd als het nodig is onderscheid te maken met de gelijknamige Belgische provincie Door degenen die het Limburgs regionalisme aanhangen wordt Nederlands-Limburg ook Oost-Limburg genoemd Nederlands-Limburg telde op 30 november 2011 1123478 inwoners; 54% 607552 inwoners woont in het verstedelijkte zuiden van Limburg< ref> De provincienaam De naam Limburg wordt pas sinds 1815 gebruikt om het gebied van de huidige Nederlandse en Belgische provincie mee aan te duiden In dat jaar besloot koning Willem I de toen nieuwe provincie die voorheen uit een lappendeken van gebiedjes bestond waarvan slechts een deel van het oude hertogdom Limburg deel uit maakte Limburg te noemen Deze naam raakte snel ingeburgerd en tegenwoordig is men er in Limburg sterk aan gehecht Hij is rechtstreeks afkomstig van het oude hertogdom Limburg en dus indirect van het kasteel Limburg in het huidige plaatsje Limbourg in de provincie Luik Het toponiem Limburg komt in Duitsland vaker voor; bijvoorbeeld een bekende Duitse plaats is Limburg an der Lahn Ook het in Nederland gelegen Limbricht nabij Sittard zou oorspronkelijk Limburg Lemborgh geheten hebben Er bestaat echter geen sluitende verklaring voor deze oude naam Sommige bronnen verklaren hem als slangen- of drakenburcht Hierbij zou Lim- een verbuiging zijn van lint dat te verklaren valt als lintworm slang of draak Andere bronnen keren voor de naamsverklaring terug naar het Indo-Germaanse en Keltische woorddeel lint met de betekenis moeras Geschiedenis In politiek opzicht was Limburg vroeger een lappendeken van zelfstandige en afhankelijke gebieden wat gedeeltelijk de grote verscheidenheid aan dialecten kan verklaren elke gemeente heeft zijn eigen dialect waarbij er soms binnen een gemeente grote verschillen kunnen ontstaan De eerste bewoners waarvan sporen zijn gevonden waren neanderthalers die in Zuid-Limburg bivakkeerden In het neolithicum werd hier vuursteen gewonnen in ondergrondse mijnen onder andere bij Rijckholt waar men heden nog zon mijn kan bezichtigen In de Romeinse tijd werd Limburg grondig geromaniseerd en veel huidige dorpen en steden zoals Mosa Trajectum Maastricht en Coriovallum Heerlen werden toen gegrondvest Bisschop Servatius introduceerde het christendom in Romeins Maastricht waar hij overleed in 384 Na de Romeinen hadden de Franken het hier voor het zeggen Het gebied floreerde onder Frankische heerschappij Karel de Grote had een belangrijke palts in het nabijgelegen Aken waar hij vooral op oudere leeftijd s winters verbleef Na de opdeling van het Frankische rijk behoorde het gebied van het huidige Limburg evenals de rest van Nederland tot in de nieuwe tijd tot het Heilige Roomse Rijk Het grondgebied van het huidige Limburg was vanaf de vroege Middeleeuwen meestal verdeeld tussen het Hertogdom Brabant Hertogdom Gelre Hertogdom Gulik het Prinsbisdom Luik de prins-bisschop van Keulen en het middeleeuwse Hertogdom Limburg Deze hertogen en bisschoppen waren nominaal onderhorigen van de Keizer van het Roomse Rijk maar in de praktijk gedroegen ze zich als onafhankelijke vorsten die vaak onderling in oorlog waren Hun conflicten werden dikwijls op Limburgs gebied uitgevochten wat zo dan ook bijdroeg aan de versnippering van het gebied In de Nieuwe Tijd was Limburg grotendeels verdeeld tussen Spanje en diens opvolger Oostenrijk Pruisen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden het Prinsbisdom Luik en tal van zelfstandige kleine heerlijkheden In 1794 werden de lage landen bezet door het Franse revolutionaire leger en kwam het grootste deel van de twee huidige Limburgse provincies onder direct Frans gezag Het gebied werd toen voor het eerst een bestuurlijke eenheid onder de naam Département de la Meuse-Inférieure ofwel het departement Beneden-Maas Na de Franse tijd bij de vorming van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden werd het voormalige departement met een deel van het Roerdepartement een provincie op gezag van Willem I Limburg genoemd Op het Congres van Wenen in 1815 werd de grens tussen Nederland en Pruisen bepaald op een afstand van een kanonschot gemeten vanaf de rivier de Maas In 1830 sloot geheel Limburg met uitzondering van Maastricht en Mook waar Nederlandse garnizoenen waren gelegerd zich aan bij de Belgische Revolutie De tijdelijke hoofdstad werd Hasselt In 1839 werd in het Verdrag der XXIV artikelen dat het definitieve grensverloop tussen Nederland en de nieuwe Belgische staat vastlegde bepaald dat het oostelijk deel van Limburg naar Nederland zou terugkeren en tevens als hertogdom bij de Duitse Bond zou worden aangesloten ter compensatie voor het verlies van westelijk Luxemburg België zou ter compensatie recht krijgen op een verkeersverbinding door Nederlands-Limburg naar Duitsland de latere IJzeren Rijn Koning Willem I bleef zich lang tegen de Belgische afscheiding verzetten maar aanvaardde het verdrag uiteindelijk in 1839 Sindsdien is Limburg gesplitst in een Belgisch en een Nederlands deel Onder de bevolking ontstond in 1838 nog een protestbeweging tegen de splitsing en tegen aansluiting van oostelijk Limburg bij Nederland maar die haalde niets uit In maart 1848 brak in de Duitse Bond de Maartrevolutie uit die streefde naar een Duitse eenheidsstaat op liberale grondslag De Limburgse vertegenwoordigers in het nieuwe Frankfurter Parlement beijverden zich voor aansluiting bij deze Duitse eenheidsstaat Uiteindelijk mislukte de revolutie en werd de confederale Duitse Bond heropgericht De bijzondere positie van Limburg duurde tot 1866 toen de Duitse Bond uiteenviel als gevolg van de tweestrijd tussen Pruisen en Oostenrijk Tot 1906 bleef de provincie formeel de titel "hertogdom" gebruiken hoewel het sinds 1866 een gewone provincie was Vandaag herinnert alleen het gebruik de Commissaris van de Koning met gouverneur aan te spreken nog aan deze tijd Na de Eerste Wereldoorlog waarin Nederland neutraal was gebleven kwam in België een beweging op gang die ijverde voor de annexatie van Limburg en Zeeuws-Vlaanderen als straf voor de vermeende Duitsgezindheid van Nederland Hierop werd in Limburg gemengd gereageerd sommigen steunden al dan niet openlijk de Belgische eisen zoals het katholieke Tweede Kamerlid Henri Groenendael dat prompt door de RKSP geroyeerd werd De economie van de Nederlandse provincie Limburg heeft twee generaties lang in het teken gestaan van de steenkoolwinning De exploitatie van de steenkoolmijnen kwam betrekkelijk laat op gang aan het begin van de 20e eeuw Na de Tweede Wereldoorlog bleken de mijnen niet langer rendabel In december 1965 werd de sluiting van de mijnen door toenmalig minister van Economische Zaken Joop den Uyl aangekondigd op 31 december 1974 ging de laatste mijn definitief dicht Dit heeft geruime tijd een hoge werkloosheid veroorzaakt want vóór de sluiting had niet minder dan 15% van de beroepsbevolking in de mijnen gewerkt Nederlands- en Vlaams-Limburg waren de enige steenkoolwinningsgebieden in West-Europa waaromheen geen staalindustrie werd gebouwd De overheden van beide landen hadden hun zware industrie in de Franstalige gebieden respectievelijk in de Randstad De voormalige Staatsmijnen gingen gedeeltelijk verder als het chemieconcern DSM Ook de logistiek is een belangrijke werkgever in de provincie die een belangrijke verbinding is tussen de havens van Antwerpen en Rotterdam en het Ruhrgebied Heden is Limburg een redelijk welvarende provincie die steeds meer economische culturele en bestuurlijke banden aangaat met het Duitse Vlaamse en Waalse grensgebied de Euregio Op 9 december 2008 ondertekenden de gouverneurs van de beide Limburgen het Limburgcharter De beide provinciebesturen zouden willen bereiken dat voortaan de benamingen West- en Oost-Limburg gehanteerd worden voor respectievelijk Vlaams- en Nederlands-Limburg< ref> Geografie Geologie Limburg bestaat aan de oppervlakte in Noord- en Midden-Limburg voor een groot deel uit zandgronden die in het Tertiair door de Rijn die toen veel groter en krachtiger was dan tegenwoordig en diens stroomgebied ook een stuk meer westelijk had liggen dan heden ten dage het geval is werden aangevoerd De tegenwoordig belangrijkste rivier de Maas was toen een vrij onbeduidende zijrivier van de Rijn De Maas stroomt over de hele lengte van zuid tot noord door de provincie en heeft de zand- en grindafzettingen van de Rijn ingesneden Verder zijn de belangrijkste rivieren de Geul bij Valkenburg de Roer bij Roermond de Neerbeek bij Neer en de Geleenbeek bij Geleen Bij Epen komt gesteente uit het geologisch tijdperk Carboon aan de oppervlakte Bruinkool en steenkool werden gewonnen in Midden- en Zuid-Limburg waar deze grondstoffen dicht aan de oppervlakte liggen Het zuiden van Limburg geniet bekendheid vanwege het voorkomen aan de oppervlakte van krijtgesteente afgezet in een ondiepe tropische zee tijdens het geologisch tijdperk Krijt De ooit horizontale krijtlagen worden diep doorsneden door de Maas en de beekdalen van onder andere de Geul en de Gulp waardoor het zuiden van de provincie een heuvelachtig uiterlijk heeft gekregen Ook typisch voor Zuid-Limburg is de leemsoort löss die tijdens de IJstijd door de wind hier werd afgezet In het verleden werd in de Peel op de grens van Noord-Brabant en Noord-Limburg turf gestoken De laatste restanten van dit veengebied zijn nu een natuurreservaat de Groote Peel De krijtlagen uit het Maastrichts Krijt plaatselijk bekend als "mergel" werden al sinds de Romeinse tijd in steengroeven uitgezaagd in blokken om als bouwstenen te dienen Veel monumentale gebouwen in Limburg zijn uit deze mergelblokken opgetrokken De oude mergelgroeven zijn tegenwoordig bekend als grotten bijvoorbeeld die van Valkenburg zoals de bekende gemeentegrot strikt genomen zijn dit geen "echte" grotten maar groeven omdat ze door de mens gemaakt zijn Tegenwoordig nemen de winning van zand en grind bij Roermond nog een belangrijke plaats in Landschap Uit de tijd van de mijnbouw stamt nog de onderverdeling in een Oostelijke Mijnstreek en een Westelijke Mijnstreek Het Limburgs Heuvelland in het zuidoosten wordt vaak als Mergelland bestempeld Toeristisch is de streek Zuid-Limburg een begrip De bekendste onderdelen van het Mergelland zijn het Plateau van Margraten dat aan de noordzijde wordt begrensd door het dal van de Geul en aan de westzijde door de Maasvallei met aan de overzijde de Sint Pietersberg aan de oostzijde door het dal van de Gulp met het dorp Gulpen en met even verder de hoogten rond de Vaalserberg en zuidelijk door de Voerstreek Het gebied tussen Vaals en Gulpen werd in 2005 door de Stichting Natuur en Milieu gekozen als mooiste landschap van Nederland en bekroond met 5 sterren Hydrografie Waters in Limburg zijn Klimaat Het klimaat is net als in de rest van Nederland gematigd zeeklimaat met regelmatige neerslag het hele jaar door Wel heeft Limburg te maken met een iets grotere invloed van het landklimaat omdat er geen grote temperatuurmatigende watervlaktes in de buurt zijn Zo kan het zomers een stuk warmer worden dan in de rest van Nederland en in de winter een stuk kouder vooral in het hogere Zuid-Limburg Opmerkelijk is dat het voorjaar in vooral Zuid-Limburg iets eerder aanbreekt dan in de rest van noordelijker Nederland; vooral zichtbaar in de eerdere bloei van veel planten Bestuurlijke indeling Gemeenten Limburg is per 2011 ingedeeld in de volgende 33 gemeenten Plaatsen in Limburg met stadsrechten De Nederlandse provincie Limburg kent 14 plaatsen die ooit stadsrechten hadden Wessem Na 1150 voor 1329 Maastricht 1204 Roermond 1231 Sittard 1243 Nieuwstadt 1271 Susteren 1276 Montfort 1294 Kessel 1312 Venlo 1343 Echt 1343 Gennep 1371 Weert 1414 Valkenburg 1452 Thorn 13e eeuw Een aantal andere plaatsen in Limburg hadden of hebben wel stedelijke kenmerken wallen grachten vesting vrijheden tolheffing etc maar hebben nooit de status stad verkregen Arcen Born Heerlen Neeritter Stein Stevensweert Urmond Bevolking Limburgers De Limburgers behoren taalkundig gezien evenals de overige Nederlanders tot de westelijke tak van de Germanen Etnisch gezien is er geen sprake van een duidelijk afgegrensd volk Evenals bij de vele andere volkeren in Europa hebben al vanaf de prehistorie vele volken bijgedragen aan de etnische samenstelling van de huidige Limburgers Onder de voorouders mag men Germanen Kelten Romeinen en vele kleinere volken rekenen Ook tegenwoordig komen migranten uit heel Europa en daarbuiten in Limburg wonen en dragen daarbij mee aan de diversiteit van de Limburgers Allochtonen Op 1 januari 2007 was van de totale bevolking 195 procent allochtoon 143% Westers en 52% niet-westers De meeste Westerse allochtonen zijn mensen van Duitse en Vlaamse herkomst of familie De gemeente Vaals heeft zelfs een allochtone meerderheid 501% van de bevolking is allochtoon 468% westers 38% Duits en 33% niet-westers Ook Kerkrade Landgraaf Brunssum en Heerlen hebben een hoog aandeel Westerse allochtonen De voormalige gemeente Meijel is met 37% de enige waar het aandeel westerse allochtonen onder de 5% ligt Dit heeft alles te maken met het feit dat Limburg een grensregio is Roermond 123% en Venlo 111% hebben het hoogste aandeel niet-Westerse allochtonen gevolgd door Venray 88% Weert 85% en Maastricht en Heerlen elk 73% Meijel en Nederweert hebben met 11% het laagste aandeel Cultuur Limburg kenmerkt zich door een duidelijke eigen identiteit die onder andere bestaat uit een eigen streektaal het Limburgs Het is sinds 1997 door de Nederlandse overheid erkend als regionale taal onder het Europees Handvest voor regionale talen en talen van minderheden Volgens huidige inzichten is het een Nederfrankische taalvorm maar met de voor Indo-Europese talen vrij unieke eigenschap van tonaliteit in sommige varianten Verdere culturele bijzonderheden zijn de vele kerkkoren fanfares harmonieorkesten en schutterijen en culinaire specialiteiten als de Limburgse vlaai De schutterijen Nederlandse en Belgische meten zich jaarlijks in het Oud Limburgs Schuttersfeest OLS In haast elke parochie in Limburg is de jaarlijkse Sacramentsprocessie in Limburg "brónk" genoemd het culturele en godsdienstige hoogtepunt van het jaar Ook carnaval vastelaovend in het Limburgs wordt uitgebreid gevierd in Limburg Religie en levensbeschouwing Geen enkele andere Nederlandse provincie kent procentueel zoveel katholieken als Limburg Terwijl in andere noordelijker provinciën de niet-gelovigen en protestanten in de meerderheid zijn is driekwart van de Limburgers katholiek Limburg is al sinds de Romeinse tijd katholiek en achtereenvolgens zetelde er in Tongeren Maastricht Luik en Roermond een bisschop die het grootste gedeelte van het Limburgse gebied onder zijn geestelijke hoede had De rest maakte deel uit van het bisdom Keulen Heden ten dage valt de omvang van het bisdom Roermond samen met het gebied van de provincie Limburg In 1853 werd de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland hersteld De katholieken die in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden stelselmatig waren achtergesteld ten opzichte van de protestanten begonnen aan een periode van emancipatie Het katholiek onderwijs de katholieke pers en het katholiek verenigingsleven kwamen tot bloei Het was het tijdperk van wat men toen het voorbij was het Rijke Roomsche Leven ging noemen Tegelijkertijd ontstond een zelfde tendens bij de protestanten de liberalen en de socialisten cfr "verzuiling" Het openbare leven met inbegrip van scholing gezondheidszorg en vrijetijdsbesteding werd voor een groot deel door katholieke organisaties beheerst waarbij men zich sterk afzette tegen de socialistische zuil Na het Tweede Vaticaans Concilie 1962-1965 daalde het aantal katholieken in de provincie Tegenwoordig spelen levensovertuiging gezindte of politieke overtuiging van de individuele Limburger in het onderlinge sociale verkeer een veel minder grote rol Het aandeel kerkelijken bleef lange tijd hoog maar meer recentelijk heeft zich hierin een duidelijke daling voorgedaan was in 2000 nog 95 % van de Limburgers geregistreerd als katholiek in 2007 was dat gedaald tot 746 % Het zondagse kerkbezoek is volgens de laatste KASKI gegevens afgenomen tot 33 % van de bevolking Volgens een steekproef van het Centraal Bureau voor de Statistiek was in 2003 78 % katholiek 2 % hervormd of gereformeerd 5 % andersgodsdienstig moslims evangelicalen en 15 % niet-kerkelijk Economie Naast onder andere fruitteelt overige landbouw chemie dienstverlening en toerisme is een opmerkelijk veel voorkomende economische activiteit in Limburg het bierbrouwen Er zijn rond de tien verschillende brouwerijen Bier-op-Maat brouwerij De Fontein in Stein Lindeboom-brouwerij in Neer de Brand-brouwerij in Wijlre de Gulpener-brouwerij in Gulpen de Christoffel-brouwerij in Roermond de Hertog Jan Brouwerij in Arcen de Alfa-brouwerij in Thull en andere De Maastrichtse Brouwerij De Ridder die sinds 1982 Heinekendochter was werd in 2002 gesloten Net als Leeuw-brouwerij in Valkenburg; dit bier wordt tegenwoordig in België gebrouwen Een van de grootste werkgevers is het chemie- en biotechnologieconcern DSM met circa 8000 arbeidsplaatsen in deze provincie Een andere is de Universiteit Maastricht met in totaal circa 3300 medewerkenden De vestiging van Vodafone in Maastricht biedt momenteel ca 1500 arbeidsplaatsen De werkloosheid in Limburg bedroeg in 2011 51% Politiek Provinciale Staten In mei 2008 besloten de Limburgs Provinciale Staten de benaming Limburgs Parlement te voeren< ref> De officiële naam blijft Provinciale Staten De huidige zetelverdeling in Provinciale Staten is als volgt OSL Onafhankelijke Statenfractie Limburg PvLD Partij voor Leefbaarheid en Democratie Gedeputeerde Staten Theo Bovens CDA is vanaf 1 oktober 2011 commissaris van de Koning Gouverneur Het college van Gedeputeerde Staten zou voor de periode 2011-2015 op een coalitie van PVV CDA en VVD rusten maar viel op 20 april 2012 toen een motie van wantrouwen tegen de PVV-gedeputeerden werd aangenomen De gedeputeerden van de PVV hadden het vertrouwen verloren na hun optreden tijdens het staatsbezoek van de Turkse president Gül Op 4 juni 2012 werd een nieuw coalitieakkoord gepresenteerd Het college bestaat sedertdien uit zes leden Gedeputeerde Noël Lebens CDA Gedeputeerde Bert Kersten PvdA Gedeputeerde Patrick van der Broeck CDA Gedeputeerde Peter van Dijk PvdA Gedeputeerde Twan Beurskens VVD Gedeputeerde Erik Koppe VVD Provinciesecretaris is ACJM Ad de Kroon Bekende Limburgers Zie ook Belgisch-Limburg Vlag van Limburg Nederland Midden-Limburg Noord-Limburg Gemeentelijke herindeling in Midden-Limburg Lijst van gouverneurs en commissarissen van de Koningin van Limburg Nederland Limburgs streekproduct Parkstad Limburg Externe link Literatuur Dr André A de Bruin Noord-Limburg integraal bekeken 1850-1950 Zoektocht naar de wortels van een cultuur Uitg Mooi Limburgs Boekenfonds zj 2010 ISBN 978-90-8596-070-6 Limburg mijn Vaderland ook wel Waar in t bronsgroen eikenhout genoemd is het officiële Limburgse volkslied geschreven door onderwijzer Gerard Krekelberg in 1909 De melodie is gecomponeerd door Hendrik Henri Tijssen uit Roermond Het lied heette aanvankelijk "Limburg mijn vaderland" Toen het in 1939 officieel tot Limburgs volkslied werd verklaard werd de titel gewijzigd in "Waar in t bronsgroen eikenhout" Het lied wordt tegenwoordig gezien als volkslied van zowel Nederlands- als Belgisch-Limburg al wordt het laatste couplet vooral in België nooit gezongen Het laatste couplet dateert waarschijnlijk uit 1939 en is door dirigent Snackers van het Roermonds mannenkoor toegevoegd Geschiedenis Het lied is ontstaan op 31 januari 1909 en bestond in 2009 dus precies 100 jaar Het bronsgroen eikenhout waarover Gerard Krekelberg dichtte waren de nu verdwenen eikenbomen rond het kasteel Borgitter in Kessenich Dit kasteel ligt op de oever van de Itterbeek op de grens met de dorpskom van het Nederlandse Neeritter In de dagelijkse realiteit van vooral Nederlands- Limburg rond 1900 speelde het Nederlands geen rol van betekenis In het openbaar werd vooral Limburgs gesproken; kranten verschenen ook in het Duits Bovendien was in sommige delen van Limburg Duits ook de taal in kerk en onderwijs terwijl Maastricht in deze tijd nog steeds nauw verbonden was met het Franstalige Luikse land Het gedicht van Krekelberg werd dan ook doelbewust gebruikt om Limburg als een deel van Nederland te portretteren Dat blijkt uit het gebruik van het Nederlands in plaats van het Limburgs Ook de uit 1939 daterende toevoeging met de aanhankelijkheidsverklaring aan het Huis van Oranje wil Limburg nadrukkelijk als een deel van Nederland presenteren Het lied werd spoedig populair zowel in Nederlands- als Belgisch-Limburg en geldt tegenwoordig als "volkslied" van beide Limburgen In België worden enkel de eerste drie strofen gezongen doorgaans door jeugdbewegingen studentenverenigingen en op manifestaties Het ligt voor de hand dat de vierde strofe in België overgeslagen wordt In Nederland is het volkslied vooral populair bij de mannenkoren Later is door Piet Zeegers uit Posterholt een Limburgstalige versie van het lied gemaakt Deze versie is niet eenvoudigweg een vertaling maar omvat een wezenlijke verandering van de tekst Tekst Bij officiële gelegenheden wordt alleen het eerste couplet de vetgedrukte tekst gezongen Waar in ’t bronsgroen eikenhout ’t nachtegaaltje zingtOver 't malse korenveld ’t lied des leeuweriks klinktWaar de hoorn des herders schalt langs der beekjes boordDaar is mijn vaderland Limburgs dierbaar oord! 2× Waar de brede stroom der Maas statig zeewaarts vloeitWeelderig sappig veldgewas kostelijk groeit en bloeitBloemengaard en beemd en bos overheerlijk gloortDaar is mijn vaderland Limburgs dierbaar oord! 2× Waar der vaaderen schone taal klinkt met heldere krachtWaar men kloek en fier van aard vreemde praal verachtEigen zeden eigen schoon ’t hart des volks bekoortDaar is mijn vaderland Limburgs dierbaar oord! 2× Waar aan ’t oud Oranjehuis ’t volk blijft hou en trouwMet ons roemrijk Nederland één in vreugd en rouwTrouw aan plicht en trouw aan God heerst van zuid tot noordDaar is mijn vaderland Limburgs dierbaar oord! 2× Wetenswaardigheden Vaak wordt op de tweede tel van maat 19 een kwartnoot D gezongen in plaats van de door de componist geschreven achtste noten D en C Daarmee wordt de relatief moeilijk te zingen septiemsprong vervangen door een gemakkelijkere sext Het lied werd opgenomen in de populaire liedbundel Kun je nog zingen zing dan mee In 2009 verscheen er een boek met de titel Waar in t bronsgroen eikenhout over de geschiedenis van het lied Daarbij hoort een cd met 10 verschillende uitvoeringen ervan Van het Koninklijk Roermonds Mannenkoor Ummer drneaver Joost Meys Noël Reynders Willy Claes Quartet Koninklijke harmonie Peer Orkest Jeugd en muziek Sjeng Kraft & Jaap Menten Paul Steegmans ISBN 978-90-78407-43-0 Naast het Limburgs volkslied wordt Harry Bordons Wie sjoeën ós Limburg is vaak gezien als het tweede volkslied van de provincie Limburg Referenties Externe links Marie Ludovika Wilhelmina München 30 augustus 1808 aldaar 26 januari 1892 hertogin in Beieren geboren prinses van Beieren was de zesde dochter van koning Maximiliaan I Jozef van Beieren en koningin Caroline Haar zus Sophie was de moeder van Frans Jozef I van Oostenrijk Op 9 november 1828 trouwde Ludovika met haar achterneef hertog Maximiliaan in Beieren uit het Huis Wittelsbach Het paar woonde in de winter in het Herzog-Max-Palais te München en in de zomer woonde het paar op Schloß Possenhofen aan de Starnberger See Ze kregen tien kinderen van wie de bekendste Elisabeth Sisi zou trouwen met de Oostenrijkse keizer Frans Jozef I die een volle neef van Elisabeth was Haar zoon Karel Theodoor was de vader van Elisabeth in Beieren en daarmee een voorvader van de Belgische koning Albert II van België In haar laatste levensjaren werd ze geconfronteerd met tragische gebeurtenissen zoals de verdrinkingsdood van haar neef Lodewijk II en de zelfmoord van haar kleinzoon Rudolf Op 25 januari 1892 ontving keizerin Elisabeth een telegram uit München Ludovika had longontsteking Op 26 januari 1892 om vier uur in de ochtend stierf ze op 83-jarige leeftijd Toen ze stierf had ze 7 kinderen 15 kleinkinderen en 12 achterkleinkinderen Een dag na haar overlijden werd haar 13de achterkleinkind geboren Kinderen van Ludovika en Maximiliaan Lodewijk in Beieren 21 juni 1831 6 november 1920 Wilhelm Karl in Beieren 24 december 1832 13 februari 1833 Helene in Beieren 4 april 1834 16 mei 1890 Elisabeth in Beieren 24 december 1837 10 september 1898 vermoord Karel Theodoor in Beieren 9 augustus 1839 30 november 1909 Marie Sophie Amalie in Beieren 4 oktober 1841 19 januari 1925 Mathilde in Beieren 30 september 1843 18 juni 1925 Maximiliaan in Beieren 8 december 1845 8 december 1845 vermoedelijk doodgeboren Sophie in Beieren 22 februari 1847 4 mei 1897 Maximiliaan Emanuel in Beieren 7 december 1849 12 juni 1893 München ; Beiers Minga is de hoofdstad van de Duitse deelstaat Beieren en met inwoners< ref> de derde stad van Duitsland München is een kreisfreie Stadt en behoort tot de belangrijkste economische en culturele centra in de Bondsrepubliek Geschiedenis De stad werd in 1158 gesticht door hertog Hendrik de Leeuw als handelspost nabij een klooster Münichen In 1253 resideerden de Beierse hertogen hier Al in de 16e eeuw zijn graaf Willem IV en zijn echtgenote Jacoba van Baden begonnen de verzamelingen aan te leggen die hier te zien zijn Hun opvolgers waaronder vooral koning Lodewijk I 19e eeuw hebben deze collecties geweldig uitgebreid In de periode na de Eerste Wereldoorlog werd de stad het toneel van politieke onrust In de strijd tussen links en rechts was even sprake van een socialistische zogenoemde radenrepubliek maar uiteindelijk werd München de plaats waar de NSDAP van Adolf Hitler geboren en groot werd Adolf Hitler hield regelmatig toespraken in de bierkelders van de stad In 1923 vond onder zijn leiding een putsch plaats Deze poging tot machtsovername strandde nabij de Odeonsplatz De plek wordt tegenwoordig gemarkeerd door een bronzen gedenkteken waarop de namen van vier gesneuvelde Beierse politiemensen staan gegraveerd In de naziperiode werden op dezelfde plek juist de zestien gesneuvelde putschisten geëerd met een gedenkteken Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog vestigde de NSDAP hier zijn hoofdkwartier In München bevinden zich nog verschillende bekende nazigebouwen zoals de zogenaamde Führerbau op de Königsplatz en het voormalige Haus der Deutschen Kunst aan de Prinzregentenstrasse In 1938 vond in München de beruchte Conferentie van München plaats waarbij door nazi-Duitsland Italië het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk buiten aanwezigheid van Tsjecho-Slowakije werd bepaald dat het Tsjechische Sudetenland aan Duitsland werd toegewezen Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog was de stad voor een groot deel platgebombardeerd Bij de wederopbouw na de oorlog werd besloten het historische centrum in oude luister te herstellen In 1972 vonden in München de zeventiende Olympische Spelen plaats die werden overschaduwd door een Palestijnse terreuraanslag op de Israëlische sportploeg Bezienswaardigheden Kerken De Frauenkirche Vrouwenkerk de hoofdkerk van München gebouwd tussen 1468-1488 door architect Jörg von Halsbach ook Ganghofer genoemd met fraaie westtorens Ook het interieur is bezienswaardig De kerk is hoofdmonument van de Beierse bouwkunst De Asamkerk gebouwd in 1733 door de gebroeders Asam De Theatinerkirche is gebouwd tussen 1663-1688 met 18e-eeuwse gevel De Sint Michaelskerk uit de 16e eeuw met verschillende praalgraven Overige monumenten Het paleis de zogenaamde Residenz uit de 17e eeuw in classicistische stijl Het nieuwe stadhuis 1867-1908 met zijn opmerkelijke klokkenspel De zomerkastelen van de Beierse vorsten Schloss Nymphenburg en Schloss Schleissheim Bayerische Staatskanzlei Cultuur Musea Kunstareal München waar de belangrijkste musea van München zijn gelegen Alte Pinakothek Neue Pinakothek Pinakothek der Moderne Beeldenpark van de Pinakotheken München Staatliche Graphische Sammlung Städtische Galerie im Lenbachhaus Glyptothek München Overige musea Bayerisches Nationalmuseum BMW Museum Botanischer Garten München-Nymphenburg Museum Brandhorst Deutsches Museum Haus der Kunst Jüdisches Museum Kunsthalle der Hypo-Kulturstiftung Münchner Stadtmuseum Staatliches Museum Ägyptischer Kunst Staatliches Museum für Völkerkunde Sport In de Duitse Bundesliga en 2Bundesliga heeft München twee clubs spelen FC Bayern München en TSV 1860 München Beide teams spelen in de Allianz Arena 69901 plaatsen 66000 zonder staanplaatsen München organiseerde in 1972 de Olympische Zomerspelen Deze Spelen zullen vooral herinnerd worden vanwege het gijzelingsdrama dat er plaatsvond Hierbij werden 9 Israëlische atleten gegijzeld door een groep Palestijnse terroristen Tijdens de overval op de atleten werden 2 sporters gedood Bij een mislukte bevrijdingsactie kwamen de 9 gegijzelde atleten allemaal om het leven Evenementen Sportief gezien staat München vaak in de publiciteit Dat komt door de aanwezigheid van de Europese topvoetbalclub FC Bayern München Eind juni wordt jaarlijks het filmfestival van München gehouden Na de Berlinale is dit het belangrijkste filmfestival van Duitsland In september vindt op de Theresienwiese het bekende Oktoberfest plaats het grootste bierevenement ter wereld Gedurende de adventstijd vindt een grote kerstmarkt plaats met op de Stephansplatz een speciale variant voor homoseksuelen onder de naam Pink Christmas Gastronomie Een worstspecialiteit uit München is de Weißwurst Stadsdelen München bestaat sinds 1992 uit 25 stadsdelen Stadtbezirke Geboren Stedenbanden Bordeaux Frankrijk Verona Italië Edinburgh Verenigd Koninkrijk Sapporo Japan Cincinnati Verenigde Staten Kiev Ukraïne Harare Zimbabwe bevroren relatie Fotogalerij BestandMünchen Hofgartentempeljpg|Hofgarten BestandMuenchen olympia axb01jpg|Olympisch park BestandTheatiner Kirche Muenchenjpg|De Theatinerkerk BestandMunich Bavariajpg|Bavaria-monument BestandHypo-Haus 03-10-28-012jpg|Hypo Haus BestandEnglische Gartenjpg|Chinese toren in de Engelse tuin BestandMünchen BMW-Weltjpg|BMW Welt BestandMaria vor ihrer Kirchejpg|Mariensäule BestandMünchen poort bij Karlsplatz positie2 2012-08-05 0956jpg|Poort bij het Karlsplatz BestandMünchen das Alte Rathaus D-1-62-000-4289 2012-08-05 1023jpg|Altes Rathaus < gallery> Externe links De onderkaak of mandibula is in het algemeen een beweegbaar lichaamsdeel aan de onderzijde van de kop van verschillende diergroepen bedoeld om voedsel te grijpen Bij gewervelden wordt met mandibula in het bijzonder het bot of de botten in de onderkaak aangeduid vaak de grootste en sterkste in de kop De onderkaak is bij de gewervelden beweeglijk ten opzichte van het cranium de schedel in engere zin en houdt vaak een onderste rij tanden op hun plaats Bij mensen bestaat de onderkaak uit een gebogen horizontaal gedeelte en twee loodrechte gedeelten De onderkaak vormt bij mensen een gewricht met het os temporale slaapbeen Het achterste loodrechte gedeelte draait in het os temporale Het uiteinde van dit stuk van de onderkaak is rondvormig en wordt het caput mandibulae genoemd Deze kop van de articulus temporomandibularis kaakgewricht draait en glijdt in het deel van het os temporale dat de fossa mandibularis genoemd wordt Tussen deze kop en kom in dit gewricht zit een gewrichtsschijf De gewervelden hadden oorspronkelijk geen kaken; toen die uit kieuwbogen evolueerden ontstond meestal een situatie waarin er links en rechts een aparte onderkaak aanwezig was Dit geldt nog steeds voor de meeste vissen amfibieën en reptielen Bij verschillende groepen hebben deze gepaarde onderkaken vooraan een gezamenlijke vergroeiing een verbeende symphysis mandibulae zodat er functioneel één enkel element ontstaat de mandibula Dit geldt onder andere voor de vogels en zoogdieren Bij zoogdieren bestaan de onderkaken uit twee vergroeide botten de dentaria Bij andere groepen gewervelden bestaan de onderkaken meestal uit meerdere botten per zijde Zie ook Kaak Bovenkaakbeen Gelaat Kaakgewricht Temporomandibulaire disfunctie Literatuurverwijzingen Maximiliaan Maria Michael Johan Baptist Frans de Paula Jozef Caspar Ignatius Nepomuk Schwetzingen 27 mei 1756 – Slot Nymphenburg 13 oktober 1825 was van 1795 tot 1803 hertog van Palts-Zweibrücken van 1799 tot 1806 als Maximiliaan IV Jozef keurvorst van Beieren en daarna als Maximiliaan I Jozef koning van Beieren tot zijn dood Leven Max Jozef stamde als zoon van Frederik Michael van Palts-Birkenfeld uit een zijtak van het Huis Wittelsbach en was oorspronkelijk als jongere zoon geen troonopvolger Hij groeide op in Frankrijk waar hij als kolonel later als generaal-majoor in het leger diende In 1795 werd hij echter opvolger van zijn broer Karel II August die al even onverwacht hertog van Palts-Zweibrücken was geworden Na de dood van Karel Theodoor uit de dan uitgestorven Sulzbach-linie werd hij ook keurvorst van Beieren Zijn Franse gezindheid leverde hem in napoleontische tijd gebiedsuitbreiding en bezorgde hem bij zijn toetreden tot de Rijnbond de koningstitel Het binnenlands bestuur liet hij reeds sinds 1799 over aan zijn eveneens Frans gezinde minister Maximilian von Montgelas Hij schaarde zich in 1813 aan de zijde van Oostenrijk en trad in 1815 toe tot de Duitse Bond In 1818 voerde hij een grondwet in Hij werd na zijn dood in 1825 opgevolgd door zijn zoon Lodewijk I Huwelijken en kinderen Max Jozef trad in 1785 in het huwelijk met Augusta Wilhelmina van Hessen-Darmstadt 1765-1796 een kleindochter van landgraaf Lodewijk VIII van Hessen-Darmstadt Uit dit huwelijk werden de volgende kinderen geboren Lodewijk I 1786–1868 koning van Beieren vanaf de dood van zijn vader Gehuwd met Theresia van Saksen-Hildburghausen Augusta Amalia Ludovika 21 juni 1788 13 mei 1851 gehuwd met Eugène de Beauharnais Amalia Marie Augusta oktober 1790 24 januari 1794 Caroline Charlotte Augusta 8 februari 1792 9 februari 1873 gehuwd met Willem I van Württemberg later met Frans I van Oostenrijk Karel Theodoor Maximiliaan August 7 juli 1795 16 augustus 1875 gehuwd met Marie-Anne-Sophie Petin en later met Henriette Schoeller v Frankenburg In 1797 hertrouwde hij met Caroline van Baden 13 juli 1776 13 november 1841 Uit dit huwelijk werden geboren Doodgeboren zoon 5 september 1799 Maximiliaan Jozef Karel Frederik 28 oktober 1800 12 februari 1803 Elisabeth "Elise" Ludovika 13 november 1801 14 december 1873 Amalia Augusta 13 november 1801 8 november 1877 gehuwd met Johan van Saksen Sophie 1805-1872 gehuwd met Frans Karel van Oostenrijk en moeder van de keizers Frans Jozef I van Oostenrijk en Maximiliaan van Mexico Maria Anne Leopoldine Elisabeth Wilhelmine 27 januari 1805 13 september 1877 gehuwd met Frederik August II van Saksen Marie Ludovika Wilhelmina 1808-1892 moeder van keizerin Elisabeth Maximiliana Josepha Caroline 21 juli 1810 4 februari 1821 Maximiliaan Jozef hertog in Beieren Bamberg 4 december 1808 München 15 november 1888 was een hertog uit het geslacht Wittelsbach en een promotor van Beierse volksmuziek Hij was het enige kind van Pius August in Beieren en prinses Amalia Louise van Arenberg Hij was getrouwd met Ludovika van Beieren dochter van koning Maximiliaan I Jozef van Beieren en Caroline van Baden De bij de bevolking van München geliefde hertog Maximiliaan Jozef werd in de volksmond al gauw hertog Max genoemd Hij was de vader van de Oosternrijkse keizerin Elisabeth Sisi en de grootvader van de Belgische koningin Elisabeth Opleiding Op de leeftijd van negen jaar werd hij door zijn peetoom koning Maximilian Joseph naar het "Königlichen Erziehungsinstitut für Studierende" naar München gehaald dat in 1574 als Seminarium Gregorianum des Jesuiten door Hertog Albrecht V opgericht was Max leerde niet alleen klassieke talen Frans en Italiaans maar ook muziek en tekenen en verdiepte zich in de bibliotheek met zijn Latijnse Griekse en Duitse klassiekers kaarten en tekeningen Zijn liefde voor de natuur werd door dagelijkse gemeenschappelijke wandelingen in de tuinen van het instituut voor de stad en door uitstapjes ontwikkeld Bij feestdagen ter gelegenheid van de verjaardagen en naamdagen van het koningspaar werden in het instituut theaterstukken opgevoerd Het huistheater werd op 28 januari 1822 de naamdag van de evangelische koningin Caroline geopend Op Vastenavond 1823 speelde Max een scene uit een stuk zo goed dat het koningspaar verzocht het stuk te herhalen Studie Max bezocht eerst de universiteit in Landshut en later in München Hij volgde colleges over geschiedenis ook de vaderlandse over kerkgeschiedenis en land- en volkenkunde Hij bezocht ook colleges over het Duitse bondsrecht en natuurkunde Zijn interesses waren niet alleen veelzijdig hij leerde ook zelf studies uit te voeren Op vaste avonden in de week verzamelde hij geestelijk hoogstaande Beierse landgenoten en sprak met hen over wetenschappelijke en algemene vragen van die tijd maar ook over dichten en muziek Hij begon een bibliotheek die aan het eind van zijn leven 27000 boeken omvatte Al op 22-jarige leeftijd stelde hij in 1830 voor het stimuleren van kunst en literatuur gouden en zilveren medailles in en in 1835 een grote gouden medaille waarmee Schmeller voor zijn "Beierse dialecten" 1821 Nagler voor zijn kunstenaarslexicon 1835 later ook de dichter Franz von Kobell Ludwig Steub Karl Stieler Hermann Schmid en de jeugdboekenschrijfster Isabella Braun werden onderscheiden Huwelijk Het huwelijk was anders dan het in de Sissi-trilogie wordt voorgesteld niet een bijzonder gelukkig huwelijk Zijn grootvader Wilhelm en koning Maximilian Joseph beslisten dat Max met zijn achternicht koningsdochter Ludovika Wilhelmine zou trouwen Drie jaar na de dood van koning Maximilian Joseph werden ze in de Schloßkirch in Tegernsee getrouwd Het huwelijk vond plaats op 9 september 1828 Het huwelijk tussen Ludovika en Max is nooit echt gelukkig geweest en van liefde was geen sprake Toch ontwikkelde zich een bepaalde verstandhouding en acceptatie Kort na hun 50-jarig huwelijk kreeg Max een beroerte waarna Ludovika voor hem zorgde Vanaf dat moment was er bij hem een ommekeer en Max behandelde haar nadien beter Bezittingen vergaren Hoewel de oude koning in 1824 Max de Herzog-Max-Burg als woning aangewezen had bouwde de jonge Max tussen 1828 en 1830 naar de plannen van Klenze in de door Ludwig I begonnen Ludwigstraße het Hertog-Max-Paleis In de binnenplaats werd onder deelname van de hertog zelf het kunstrijden getoond en een circus gebouwd Met zijn jonge familie bezocht Max de Bogenhauser tuinen heden het Herzogpark genoemd De van de moeder geërfde Franse bezittingen werden door hem verkocht en hij verwierf daarvoor de kastelen en landerijen van Possenhofen en Garatshausen Hij kocht in 1838 39 het oude Wittelsbachse klooster Kühbach en het naburige Schloß Unterwittelsbach Militair Eerst had koning Maximilian Joseph de 16-jarige Max tot luitenant in Chevauxlegerregiment "koning" gemaakt later tot kolonel van het 9e Linien-infanterieregiment De 18-jarige werd op grond van zijn geboorte in 1827 lid van de kamer van de rijksraad en nam tot op hoge leeftijd regelmatig aan haar zittingen deel Zijn zwager koning Ludwig I benoemde hem in 1832 tot commandant van de burgerwacht van de Isargewesten en daarmee ook tot bevelhebber van de landmacht daar en tot commandant van de Gebirchsschützen In 1837 werd Max tot generaal-majoor benoemd Reislustig Al in 1827 begon hij met reizen naar Engeland en Frankrijk in 1831 ontving Paus Gregorius XVI het jonge hertogspaar De beide jonge Wittelsbachers bewonderden ook de kunstschatten van Rome en namen aan het carnaval deel In 1832 ging het paar naar Napels en Sicilië Op 20 januari 1838 reisde Max na grondige voorbereidingen naar Venetië Korfu Patras Athene en van daaruit naar Alexandrië en Caïro in het Heilige Land Het bezoek in Jeruzalem Bethlehem en Nazareth deden hem veel Naast een officier en een arts begeleide hem de kunstschilder Heinrich von Mayr en de citerspelende kamervirtuoos Johann Petzmayer die hun leven lang vrienden bleven Reeds in 1839 publiceerde de hertog onder zijn eigen naam een boek Wanderungen nach dem Orient Daaruit bleek ook het bijzondere gevoel voor humor van de hertog In het boek liet hij namelijk opzettelijk een aantal witte plekken vallen die hij in het voorwoord aankondigde als "gecensureerde passages" In Caïro kocht Max op de slavenmarkt vier kleine negerjongens die hij mee terugnam naar zijn vaderland Geheel München woonde de feestelijke doop van de Moren bij Max genoot van de ophef en de aandacht die hem ten deel viel In augustus 1852 ondernam hij met zijn vrouw zijn zoon Karl Theodor en zijn dochters Helene en Elisabeth een reis naar Bozen Triëst en Venetië Kunstliefhebber Al in 1828 begon Max novellen te schrijven Verscheidene verschenen onder de pseudoniem Phantasus sinds 1831 in druk in 1833 tot uitvoering op de bühne Lucrezia Borgia In de 1826 opgerichte gezelschap "Altengland" ontwikkelde hij reeds voor zijn officiële intrede in 1845 gezelligheid en humor Net als aartshertog Johann 1782-1859 en naar zijn voorbeeld bevorderde Max steeds meer het volkslied Van grote betekenis was zijn rechtstreekse verbondenheid met alle kringen van het volk Hij zong en verzamelde volksmuziek en volksmelodieën hij componeerde stukken in een met de volksmuziek verwante melodie en verzorgde volksmuziek en zeden en gewoonten in de Beierse Hoogvlakte maar ook ergens anders in Beieren ongeveer in Oberfranken In 1855 bezocht hij in Würzburg een opvoering van het "Tannhäuser" maar waardeerde "Lohengrin" nog hoger Hij sloot vriendschap met de Zwabische zanger Justinus Kerner die de mondtrom bespeelde wanneer hij in gezellige kring bij de hertog in München ontmoette of wanneer de hertog hem bezocht Max bevriende zich van alle met Franz von Kobell de uit de Pfalzer familie stammende die oud-Beierse en die Pfalzer dialect overheersende dichter verzamelaar en zanger jager en wetenschapper Sinds 1843 verzamelde Max als "koning Artus" elke week in München een tafelronde van 14 ridders waarbij oa de "kanselier" graaf Franz von Pocci later de ceremoniemeester en hofmuziekhoofd van koning Max II de "meesterzanger" Franz von Kobell waren Chef der Linie en Koninklijke Hoogheid In 1834 gaf de 80-jarige hertog Wilhelm in Beieren de titel chef der linie der hertogen in Beieren niet door aan zijn zoon Pius August maar aan zijn geliefde kleinzoon hertog Max Wilhelm achtte zijn eigen zoon niet geschikt om chef te zijn omdat hij hem daar psychisch niet tegen opgewassen leek In januari 1837 stierf de grootvader van Max en in augustus zijn vader Normaal heeft een hertog en hertogin het predicaat Hoogheid Lodewijk I van Beieren achtte de persoonlijkheid en het doen van zijn zwager hertog Max zo hoog dat hij de leden van zijn linie in 1845 het predicaat Koninklijke Hoogheid verleende Daarmee mochten Max en zijn familie zich laten aanspreken met Koninklijke Hoogheid Politieke interesses Max was geenszins zonder interesse aan politiek en verhalen Dat bleek toen hij in zijn novellen en geschiedkundige uiteenzettingen de tijd der reformatie of de revolutie behandelde Op 2 maart 1848 schreef hij aan de minister van binnenlandse zaken vorst Lodewijk van Oettingen-Wallerstein verbitterd over de uitroeping van de republiek in Parijs en bood zich aan de nog regerende koning Lodewijk I van Beieren aan die hem tot beschikking staande troepen en ook de Gebirgsschützen tegen alle binnen en buitenlandse vijanden in te zetten Op 9 maart stelde hij zich aan de koning in München persoonlijk tot beschikking Met koning Maximiliaan II werkte hij aan dezelfde ideeën van de verzorging van de Beierse zeden en gewoonten en het volkslied In 1858 toen koning Maximiliaan II zijn beroemde voetreis in de Beierse Hoogvlakte maakte bracht Max zijn Oberbeierse volksliederen opnieuw uit Hij droeg graag Beierse dracht en voerde de "Stopelhut" de "Hertog-Max-Hütl" weer in Melancholisch In zijn jonge jaren was hertog Max bij tijd en wijle al erg melancholisch en depressief Naarmate hij ouder werd gebeurde dit steeds vaker In deze periodes van depressiviteit trok hij zich dan ook volledig terug in zichzelf en had dan weinig contact met andere mensen De depressies kwamen vaker en langer na zijn eerste beroerte Er is zelfs een anekdote bekend dat hij eens bij zijn eigen huis voor de deur stond maar niet binnen werd gelaten door de portier omdat deze man hertog Max niet herkende De melancholie zou niet alleen keizerin Elisabeth erven van haar vader alle kinderen van Max hadden dit geërfd De talrijke echtelijke en buitenechtelijke kinderen Hertog Max en zijn vrouw kregen tien kinderen van wie er twee op jonge leeftijd overleden Lodewijk Wilhelm overleed ongeveer drie maanden oud Helene Nené Elisabeth Sisi Karel Theodor Gäckl Marie Mathilde Spätz Sophie Maximilian waarschijnlijk doodgeboren en Max Emanuel Mäpperl Niet alleen had hertog Max bij Ludovika kinderen ook had hij kinderen uit buitenechtelijke relaties "Hertog Max was een levensgenieter en hield niet zo van het familieleven Alleen aan een tijdsindeling hield hij vast 's middags was hij nooit te spreken en al helemaal niet voor zijn vrouw en zijn acht echtelijke kinderen Want dan at hij in zijn kamers met zijn beide buitenechtelijke dochters die hij innig liefhad" schrijft de historica Brigitte Hamann over het dagelijks leven van de hertog Terwijl de beide meisjes bij hun vader in- en uitgaan mochten zoals zij het wilden moesten de echtelijke kinderen zich van tevoren melden Hertog Max was niet echt een vader vaak was hij er niet eens Biograaf Conte Corti meldde "Vaak verscheen hertog Max onverwacht precies tijdens de lesuren Niet om te controleren oh nee integendeel hij ontheft de kinderen voor een ogenblik van het leren en trekt met hen onder wild geschreeuw in de tuin om vruchtbomen te plunderen of hij brengt een klein orkest mee en dan is er een concert en een dansfeestje Is hij in een goede stemming dan gebruiken de kinderen dat om het vaderlijke gezag op te roepen wanneer ze bij de moeder een of andere wens niet konden doorzetten" Beroerte Kort na zijn 50-jarig huwelijk kreeg Max zijn eerste beroerte Ongeveer 10 jaar later in 1888 ongeveer twee weken voor zijn dood kreeg hij zijn tweede beroerte die hij dus niet meer te boven kwam Hij stierf op 15 november 1888 op bijna 80-jarige leeftijd Zijn dochter Elisabeth was niet op de begrafenis aanwezig Zijn vrouw Ludovika stierf vier jaar later Echtelijke kinderen Lodewijk Willem 21 juni 1831 6 november 1920 Willem Karel 24 december 1832 13 februari 1833 Helene Caroline Therese 4 april 1834 16 mei 1890 Elisabeth Amalia Eugenie in Beieren 24 december 1837 10 september 1898 vermoord Karel Theodor 9 augustus 1839 30 november 1909 Marie Sophie Amalie 4 oktober 1841 19 januari 1925 Mathilde Ludovika 30 september 1843 18 juni 1925 Maximiliaan 8 december 1845 vermoedelijk doodgeboren Sophie Charlotte Auguste 22 februari 1847 4 mei 1897 Maximiliaan Emanuel 7 december 1849 12 juni 1893 De mens wetenschappelijke naam Homo sapiens is een tweevoetige primatensoort uit de familie Hominidae Etymologie Het woord "mens" Duits Mensch Zweeds människa Deens menneske is een variant van "man" Duits Mann Engels man die uiteindelijk teruggaat op een Indo-Europese stam man- "denken" of ma- "meten" Deze stam treft men aan in Latijn mens mentis "geest verstand" vergelijk Engels mind memoria "geheugen herinnering" Grieks menos "geest" mnèmè "geheugen" Sanskriet man- "denken geest" Russisch mnit' "menen denken" Het Iraanse woord voor "ik" voornaamwoord is man In het Oudindisch bestaat tevens Manu "oer-mens" modern Hindi manusha "mens man" Deze oerbetekenis kreeg de wetenschappelijke naam Homo sapiens Latijn "verstandige" of "wijze" mens Nomenclatuur De naam Homo sapiens werd in 1758 gepubliceerd door Carl Linnaeus in de tiende druk van Systema naturae Bij publicatie van de naam noemde Linnaeus vijf ondersoorten of variëteiten ferus de wilde mens var americanus var europaeus var asiaticus en var afer Het onderscheid tussen de laatste vier was voornamelijk de kleur rufus rood albus wit luridus bleekgeel en niger zwart Tegenwoordig wordt soms geopteerd om te spreken over de ondersoort Homo sapiens sapiens als het over de mens gaat Dit laat duidelijker het onderscheid zien met de mogelijke ondersoorten Homo sapiens diluvialis Cro-magnonmens en Homo sapiens idaltu beide uitgestorven Spreiding De mens is over de hele wereld verspreid en op alle continenten behalve Antarctica komen grote populaties voor In juli 2008 was het totale aantal mensen op Aarde groter dan 67 miljard individuen eind oktober 2011 telde de Aarde een totaal van 7 miljard levende mensen Er is slechts één nog levende ondersoort en dat is Homo sapiens sapiens Sociale structuren Mensen zijn evenals de meeste andere primaten sociaal van aard Ze zijn bijzonder bedreven in het gebruik van communicatiemiddelen voor zelfexpressie uitwisseling van ideeën en organisatie Mensen creëren complexe sociale structuren die bestaan uit talrijke samenwerkende en concurrerende groepen die uiteenlopen van families tot naties Sociale interacties tussen mensen hebben een grote variëteit aan tradities rituelen ethiek normen waarden en wetten tot stand gebracht die samen de basis vormen voor de menselijke samenleving Bewustzijn en intelligentie Behalve als een ontwikkeld biologisch systeem wordt de mens door velen ook beschouwd als een wezen met een geestelijk leven De mens heeft zeer goed ontwikkelde hersenen waarmee hij in staat is tot abstract nadenken taal introspectie probleemoplossing en emotie Dankzij zijn intelligentie en rechtopstaande houding waardoor de armen vrij zijn om voorwerpen op te pakken en te bewerken is de mens veel meer dan andere soorten in staat gereedschappen te gebruiken De mens wordt door zichzelf gezien als de meest intelligente levensvorm op aarde Maar ook zoogdieren als olifanten en walvisachtigen zoals dolfijnen en orka's hebben een hoge intelligentie Of deze een soortgelijk zelfbewustzijn en tijdsbesef hebben zoals de mens is een open vraag Mensen zijn evenals andere soorten bevattelijk voor lichamelijke ziekten zoals kanker en geestelijke stoornissen zoals fobieën depressie en dergelijke Evolutionaire geschiedenis Vergeleken met veel andere diersoorten omvat de bestaansgeschiedenis van de mens een relatief korte periode Onderzoek naar DNA wijst erop dat de moderne mens ongeveer 200000 jaar geleden in Afrika ontstaan is als soort De moderne mens kwam als cro-magnonmens circa 40000 jaar geleden naar Europa maar bestond in Afrika al langer Deze Afrikanen worden wel gezien als voorlopers van de cro-magnonmens Met de vondst van de twee schedels bij de Omo-rivier in 1967 werd deze theorie onderbouwd Wetenschappers hadden deze twee schedels op 130000 jaar gedateerd Onderzoek lijkt aan te tonen dat twee schedels van Homo sapiens mogelijk veel ouder 195000 jaar zijn Sommigen beweren naar aanleiding van enkele vondsten in China dat Homo sapiens op verschillende plaatsen in de wereld tot ontwikkeling is gekomen niet alleen in Afrika Recent is echter gebleken dat DNA onderzoek de theorie ondersteunt dat de mens uit Afrika afkomstig is Bij vulkaanuitbarstingen op Sumatra zouden 70000 jaar geleden de toen bestaande mensensoorten grotendeels zijn uitgestorven alleen in het zuiden van Afrika overleefden zo'n 12000 moderne mensen Van hen zouden alle 7 miljard nu levende mensen afstammen Taxonomisch gezien behoort de mens tot de primaten een geslacht uit de superfamilie der mensapen Hominoidea waartoe ook orang-oetans bonobos gorillas en chimpansees en de verschillende soorten gibbons behoren De mens is de enige nog levende soort uit het geslacht Homo hoewel er wel stemmen op zijn gegaan om de mens met de bonobo en de chimpansee in één geslacht te plaatsen Peter Grünwald van het CWI schat dat sinds het ontstaan van de mens er zo'n 1075 miljard mensen zijn geboren Gerelateerde onderwerpen Anatomie Zie ook Menselijke anatomie Een mens behoort tot de gewervelden en beschikt onder meer over twee benen twee armen en een hoofd Het geraamte van de mens is inwendig Voorziening van de cellen van het menselijk lichaam van de juiste voedingsstoffen geschiedt door een apart stelsel de bloedsomloop dat wordt aangedreven door het hart Via de longen wordt het bloed voorzien van zuurstof en via de maag en darmen van andere noodzakelijke stoffen Afvoer van afvalstoffen vindt plaats door de nieren en endeldarm Hoewel er rassen onderscheiden worden zijn de verschillen tussen mensen minimaal De blanke huidskleur is een aanpassing aan het weinige zonlicht in het noorden dat tot gebrek aan vitamine D leidde In de tropen is een lichte huid juist in het nadeel Voortplanting De manier waarop mensen elkaar benaderen tijdens geslachtsgemeenschap is voor het grootste gedeelte uniek in de dierenwereld Behalve de bonobo zijn mensen de enige primaten die elkaar ook van de voorkant ontvangen De mens is levendbarend; doorgaans wordt één baby na een zwangerschap van ongeveer 40 weken 9 maanden geboren met het achterhoofd als voorliggend deel Tweelingen en uitzonderlijk meerlingen komen ook voor De zuigeling is bij de geboorte nog erg hulpbehoevend en wordt een aantal maanden tot jaren gezoogd De meeste andere jonge zoogdieren zijn na de geboorte minder afhankelijk van de ouders dan de mens die pas na ongeveer een jaar kan lopen Met twee jaar kan een kind spreken en het ontwikkelt zich vanaf dat moment veel sneller dan bij andere dieren De hulpbehoevendheid bij de geboorte heeft vermoedelijk te maken met de grote schedel die een langere zwangerschap gevaarlijk zou maken voor moeder en kind Voedsel Van nature is de mens een omnivoor Aanvankelijk bekwamen de primitieve mensen hun voedsel als jagers en verzamelaars Men vermoedt dat de jacht vooral toevertrouwd werd aan mannen terwijl de vrouwen van een groep de kleine kinderen beschermden en vruchten of eetbare zaden wortels en bladeren en honing verzamelden Het verzamelen van voedsel in de wilde natuur was zeer belangrijk Er was immers niet elke dag vlees of vis beschikbaar om de honger te stillen Het spreekt vanzelf dat voor de opkomst van de landbouw de mens een kwetsbaar bestaan leidde en kannibalisme kwam in de vroege prehistorie zeker voor Perioden van voedselgebrek waren een ramp voor een familie of stam omdat ondervoede mensen te weinig energie hadden om zich te verdedigen tegen roofdieren of vijandige buren De landbouw maakte de ontwikkeling van steden en een hogere vorm van beschaving mogelijk Er ontstond handel in voedingsmiddelen en deze evoluties veranderden het voedselpatroon Wat men in de Oudheid vooral at verschilde van land tot land Zo was vlees in het oude Griekenland een luxeproduct maar in gebieden die zeer geschikt waren voor veeteelt een gewone vorm van voedsel In de twintigste eeuw is het voedselpatroon sterk veranderd De mens is sindsdien steeds meer koolhydraten gaan eten Toegevoegde suikers sappen witte rijst en brood worden in toenemende mate geconsumeerd Tevens eet de mens gemiddeld 10 gram zout per dag Dit komt vooral door kaas brood chips zoutjes kant-en-klaarmaaltijden koekjes snoep sauzen en ijs Mensheid De mensheid is een verzamelnaam voor alle mensen ter wereld De mens is in staat over zichzelf na te denken en zich in anderen te kunnen verplaatsen Ook kan de mensheid technologieën ontwikkelen en nadenken over en oplossingen vinden voor economische en wetenschappelijke vraagstukken De mens is meer dan enig andere diersoort in staat om zijn leefomgeving te veranderen ten goede van zichzelf maar zeker ook ten kwade Met dammen en dijken beheerst de mens de loop van het water en met de bouw van woningen die vaak in groten getale bij elkaar te vinden zijn en zo dorpen of steden vormen weet de mens zich te beschermen tegen het klimaat Landbouw stelt mensen in staat de voedselproductie te beheersen De geneeskunde stelt mensen in staat om zware ziekten te boven te komen Een ziekte als pokken is door vaccinatie uitgeroeid Mensen kennen een cultuur die te herkennen is aan uiterlijk bestuur tradities gebruiken taal religie rijkdom en eetgewoonten Culturen verschillen over het algemeen per regio alhoewel verscheidene culturen ook naast elkaar voorkomen Een cultuur kan een aantal subculturen bevatten die elk hun eigen gewoontes etc hebben Sommige culturen botsen met elkaar vanwege onverenigbare ideeën Vele oorlogen hebben dan ook hun oorzaak in het verschil tussen enkele culturen Dit heeft in sommige gevallen zelfs geleid tot genocide Mensen hebben talen ontwikkeld waarmee men met anderen kan communiceren Door middel van technologische ontwikkelingen in de twintigste eeuw op het gebied van telecommunicatie is de mens in staat om wereldwijd met andere mensen te communiceren De meeste mensen zowel die vroeger leefden als die nu op aarde zijn hebben een geloof Dat kan in een georganiseerd verband zijn zoals het christendom de islam of het hindoeïsme of het kan een particuliere persoonlijke overtuiging zijn Mede door de ontwikkeling van technologie is de menselijke populatie zeer groot Rond november 2011 leefden er zo'n 7 miljard mensen op aarde Dit heeft echter ook nadelige gevolgen voor de natuur Natuurgebieden maken plaats voor landbouwgebieden steden wegen en andere menselijke bouwsels Lucht grond en water raken vervuild en veel plant- en diersoorten worden met uitsterven bedreigd Andere diersoorten weten echter weer van de mens te profiteren Cultuurvolgers als de bruine rat huismuis huismus en stadsduif en huis- en gedomesticeerde dieren als hond kat rund en kip hebben zich mede dankzij de mens over de aarde weten te verspreiden Menselijke beschaving Meer dan 90% van de tijd dat de moderne mens bestaat leefde hij in kleine groepen jager-verzamelaars Doordat mensen de mogelijkheid hadden informatie bijvoorbeeld in de vorm van memes aan de volgende generatie door te geven ging de culturele evolutie steeds sneller Rond 10000 jaar geleden begonnen de bewoners van de Vruchtbare Sikkel de domesticatie van dieren en planten wat leidde tot een grote verandering in levensstijl die de Neolithische revolutie wordt genoemd Met zijn nieuwe levensstijl kreeg de mens een enorme invloed op andere soorten en door het grootschalig ontbossen om nieuw landbouwgebied te krijgen zelfs op het klimaat Zo is het aandeel broeikasgassen vooral methaan maar ook koolstofdioxide met hun grote invloed op het klimaat al rond de introductie van de landbouw in afwijking met eerdere interglacialen gaan stijgen Hoewel de mens in geïsoleerde gebieden waar weinig domesticeerbare planten konden groeien nomadisch bleef ontstonden elders permanente woonplaatsen Dankzij steeds effectievere landbouwmethoden konden steeds meer mensen samenleven op kleine oppervlakten waardoor georganiseerdere vormen van samenleving nodig werden waarin arbeidsdeling optrad Het overschot aan voedsel maakte een heersende klasse mogelijk en de eerste beschavingen ontstonden in Egypte de Indusvallei en Mesopotamië rond 6000 jaar geleden Doordat de artificiële geheugensystemen die in de oude steentijd waren ontstaan zich ontwikkelden tot het schrift kon informatie nog effectiever worden doorgegeven Misschien was het doordat de mens niet langer al zijn tijd in het verzamelen van voedsel hoefde te steken dat hij zich bezig kon gaan houden met de ontwikkeling van religie technologie en de eerste wetenschap Beschavingen ontstonden overal ter wereld en dreven onderling handel of voerden oorlog De groei van de menselijke kennis en technologie ging gestaag door maar raakte in Europa in een stroomversnelling met de wetenschappelijke revolutie en later de industriële revolutie Dit leverde de bewoners van dit continent gedurende enkele eeuwen politieke en militaire dominantie over de rest van de wereld op maar deze dominantie verdween weer tijdens de 20e eeuw hoewel de culturele invloed van de Europese beschaving beter bekend als de westerse cultuur alleen maar groter lijkt te worden Tegelijkertijd zorgden de nieuwe westerse technologieën voor een explosieve bevolkingsgroei waardoor de wereldbevolking tussen 1750 en 2000 toenam van nog geen 800 miljoen tot 6 miljard De mens krijgt door bevolkingsgroei en nieuwe technologieën een steeds grotere invloed op de chemische klimatologische en ecologische processen op Aarde Door de globalisering en toegenomen internationale samenwerking raken verschillende menselijke culturen over de hele wereld tegelijkertijd steeds afhankelijker van elkaar Er is naast de behoefte aan behoud van eigenheid ook een toenemende versmelting van culturen economische en politieke structuren waar te nemen Voorlopers en oude verwanten van de mens Zie ook Enkele-oorspronghypothese Homo geslacht Menselijk ras Multiregionaal model Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni beter bekend onder alleen zijn voornaam Michelangelo Caprese 6 maart 1475 – Rome 18 februari 1564 was een Italiaans kunstschilder beeldhouwer architect en dichter Hij wordt beschouwd als een van de belangrijkste kunstenaars uit de Italiaanse renaissance Leven De oudste biografie van Michelangelo is die van Giorgio Vasari als onderdeel van zijn "de Vite" Vasari was een goede vriend van Michelangelo en ruimt in zijn levensbeschrijving van kunstenaars voor hem dan ook de meest prominente plek in Jeugd De vader van Michelangelo Lodovico stamde af van een ooit welvarende koopmansfamilie uit Florence Lodovico was burgemeester van Caprese Michelangelo was zes jaar oud toen zijn moeder stierf Nadat het gezin naar Florence verhuisd was werd Michelangelo aan een min toevertrouwd Omdat de min de vrouw van een steenhouwer was grapte Michelangelo later dat hij de liefde voor de beeldhouwkunst reeds met de melk van zijn min ingegoten had gekregen Michelangelo had als jongetje maar weinig belangstelling voor school hij bracht zijn tijd liever door met tekenen Zijn uitzonderlijke talenten bleken reeds op jonge leeftijd Zijn vader had aanvankelijk weinig begrip voor de plannen van zijn zoon De sociale status van het kunstenaarsberoep was niet hoog Toch zette Michelangelo zijn plannen door Op dertienjarige leeftijd ging hij in de leer bij Domenico Ghirlandaio Niet veel later ging hij studeren bij de beeldhouwer Bertoldo di Giovanni voormalig pupil van Donatello Van 1490 tot 1492 stond de jonge kunstenaar onder bescherming van de roemruchte Lorenzo I de' Medici genaamd Il Magnifico de prachtlievende Zo had hij toegang tot de oudheidkundige verzameling in de tuin bij het klooster San Marco In die jaren verkeerde Michelangelo in kringen van vooraanstaande geleerden en dichters als Marsilio Ficino en Angelo Poliziano Bologna Na de dood van Lorenzo de' Medici kwam Florence in de greep van de Dominicaanse monnik Girolamo Savonarola Savonarola was fel gekant tegen pracht en praal in de kunsten en hierdoor bepaalde hij het culturele klimaat in de stad Michelangelo ontvluchtte zijn stad en vertrok naar Bologna Daar trok hij voor een jaar in bij de adellijke Gianfrancesco Aldovrandi In Bologna schiep de inmiddels twintigjarige Michelangelo de Engel met kandelaar en de beelden van Sint Proculus en Sint Petronius Niet alleen de liefde voor de beeldende kunst verbond Michelangelo met de edelman maar ook die voor de literatuur Michelangelo las Aldovrandi voor uit het werk van de beroemde Toscaanse dichters Dante Alighieri Giovanni Boccaccio en Francesco Petrarca Michelangelo's eerste verzen die een paar jaar later ontstonden laten vooral de invloed van Petrarca zien Eerste verblijf in Rome Na een kortstondige terugkeer in Florence vertrok hij naar Rome De enorme antieke kunstschatten daar oefenden een enorme aantrekkingskracht uit op Michelangelo In Rome maakte hij zijn eerste Romeinse werken zijn beeld van Bacchus en de beroemde Pietà die nu opgesteld staat in een van de rechter zijkapellen van de Sint-Pieter in Rome Het thema van de Pietà komt later nog drie keer terug in zijn werk met beeldengroepen in Florence en Milaan Terug in Florence Hij keerde in 1501 terug in Florence en trof daar een sterk verbeterd politiek klimaat aan Er brak een vruchtbare periode aan voor Michelangelo waarin hij belangrijke opdrachten kreeg zoals voor zijn beroemde David Samen met Leonardo da Vinci werd hij gevraagd voor de uitvoering van twee grote muurschilderingen in het Palazzo Vecchio Geen van beide kunstenaars hebben echter hun fresco voltooid Er bleven slechts schetsen van over Paus Julius II In 1505 werd Michelangelo door paus Julius II naar Rome gehaald om diens grafmonument te ontwerpen en uit te voeren Dit project werd met verscheidene onderbrekingen en aanpassingen pas in 1545 voltooid 32 jaar na het overlijden van de paus Oorspronkelijk moest het een vrijstaand groots monument worden met 40 gebeeldhouwde figuren In sterk afgeslankte vorm is het nu in de kerk van San Pietro in Vincoli te Rome te zien Het beeld van Mozes ca 1516 is daarvan het bekendste onderdeel maar ook de zes beroemde zogenaamde Slaven Galleria dell'Accademia Florence en het Louvre Parijs waren voor deze tombe bedoeld De opdracht van de paus voor frescos op het plafond van de Sixtijnse Kapel in Rome leidde tot Michelangelos beroemdste schilderwerken De Schepping van Adam is het beroemdste onderwerp op het plafond Hoewel deze fresco's nu tot zijn bekendste werk behoren beschouwde Michelangelo zichzelf eerder als een beeldhouwer dan als een schilder Eerste architectonische opdrachten De eerste architectonische opdracht die Michelangelo kreeg betrof het decoreren van de onbewerkt gebleven façade van de San Lorenzobasiliek in Florence Hij werkte in opdracht voor paus Leo X Lang nadat Michelangelo het eerste ontwerp had ingeleverd trok de paus zich in 1520 echter terug uit het project Beter ging het met de planning van de Biblioteca Medicea Laurenziana in opdracht van paus Clemens VII in 1524 De bibliotheek herbergt de waardevolle handschriftencollectie van de Medici Laatste dertig jaar in Rome In 1534 vestigde Michelangelo zich definitief in Rome waar hij de laatste dertig jaar van zijn leven doorbracht Na de dood van Clemens VII nam de nieuwe paus Paulus III Michelangelo onmiddellijk in dienst Hij bevond zich toen op het toppunt van zijn roem In 1535 werd Michelangelo opnieuw benaderd voor een schilderopdracht in de kapel Deze keer moest de muur achter het altaar beschilderd worden met "Het Laatste Oordeel" Het fresco werd in 1541 voltooid Vanwege het grote Westers Schisma in de 14e eeuw was de pauselijke kerk in vergevorderde staat van verval Halverwege de 15e eeuw maakte men onder paus Nicolaas V plannen voor uitbreiding van de Sint Pieter Het was paus Julius II die vijftig jaar later tot nieuwbouw besloot en bij wie ook Michelangelo in dienst was Hij was intussen al de zevende architect van het project Hij keerde terug naar het oorspronkelijke plan van Donato Bramante die een symmetrische ronde koepel voor ogen had Het project werd pas na Michelangelo's dood voltooid Michelangelo ontwierp ook het plein en de trap van Piazza del Campidoglio te Rome Dood Michelangelo stierf op 18 februari 1564 te Rome enkele weken voor zijn 89e verjaardag Zijn laatste woorden werden door Vasari opgetekend "Ik geef mijn ziel terug in de hand van God mijn lijf aan de aarde en mijn bezit aan mijn familie" Zijn kunstwerken brachten hem tijdens zijn leven al zoveel roem dat men hem met Giorgio Vasari wel Il divino Michelangelo de goddelijke Michelangelo noemde Zijn werk wordt als groots en uitzonderlijk betiteld en geldt als het hoogtepunt van de Italiaanse renaissancekunst Michelangelo ligt begraven in een door zijn goede vriend Vasari ontworpen praalgraf in de Basilica di Santa Croce te Florence Liefde Liefde was zeer belangrijk in het oeuvre en leven van de kunstenaar Zijn werken belichamen de liefde voor de goddelijke schepping zowel in het marmer de schilderkunst als in de mannelijke schoonheid Over Michelangelos privéleven vermelden vele bronnen één naam Zijn grote liefde zou Tommaso dei Cavalieri geweest zijn Verder onderhield Michelangelo een vriendschap met Vittoria Colonna met wie hij een regelmatig briefcontact had Michelangelo was veel ouder dan zijn adellijke aanbidder Tommaso maar zijn liefde blijkt uit de vele romantische gedichten en sonnetten die Michelangelo aan hem opdroeg In het strenge Vaticaan waren vele van zijn werken controversieel ze zouden soms te expliciet geweest zijn De David groeide uit tot een symbool van de westerse beeldhouwkunst Adam en David zijn de goddelijke volmaakte schepping en getuigen van Michelangelos aanbidding voor het mannelijke lichaam Michelangelo zelf is nooit gehuwd geweest en bleef trouw aan zijn liefde voor de kunst Werken Beeldhouwwerk Madonna della scala ca 1491 Casa Buonarroti Florence Strijd van de centauren 1492 Casa Buonarroti Florence Crucifix 1492 in de sacristie van de Santo Spirito in Florence Beelden Sint Proculus en Sint Petronius en een engel op de graftombe van Sint Dominicus in Bologna 1494 en 1495 Bacchus 1497 Bargello Florence Pietà tussen 1498 en 1499 Sint Pieter Vaticaanstad Madonna met kind tussen 1501-1504 Onze-Lieve-Vrouwekerk Brugge David circa 1501-1504 Galleria dell'Accademia Florence Tondo Pitti 1503 Bargello Florence Beelden van Paulus en Petrus op het Piccolomini-altaar in de Kathedraal van Siena 1503 en 1504 Tadei Tondo tussen 1504 en 1506 Royal Academy of Arts Londen Matteüs 1505 Galleria dell'Accademia Florence Mozes tussen 1513 en 1516 San Pietro in Vincoli Rome Rebellerende Slaaf en Stervende Slaaf tussen 1513 en 1516 Louvre Parijs Cristo della Minerva tussen 1515 en 1521 Santa Maria sopra Minerva Rome Nieuwe Sacristie van de Basilica San Lorenzo met beelden van Giuliano de Medici de Dag de Nacht Lorenzo deMedici de Ochtend de Avond De Medici Madonna tussen 1519 en 1534 Florence Jonge Slaaf Atlas Slaaf Bebaarde Slaaf en Ontwakende Slaaf tussen 1520 en 1523 Galleria dell'Accademia Florence Apollo 1530 Bargello Florence Hurkende jongen tussen 1530 en 1534 Hermitage in Sint-Petersburg De Overwinning tussen 1532 en 1534 Palazzo Vecchio Florence Brutus 1540 Bargello Florence Florence Pietà tussen 1547 en 1553 Museo dell'Opera del Duomo Florence Rondanini Pietà 1550 tot 1564 Castello Sforzesco Milaan Schilderstukken De Verzoeking van de H Antonius 1487-1488 Kimbell Art Museum Fort Worth Texas Madonna met kind en St Johannes en de engelen circa 1497 National Gallery in Londen De Graflegging tussen 1500-1501 National Gallery in Londen Tondo Doni circa 1504 Uffizi Florence Plafond van de Sixtijnse Kapel Vaticaanstad tussen 1508 en 1512 Het Laatste Oordeel in de Sixtijnse Kapel voltooid in 1541 De bekering van Paulus tussen 1542 en 1545 Cappella Paolina Vaticaanstad De kruisiging van Petrus tussen 1546 en 1550 Cappella Paolina Vaticaanstad Architectuur Biblioteca Medicea Laurenziana Florence 1525 Piazza del Campidoglio Rome 1536–1546 Koepel van de Sint-Pietersbasiliek Rome 1546–1564 Santa Maria degli Angeli e dei Martiri Rome 1561 Porta Pia Rome 1564 Poëzie Rime onder meer sonnetten en epigrammen Literatuur Gill Anton Il Gigante" Florence en Michelangelo's David Grömling Alexandra Michelangelo Vasari Giorgio Le Vite de più eccellenti architetti pittori et scultori italiani da Cimabue insino a' tempi nostri descritte in lingua Toscana da Giorgio Vasari Pittore Aretino Firenze 1550 Wallace William E Michelangelo the complete sculpture painting architecture New York Universe 2009 267 p – ill index ISBN 0-7893-1887-3 hbk 978-0-7893-1887-9 hbk Trivia Michelangelo stond afgebeeld op een Italiaans bankbiljet van 10000 lire uitgegeven in 1962 Benjamin Britten bundelde een aantal sonnetten tot Zeven sonnetten van Michelangelo een liederencyclus voor zijn levensgezel Peter Pears Externe links Portret van Michelangelo BestandMichelangelo-Buonarroti1jpg|Portret van Michelangelo door Jacopo del Conte Metropolitan Museum of Art in New York < gallery> De moord op Pim Fortuyn was een daad die op 6 mei 2002 in Hilversum werd gepleegd door Volkert van der Graaf Dit was negen dagen voor de parlementsverkiezingen waarbij voor de politieke partij van Pim Fortuyn de LPF een grote zege werd voorspeld De aanslag Fortuyn verliet kort na 1800 uur de studio van Radio 3FM op het Media Park in Hilversum waar hij kort tevoren interviews namens zijn partij LPF had gegeven De laatste persoon die hem interviewde was Filemon Wesselink die op dat moment stage liep bij 3FM Fortuyn werd op weg naar zijn auto neergeschoten Ooggetuigen waren onder anderen Fortuyns gelegenheidschauffeur en kandidaat-Tweede Kamerlid Hans Smolders een woordvoerder van de LPF en radiopresentatoren Ruud de Wild en Jeroen Kijk in de Vegte Reanimatie mocht niet meer baten; Fortuyn overleed kort na de aanslag Hij is 54 jaar oud geworden De dader werd even later enkele straten verderop na onder meer door Smolders te zijn achtervolgd door twee agenten gearresteerd De aangehouden man werd door de politie geïdentificeerd als Volkert van der Graaf een Nederlander van toen 32 jaar woonachtig in Harderwijk Hij had ten tijde van de moord geen strafblad en was werkzaam voor de milieubeschermingsorganisatie Vereniging Milieu-Offensief Hij hield zich in die tijd met enig succes bezig met juridische procesvoering tegen milieu-overtredingen door met name boeren en tegen dierenmishandeling Ook controleerde hij vaak eigenhandig of veehouders en boeren de vereiste milieuvergunningen hadden Als motief voor de moord verklaarde Van der Graaf dat hij Pim Fortuyn zag als een gevaar voor de zwakkeren in de maatschappij De gevolgen De moord op Pim Fortuyn leidde in Nederland tot geschokte reacties en geweld Onder meer in Den Haag braken rellen uit waarbij een auto in de parkeergarage onder het Plein bij het Binnenhof in brand werd gestoken Ook buitenlandse media besteedden veel aandacht aan de moord De dag na de aanslag besloot het demissionaire kabinet-Kok II dat de nationale verkiezingen op 15 mei moesten doorgaan De verkiezingscampagne kwam evenwel een week lang tot stilstand Verkiezingswinst Mat Herben de woordvoerder van de Lijst Pim Fortuyn en zelf de nummer twee op die kieslijst kondigde aan dat Pim Fortuyn tot na de verkiezingen de postume lijstaanvoerder zou blijven Dit had hoofdzakelijk een praktische reden de kieslijsten mochten zo vlak voor de verkiezingen niet meer gewijzigd worden Pas na de verkiezingen zou Herben als fractievoorzitter worden benoemd De LPF werd met 26 zetels de grootste nieuwkomer in de Nederlandse parlementaire geschiedenis en de tweede partij van het land na het CDA Daarmee kwam de LPF in juli 2002 in de regering kabinet-Balkenende I Demonisering In Nederland kwam even een discussie op gang over de invloed op het klimaat van de verkiezingsstrijd van de demonisering zoals Fortuyn dat noemde van diens persoon door andere politici en de media Fortuyn refereerde in interviews aan deze door hem ervaren demonisering In een interview met Robert Jensen in diens televisieprogramma JENSEN! op 22 maart 2002 verklaarde Fortuyn dat de Haagse politici medeverantwoordelijk zouden zijn als op hem een aanslag gepleegd zou worden< ref> Na de moord op Fortuyn werd de bewaking van bewindspersonen en politici tijdelijk verscherpt De advocaten Gerard Spong en Oscar Hammerstein dienden op 14 mei 2002 namens de Politieke Vereniging Lijst Pim Fortuyn een aanklacht in tegen Peter Storm Marcel van Dam Rob Oudkerk de redactie van NRC Handelsblad Matty Verkamman Thom de Graaf en Bas Eenhoorn wegens het demoniseren van Pim Fortuyn Het OM van Rotterdam maakte op 4 juni van dat jaar bekend de aanklacht niet in behandeling te zullen nemen omdat de aangedragen beschuldigingen niet strafbaar waren Een maand later wees het Gerechtshof in Den Haag een klacht tegen dit besluit af Lijst Pim Fortuyn Binnen de Lijst Pim Fortuyn ontstond een machtsvacuüm de aanvoerders van de partij kregen al snel onderling ruzie Zowel problemen rondom de leiding van de partij als leden van het kabinet in het bijzonder Eduard Bomhoff en Herman Heinsbroek zorgden voor een onhoudbare situatie Na slechts 86 dagen geregeerd te hebben kwam er dan ook een einde aan het Kabinet-Balkenende I Bij de verkiezingen die volgden zakte de LPF terug naar 8 Kamerzetels en kwam de partij in de oppositie terecht Ondanks het snelle einde van de LPF in de regering en het verliezen van 18 zetels bij de volgende verkiezingen bleven denkbeelden van Fortuyn geruime tijd het politieke debat bepalen Met name het twijfelen aan het succes van de integratie in Nederland en het ageren tegen achterkamertjespolitiek waren veel genoemde onderwerpen Begrafenis en herdenking Pim Fortuyn werd op 10 mei begraven op de begraafplaats Westerveld te Driehuis in de provincie Noord-Holland Op 20 juli werd zijn lichaam herbegraven in Provesano in Italië waar hij een vakantiehuis bezat Ieder jaar organiseert de Stichting Beeld van Pim een herdenking op 6 mei Op 6 mei 2012 werd Fortuyns dood uitgebreid herdacht onder meer met een mis in de Rotterdamse Laurenskerk een symposium in het stadhuis en een bustoer door Fortuyn-aanhangers Ook werd een deel van de Korte Hoogstraat in Rotterdam waar sinds 2003 een borstbeeld van hem staat omgedoopt tot Pim Fortuynplaats Trivia Een onderzoek van Interview-NSS uit 2007 wees uit dat 5 jaar na de dood van Pim Fortuyn een kwart van de bevolking nog op hem zou stemmen als hij nog in leven zou zijn meer dan 40% vond dat de politiek een nieuwe Fortuyn nodig had Uit het onderzoek bleek verder dat hij gezien werd als een goed redenaar 57% iemand met het vermogen om onlustgevoelens stem te geven 37% relnicht 15% vreemdelingenhater 10% en ruziemaker 10% Externe link De eerste tv-minuten na de moord Mosoel of Mosul Syrisch ܡܘܨܠ Arabisch الموصل Al Mawsil Koerdisch موصل Mûsil Aramees ܢܝܢܒ݂ܐ Nîněwâ is de op twee na grootste stad van Irak gelegen in het noorden van het land nabij de grens met Turkije In 1987 woonden er 664221 mensen De stad ligt op de rechteroever van de Tigris waarin stroomopwaarts de Mosoeldam ligt Ten oosten van de stad aan de overkant van de Tigris bevindt zich het oude Ninive De bevolking is overwegend Arabisch maar de omgeving wordt vooral door Koerden bewoond Mosoel stad ligt juist buiten de autonome Koerdische regio in Noordoost-Irak Op religieus gebied is de stad van belang als het historische centrum van het nestorianisme een Oriëntaals-orthodoxe Kerk In de 4e eeuw werd het Mar-Benham-klooster 32 km ten zuiden van Mosoel gesticht De stad is ook de zetel van de geünieerde Syrische aartsbisschop en de geünieerde Chaldeeuwse aartsbisschop De christenen vormden eeuwenlang een belangrijke minderheid van de stad tot zij in 2014 praktisch allemaal werden verdreven door de terreurbeweging ISIS Geschiedenis De stad ontwikkelde zich vanaf de 8e eeuw tot een belangrijk handelscentrum op een kruispunt van belangrijke karavaanroutes Dat zou het tot de verwoesting door de Mongolen in de 13e eeuw blijven Ottomaanse Rijk In 1638 veroverden de Turken de herbouwde stad Tot 1918 behoorde de stad tot het Ottomaanse Rijk waarna de Turken en de Britten die Irak sinds dat jaar als mandaatgebied beheerden nog tot 1926 twistten over de stad Onder Irak Na de Eerste Wereldoorlog was Mosoel inzet van strijd tussen Irak en Iran destijds Perzië In de Vrede van Lausanne 1923 was de status van Mosoel niet opgenomen In 1925 wees de Volkenbond Mosoel toe aan Irak en in 1926 deed Turkije formeel afstand van Mosoel Kort daarna werden de belangrijke olievelden rond de stad ontdekt die haar tot op vandaag een grote strategische betekenis geven Vanouds staat Mosoel bekend om zijn wol- en katoenproductie mousseline is naar Mosoel genoemd Verder produceert de omgeving van Mosoel sinds mensenheugenis albast Mosoel is een etnisch diverse stad op de grens tussen het merendeels Arabisch-soennitische zuidwesten van Irak en het Koerdisch-soennitische noordoosten Deze deling is ook in de stad duidelijk Tevens heeft de stad een grote sjiitische Turkmeense populatie die in Ottomaanse tijden de meerderheid vormde Wegens haar diversiteit was de stad tijdens de Irakoorlog en tijdens de Iraakse burgeroorlog toneel van veel verzet onderling geweld en aanslagen Recente geschiedenis Tijdens de Tweede Golfoorlog 1990-1991 werd de aardolie-industrie nagenoeg vernietigd door bombardementen en raketbeschietingen Begin 1991 tijdens de na de Golfoorlog uitgebroken burgeroorlog was de stad korte tijd in handen van Koerdische rebellen en liep zij opnieuw ernstige schade op ten gevolge van de strijd Vanaf eind 2013 toen de ISIS de macht in handen kreeg over de naburige delen van Irak en Syrië zouden extremisten de lokale bevolking al hebben bedreigd en uitgebuit Zij persten onder andere winkeliers af voor geld dat voor de strijd in Syrie nodig zou zijn Ook poogden zij de Turkmenen en andere minderheden uit de stad te verjagen Op 10 juni 2014 viel Mosoel in handen van ISIS en verloren Iraakse veiligheidstroepen de controle over de stad Het Iraakse leger bleek niet in staat weerstand te bieden aan de snelle opmars van de extremisten Het leger van de Koerdische autonome regio was niet in de buurt wegens onenigheid met de Sjiitische nationale regering over de status van de stad Na enkele uren strijd verlieten Iraakse politieagenten en militairen massaal hun posten en gepantserde wagens Binnen 48 uur waren volgens de VN meer dan 500000 inwoners van de stad op de vlucht geslagen naar de Koerdische autonome regio Volgens lokale ziekenhuizen vielen zeker 200 doden en vluchtelingen spraken van lijken in de straten Naar eigen zeggen executeerde ISIS 1700 militairen De voorzitter van het Iraakse parlement riep de Koerden op om met hun leger direct versterking te komen bieden om Mosoel te bevrijden samen met het nationale leger ISIS drong het Turkse consulaat van de stad binnen en gijzelde 49 Turken waaronder de consul en drie kinderen Tevens kidnapte ISIS 31 Turkse vrachtwagenchauffeurs 40 Indiërs en 16 Georgiërs Assyrische en Armeense kerken werd door ISIS in brand gestoken In de centrale bank van Mosoel zou ISIS 300 miljoen euro hebben buitgemaakt Dit zou de organisatie de rijkste terreurgroep in de wereld maken 2000 gevangenen zouden zijn bevrijd uit een antiterrorisme-gevangenis Vanuit Mosoel namen de extremisten op 11 juni 2014 de zuidelijker gelegen steden Tikrit en Baji in Tevens namen zij controle over het grootste deel van de provincie Kirkoek ten oosten van Mosoel Op 12 juni publiceerde ISIS nieuwe wetgeving die gehanteerd zou worden in Mosoel; alle tempels tombes en graven dienen vernietigd te worden en voor overtreders van de sharia zullen zware straffen gelden als amputatie en publieke executie Later die dag bombardeerde de Iraakse luchtmacht delen van de stad als ook gebouwen in Samarra die waren ingenomen door ISIS Op 25 juni 2014 begon ISIS met het beschieten met mortieren van christelijke dorpen ten zuiden van Mosoel Hoewel ISIS eerst had beweerd dat christenen met rust gelaten zouden worden moesten tienduizenden vluchten richting Koerdisch gebied Op hetzelfde moment begon ook een aanval op islamitische en christelijke heiligdommen Zo zouden leden van ISIS het graf van de profeet Jona hebben vernietigd Zeker vijf sjiietische en soefistische moskeeën en tombes in de stad werden opgeblazen en kruisen werden in kerken vervangen door vlaggen van de terreurbeweging ISIS-strijders gingen alle wijken van de stad langs om minderheden te registreren Zij werden daarna voor de keuze gesteld ofwel "berouw" te tonen dit wil zeggen zich tot de islam te bekeren en trouw te zweren aan het kalifaat of te worden geëxecuteerd Anderen zouden voor losgeld zijn gekidnapt Ook zou ISIS dorpen ten westen van de stad richting Tel-Afar veelal bewoond door sjiieten Koerden en Turkmenen volledig uitmoorden Op 27 juni 2014 zou ISIS een eigen commandant hebben gekruisigd in de stad Op 19 juli 2014 verliet de laatste christelijke gemeenschap de stad na ruim 2000 jaar vestiging Hun huizen waren gemarkeerd met de Arabische letter N voor Nasrani volgers van de profeet van Nazareth ofwel Jezus In juli markeerde ISIS ook 50 moskeeën voor vernietiging Onder andere de 14e-eeuwse moskee voor de profeet Jirjis werd met de grond gelijk gemaakt In enkele moskeeën die werden opgeblazen troffen lokale moslims verbrande en verscheurde korans aan wat tot grote verontwaardiging leidde onder de bevolking van de stad De burgers van Mosoel proberen hun gebedshuizen te beschermen door er te overnachten zodat ISIS ze niet kan opblazen Zij zouden onder andere hebben voorkomen dat ISIS de 840 jaar oude scheve minaret een nationaal symbool opblies Op 2 augustus 2014 opende ISIS de aanval op Koerdische dorpen ten noordwesten en zuidoosten van Mosoel Met name de Jezidi-gemeenschap werd zwaar getroffen Honderden mannen en jongens zouden zijn geexecuteerd tientallen zouden door uitdroging en honger zijn overleden De bewoners van Sinjar en de dorpen in de omgeving zijn met tienduizenden de bergen in gevlucht Zij zouden daar zijn ingesloten door ISIS en geen toegang hebben tot eten en drinken Geboren Taha Yassin Ramadan 1938-2007 Iraaks politicus Sultan Hashim Ahmad al-Tai 1944 Iraaks ex-generaal en oud-politicus Ghazi al-Yawar 1958 Iraaks politicus Ibrahim Ahmad Abd al-Sattar Muhammad 1966-2010 Iraaks generaal Hawar Mulla Mohammed 1982 Iraaks voetballer Overleden Oedai Hoessein 1964-2003 oudste zoon van Saddam Hoessein Koesai Hoessein 1966-2003 jongste zoon van Saddam Hoessein De Nederlandse gemeenteraadsverkiezingen 2002 vonden plaats op woensdag 6 maart 2002 De verkiezingen en de aanloop ernaartoe stonden in het teken van de opkomst van Pim Fortuyn en zijn partij Leefbaar Rotterdam De verkiezingen betekenden een grote winst voor het CDA en "de Leefbaren" van wie Leefbaar Rotterdam een van de bekende vertegenwoordigers was Leefbaar Utrecht had twee jaar eerder onder leiding van Henk Westbroek en Broos Schnetz al 9 zetels gescoord bij de vervroegde gemeenteraadsverkiezingen van 2000 De gemeenteraadsverkiezingen van maart vormden een voorbode van de Tweede-Kamerverkiezingen van mei dat jaar Na de gemeenteraadsverkiezingen vond onder leiding van Paul Witteman een debat plaats tussen de lijsttrekkers Veel bekeken was vooral de confrontatie tussen de winnende Pim Fortuyn Leefbaar Rotterdam en Ad Melkert van de verliezende PvdA Trivia In De Ronde Venen werd volkszanger André Hazes met voorkeurstemmen in de raad gekozen Externe links De Telegraaf 7 maart 2002 geraadpleegd op 5 mei 2009 met de confrontatie tussen Pim Fortuyn en Ad Melkert De Nederlandstalige Wikipedia is de Nederlandstalige editie van het Wikipedia-project een vrije internetencyclopedie die door vrijwilligers wordt geschreven De Nederlandstalige Wikipedia dateert van juni 2001 en was van juni 2013 tot juli 2014 gemeten naar het aantal artikelen – op de Engelstalige Wikipedia na – de grootste editie van deze internetencyclopedie Daarna werd de Nederlandstalige Wikipedia ingehaald door de Zweedstalige en eveneens terug overtroffen door de Duitstalige Wikipedia De naam Wikipedia en de servers waarop deze draait zijn eigendom van de Wikimedia Foundation Landelijke verenigingen waaronder Wikimedia Nederland en Wikimedia België vzw ondersteunen de Wikimedia Foundation binnen een bepaald geografisch gebied Beginperiode De Nederlandstalige Wikipedia begon op 19 juni 2001 vijf maanden nadat de Engelstalige van start ging Veel conventies richtlijnen en functies die zijn ontwikkeld tijdens de opbouw van deze editie zijn later overgenomen door andere taaledities waaronder de Nederlandstalige Welk artikel het eerste werd geschreven is niet meer na te gaan omdat als gevolg van databaseconversies een deel van de vroegste geschiedenis verloren is gegaan Het thans oudste artikel is definitie Op 3 augustus 2003 verscheen op de Nederlandstalige Wikipedia het 10000e artikel Groei Op 27 januari 2005 verscheen het 50000e artikel en op 14 oktober van datzelfde jaar werd de mijlpaal van 100000 artikelen bereikt Op 17 december 2011 verscheen het 1000000ste artikel op de Nederlandstalige Wikipedia Vanaf de start van de Nederlandstalige editie is het aantal artikelen dat dagelijks wordt toegevoegd geleidelijk gestegen Vanaf maart 2006 groeide de encyclopedie plotseling sterk met een piek van 1000 nieuwe artikelen per dag in mei 2006 door de inzet van een bot die in 6 weken tijd 35000 artikelen over gemeenten in Frankrijk toevoegde Hierna nam de dagelijkse groei sterk af tot een gemiddelde van ongeveer 250 nieuwe artikelen per dag< ref> Met tientallen projecten wordt getracht zo veel mogelijk artikelen aanzienlijk uit te breiden en te verbeteren In de tweede helft van 2011 was een zeer sterke groei te zien in nog geen half jaar bijna 300000 artikelen erbij Dit kwam door de herstart van een project dat beoogt alle wetenschappelijk beschreven diersoorten een eigen lemma te geven waardoor op een enkele dag soms meer dan 25000 artikelen werden aangemaakt Net als bij de toevoeging van Franse gemeenten aan de encyclopedie is hierbij gebruikgemaakt van een bot Op dit moment zijn er artikelen op de Nederlandstalige Wikipedia Waardering Van de 1000 best bezochte websites in Nederland werd nlwikipediaorg in 2006 door internetgebruikers gewaardeerd met een rapportcijfer van 81 In het naamsbekendheid- en waarderingsonderzoek van Multiscope kwam de website daarmee op een derde plaats na googlenl 83 en mailgooglecom 82 In een test van april 2008 door Personal Computer Magazine PCM haalden de Nederlandstalige en Engelstalige Wikipedia's een score van 5 op de aanwezigheid van 5 Nederland-gerelateerde trefwoorden De online-encyclopedieën Encarta 2008 en Britannica 2008 scoorden respectievelijk 1 en 2 De Nederlandstalige Wikipedia haalde een score van 25 op de aanwezigheid van 26 trefwoorden de Engelstalige 26 Encarta 2008 haalde 15 Britannica 2008 haalde 17 Non-profit wil zeggen dat er geen winstoogmerk is Een non-profitorganisatie heeft niet als doel winst te maken Toch kan het zijn dat degenen die gebruikmaken van de diensten van een non-profitorganisatie daarvoor moeten betalen De doelstelling van een non-profitorganisatie is de ondersteuning van private of publieke aangelegenheden voor niet-commerciële maatschappelijke doeleinden Dit kan gaan over een grote variatie aan zaken zoals kunst educatie politiek onderzoek of ontwikkelingshulp Hoewel de organisaties geen winstoogmerk hebben hebben zij wel inkomsten nodig Deze zijn over het algemeen afkomstig uit subsidies giften en eigen inkomsten Deze eigen inkomsten kunnen voorkomen uit acties en bijdrage van "klanten" aan de gemaakte kosten Non-profitorganisaties die gesubsidieerd zijn door de overheid worden ook door de overheid op kwaliteit gecontroleerd Als de organisatie niet aan de kwaliteitseisen van de overheid voldoet kan de subsidie stopgezet worden Een uitbreiding op non-profit is Not Only For Profit NOFP Dit is een manier van ondernemen vergelijkbaar met sociaal ondernemen en maatschappelijk verantwoord ondernemen MVO Bij NOFP komen non-profit en ondernemerschap financiële winst samen en wordt er gestreefd naar maatschappelijke winst NOFP impliceert een trant van denken Daniel Lubetzky bracht de term in 2007 op zijn blog over sociaal ondernemerschap De term wordt door marketeers ook wel als modeterm bezien en voor bedrijven gebruikt om deze een meer sociaal gezicht te geven Zie ook Niet-gouvernementele organisatie Vereniging zonder winstoogmerk Ideële organisatie Oekraïne Oekraïens Україна grensland is een land in Oost-Europa dat in het noordoosten en oosten aan Rusland in het noordwesten aan Wit-Rusland in het westen aan Polen Slowakije en Hongarije en in het zuidwesten aan Roemenië en Moldavië grenst Voorts grenst het in het zuiden aan de Zwarte Zee en in het zuidoosten aan de Zee van Azov Het land telt zo'n 443 miljoen inwoners Oekraïne is qua landoppervlakte na Rusland Kazachstan en Turkije het grootste land van Europa Het is echter wel het grootste land dat in zijn geheel in Europa ligt De hoofdstad is Kiev Kyjiv Na de Euromaidan-protesten verloor de Russisch gezinde president Viktor Janoekovytsj de meerderheidssteun van de Verchovna Rada Deze zette hem op 22 februari 2014 af en schreef nieuwe verkiezingen uit Hierop braken er protesten uit in enkele overwegend Russisch-sprekende delen van Oekraïne Op het Krim-schiereiland en in het Donetsbekken grepen Russisch gezinde protestbewegingen de macht en schreven er eigen lokale referendums uit Op 17 maart 2014 werd er op de Krim de onafhankelijkheid uitgeroepen en op 18 maart annexeerde Rusland het schiereiland Het referendum wordt slechts door twee landen erkend Rusland en Wit-Rusland De andere landen spreken van een niet-legitieme annexatie van Oekraïens grondgebied en beschuldigen Rusland ervan om de protesten tegen de nieuwe Oekraïense regering aan te moedigen om het land te destabiliseren Een aantal maanden later op 11 mei 2014 riepen in het Donetsbekken pro-Russische protestbewegingen de onafhankelijkheid van de Volksrepubliek Donetsk en Volksrepubliek Loegansk uit die zich verenigden in de Unie van Volksrepublieken Dit leidde tot een open militair conflict tussen het Oekraïne leger en de separatistische krachten van de zelfverklaarde Volksrepublieken Donetsk en Loegansk Na de Oekraïense verkiezingen van 25 mei 2014 werd Petro Porosjenko op 7 juni 2014 aangesteld als de nieuwe president van Oekraïne Geschiedenis In de 9e-13e eeuw was in gedeelten van het huidige Oekraïne Wit-Rusland en Rusland het Kievse Rijk gevestigd opgericht door de Varjagen uit Scandinavië die onder andere handel dreven op Constantinopel In 988 werd het Byzantijnse christendom geïntroduceerd bij de bekering van Vladimir de Heilige de toenmalige vorst van het Kievse Rijk Het Rijk van Kiev ook vaak Rus' genoemd raakte langzamerhand versnipperd over verschillende vorstendommen en het Oekraïense grondgebied viel in 1240 ten prooi aan invallen van Mongolen In de 13e en 14e eeuw wist Litouwen steeds meer voormalige Russische vorstendommen ten westen van de Dnjepr onder zijn gezag te verenigen In 1362 werd ook Kiev ingenomen Litouwen fuseerde in 1569 met Polen De gebieden ten oosten van de Dnjepr werden in 1686 onderdeel van Rusland en wer­den geleidelijk gerussificeerd Die ten westen van de Dnjepr bleven Pools kwamen in 1795 onder Habsburg en ondergingen een westerse invloed In deze periode werden de grondslagen gelegd voor de nu nog bestaande verschillen tussen het westen en het oosten Na de Oktoberrevolutie volgden tijdens de Russische Burgeroorlog verschillende regeringen elkaar in korte tijd op in Oekraïne Tsentralna Rada van de Oekraïense Volksrepubliek 17 maart 1917 – 19 april 1918 Eerste Oekraïense Sovjetregering 25 december 1917 – maart 1918 Hetmanaat van de Oekraïense staat 19 april 1918 – 14 december 1918 Oekraïens Nationaal Congres van de West-Oekraïense Volksrepubliek 18 oktober 1918 – 22 januari 1919 Tweede Oekraïense Sovjetregering 20 november 1918 – augustus 1919 Directoraat van de Oekraïense Volksrepubliek 14 november 1918 – 1920 Derde Oekraïense Sovjetregering 21 december 1919 – 1991 In 1922 werd de Oekraïense SSR onderdeel van de Sovjet-Unie Tijdens het bewind van Stalin onderging het oostelijke deel van Oekraïne een krachtige industriële ontwikkeling De gedwongen collectivisering van landbouwbedrijven leidde evenwel tot de holodomor-hongersnood van 1932-33 waardoor een vijfde deel van de boerenbevolking 5 tot 10 miljoen mensen het leven liet In 1939 kwam ook het westelijk deel van Oekraïne onder Sovjetbewind In 1941 vielen de Duitsers de Sovjet-Unie binnen Zij gingen daarbij over tot grootschalige Jodenvervolgingen en het ronselen van ‘Ostarbeiter’ Oekraïne verloor toen een zesde deel van zijn bevolking Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Oekraïne zich tot een van de belangrijkste en welvarendste socialistische sovjetrepublieken SSR's In 1954 tijdens het bewind van Chroesjtsjov werd het schiereiland de Krim overgeheveld van Rusland naar Oekraïne In Tsjernobyl ten noorden van Kiev voltrok zich in 1986 een grote nucleaire ramp Sindsdien is het gebied in de nabije omgeving van de kerncentrale onbewoonbaar Na de staatsgreep in Moskou riep het Oekraïense parlement op 24 augustus 1991 de onafhankelijkheid uit Op 1 december werd een referendum gehouden over de onafhankelijkheid van het land Bij een grote opkomst stemde 90% van de kiezers voor onafhankelijkheid In de Krim was er ook een meerderheid voor maar zo'n 40% van de bevolking stemde tegen Na de onafhankelijkheid was Oekraïne een grote kernmacht en beschikte over een arsenaal van kernwapens Begin 1994 werd de internationale afspraak gemaakt dat Oekraïne binnen drie jaar 1800 raketten voor vernietiging aan Rusland afdraagt Het verrijkte uranium uit de kernkoppen wordt vervolgens met Amerikaanse financiële steun omgezet in brandstof voor kerncentrales In het Boedapestmemorandum van 1994 werd vastgelegd dat het land in ruil voor de kernwapens een soevereiniteitsgarantie kreeg van de Verenigde Staten Groot-Brittannië en Rusland Oekraïne ondertekende ook het non-proliferatieverdrag van kernwapens In 2004 kwamen dankzij een democratische beweging Oranje Revolutie Viktor Joesjtsjenko en Joelia Timosjenko aan de macht die door onderling geruzie evenwel de kansen op een succesvolle democratisering van Oekraïne verspeelden In 2010 kon de pro-Russische Viktor Janoekowytsj weer president worden In november 2013 ontstond er in de hoofdstad Kiev een protestbeweging naar aanleiding van het niet tekenen van een associatieverdrag met de Europese Unie De Russisch gezinde president Viktor Janoekovytsj vluchtte naar aanleiding van deze protesten naar Rusland Ondertussen werd er in Kiev een nieuwe regering gevormd de regering-Jatsenjoek In de overwegend Russisch-sprekende delen van Oekraïne braken protesten uit tegen deze nieuwe regering waarna Rusland het schiereiland Krim bezette Op 18 maart 2014 annexeerde Rusland de Krim ondanks hevig protest van onder meer de VS en de EU Het land wordt sinds de onafhankelijkheid meestal aangeduid als ‘Oekraïne’ zonder het lidwoord ‘de’ Bestuurlijke indeling Oekraïne is onderverdeeld in 24 oblasten vgl provincies en een stad met een bijzondere status Oblasten Geografie Oekraïne ligt in het zuidwesten van de voormalige Sovjet-Unie In het westen en zuidwesten grenst het aan Polen 428 kilometer Slowakije 90 kilometer Hongarije 103 kilometer en Roemenië 362 kilometer; in het zuiden aan Moldavië 939 kilometer en een gedeelte aan Roemenië 169 kilometer; in het noorden aan Wit-Rusland 891 kilometer en in het oosten noordoosten en zuiden aan Rusland 1576 kilometer De zuidgrens wordt bepaald door de Zwarte Zee en de Zee van Azov De kustlijn is 2782 kilometer lang De oppervlakte van Oekraïne bedraagt 3 procent van de voormalige Sovjet-Unie en ongeveer 144 keer de oppervlakte van Nederland Daarmee is het na Rusland en Kazachstan de op twee na grootste republiek uit de voormalige Sovjet-Unie Drie grote rivieren doorkruisen het land de Dnjepr Dnipro de Dnjestr Dnister en de Donets De langste rivier is de Dnjepr Het landschap bestaat grotendeels uit vlak terrein met de vruchtbare Pontische Steppe in het zuiden en uit verschillende plateaus De belangrijkste daarvan is het DonetsDonbassplateau in het uiterste oosten van het land De enige bergen vindt men in het westen Karpaten 2061 meter De kust van de Zwarte Zee bestaat uit vele baaien en riviermondingen De kust aan de Zee van Azov is net als die aan de Zwarte Zee vooral laag met hier en daar zandplaten In Oekraïne heerst een gematigd landklimaat met gemiddelde temperaturen in de winter van -7 à -8 graden Celsius in het noordoosten In de zomer schommelt de gemiddelde temperatuur rond 18 graden Celsius in het noordwesten en 24 graden Celsius in het zuidoosten subtropisch De zomers zijn daarmee in het algemeen warm en de winters niet te koud Steden 67% van de bevolking leeft in steden de overige 33% op het platteland De grootste van de 454 steden in Oekraïne zijn Kiev Kyjiv 26 miljoen inwoners Charkov 15 miljoen inwoners Dnjepropetrovsk 11 miljoen inwoners Odessa 1 miljoen Donetsk 1 miljoen Zaporizja 800000 Lviv 700000 Bevolking Taal De officiële taal van Oekraïne is het Oekraïens Het Oekraïens is nauw verwant aan het Russisch te vergelijken met de verwantschap tussen het Nederlands en Duits maar heeft veel Poolse leenwoorden wat komt door de eeuwenlange Pools-Litouwse overheersing Van de bevolking heeft 67% het Oekraïens als moedertaal maar veel mensen spreken ook Russisch; 24% spreekt het Russisch ook als moedertaal vooral op de oostelijke oblasten Donetsk en Loehansk Sinds 8 augustus 2012 wordt het Russisch ook officieel erkend als regionale taal In het westen spreken kleine minderheden ook Hongaars zie Hongaarse minderheid in Oekraïne Pools en Roemeens De streek Boedzjak in het zuiden is de meest multi-etnische regio van Oekraïne Hier wordt onder andere veel Bulgaars gesproken Op de Krim wordt ook Krim-Tataars gesproken Toen Oekraïne deel uitmaakte van de Sovjet-Unie werd kennis van het Oekraïens niet aangemoedigd maar na de onafhankelijkheid bloeide de taal weer op Toch is de taal in dit voorheen sterk gerussificeerde land nog steeds een zeer gevoelig punt met name door de aanwezigheid van de vele etnische minderheden van wie de 15 miljoen Russen de belangrijkste zijn Vooral oudere Oekraïners spreken ook beter Russisch dan Oekraïens omdat het Russisch lange tijd als eerste taal op school geleerd werd Het Oekraïens maakt gebruik van een aangepaste versie van het cyrillisch alfabet In vergelijking met het Russisch mist het Oekraïens vier letters de ё de ъ de ы en de э Daarentegen beschikt het Oekraïens over vier letters die het Russisch ontbeert namelijk de ґ de є de і en de ї beide alfabetten bestaan derhalve uit 33 letters Wat met name opvalt is de "і" die er net zo uitziet als onze "i" terwijl de Oekraïners daarnaast ook de Russische "и" gebruiken De і werd vroeger ook in het Russisch gebruikt en werd daar net als de и uitgesproken als de Nederlandse "ie" maar deze letter werd afgeschaft in 1917 In het Wit-Russisch is de і nog altijd in gebruik Zo wordt het woord Oekraïne in het Oekraïens geschreven als Україна in het Wit-Russisch als Украіна en in het Russisch als Украина Religie Oekraïne is overwegend christelijk In 988 besloot vorst Vladimir de Grote zich tot het christendom te bekeren en liet zich dopen 765% van de bevolking behoort tot de Oekraïens-orthodoxe Kerk Zij zijn echter verdeeld over het Patriarchaat van Kiev 504% van de totale bevolking en het Patriarchaat van Moskou 261% van de totale bevolking Daarnaast bestaat de kleinere Oekraïense autocefale Orthodoxe Kerk die thans alleen aanhang heeft in de westelijke provincies van het land De Oekraïens-katholieke Kerk ontstond in 1596 bij de Unie van Brest-Litovsk als een met Rome geünieerde Kerk In 1946 diende ze op last van de Sovjetautoriteiten over te gaan tot de Russisch-orthodoxe Kerk en volgde een jarenlange vervolging haar kerken werden gesloten en haar priesters veroordeeld tot ballingschap of een clandestien bestaan Vanaf 1988 konden de katholieken uit de clandestiniteit treden en op 30 maart 1991 kon aartsbisschop Myroslav Ivan Lubachivsky terugkeren naar Oekraïne en de St Joriskathedraal te Lviv weer in bezit nemen Na de onafhankelijkheidsverklaring van het land in augustus 1991 werd de kerkelijke hiërarchie in 1992 hersteld en kon het katholieke geloof herbeleden worden Acht procent à 37 miljoen mensen Buiten Oekraïne heeft deze kerk ongeveer een klein miljoen leden voornamelijk in Noord- en Zuid-Amerika en in West-Europa Zij erkent de leer en het gezag van de paus en volgt de Byzantijnse ritus In juni 2001 bezocht paus Johannes Paulus II Oekraïne Joden vormen in Oekraïne met hun 300000 06% een minderheid maar zijn cultureel en religieus nog zeer actief Er leven ongeveer 500000 moslims in Oekraïne< ref> 11 % van de totale bevolking De islam maakt al eeuwen deel uit van het religieuze leven in Oekraïne De meeste moslims zijn Krim-Tataren die in 1944 door dictator Stalin naar Centraal-Azië gedeporteerd werden Sinds eind jaren tachtig keerden zij terug uit ballingschap naar de Krim waar ze regelmatig botsen met Oekraïense en Russische christenen Politiek Staatsinrichting Oekraïne riep op 24 augustus 1991 zijn onafhankelijkheid uit toen in de Sovjet-Unie een staatsgreep van conservatieve krachten was mislukt De bevolking sprak zich op 1 december per referendum uit voor onafhankelijkheid Enkele weken later hield de Sovjet-Unie op te bestaan Thans is Oekraïne lid van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten het GOS Diverse staatkundige gegevens staatshoofd Petro Porosjenko regeringsleider Arseni Jatsenjoek parlement Verchovna Rada De 450 parlementsleden dienen een termijn van vier jaar Nationaal motto "Volja Zlahoda Dobro" Oekraïens Wilskracht Eendracht goedheid< small> Parlementsverkiezingen Oekraïne kent algemeen kiesrecht sinds 1919 De kiesleeftijd is 18 jaar In Oekraïne geldt een kiesdrempel van ten minste 3% van de stemmen om verkozen te worden als partij of lijstcombinatie Het aantal politieke partijen wijzigt regelmatig Voor een laatste stand van zaken zie de pagina's betreffende de verkiezingen Cultuur De Oekraïense gewoonten worden sterk beïnvloed door het christendom dat de dominante religie in het land is De cultuur van Oekraïne is ook beïnvloed door de oostelijke en westelijke buurlanden wat wordt weerspiegeld in de architectuur muziek en kunst Het communistische tijdperk had een heel sterk effect op de kunst en de literatuur van Oekraïne Sport Voetbal De UEFA heeft de organisatie van de EK voetbal eindronde in 2012 toegewezen aan Polen en Oekraïne De duels op het EK van 2012 zijn gelijk over beide landen verdeeld Oekraïne leverde vier speelsteden Kiev Donetsk Charkov en Lviv en de EK-finale was in het Olympisch Stadion in Kiev capaciteit ruim 77000 zitplaatsen na verbouwing gespeeld Economie Oekraïne had in 2011 een bruto binnenlands product bnp van $ 165 miljard In de kredietcrisis kreeg het land een zware economische klap In 2009 daalde de economische activiteit met 15% maar er trad herstel op en de economie groeide in 2010 met 41% en 52% in 2011 In 2011 was het bnp per hoofd van de bevolking circa $ 3600 dit is 10% van het gemiddelde in de Europese Unie De werkloosheid was zo’n 8% van de beroepsbevolking in 2011 Het heeft een open economie de export heeft een waarde van $ 75 miljard en bestaat voor 60% uit grondstoffen zoals chemicaliën landbouwproducten hout mineralen en metalen Rusland is de belangrijkste handelspartner en 30% van de export gaat hier naar toe Oekraïne importeert op zijn beurt weer veel aardgas uit Rusland waarmee ongeveer twee derde van zijn gasbehoefte wordt gedekt Het land produceert voldoende steenkool om in de eigen behoefte te voorzien maar de eigen gasreserves worden onvoldoende geëxploiteerd Oekraïne verdient nog veel geld met de doorvoer van Russisch aardgas naar West-Europa maar deze inkomsten lopen terug door de aanleg van nieuwe pijpleidingen buiten het land om zoals de Nord Stream pijplijn Het staatsbedrijf Naftogaz is verantwoordelijk voor de winning van olie en aardgas in het land en ook voor de distributie Het gasverbruik wordt zwaar gesubsidieerd en de overheid legt hier zo’n 15% van het bnp op toe De lage prijzen leiden tot een hoog verbruik en energieverspilling De overheidsbegroting laat al jaren een tekort zien mede door de gassubsidie De staatsschuld is relatief laag de schuld is 35% van het bnp en ligt ver onder het Europese gemiddelde Schrijfwijze In het Nederlands wordt het land Oekraïne vaak aangeduid als de Oekraïne Dit is allebei correct alleen gaat de voorkeur uit naar Oekraïne zonder lidwoord Het lidwoord is een overblijfsel van de Oekraïne als streeknaam vergelijkbaar met de Veluwe en de Provence Deze streeknaam wordt nu gebruikt als aanduiding voor het land nadat dit onafhankelijk is geworden Het volledig verdwijnen van dit lidwoord ligt in de lijn met andere streeknamen die nu als naam van een land gebruikt worden zoals de Libanon Of dit daadwerkelijk gebeurt is echter niet geheel zeker Zie ook Monumenten op de Werelderfgoedlijst Kernramp van Tsjernobyl Oekraïners Wegen in Oekraïne Oranjerevolutie '' Externe links Paus Pius IX geboren als Giovanni Maria Mastai-Ferretti Senigallia 13 mei 1792 – Rome 7 februari 1878 bekleedde dit ambt van 1846 tot 1878 en geldt daarmee na Petrus 35 jaar als de langstzittende paus Onder Pius IX kwam een einde aan de wereldlijke macht van de paus waarbij de Kerk het bestuur over de gehele Kerkelijke Staat inclusief de stad Rome kwijtraakte aan het in 1861 ontstane koninkrijk Italië Vanaf 1870 beschouwde Pius zich als de gevangene van het Vaticaan en zou hij elke samenwerking met de Italiaanse staat afwijzen In 1854 kondigde Pius IX het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria af Als hoofd van de Kerk riep Pius het Vaticaans Concilie 1869-1870 bijeen waarop de onfeilbaarheid van de paus als dogma werd goedgekeurd Tijdens zijn lange pontificaat werden 206 nieuwe bisdommen of vicariaten opgericht In 2000 werd Pius door paus Johannes Paulus II zalig verklaard Dit lokte kritiek uit vooral van Joodse zijde aangezien zijn houding ten opzichte van de Joden niet onomstreden was Vroege biografie In de beschrijving van zijn leven vóór het pausschap wordt zijn geboorte- en familienaam gebruikt Giovanni Mastai-Ferretti Jeugd en roeping Giovanni was het negende kind uit het huwelijk van graaf Girolamo Mastai-Ferretti en Caterina Solazzei di Fano De familie Mastai-Ferretti kwam oorspronkelijk uit Lombardije en had zich later in Senigallia binnen het hertogdom Urbino gevestigd Giovanni’s vader was daar burgemeester van de stad Na de lagere school vervolgde Giovanni zijn opleiding aan het Collegio Scolpii in Volterra een school die onder leiding stond van de Vaders van de Religieuze Scholen Tijdens zijn studie blonk Giovanni vooral uit in wiskunde In 1808 begon Giovanni aan de studies filosofie en theologie te Rome waar hij verbleef bij zijn oom Paolino Mastai-Ferretti Deze was werkzaam aan het pauselijk hof en als kanunnik verbonden aan de Sint-Pietersbasiliek De positie van de Kerk stond in die periode onder zware druk Paus Pius VII was evenals zijn voorganger paus Pius VI door Napoleon gevangengenomen en uiteindelijk naar Frankrijk gebracht waar hij in het kasteel Fontainebleau gevangen werd gehouden Ook Giovanni’s oom Paolino werd uit Rome verdreven en een andere oom Andrea Mastai-Ferretti – op dat moment bisschop van Pesaro werd gevangen gehouden in Mantua omdat hij de nieuwe Franse regering weigerde te erkennen Uit veiligheidsoverwegingen besloot Mastai-Ferretti daarom terug te keren naar zijn geboorteplaats Senigallia In 1814 keerde Giovanni terug naar Rome waar hij aanvankelijk een verzoek indiende om te worden toegelaten tot de Nobelgarde een legereenheid opgericht door paus Pius VII ter bescherming van de paus Hij werd hiervoor afgewezen op grond van zijn epileptische aanvallen Hierop vervolgde hij zijn studies aan de Accademia Ecclesiastica de diplomatenopleiding van de Heilige Stoel Als onderdeel van zijn studie hielp hij mee aan de heropbouw van de Kerk in Rome maar ook in Senigallia Daardoor werd Giovanni op 18 december 1818 toegelaten als subdiaken Het verhaal gaat dat in deze periode de later heilig verklaarde Vincentius Pallotti nadat hij hem had ontmoet voorspelde dat Giovanni Mastai-Ferretti te zijner tijd tot het pausambt geroepen zou worden en dat hij genezen zou worden van zijn ziekte door bemiddeling van de Maagd van Loreto Op 10 april 1819 werd Giovanni Mastai-Ferretti priester gewijd Vanwege zijn epileptische aanvallen was daar een speciale dispensatie voor nodig Om deze te verkrijgen richtte hij zich rechtstreeks tot paus Pius VII De paus besloot op het dispensatieverzoek in te gaan waarbij hij Giovanni toewenste dat de ziekte hem niet meer zou teisteren Hierbij werd wel de voorwaarde opgelegd dat Giovanni alleen de mis mocht opdragen als hij geassisteerd werd door een andere priester Na zijn priesterwijding werd Giovanni aangesteld als spiritueel directeur van het weeshuis Tata Giovanni papa Giovanni te Rome Het weeshuis was opgericht door de arme arbeider Giovanni Borgi die zich bekommerd had om verweesde straatkinderen in Rome Hij ving ze op in zijn eigen huis om ze te voorzien in levensonderhoud en gaf ze ook onderwijs Via Giovanni Borgi’s bemiddeling vonden de kinderen op latere leeftijd ook leerplaatsen bij bedrijven in Rome Giovanni Mastai-Ferretti was in de periode 1814-1818 al actief geweest binnen het weeshuis en had onder meer godsdienst aan de kinderen onderwezen Het was ook in de bij het weeshuis gelegen kerk Santa Anna dei Falegnami een kerk gewijd aan de heilige Anna waar Giovanni zijn eerste mis na zijn priesterwijding was voorgegaan Missie naar Chili In 1823 werd het Vaticaan benaderd door Joseph Ignatius Cienfuegos aartsdiaken van de kathedraal van Santiago de Chile om een missie naar het Zuid-Amerikaanse land af te vaardigen om zo de kerkelijke hiërarchie in Chili te herstellen Het land was in een onafhankelijkheidsstrijd gewikkeld met het voormalige moederland Spanje dat elke vorm van zelfbestuur afwees Bisschoppen in Chili waren ofwel overleden ofwel teruggekeerd naar Spanje waardoor vele bisschopszetels vacant waren Tussen de nieuwe republiek en de Heilige Stoel bestonden diplomatieke noch kerkelijke betrekkingen Als apostolisch vertegenwoordiger werd Giovanni Muzi benoemd die gewijd werd tot titulair aartsbisschop van Philippi Giovanni Mastai-Ferretti werd aan de delegatie toegevoegd als auditor dit onder meer op advies van kardinaal-staatssecretaris Ercole Consalvi Al vanaf het begin van de onderneming kampte de afvaardiging met problemen Zo werd het schip op weg naar Chili in de haven van Palma op het Spaanse eiland Mallorca aan de ketting gelegd en de kerkelijke vertegenwoordigers werden door de Spaanse autoriteiten ondervraagd over het doel van hun reis Na een kortstondige gevangenschap kon men de reis hervatten en op 31 december 1823 kwam de afvaardiging aan in Buenos Aires om van daaruit over land door te reizen naar Chili Hoewel de Chileense bevolking de delegatie uit Rome warm onthaalde bestond er binnen de regering een sterke scepsis over de inmenging van de Heilige Stoel Gedurende 1824 nam de Chileense regering diverse maatregelen die de positie van de Kerk ondermijnden bezittingen van de Kerk werden in beslag genomen geestelijken kwamen in dienst van de staat en kloosters werden opgeheven Op 5 juni 1825 keerde de delegatie terug in Italië zonder dat er enig resultaat geboekt was Bij terugkomst in Rome werd Giovanni door paus Leo XII aangesteld als kanunnik van de Santa Maria in Via Lata en benoemd tot directeur van het Ospedale San Michele Aartsbisschop en kardinaal Op 21 mei 1827 werd Giovanni benoemd tot aartsbisschop van Spoleto en vervolgens ook tot assistent bij de Pauselijke Troon op 1 juni De wijding tot aartsbisschop vond plaats op 3 juni 1827 en werd uitgevoerd in de Romeinse kerk Sint Petrus' Banden door kardinaal Francesco Xaverio Castiglioni de latere paus Pius VIII Giovanni’s benoeming vond plaats in een periode van grote sociale en politieke onrust Al tijdens de periode van de Franse Revolutie en de daaropvolgende bezetting van de Italiaanse gebieden door Franse troepen was het verlangen gegroeid tot de eenwording van een Italiaanse staat vrij van enige buitenlandse inmenging en vrij van kerkelijke inmenging in het dagelijks bestuur van het land Diverse geheime revolutionaire groepen – waarvan de Carbonari de bekendste werd verzetten zich in het bijzonder tegen de invloed van de Dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije die enerzijds gebieden in Noord-Italië als hun eigen territorium beschouwden maar anderzijds zich ook trouwe bondgenoten toonde van de Kerkelijke Staat Doordat het de Kerkelijke Staat ontbrak aan goed opgeleide legers was zij afhankelijk van steun van buitenlandse grootmachten Spoleto gold als één van de centra van de revolutionaire groeperingen en Giovanni zag het als zijn taak om de verbondenheid met de Heilige Stoel te herstellen Gebaseerd op de ervaring die hij had opgedaan in Rome besloot Giovanni zich te richten op het welzijn van zijn parochianen Zo richtte hij een weeshuis op van waaruit de weeskinderen opgeleid werden voor diverse handelsberoepen In februari 1831 vlak na de verkiezing van paus Gregorius XVI liepen de spanningen in Italië weer hoog op beginnend in Romagna Door het sterk antikerkelijk karakter van de opstand besloot Giovanni Mastai-Ferretti uit Spoleto te vluchten Toen duidelijk werd dat Gregorius XVI de steun had ingeroepen van Oostenrijkse troepen keerde Giovanni terug naar zijn aartsbisdom om van daaruit op te komen voor de belangen van de inwoners Daar de Oostenrijkers er alles aan gelegen was om de rebellen op te pakken die zich tegen de pauselijke macht hadden gekeerd zochten deze hun toevlucht in Spoleto Door bemiddeling van Giovanni besloten de rebellen zich te ontwapenen en wist hij de Oostenrijkse legeraanvoerder te overtuigen geen represailles te ondernemen tegen de opstandelingen Uit deze periode stamt ook een anekdote over Giovanni Mastai-Ferretti met betrekking tot zijn opvatting over de eventuele vervolging van de rebellen Toen een hoge politiefunctionaris een lijst van kopstukken van de opstand had samengesteld om voor te leggen aan de paus werd deze lijst eerst aan Giovanni voorgelegd die de functionaris antwoordde U begrijpt uw beroep of het mijne niet Wanneer een wolf van plan is de schapen te verslinden waarschuwt hij niet de herder Daarna wierp hij de lijst in de open haard Op 17 december 1832 werd Giovanni door paus Gregorius XVI overgeplaatst naar het bisdom Imola waarvan hij op persoonlijke titel aartsbisschop werd Ook voor dit bisdom gold dat reorganisatie de hoogste prioriteit had Op initiatief van Giovanni werden ziekenhuizen en een weeshuis gebouwd werden kerken gerestaureerd en werd een voorbereidend seminarie opgericht waar mannen van minder gegoede afkomst hun opleiding tot priester konden beginnen Tijdens het consistorie van 23 december 1839 werd Giovanni in pectore in het hart kardinaal-priester gecreëerd Zijn naam werd op 14 december 1840 gepubliceerd en werd hem de titelkerk Santi Marcellino e Pietro toegewezen Conclaaf van 1846 Op 1 juni 1846 overleed paus Gregorius XVI De begrafenis en bijzetting vonden plaats op 6 juni in de Sint-Pietersbasiliek In de daarop volgende periode werden de voorbereidingen getroffen voor het conclaaf de bijeenkomst van kiesgerechtigde kardinalen om uit hun midden een nieuwe paus te kiezen De voorwaarden voor het houden van een conclaaf waren verre van gunstig binnen alle Italiaanse gebieden heerste grote onrust en aan de Oostenrijkse keizer was om militaire hulp gevraagd om de dreigende opstanden te onderdrukken Evenals tijdens drie van de vier eerdere conclaven van de 19e eeuw probeerden de wereldlijke vorsten het stemgedrag van de kardinalen te beïnvloeden om zo tot een in hun ogen meest geschikte kandidaat voor het hoogste kerkelijke ambt te komen Vanuit Franse zijde maar ook binnen de Italiaanse gebieden bestond de roep om een meer liberale paus die ook bereid zou zijn het wereldlijk bestuur van de Kerkelijke Staat te hervormen Hierbij werden de namen genoemd van de kardinalen Tommaso Pasquale Gizzi Ludovico Micara en Giovanni Mastai-Ferretti waarbij laatstgenoemde de voorkeur had van de Fransen Keizer Ferdinand I van Oostenrijk-Hongarije stond een absolutistische paus voor waarbij de voorkeur werd uitgesproken voor kardinaal Luigi Lambruschini die tijdens het pontificaat van Gregorius XVI kardinaal-staatssecretaris was geweest en de harde lijn van Gregorius wenste voort te zetten Aan kardinaal Karl Kajetan von Gaisruck aartsbisschop van Milaan werd door de Oostenrijkse keizer de opdracht gegeven een eventueel veto het Ius Exclusivae uit te spreken indien duidelijk zou worden dat Giovanni Mastai-Ferretti tot paus gekozen zou worden Zover zou het echter niet komen doordat de Oostenrijkse kardinaal te laat arriveerde en daardoor niet deelnam aan het conclaaf In aanwezigheid van 50 allen afkomstig uit Italië van de in totaal 62 kiesgerechtigde kardinalen begon het conclaaf op 14 juni 1846 en werd het voor de laatste maal gehouden in het Palazzo del Quirinale te Rome Al vanaf de eerste stemming op 15 juni werd duidelijk dat de verkiezing zou gaan tussen Lambruschini en Mastai-Ferretti Tijdens de vierde stemmingsronde op 16 juni 1846 verkreeg Giovanni Mastai-Ferretti 36 voorkeurstemmen waardoor zijn verkiezing een feit was Hierdoor werd het conclaaf van 1846 het kortste conclaaf van de 19e eeuw tot dan toe Toen aan Giovanni gevraagd werd welke naam hij zou dragen gaf hij aan Pius te willen worden genoemd als eerbetoon aan paus Pius VII aan wie Giovanni veel te danken had De kroning met een speciaal voor deze gelegenheid gemaakte tiara vond plaats op 21 juni 1846 Pontificaat Met de benoeming van Pius IX zou gekozen zijn voor een liberalere politiek binnen de Kerkelijke Staat in tegenstelling tot zijn voorganger Gregorius XVI die met steun van Oostenrijk met harde hand het absolutistisch karakter van de soevereiniteit van de paus in stand had gehouden Bijgestaan door zijn kardinaal-staatssecretaris Luigi Lambruschini was het verzet van Gregorius tegen elke moderniteit uitgegroeid tot een ware kruistocht; zo verzette hij zich fel tegen de aanleg van een spoorlijnnetwerk binnen de Kerkelijke Staat dat hij omschreef als chemins d’enfer hellewegen Met name van Oostenrijkse zijde was er ongenoegen over de keuze van Pius IX Er werd gevreesd dat door de nieuwe paus de rol van Frankrijk binnen het kerkelijk bestuur in aanzien zou toenemen maar ook dat door een ommekeer in de gevoerde politiek binnen de Kerkelijke Staat de machtspositie van Oostenrijk met name in het noorden van de Italiaanse gebieden onder druk zou komen te staan Op basis van zijn ideeën over het bestuur van de Kerkelijke Staat mocht Pius IX dan aanvankelijk als liberaal gezien worden op het gebied van geloofszaken en pauselijke autoriteit bleef het conservatieve gedachtegoed gehandhaafd zoals bleek uit zijn eerste encycliek Qui Pluribus van 9 november 1846 waarin hij stelling nam tegen modernistische ideeën en waarschuwde tegen sektarische genootschappen die de positie van de Heilige Stoel en het rooms-katholieke geloof trachtten te ondermijnen Deze strijd tegen vernieuwingen zou na 1850 alleen maar toenemen en in 1864 resulteren in de uitvaardiging van de encycliek Quanta Cura waarin Pius IX onder meer de vrijheid van meningsuiting en godsdienstvrijheid scherp veroordeelde Samen met de encycliek werd ook de Syllabus Errorum uitgebracht een opsomming van – in de ogen van de Rooms-katholieke Kerk – tachtig dwalingen Pius IX riep alle katholieken op afstand te nemen van deze meningen en leerstellingen Verlies van de Kerkelijke Staat 1846-1850 Al sinds de Franse Revolutie en de daaropvolgende bezetting van de Italiaanse gebieden door Frankrijk groeide het verlangen binnen Italië voor een eenwording van het land vrij van buitenlandse inmenging en met meer macht aan de bevolking dan aan de clerus Verschillende geheime revolutionaire groeperingen werden gevormd om het ideaal van een zelfstandige republiek te verwezenlijken zonder enige inmenging van de geestelijkheid Een ander idee kwam van de Italiaanse geestelijke en filosoof Vincenzo Gioberti 1801-1852 die in zijn publicatie Del primato morale e civile degli Italiani het morele en civiele primaat der Italianen een federatie van de Italiaanse staten voorstond onder presidentschap van de paus waarbij hij het pausschap als de laatste grootsheid die aan Italië is voorbehouden omschreef Pius IX die aanvankelijk bewondering toonde voor het werk van Gioberti veranderde in 1850 van mening toen bleek dat Gioberti de macht van de geestelijkheid alsnog aan banden wilde leggen Diens werken werden later ook op de Index geplaatst omdat hij een te vijandige houding ten aanzien van de jezuïeten ingenomen zou hebben Van geheel andere orde was de wens om Italië één te laten worden onder het Huis Savoye dat regeerde over het koninkrijk Sardinië en gezien werd als de enige niet-buitenlandse dynastie binnen de Italiaanse grenzen Om tegemoet te komen aan de onvrede die er heerste binnen de Kerkelijke Staat besloot Pius IX op de eerste plaats om op 16 juli 1846 amnestie te verlenen aan politieke gevangenen en dissidenten De liefde aan ons getoond door onze trouwe onderdanen en de vele bewijzen van verering die zij getoond hebben aan de Heilige Stoel in de persoon van onszelf hebben ons ervan overtuigd dat we in alle geruststelling amnestie kunnen verlenen Op 8 augustus 1846 volgde de benoeming van kardinaal Tommaso Pasquale Gizzi tot kardinaal-staatssecretaris de favoriet van de liberalen tijdens het conclaaf van 1846 Eén van de belangrijkste taken van de nieuwe regering was het op orde brengen van de financiële situatie van de Kerkelijke Staat De Franse overheersing en het weren van moderne technieken binnen de maatschappij hadden ertoe geleid dat de staat afhankelijk was geworden van het buitenland Zoals hij tijdens zijn periode in Spoleto ook al had gedaan gaf Pius IX opdracht verbeteringen aan te brengen in de infrastructuur Zo beval hij de aanleg van een spoorwegnet en streefde hij ernaar accijnzen op voedingsmiddelen te verlagen belastingen naar evenredigheid te verleggen naar rijkere parochies en braakliggende gebieden te cultiveren voor landbouwactiviteiten waaronder de rijstbouw Om de bevolking aan zijn zijde te krijgen liet hij op grote schaal aalmoezen uitdelen en werden er iedere donderdag publieke audiënties gehouden Grootschalige politieke vervolgingen werden tevens gestaakt Op 19 april 1847 maakte Pius IX voorts bekend dat hij van plan was een adviesraad Consulta di Stato te installeren die geheel zou bestaan uit leken uit de verschillende provincies van de Kerkelijke Staat Ook werd een civiele garde de Guardia Civica opgericht en een kabinetsraad Ondanks deze toenaderingspogingen tot de hervormingsgezinden bleef de onvrede bestaan De filosoof en politicus Giuseppe Mazzini leider van La Giovine Italia verwoordde het streven naar hervorming kort na de verkiezing van Pius IX in een pamflet De paus zal verdergaan met hervormingen uit principe én uit bittere noodzaak Een in Genua georganiseerd wetenschappelijk congres in 1847 bleek een samenkomst van revolutionairen die de afschaffing van de macht van de geestelijkheid voorstonden De deelnemers aan het congres wezen op het falen van het bestuur door de wijze waarop was opgetreden tegen rampspoeden die het schiereiland kort daarvoor hadden getroffen de deels mislukte oogsten van 1845 en 1846 waardoor er hongersnood dreigde en de grote overstromingen waardoor grote delen van Rome onder water waren komen te staan Met name het Joodse getto was hierdoor getroffen waardoor Pius IX gedwongen was de regels ten aanzien van het getto te versoepelen De viering van het eenjarig pontificaat van Pius IX die was uitgelopen op een patriottistische demonstratie en geleid had tot een verbod op toekomstige feesten werd door de revolutionairen aangegrepen om hun onvrede over het beleid te uiten wat onder meer leidde tot het aftreden van kardinaal Gizzi als staatssecretaris Laatstgenoemde werd opgevolgd door kardinaal Gabriele Ferretti een neef van Pius IX Als verweer op de beschuldiging van nepotisme benadrukte Pius IX dat hij met de aanstelling van Ferretti het liberale gedachtegoed wilde doorzetten De oprichting van het gemeentebestuur van Rome op 2 oktober 1847 was voor velen het bewijs dat er een einde zou komen aan de kerkelijke macht in die stad; weliswaar namen prelaten nog deel aan het bestuur maar hun macht was beperkt De omslag van 1848 Het Revolutiejaar 1848 betekende een ommekeer binnen de gevestigde orde in Europa Bij de militaire bondgenoten van de Kerkelijke Staat Frankrijk Oostenrijk en het koninkrijk der Beide Siciliën vonden machtsverschuivingen plaats die leidden tot het aftreden van monarchen en staatslieden Frankrijk en Oostenrijk en tot het toestaan van een grondwet in het koninkrijk der Beide Siciliën Verschillende groeperingen binnen Rome haakten in op de gebeurtenissen in het buitenland Pius IX zag zich gedwongen onder druk van de publieke opinie meer invloed van de burgers op het bestuur toe te staan wat in maart 1848 resulteerde in de uitvaardiging van een nieuwe grondwet de Statuto De eis aan de paus om een oorlog uit te roepen tegen het gehate Oostenrijk legde Pius IX resoluut naast zich neer Tijdens het consistorie van 29 april 1848 gaf Pius IX aan dat een oorlog in strijd zou zijn met het gedachtegoed van de kerk omdat immers wij op aarde de plaats in nemen van Hem die de auteur is van de vrede en de voorvechter van liefdadigheid De weigering van Pius werd gezien als verraad jegens het na te streven ideaal Hoewel de ook in Rome uitgebroken opstanden met behulp van Oostenrijkse legers onderdrukt werden bleef de onvrede binnen Italië aanwezig Op 15 november 1848 resulteerde dit in de moord op Pellegrino Rossi minister van justitie binnen de regering van de Kerkelijke Staat Vervolgens trokken de opstandelingen naar het Palazzo del Quirinale waar Pius IX zich had verschanst samen met buitenlandse afgezanten Tijdens de bestorming van het pauselijk verblijf waarbij opnieuw een medewerker van Pius IX sneuvelde wisten de revolutionairen door te dringen tot de paus die beschermd werd door leden van de Zwitserse en de Nobelgarde en door de buitenlandse ambassadeurs die de opstandelingen erop wezen dat elk onrecht jegens de paus met harde hand zou worden gewroken Daarna werd besloten de paus gevangen te houden binnen het paleis Vlucht Vanwege de precaire situatie nam Pius IX het besluit Rome voorlopig te ontvluchten Verkleed als gewoon priester wist hij op 24 november 1848 te ontsnappen met behulp van Spaur de Beierse ambassadeur en de Franse ambassadeur graaf d’Harcourt Hoewel Pius eerst van plan was geweest om naar Spanje uit te wijken koos hij uiteindelijk voor Gaeta een plaats in het koninkrijk der Beide Siciliën Op 9 februari 1849 werd in Rome de Romeinse Republiek uitgeroepen Pius IX die een snelle terugkeer naar Rome voorstond riep daarop de hulp in van alle katholieke naties om hem te helpen zijn macht te herstellen Spanje Frankrijk en Oostenrijk waren daartoe bereid alsook Duitsland en Rusland zij het dat de laatste twee een herstel van de pauselijke macht voorstonden onder toezicht van de grootmachten om zo een nieuwe escalatie binnen de Italiaanse gebieden te voorkomen Verzet kwam uit het koninkrijk Sardinië dat meende dat een oorlog tegen Oostenrijk en de onderwerping van het koninkrijk der Beide Siciliën aan Italië noodzakelijk was om zo tot een verenigd land te komen Na de herovering van de stad Rome begin juli 1849 door de Franse troepen werd een einde gemaakt aan de republiek Om het bestuur binnen de Kerkelijke Staat te hervatten werd door Pius IX een triumviraat opgericht bestaande uit de drie kardinalen Gabriele della Genga Sermattei – een neef van de latere paus Leo XII Luigi Vannicelli Casoni en Lodovico Altieri Deze Commissione governata di Stato ondernam direct die maatregelen die door Pius IX gewenst waren elke vorm van liberalisering binnen de politiek van de Kerkelijke Staat werd teruggedraaid en bepaalde vrijheden waaronder die van de persvrijheid werden danig beperkt Ook de rechtspraak werd verscherpt en de inquisitie werd opnieuw ingevoerd De Franse regering reageerde mild kritisch op deze ontwikkeling en wees het Vaticaan erop dat zij slechts geholpen hadden bij het herstel van de pauselijke macht in de veronderstelling dat daardoor de paus zijn regeringsbeleid zou aanpassen met name inzake de secularisatie van het bestuur Pius had er overigens niet zelf voor gekozen om in 1849 direct terug te keren naar Rome vanwege de – naar Pius’ mening halfslachtige opstelling van de Fransen inzake het herstel van de pauselijke macht Dat de paus opnieuw als staatshoofd moest worden erkend was bedoeld als handreiking naar de Franse geestelijkheid De Franse regering drong er echter op aan dat het bestuur verder geliberaliseerd zou worden Het toezicht zou in handen van de Fransen moeten liggen Pius was door zijn verbanning een tegenstander geworden van elke vorm van modernisering van het bestuur Hij beschouwde de Franse reactie als een toenaderingspoging tot de revolutionairen die hij slechts kon afwijzen Op 12 april 1850 keerde Pius uiteindelijk terug in Rome en besloot zijn intrek te nemen in het Apostolisch Paleis in het Vaticaan Het driemanschap werd ontbonden en de uitvoerende macht kwam opnieuw in handen van kardinaal Giacomo Antonelli 1850-1870 Hoewel de situatie binnen de Kerkelijke Staat zich leek te stabiliseren bleven mede dankzij de aanwezigheid van de Franse troepen revolutionaire bewegingen actief Onder leiding van premier Camillo Benso di Cavour van het koninkrijk Sardinië werd de roep om eenwording van de Italiaanse gebieden in stand gehouden en werd door de regering een steeds sterker antiklerikaal standpunt ingenomen zo werd in 1854 het bestaan van kloosters verboden Cruciaal werd de dubbelrol van de in 1852 tot keizer gekroonde Napoleon III Bonaparte Tijdens een ontmoeting tussen Cavour en de Franse keizer in 1858 te Plombières werd een plan opgesteld voor een te voeren oorlog tegen Oostenrijk Na verdrijving van de Oostenrijkers kon het koninkrijk Sardinië zijn territorium uitbreiden alsook delen van de Kerkelijke Staat inlijven door goedkeuring van de bevolking via referenda dan wel door verovering Napoleon III bedong echter dat de pauselijke onafhankelijkheid in Rome en omstreken verzekerd moest blijven gegarandeerd door de aanwezigheid van Franse troepen Op 4 juli 1859 werden de Oostenrijkse legers bij Magenta verslagen en kwamen Milaan en Toscane in handen van het koninkrijk Sardinië Een opstand in Bologna werd vervolgens door koning Victor Emmanuel II aangegrepen om de orde in de stad te herstellen waarna hij andere delen van de Kerkelijke Staat opriep referenda te houden Zoeaven De verontwaardiging bij Pius IX was groot en hij besloot de koning te excommuniceren Ook dreigde de paus iedereen die zou deelnemen aan een referendum dezelfde straf te zullen geven De eis van Victor Emmanuel dat ook de macht over Umbrië en de Marken aan hem werd overgedragen leidde ertoe dat Pius IX met hulp van een vrijwilligersleger de Zouavi Pontifici inname van de gebieden trachtte te voorkomen Dit leger was tot stand gekomen door een oproep van Pius IX aan alle katholieke ongehuwde jongemannen ter wereld om hem te helpen zijn wereldlijke macht te behouden Onder deze vrijwilligers bevonden zich 3181 Nederlanders en 1634 Belgen Het Nederlandse contingent was met name op de been geholpen door de pastoor van Oudenbosch Willem Hellemons die aan zijn inspanningen de bijnaam Zoeavenpastoor overhield Op 18 september 1860 werden de zoeaven in de Slag bij Castelfidardo verslagen en na een tweede nederlaag op 30 september van datzelfde jaar bij de Italiaanse stad Ancona was het pleit beslecht Met uitzondering van de stad Rome en haar omgeving viel de rest van het Italiaanse schiereiland voortaan onder het bestuur van Victor Emmanuel waardoor op 17 maart 1861 officieel het koninkrijk Italië werd uitgeroepen De daarop volgende negen jaar wist Pius IX zijn macht over de sterk gereduceerde Kerkelijke Staat te handhaven dankzij de aanwezigheid van de Fransen en de zoeaven Met het decreet Non Expedit in 1868 trachtte Pius IX alsnog invloed te verkrijgen over de katholieke bevolking In het decreet werd het immers aan katholieken verboden deel te nemen aan parlementaire verkiezingen en was het niet toegestaan om zich kandidaat te stellen voor een zetel binnen het parlement De Italiaanse koning die ogenschijnlijk akkoord ging met deze situatie gaf echter aan dat een vertrek van de Fransen gevolgen zou hebben voor de positie van de stad Rome Die verandering kwam in 1870 toen de Franse troepen in Italië door keizer Napoleon III teruggeroepen werden doordat het land verwikkeld was in een oorlog met Pruisen Victor Emmanuel greep de kans en op 20 september 1870 nadat Pius IX zelf opgeroepen had tot capitulatie werd ook de stad Rome ingelijfd binnen het koninkrijk en tot hoofdstad van Italië uitgeroepen Pius trok zich terug in het Vaticaan waarbij hij zichzelf zag als een gevangene Als handreiking aan de paus werd op 13 mei 1871 binnen het Italiaanse parlement de Garantiewet La legge delle Guarentigie aangenomen waarin onder andere de soevereiniteit van de paus erkend werd schadeloosstelling werd geboden in de vorm van een jaarlijkse geldelijke bijdrage en het recht op het bezit van het Vaticaan en de pauselijke zomerresidentie Castel Gandolfo gegarandeerd werd Pius IX weigerde echter daarmee akkoord te gaan zoals verwoord in de encycliek Ubi Nos van 15 mei 1871 Ook zijn directe opvolgers gingen nooit in op toenaderingspogingen van de Italiaanse regering Pas bij de afsluiting van de Lateraanse Verdragen onder paus Pius XI in 1929 kwam een einde aan de impasse Continuïteit Om de continuïteit van het pausschap te garanderen besloot Pius IX al kort na de annexatie van Rome in 1870 tot het opstellen van drie geheime constituties die de verkiezing van zijn opvolger moesten bespoedigen Pius vreesde dat na zijn dood de Italiaanse regering invloed zou uitoefenen op de keuze van een nieuwe paus niet geheel onterecht omdat met name uit niet-katholieke hoek aangedrongen werd op wereldlijke inbreng De constitutie In Hac Sublimi van 21 augustus 1871 gold als de meest verstrekkende omdat zij met eerdere bepalingen omtrent het conclaaf brak en elke wereldlijke inmenging ten strengste verboden werd Om de verkiezing zo snel mogelijk te laten aanvangen bepaalde Pius ook dat deze moest beginnen op het moment dat de helft plus één van de kiesgerechtigde kardinalen bijeen was op de plaats waar het conclaaf plaatsvond In Licet per apostolicas van 8 september 1874 onderstreepte Pius dat elke beslissingsbevoegdheid die normaliter voorbehouden was aan de paus tijdens de periode van sedisvacatie niet aangewend mocht worden door de kardinalen en eiste hij volledige geheimhouding over het verloop van het conclaaf De laatste constitutie Consulturi van 10 oktober 1877 riep de kardinalen op het conclaaf te verdagen – zelfs als dit al begonnen was wanneer de indruk bestond dat de verkiezing niet conform de richtlijnen kon worden uitgevoerd De drie constituties die pas na de dood van Pius IX publiek gemaakt mochten worden waren niet de enige maatregelen die de paus had getroffen Naast het verbod aan kardinalen om al tijdens Pius’ leven te vergaderen over een eventuele kandidaat-opvolger veranderde Pius ook de samenstelling van het kardinalencollege naar nationaliteit Waren er bij zijn eigen verkiezing acht niet-Italiaanse kardinalen tijdens het conclaaf van 1878 waren er 25 niet-Italiaanse kiesgerechtigde kardinalen waarvan er negentien na 1870 waren gecreëerd Tijdens 23 consistories creëerde Pius IX in totaal 123 kardinalen Door zijn ambtstermijn van bijna 32 jaar waren er bij de dood van Pius slechts drie kardinalen allen benoemd door zijn voorganger paus Gregorius XVI die eerder hadden deelgenomen aan een conclaaf Geloofskwesties Dogma van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria In 1848 benoemde Pius een commissie van theologen die het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria moest voorbereiden Essentie van het dogma zou worden dat Maria als Moeder Gods vanaf haar geboorte vrij was geweest van de erfzonde Deze bijzondere status werd volgens de kerk bevestigd door de boodschap van de aartsengel Gabriël toen hij aan Maria haar moederschap van Jezus bekendmaakte Wees gegroet vol van genade Deze stellingname had in de loop van de geschiedenis echter voor- en tegenstanders gekend; tot de laatste groep behoorden ook de door de Rooms-katholieke Kerk na hun dood benoemde kerkleraren Albertus Magnus en Thomas van Aquino Zij meenden dat Maria behoorde tot de mensheid en daardoor ook belast was met de erfzonde Tijdens de vijfde zitting van het Concilie van Trente op 17 juni 1546 was de leer over de erfzonde opnieuw bevestigd maar de concilievaders maakten duidelijk dat de Maagd Maria niet daardoor automatisch belast was met die zonde Onder Pius’ voorganger Gregorius XVI waren uiteindelijk plannen opgevat om de afkondiging van het dogma te realiseren maar pas onder Pius IX werden de daadwerkelijke voorbereidingen daartoe getroffen Hiertoe zou hij zijn aangespoord door kardinaal Lambruschini die meende dat de definitie van het dogma de betekenis van de Christelijke waarheden zou herstellen en de geesten terug zou brengen van het pad van het naturalisme Pius riep niet alleen de commissie ter voorbereiding maar ook de kardinalen en bisschoppen op hun visie ten aanzien van het voorgenomen plan te geven zoals verwoord in zijn encycliek Ubi Primum van 2 februari 1849 Op 8 december 1854 werd met de bul Ineffabilis Deus het dogma afgekondigd Ter bevestiging hiervan werd in 1857 door Pius IX het standbeeld Onbevlekte Ontvangenis van Maria gemaakt door de Italiaanse beeldhouwer Giuseppe Obici 1801-1878 gewijd op het Piazza di Spagna in Rome Ook tegenwoordig vindt bij dit standbeeld elk jaar op 8 december een viering plaats waarbij de paus ook aanwezig is< ref> Wijdverbreid tot op de dag van vandaag is het misverstand dat met de onbevlekte ontvangenis van Maria de maagdelijke geboorte van Jezus bedoeld zou zijn Het dogma bracht een toename van de Mariaverering voort binnen de katholieke gemeenschap Voor Pius IX kwam de bevestiging van zijn besluit op 25 maart 1858 toen de Maagd Maria aan Bernadette Soubirous verschenen zou zijn en zich zelf bekendmaakte met de woorden Que soy era Immaculada Councepciou vertaling Ik ben de Onbevlekte Ontvangenis '' Vaticaans Concilie Op 6 december 1864 maakte Pius IX tijdens een bijeenkomst van de Congregatie voor de Riten bekend dat hij het voornemen had om een oecumenisch concilie bijeen te roepen Deze bijeenkomst van kerkelijke leiders zou plaatsvinden in het Vaticaan en als locatie werd daarvoor de Sint-Pietersbasiliek aangewezen Doel van het concilie was om de positie van de Kerk te versterken en bepaalde maatschappelijke veranderingen te bespreken De invloed van deze wilde hij beperken dan wel afwijzen Het tijdstip van afkondiging van het concilie was niet geheel toevallig gekozen twee dagen later volgde Pius’ encycliek Quanta Cura en de Syllabus Errorum waarin stelling werd genomen tegen de – in de ogen van de paus – vele dwalingen en dwaalleren die de maatschappij bedreigden Om de impact van het concilie te vergroten stelde Pius voor om alle kerkelijke leiders op te roepen voorstellen aan te dragen die tijdens het concilie ter sprake moesten komen Om alle verzoeken te ordenen en de agenda voor de bijeenkomst voor te bereiden werd een commissie opgericht de Congregazione speciale direttice per gli affari del futuro concilio generale geleid door vijf kardinalen Het was de bedoeling om de kerkvergadering op 29 juni 1867 te openen de 1800e gedenkdag van het martelaarschap van de apostelen Petrus en Paulus De Duitse Oorlog van 1866 waarbij onder meer Oostenrijk en Italië tegenover elkaar waren komen te staan en de hieruit voortvloeiende terugtrekking van Franse troepen uit Rome zorgden er echter voor dat de voorbereidingen vertraagd werden en pas op 30 oktober 1867 weer hervat konden worden Met de bul Aeterni Patris Over de Eeuwige Vader van 29 juni 1868 werd de definitieve openingsdatum vastgelegd op 8 december 1869 Kardinalen bisschoppen en kloosteroversten werden uitgenodigd In tegenstelling tot voorgaande concilies gingen er geen uitnodigingen uit naar wereldlijke leiders hoewel het hun niet verboden werd aanwezig te zijn bij de besprekingen zij het dat zij geen inspraak noch stemrecht genoten In twee brieven riep Pius ook leden van de Orthodoxe Kerk en protestanten op om deel te nemen aan het concilie; voorwaarde was echter dat zij daartoe eerst terug moesten keren naar de Moederkerk in Rome Na een voorbereiding van vijf jaar werden de agendapunten vastgelegd Naast de voorstellen voor drie dogmatische afkondigingen betrekking hebbend op de katholieke geloofsleer de Kerk van Christus en het christelijk huwelijk zouden ook onderwerpen met betrekking tot het bisschopsambt studies aan de seminaries verbetering van de christelijke moraal en de vastlegging van kerkelijke feestdagen ter sprake komen Vanuit verschillende prelaten was ook het verzoek gekomen om een herziening van het kerkelijk wetboek te realiseren Onfeilbaarheid De meeste aandacht ging echter uit – al dan niet bedoeld naar een eventuele afkondiging van de onfeilbaarheid van de paus Buiten de Kerk groeide het gevoel dat de kerkvergadering bijeengeroepen was om dit dogma te bevestigen Dit werd echter door het Vaticaan aanvankelijk tegengesproken totdat een publicatie in La Civiltà Cattolica een sterk aan het Vaticaan gelieerd lijfblad uitgegeven door jezuïeten op 6 februari 1869 suggereerde dat de onfeilbaarheid op verzoek van vele prelaten zeker besproken zou gaan worden Met name vanuit Engeland Frankrijk Duitsland Rusland en Oostenrijk werd de vrees uitgesproken dat het nieuwe dogma de pauselijke autoriteit zou vergroten waardoor de invloed van de landen op de lokale Kerk drastisch zou verminderen Deze landen adviseerden hun geestelijken dan ook om niet deel te nemen aan het concilie maar uiteindelijk zouden alleen de prelaten uit Rusland niet naar Rome afreizen Pius IX die aan bezoekers te kennen gaf niets in het dogma van onfeilbaarheid te zien had zich echter in twee encyclieken al uitgesproken over de onbetwiste soevereiniteit van de paus en de daarmee gepaard gaande onfeilbaarheid Na de officiële opening van het concilie door Pius IX op 8 december 1869 bleek echter al snel dat de meeste deelnemers zich voornamelijk richtten op het onfeilbaarheidsvraagstuk Hoewel de voorstanders ruim in de meerderheid waren grepen de tegenstanders elke gelegenheid aan om de besluitvorming hierover te vertragen door felle discussies te voeren tijdens diverse bijeenkomsten Daarom besloot Pius IX zelf in te grijpen en de reglementen voor het concilie aan te passen Ook nam de paus zelf het initiatief om voorstanders van het dogma publiekelijk te prijzen terwijl tegenstanders publiekelijk maar ook privé volledig door Pius werden vernederd In een brief van 12 maart 1870 verweet Pius de tegenstanders dat zij roekeloos waren dwaasheid vertoonden en grote brutaliteit De patriarch van de Melkitische Grieks-katholieke Kerk Gregorius II Youssef-Sayour 1823-1897 verliet het concilie vroegtijdig om niet te hoeven te stemmen over het dogma Hij vreesde dat het dogma de Oosters-orthodoxe patriarchen zou ergeren en elke kans op een mogelijke hereniging met de Oosters-orthodoxe Kerk zou hypotheceren Toen Gregorius bij een later bezoek aan Pius tijdens een privéaudiëntie als eerbetoon aan de paus diens voet kuste zou deze volgens Maximos IV 1878-1967 zijn voet geplaatst hebben op het hoofd van de patriarch met de woorden Gregorius je hebt een harde kop Nadat Pius IX op 6 maart 1870 toestemming had gegeven om de voorgenomen constitutie Pastor Aeternus uit te breiden met het hoofdstuk Romanum Pontificem in rebus fidei et morum definiendis errare non posse vertaling De paus van Rome kan niet dwalen wanneer hij zaken aangaande het geloof en de moraal definieert vond op 18 juli de definitieve stemming plaats 433 aanwezigen stemden voor 2 tegen Opgemerkt moet daarbij worden dat een groot aantal bisschoppen het concilie reeds hadden verlaten enerzijds door het uitbreken van de oorlog tussen Frankrijk en Duitsland anderzijds omdat een aantal onder hen de timing voor het uitspreken van het dogma niet gepast vonden Catholic Encyclopedia 1913< ref> Ondanks de kritiek waren de uitspraken van het concilie voor slechts weinig katholieken aanleiding om met de Kerk te breken In Frankrijk was er Hyacinthe Loyson en in Duitsland de historicus Ignaz von Döllinger die aan de basis stond van de eind 19e eeuw opgerichte Oudkatholieke Kerk in de Duitstalige landen De afkondiging van het dogma had wel grote invloed op de protestantse beeldvorming inzake de Katholieke Kerk In 1871 zou onder meer het onfeilbaarheidsprincipe door rijkskanselier Otto von Bismarck aangegrepen worden om de strijd tegen de Katholieke Kerk aan te gaan Bismarck vreesde voor een groeiende macht van katholieken gesteund door Frankrijk en Oostenrijk waardoor de dominante positie van het protestantse Pruisen onder druk zou komen te staan Deze strijd zou in de geschiedenis bekend worden onder de term Kulturkampf 1871-1878 Ook in Zwitserland splitsten katholieken zich af en de Oostenrijkse regering zegde het in 1855 afgesloten concordaat met het Vaticaan op wegens veranderende omstandigheden Over de vraag waarom Pius IX de pauselijke onfeilbaarheid wilde laten vastleggen bestaan verschillende theorieën Dat dit zou zijn voortgekomen uit een poging om de verloren gegane wereldlijke macht het verlies van de Kerkelijke Staat te compenseren door een uitbreiding van zijn geestelijke autoriteit wordt onwaarschijnlijk geacht omdat met name Pius er van uitging dat zijn machtspositie zou worden hersteld Met het bijeenroepen van het concilie en het afkondigen van de onfeilbaarheid wilde Pius juist aantonen hoe belangrijk de wereldlijke macht was voor de paus in de uitvoering van zijn roeping Ook door zijn optreden en de wijze waarop de uiteindelijke goedkeuring van het dogma tot stand kwam – goedkeuring ging uit van het meerderheidsprincipe in plaats van acclamatie dat wil zeggen algehele toestemming zou Pius IX een sterk persoonlijk stempel gedrukt hebben op de totstandkoming Op 1 september 1870 verdaagde Pius IX het concilie naar 11 november 1870 Omdat op 20 september de stad Rome door het koninkrijk Italië werd ingenomen en uitgeroepen tot hoofdstad besloot Pius op 20 oktober 1870 het concilie voor onbepaalde tijd te verdagen Daarmee ging hij voorbij aan de toezegging van de Italiaanse regering dat voortzetting van het concilie gewoon door kon gaan Ook op een voorstel van de Engelse aartsbisschop Spalding om het concilie naar Mechelen te verplaatsen kon men gezien de omstandigheden niet ingaan Met het decreet Quemadmodum Deus van 8 december 1870 willigde Pius één van de aanbevelingen in van de deelnemers aan het concilie het uitroepen van Jozef van Nazareth volgens de Kerk de voedstervader van Jezus als patroon van de Kerk Verschillende andere onderwerpen zouden door latere pausen alsnog opgepakt worden waaronder Optreden tegen sektarische genootschappen paus Leo XIII in 1884 De herziening van het kerkelijk wetboek paus Pius X in 1917 Het dogma van Maria-Tenhemelopneming paus Pius XII in 1950 Jodendom Met de verkiezing van Pius IX leefde bij de Joden binnen Rome de hoop dat de nieuwe paus in de voetsporen zou treden van zijn naamgenoot paus Pius VII 1800-1823 en een einde zou maken aan de beperkende en vaak vernederende omstandigheden waaronder de Joden in het getto van Rome moesten leven Niet alleen was er sprake van overbevolking binnen het getto maar ook ontbrak het de inwoners aan gedegen opleidingen medische zorg en bewegingsvrijheid buiten de muren van het getto Tijdens hun eerste ontmoeting met de paus op 13 september 1846 vroegen de Joodse leiders aandacht voor de misstanden en riepen zij Pius op om gebruiken als het verplicht bijwonen van preken door Joden af te schaffen Pius bleek al snel bereid enige concessies te doen mede onder druk van de Joodse bankiersfamilie Rothschild die aan het Vaticaan de benodigde leningen verschafte waarmee het investeringen en buitenlandse bescherming kon betalen Zo werd besloten dat het voor sommige Joodse families toegestaan was buiten het getto te gaan wonen wat overigens ook noodzakelijk was geworden door de overstromingen van de Tiber waardoor een deel van het getto onbewoonbaar werd Een verdere emancipatie van Joden was echter voor Pius IX op religieuze gronden ondenkbaar hoewel zij zelf overtuigd waren dat deze zienswijze op korte termijn zou veranderen Hadden de Joden in de periode van verbanning in Gaeta van Pius IX hun volledige vrijheid gekregen bij zijn terugkeer in 1850 werd dit geheel teruggedraaid en werden de Joden opnieuw veroordeeld om te leven in het getto Pius’ pogingen om de Joden weer op hun plaats te wijzen beperkten zich niet tot het gebied van de Kerkelijke Staat Hij slaagde er zelfs in om binnen het groothertogdom Toscane en het hertogdom Modena alle beperkingen weer van kracht te laten worden Met de Edgardo Mortara-zaak werd in 1858 een dieptepunt in de relatie tussen de Katholieke Kerk en het jodendom bereikt Edgardo zou als zuigeling door een katholieke dienstbode in het geheim zijn gedoopt omdat zij vreesde voor het leven van de jongen Zes jaar later in 1858 biechtte zij dit voorval op en via een vertegenwoordiger van de inquisitie werd het Vaticaan op de hoogte gebracht Op bevel van Pius werd besloten om de jongen aan de ouderlijke macht te onttrekken omdat het volgens het canoniek recht niet toegestaan was een katholiek te laten opvoeden door ongelovigen lees niet-katholieken De jongen werd overgebracht naar Rome en ondergebracht in het Huis van de Catechumenen Later zou Edgardo tot priester gewijd worden De Mortarazaak trok veel aandacht binnen de Italiaanse gebieden maar ook daarbuiten Voor de Italiaanse revolutionairen was dit voorval het zoveelste bewijs dat het bestuur van de Kerkelijke Staat niet meer van deze tijd was Met name uit Franse kringen bereikten vele protesten het pauselijke hof maar die werden afgedaan als niet relevant daar de paus in overeenstemming met het religieus gedachtegoed gehandeld zou hebben Tevens trachtte het Vaticaan de kwestie in een internationaal katholiek persoffensief goed te praten door erop te wijzen dat het de wens van de zesjarige Edgardo zelf was geweest om binnen de katholieke gemeenschap te blijven Ook Pius zelf liet zich verscheidene malen uit over de Mortarazaak Zo zou hij zijn Franse nuntius de latere kardinaal Carlo Sacconi verweten hebben het standpunt van het Vaticaan niet goed verwoord te hebben bij de Franse regering bruuskeerde hij de ouders van Edgardo door ze ervan te beschuldigen de hele affaire te hebben opgeblazen en adviseerde hij hen zelfs om zich ook te bekeren tot het katholieke geloof om zo weer hun zoon in het gezin te kunnen opnemen Na de inname van het grootste gedeelte van de Kerkelijke Staat verhardde Pius zijn standpunt jegens de Joden Samen met de geheimzinnige sekten waren zij degenen die troepen verzamelden tegen de Kerk van Christus Om het in zijn ogen verderfelijke karakter van de Joodse godsdienst te onderstrepen erkende Pius IX in 1867 per decreet de officiële status van de verering van Lorenzino van Marostica een vijfjarige martelaar uit de 15e eeuw die door toedoen van Joden aan een boom zou zijn genageld waarna ze hem zijn bloed hadden afgetapt Het boek De jood judaïsme en de judaïsering van christenvolken van de Franse schrijver Roger Gougenot des Mousseaux werd door Pius IX geprezen In het boek werd de beschuldiging van rituele moorden door Joden opnieuw bevestigd Uit handen van de paus ontving de schrijver voor zijn boek het kruis van commandeur in de Pauselijke Orde Tijdens de laatste jaren van zijn leven overheerste bij Pius IX meer en meer de gedachte dat de Joden aangezet hadden tot de revolutie binnen Italië met als enig doel de omverwerping van de Katholieke Kerk Bij een audiëntie in augustus 1871 zei hij Herstel en herziening kerkelijke hiërarchie Met diverse landen sloot Pius IX concordaten of overeenkomsten af Zo bijvoorbeeld met Rusland 1847 Spanje 1851 Oostenrijk 1855 Portugal 1857 en diverse Zuid-Amerikaanse staten Costa Rica 1852 Guatemala 1852 Haïti 1860 Nicaragua 1861 El Salvador 1862 Honduras 1862 Venezuela 1862 en Ecuador 1862 Engeland en Wales 1850 Met de dood van de laatste katholieke bisschop uit het tijdperk van koningin Maria I van Engeland 1553-1558 was een einde gekomen aan een katholieke hiërarchische structuur binnen Engeland en Wales De daarop volgende eeuwen gold een verbod op het belijden van het katholieke geloof Hiermee waren Engeland en Wales in de ogen van de Kerk tot een missiegebied geworden Tijdens de jaren 30 van de 19e eeuw groeide de roep onder katholieken om weer verbonden te worden met de Moederkerk in Rome wat voornamelijk voortkwam vanuit de bevolking van Ierland het land dat sinds 1801 officieel opgenomen was binnen het koninkrijk Groot-Brittannië Door de verkiezing van de Ierse katholieke vertegenwoordiger Daniel O’Connell als lid van het Britse parlement werd de Britse regering gedwongen de wetgeving aan te passen daar de toen geldende wet deelname van katholieken aan het parlement verbood Hieruit kwam de Catholic Relief Act 1829 voort De opheffing van beperkingen ten aanzien van de katholieken bracht paus Gregorius XVI ertoe om voor het nieuwe Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland meer apostolische vicarissen aan te stellen waarmee een aanzet tot hernieuwing van de katholieke hiërarchie werd gerealiseerd Met de bul Universalis Ecclesiae van 29 september 1850 werd door Pius IX de katholieke hiërarchie binnen Engeland en Wales hersteld De beide landen werden ingericht als één kerkprovincie waarbij het heropgerichte Londense aartsbisdom Westminster werd aangewezen als metropolitaan aartsbisdom waaraan twaalf suffragane bisdommen verbonden werden Als eerste metropoliet werd Nicholas Wiseman benoemd die op 30 september 1850 tevens tot kardinaal werd gecreëerd De herinvoering van de katholieke hiërarchie leidde tot woede onder Engelse radicalen die hiertoe aangespoord waren door premier Lord John Russell en The Times Verzoeken werden ingediend bij het parlement maar ook bij koningin Victoria om te voorkomen dat nieuwe bisschoppen hun bisdom konden innemen De premier Lord John Russell gaf aan dit protest gehoor door in een felle brief aan de bisschop van Durham zijn ongenoegen te uiten over de nieuwe situatie In zijn schrijven omschreef hij de hiërarchie als een inbreuk op de suprematie van de Engelse vorstin die immers gold als hoofd van de Anglicaanse Kerk en voorzag hij een inbreuk op de spirituele vrijheid van de natie Met een in 1851 opgestelde wet de Ecclesiastical Titles Bill wilde Russell bewerkstelligen dat de nieuw opgerichte bisdommen als illegaal werden beschouwd en het derhalve voor aangestelde katholieke bisschoppen niet toegestaan was hun titel te gebruiken op straffe van boetes Hoewel de wet die aansloot bij de gevoelens die leefden onder de Engelsen werd aangenomen door het parlement werd de uitvoering ervan nooit gerealiseerd Met name door een oproep van kardinaal Wiseman waarbij hij zijn landgenoten wees op hun gezond verstand en eerlijke hart die kenmerkend waren voor de aard van een Engelsman werden de gemoederen bedaard en kon de opbouw van de Katholieke Kerk in Engeland en Wales gewoon doorgang vinden Nederland 1853 Sinds de Tachtigjarige Oorlog 1568-1648 was de uitoefening van de katholieke godsdienst danig beperkt Hoewel in de Unie van Utrecht een overeenkomst gesloten in 1579 bepaald was dat er sprake zou zijn van vrijheid van religie werd dit in de praktijk ingeperkt tot gewetensvrijheid en was het katholieken verboden in het openbaar uiting te geven aan hun geloof Een totaalverbod op processies en de inname van kerkgebouwen leidden ertoe dat de katholieke gemeenschap aangewezen werd op samenkomsten in zogenaamde schuilkerken Deze laatste werden door de overheid gedoogd op voorwaarde dat zij daarvoor zogenaamde recognitiegelden betaalden Deze omwenteling ten aanzien van het katholicisme bracht de Heilige Stoel ertoe de Noordelijke Nederlanden uit te roepen tot missiegebied de Missio Hollandica in het Nederlands doorgaans Hollandse Zending genoemd aangestuurd door een apostolisch vicaris die rechtstreeks verantwoording aflegde aan de Congregatie ter Voortplanting van het Geloof te Rome Vanaf 1727 waren de Nederlanden verdeeld in zeven aartspriesterschappen bestuurd door pauselijke gezanten die zetelden in Brussel Dankzij de oprichting van de Bataafse Republiek 1795-1805 verbeterde de positie van de katholieke kerk echter Door de afkondiging van de scheiding van kerk en staat in 1796 verloor de protestantse kerk haar bevoorrechte positie wat de weg vrij maakte voor de katholieken om hun eigen geloofsuitoefening opnieuw op te pakken Toch bleef de positie van de kerk wankel mede door de wijze waarop koning Willem I zich tegen het katholicisme keerde Hoewel de koning in 1827 een concordaat met de paus afsloot waarin onder meer de oprichting van de bisdommen Amsterdam en ’s-Hertogenbosch bepaald werd zou deze overeenkomst nooit bekrachtigd worden Onder zijn opvolger Willem II werden de maatregelen die waren gericht tegen de katholieken versoepeld Onder meer door zijn vriendschap met Joannes Zwijsen – die in 1853 benoemd zou worden tot aartsbisschop van Utrecht stond de koning een snelle ratificatie van het concordaat met Rome voor wat echter binnen Nederland leidde tot sterk antipapisme De invoering van de nieuwe grondwet in 1848 maakte echter de weg vrij voor een hernieuwing van de katholieke hiërarchie binnen Nederland doordat in die grondwet was vastgelegd dat de staat zich zou onthouden van elke bemoeienis met de inrichting van kerkgenootschappen Op 9 december 1851 werd door de pauselijke internuntius Carlo Belgrado aan de regering in Nederland medegedeeld dat paus Pius IX het plan op had gevat om de bisschoppelijke hiërarchie opnieuw in te voeren Op 4 maart 1853 volgde de bul Ex Qua Die waarmee Pius IX officieel de Nederlandse kerkprovincie oprichtte Hoofdzetel werd Utrecht onder leiding van een aartsbisschop waaraan gelieerd werden de suffragane bisdommen van Haarlem Breda Roermond en 's-Hertogenbosch Het verzet binnen Nederland tegen de oprichting van de bisdommen was groot onder andere doordat Pius IX zich in zijn bul zeer negatief uitliet over het calvinisme dat groot nadeel en hoe vele verliezen aan die zoo bloeiende Kerken heeft toegebracht Zij verenigden zich in de Aprilbeweging en organiseerden een petitie die zij aanboden aan koning Willem III Hierin riepen zij de vorst op om op te treden tegen de nieuwe situatie Willem III die sympathiseerde met de Aprilbeweging negeerde het verzoek van zijn regering onder leiding van Thorbecke om openlijk afstand te nemen van het protest wat uiteindelijk leidde tot de val van de regering Ondanks het verzet zou de invoering van de hiërarchie binnen Nederland gewoon doorgang vinden Verenigde Staten van Amerika De toename van het aantal katholieken in Amerika die vooral het gevolg was van de immigratie uit Ierland en Italië deed Pius IX besluiten het aantal bisdommen binnen het land uit te breiden Verschillende bestaande bisdommen werden tevens verheven tot aartsbisdom waaronder die van Boston San Francisco en New York In 1875 werd de aartsbisschop van New York John McCloskey de eerste kardinaal uit de Verenigde Staten Om de verspreiding van het katholieke geloof in de Verenigde Staten te bevorderen riep Pius IX de bisschoppen op bisschopssynodes bijeen te roepen en liet hij in Rome het Pauselijk Noord-Amerikaans College oprichten een opleidingsinstituut voor toekomstige Amerikaanse priesters< ref> Op 7 april 1848 was de Amerikaanse regering diplomatieke betrekkingen aangegaan met het Vaticaan Tot een uitwisseling van ambassadeur nuntius kwam het echter niet omdat een katholiek priester als nuntius niet werd geaccepteerd Onder binnenlandse druk die voortkwam uit de sympathieën voor de eenwording van Italië en afschaffing van de pauselijke wereldlijke macht kwam in 1867 een einde aan deze betrekkingen Het zou tot 1939 duren vooraleer er weer sprake was van diplomatieke betrekkingen zij het op persoonlijke titel van de Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt voortkomend uit het bezoek dat Eugenio Pacelli – de latere paus Pius XII bracht aan de Verenigde Staten Spraakmakend werd de positie die Pius IX innam tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog Hierover werd geschreven in het boek Fifty Years in the Church of Rome van de Canadese ex-priester Charles Chiniquy Pius’ actie zou zijn voortgekomen uit het verlangen het Amerikaanse vrijheidsideaal te beteugelen Deze houding van de paus zou er toe geleid hebben dat vele katholieken in dienst van de legers van de noordelijke staten deserteerden Chiniquy ging zelfs zover dat hij het Vaticaan ervan beschuldigde de moord op president Abraham Lincoln beraamd te hebben via de tussenkomst van Jezuïeten Zalig- en heiligverklaringen Gedurende zijn pontificaat verklaarde Pius IX in totaal 329 personen zalig onder wie de Nederlandse Jezuïet Petrus Canisius de Vlaamse Jezuïet Jan Berchmans en twee van Pius’ voorgangers de pausen Urbanus V en Eugenius III In totaal werden 63 personen heilig verklaard bijna evenveel als tijdens de 17e en 18e eeuw samen Onder hen de uit Spanje afkomstige inquisiteur Pedro de Arbués de Pool Josafat Kuncewycz de eerste door de Katholieke Kerk erkende heilige van de oosterse ritus en de 19 Martelaren van Gorcum Deze in 1572 door de Watergeuzen vermoorde groep Franciscanen werd op voorspraak van hun orde en op initiatief van Pius IX zelf verheven tot het altaar De Nederlandse bisschoppen zelf zouden niet zo happig geweest zijn op deze heiligverklaring omdat zij vreesden de protestanten voor het hoofd te stoten Technische vernieuwing en restauratie van beschadigde kerken Pius IX toonde een grote belangstelling voor de vernieuwingen op het gebied van de technologie Zo gaf hij in 1856 opdracht tot verdere uitbreiding van het spoorwegnet binnen de Kerkelijke Staat Op de plaats van het huidige Romeinse treinstation Roma Termini werd het eerste station binnen Rome gebouwd In 1859 werd de eerste treinverbinding gerealiseerd tussen Rome en Civitavecchia officieel geopend door Pius IX zelf Door de verschillende revoluties en belegeringen van de stad Rome waren vele kerkelijke gebouwen en verkeersverbindingen zwaar beschadigd Pius IX gaf daarom de opdracht deze vernielingen te herstellen hoewel het de Kerkelijke Staat ontbrak aan de benodigde gelden Door dit geldgebrek werd bij de restauratie van veelal kerken gezocht naar alternatieven wat resulteerde in het met marmermotieven beschilderen van kerkinterieurs waarmee de toepassing van echt marmer werd gesuggereerd< ref> Voor het Sint-Pietersplein gaf Pius IX in 1847 de opdracht de daar aanwezige standbeelden van de apostelen Petrus en Paulus te vervangen door nieuwe Deze nieuwe beelden waren in opdracht van paus Gregorius XVI gemaakt en oorspronkelijk bedoeld voor de basiliek Sint-Paulus buiten de Muren De beelden beide meer dan 10 meter hoog –inclusief piëdestal- waren door hun grootte volgens Pius meer in lijn met de grootte van de tempel van Petrus prins der apostelen zoals aangegeven in een inscriptie op het voetstuk van de beelden Andere monumenten opgericht in opdracht van Pius IX naast de eerder genoemde Colonna dell'Immacolata zijn Een standbeeld ter ere van de martelaar Laurentius van Rome en geplaatst op een zuil voor de basiliek Sint-Laurens buiten de Muren; Een standbeeld van Petrus die een zwaard overhandigt aan een middeleeuws ridder Met dit beeld werd de overwinning van de Franse pauselijke troepen op de soldaten van Garibaldi in de Slag bij Mentana in 1867 herdacht Het beeld bevindt zich momenteel op de begraafplaats Campo Verano te Rome; Een standbeeld van Petrus een kolossaal beeld ter herdenking van het Vaticaans Concilie Het beeld zou oorspronkelijk geplaatst worden vóór de Romeinse kerk San Pietro in Montorio maar door de annexatie van de stad Rome in 1870 werd het uiteindelijk geplaatst in de Vaticaanse tuinen Ter ere van Pius IX zelf werden tijdens en na zijn leven diverse monumenten opgericht In 1871 werd ter viering van zijn 25-jarig pontificaat binnen de Sint-Pietersbasiliek een baldakijn geplaatst over het genadebeeld van Petrus waarboven een afbeelding van Pius IX werd aangebracht Hiermee werd symbolisch aangegeven dat Pius IX de ambtstermijn van de eerste paus Petrus overschreden had< ref> In opdracht van Pius’ opvolger Leo XIII werd binnen de Bethlehemcrypte van de basiliek Santa Maria Maggiore een standbeeld van Pius geplaatst dat de paus toont in aanbidding voor het in de crypte aanwezige relikwie Het zou hierbij gaan om stukken hout van de kribbe van Jezus Andere standbeelden ter ere van Pius bevinden zich onder andere in de Sant’Ambrogiokerk te Milaan in de Portugese plaats Penha en in Oudenbosch Overlijden In 1877 werd het 50-jarig bisschopsjubileum van Pius IX gevierd Kort na de viering besloot Pius op verzoek van de Concilievaders de heilige Franciscus van Sales uit te roepen tot kerkleraar wat bevestigd werd in de apostolische brief Dives in misericordia Deus van 16 november 1877 Tevens werd van Sales uitgeroepen tot beschermheilige van de katholieke pers Tijdens een van zijn laatste publieke audiënties voor een groep pelgrims gaf Pius IX opnieuw zijn visie duidelijk weer over het verlies van de Kerkelijke Staat U bent hier gekomen om de graftombe van de heilige Petrus te bezoeken en de gevangenis van zijn opvolger die in de stad Rome woont de hoofdstad en het centrum van het katholicisme maar nu omgevormd tot de hoofdstad van de chaos Hoewel Pius zelf kampte met zijn gezondheid probeerde hij toch begin januari 1878 een verzoeningspoging te bewerkstelligen met Victor Emmanuel die stervende was Pius’ toenadering via monseigneur Francesco Marinelli werd echter door het hof geweigerd en op 9 januari overleed de koning Op 5 februari 1878 kreeg Pius een bronchitisaanval gevolgd door zware koorts Op 6 februari werd duidelijk dat de ziekte voor de 85-jarige paus onomkeerbaar was en in de vroege ochtend van 7 februari werden hem de laatste sacramenten toegediend Hij overleed diezelfde dag nog na een pontificaat van 31 jaar en 236 dagen Met zijn dood kwam een einde aan het langste pontificaat in de geschiedenis Op 13 februari 1878 vond zijn begrafenis plaats in de Sint-Pietersbasiliek waarbij Pius’ lichaam tijdelijk werd bijgezet in een sarcofaag binnen de basiliek had Pius echter aangegeven dat hij begraven wilde worden in de basiliek Sint-Laurens buiten de Muren Op 13 juli 1881 werd tegen de nacht het lichaam overgebracht naar de laatste rustplaats De keuze voor het late uur kwam voort uit de vrees voor eventuele rellen Toch kon niet voorkomen worden dat de begrafenisstoet door een bende anti-katholieke Nationalisten werd bestookt met modder en er werd zelfs geprobeerd om het lichaam van de overleden paus in de Tiber te gooien Tijdens het conclaaf volgend op de dood van Pius IX werd na drie stemrondes gekozen voor kardinaal Gioacchino Pecci die de naam Leo XIII aannam Pecci was ruim dertig jaar aartsbisschop van Perugia geweest tot hij in 1877 tot camerlengo van de paus werd benoemd Op initiatief van onder meer graaf Giovanni Acquaderni één van de oprichters van de Katholieke Actie en conform het testament van Pius IX werd een grafmonument geplaatst Het opschrift verwijst naar zijn pontificaat van 31 jaar 7 maanden en 22 dagen< ref> Bij Pius’ zaligverklaring in 2000 werd het lichaam dat dankzij balseming nog goed intact was in een reliekschrijn in de kerk geplaatst Zaligverklaring en visies op pontificaat Het onderzoek voor het proces tot zaligverklaring van Pius IX werd door paus Pius X op 11 februari 1907 gestart Hoewel het Vaticaan het proces op korte termijn wilde afronden stuitte het voornemen op veel weerstand In 1962 werd tegen de zin in van paus Johannes XXIII opnieuw besloten de zaligverklaring uit te stellen omdat verder historisch onderzoek naar Pius’ leven en optreden noodzakelijk zou zijn Johannes was van mening dat Pius IX een bewonderenswaardige herder was geweest wiens zaligverklaring een symbool zou zijn voor de doelstellingen van het Tweede Vaticaanse Concilie Ook Paulus VI was duidelijk over de voorgenomen zaligverklaring In een toespraak ter gelegenheid van de honderdste sterfdag van Pius IX prees hij zijn voorganger en beschreef hij de nieuwe dogma’s die voortgekomen waren uit het Eerste Vaticaanse Concilie als vuurbakens in de duizendjarige ontwikkeling van de theologie Dat er omtrent de persoon Pius IX nog steeds sprake was van verschil in mening kwam in de ogen van Paulus VI voort uit de nog korte tijd die verstreken was tussen het einde van het Concilie en de nieuwe tijd lees "1978" Uiteindelijk werd het proces in 1986 afgerond waarbij ook het onderzoek naar een aan Pius IX toegeschreven wonder was voltooid een non Marie-Thérèse de St-Paul zou op voorspraak van Pius zijn genezen van artrose in haar knie wat op medische grond niet verklaard kon worden Doordat paus Johannes Paulus II niet gerust was op de reactie – met name uit Italië die zou volgen op de afkondiging vroeg hij bisschoppen historici en politici om advies; zij gaven aan dat het gevreesde verzet niet bestond Toen bekend werd gemaakt dat de zaligverklaring toch voltrokken zou worden barstte de kritiek van verschillende kanten los Kerkhistorici bijeengekomen in Innsbruck verweten het Vaticaan dat bij het onderzoek van Pius IX belangrijke bevindingen genegeerd waren waarin de menselijke en geestelijke defecten van Pius naar voren kwamen Bij de analyse van de gebeurtenissen in zijn tijd had Pius slechts het werk van God of dat van de duivel gezien waardoor hem een gebrek aan intelligentie werd verweten waardoor van een zaligverklaring geen sprake kon zijn Anderen wezen erop dat door het besluit het Vaticaan zich opportunistisch opstelde; hadden de pausen Johannes Paulus II en Johannes XXIII geleefd in de tijd van Pius IX dan waren zij zeker om hun ideeën en woorden veroordeeld De meeste kritiek was echter afkomstig vanuit Joodse hoek Pius IX wordt door vele Joodse organisaties gezien als de vertegenwoordiger van het kerkelijk antijudaisme waarbij gewezen werd op zijn optreden in de Edgardo Mortara-zaak maar ook hoe hij de Joden veroordeelde tot het leven in getto’s en hij de joden van Rome omschreef als jankende honden waarvan hij hoopte dat ze zich ooit zouden bekeren Opmerkelijk daarbij is dat de zaak-Edgardo Mortara bij het onderzoek geen rol van betekenis speelde omdat het volgens een woordvoerder van het Vaticaan destijds de gewoonte was joden te dopen en katholiek op te voeden Het moment van zaligverklaring 3 september 2000 was in de ogen van Joodse organisaties ook ongelukkig gekozen omdat de plechtigheid samenviel met de viering van de Europese Joodse cultuurdag Vanuit diverse Joodse organisaties werd de vrees geuit dat de ondernomen toenaderingspoging van het Vaticaan ten aanzien van de Joden opnieuw onder druk zou komen te staan Sympathisanten van Pius IX omschreven hem als een vriendelijk en charmant man wiens optreden tegen nieuwe ideeën gerechtvaardigd werd doordat Pius zich verzette tegen een antiklerikale en antireligieuze stemming Op 3 september 2000 werd Pius IX tegelijk met Johannes XXIII en drie andere kandidaten zalig verklaard In zijn homilie tijdens de plechtigheid omschreef Johannes Paulus het pontificaat van Pius IX als een moeilijke periode waarin hij veel te lijden had om zijn missie in dienst van het Evangelie te vervullen Het was echter precies tijdens deze conflicten dat het licht van zijn deugden het helderst scheen Op 4 september verdedigde de paus het besluit om Pius IX zalig te verklaren Hij benadrukte dat de wereld Pius niet begrepen zou hebben de hosanna’s aan het begin van zijn ambtsperiode waren al snel veranderd in beschuldigingen aanvallen en lasterpraat Desondanks zou Pius IX zich echter altijd lankmoedig hebben opgesteld zelfs ten aanzien van zijn vijanden Op 5 september 2000 voegde paus Johannes Paulus II daaraan toe dat bij een onderzoek niet zozeer gekeken wordt naar de historische keuzes die een kandidaat-zalige heeft gemaakt maar veeleer naar bepaalde eigenschappen die voor de gelovigen als voorbeeld en verering dienen Wetenswaardigheden Speculaties rond zijn persoonlijk leven Verschillende biografieën over paus Pius IX willen duidelijk maken dat Giovanni zich al in een vroeg stadium aangetrokken voelde tot een kerkelijke loopbaan De in 1861 uitgebrachte publicatie Paus Pius IX Eene naar het leven geschetste biografie onthulde echter dat Giovanni vanaf zijn 17e jaar omgang had met diverse vrouwen die met naam en toenaam werden genoemd onder hen Lena Mastai en prinses Helena Albani Uit brieven van de Poolse graaf Ladislaus Kulczycki gericht aan de Italiaanse minister van Buitenlandse Zaken zou ook blijken dat uit één van deze relaties een kind geboren was Filippo Maria Guidi die onder Pius IX kardinaal gecreëerd werd Sluitend bewijs hiervoor is echter nooit gevonden Opgemerkt moet worden dat deze biografie van Pius IX verscheen in een periode van grote onrust binnen de Italiaanse gebieden waarin de rol van de paus als wereldlijk leider en zijn verzet tegen de unificatie van Italië sterk bekritiseerd werd Zoals in de inleiding van de publicatie vermeld wilde de schrijver een kritisch beeld geven van Pius IX van ouds heeft de ondervinding geleerd dat de waarheid toch eens zegeviert en de glans der pauselijke toga van het driemaal gekroonde hoofddeksel zal tenminste niet elk helderziend oog verblinden maar veeleer aan de meesten die deze brochure gelezen hebben verduisterd voorkomen In diezelfde periode zou Giovanni ook in het geheim toegetreden zijn tot de vrijmetselarij maar na zijn aantreden als paus uit de loge gezet zijn omdat hij zich meerdere malen schuldig zou hebben gemaakt aan het niet nakomen van zijn verplichtingen ten opzichte van de loge Tijdens zijn latere pausschap zouden de vrijmetselaars en andere sektarische genootschappen door Giovanni ervan beschuldigd worden aanstichters te zijn van de grote politieke en sociale onrust binnen de Italiaanse gebieden Epilepsie Pius IX leed aan een vorm van epilepsie die zijn oorsprong zou hebben gehad in een aangeboren beschadiging van het centraal zenuwstelsel en een ongeluk tijdens zijn jeugd toen hij bijna verdronken was Sommige conclusie daarbij zijn opmerkelijk Epilepsie zou Pius naar het pausschap hebben geleid en zou tevens van invloed zijn geweest op de totstandkoming van het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria uit dankbaarheid voor haar hulp bij zijn genezing van epilepsie Dat Pius IX medicijnen gebruikt zou hebben tegen epilepsie werd door de onderzoekers niet bevestigd Zij wezen er wel op dat het in die tijd populaire anti-epileptische middel kaliumbromide eventueel een bijdrage geleverd zou kunnen hebben bij de conservering van het lichaam van Pius IX dat bij zijn opgraving nagenoeg intact was In het Epilepsiemuseum in Kork Kehl Duitsland is Pius IX opgenomen in de lijst van beroemde personen die leden aan epileptische aanvallen Verschijningen Verschillende door de Rooms-katholieke Kerk erkende verschijningen van de Maagd Maria droegen bij aan Pius’ mening dat hij een goddelijke taak vervulde ter bescherming van het geloof en het kerkelijk instituut Naar verluidt zou op 8 december 1634 aan Mariana de Jesus Torres een uit Spanje afkomstige non werkzaam in de Ecuadoriaanse hoofdstad Quito Maria vergezeld van drie aartsengelen verschenen zijn Zij zou de volgende boodschap verkondigd hebben Een andere voorspelling dateerde uit 1846 Mélanie Calvat één van de twee herderskinderen uit het Franse La Salette beweerde dat aan haar werd geopenbaard dat Rome haar geloof zou verliezen en de zetel van de antichrist zou worden Ook zou Maria in een van haar andere uitspraken het begrip "onfeilbaar" hebben gebruikt in relatie tot de paus Deze openbaringen alsook een visioen van de Maagd Maria dat Pius IX zelf zou hebben gehad en het visioen van Giovanni Bosco op 5 januari 1870 bevestigden Pius in zijn voornemen het dogma van de pauselijke onfeilbaarheid goed te laten keuren terwijl hij ook zijn eerder afgekondigde dogma over de Onbevlekte Ontvangenis onderschreven zag Familie Pacelli Een markante naam binnen het gevolg van Pius IX was die van Marcantonio Pacelli de grootvader van de later tot paus Pius XII verkozen Eugenio Pacelli Marcantonio was al onder paus Gregorius XVI verbonden als juridisch adviseur aan het Vaticaan Door zijn trouw aan de paus en het verzet tegen de eenwording van Italië onder wereldlijke macht werd Marcantonio’s familie door Pius IX in 1853 in de adelstand verheven en werd Marcantonio zelf onderminister van binnenlandse zaken tot aan het definitieve einde van de Kerkelijke Staat in 1870 In 1861 gold hij ook als één van de initiatiefnemers tot de oprichting van L'Osservatore Romano de dagelijkse krant van het Vaticaan die een tegenwicht wilde bieden aan de in de ogen van het Vaticaan antiklerikale pers Volkslied Ter gelegenheid van het 50-jarig priesterjubileum van paus Pius IX componeerde de Franse componist Charles Gounod de Pauselijke Mars die voor het eerst op 11 april 1869 werd opgevoerd Paus Pius XII besloot dat ter gelegenheid van het Heilig Jaar 1950 deze mars het nieuwe volkslied van de staat Vaticaanstad werd Hierdoor werd het oude volkslied Gran Marcia Trionfale gecomponeerd door de Oostenrijker Vittorino Hallmayr in 1857 vervangen Twee regels van de mars die de titel Inno e Marcia Pontificale kreeg worden gespeeld tijdens plechtige vieringen op het Sint-Pietersplein samen met de eerste twee regels van het Italiaanse volkslied Fratelli d’Italia Pius Cantate De Nederlandse priester-dichter Herman Schaepman organiseerde in 1871 in Amsterdam een grote manifestatie ter gelegenheid van het vijfentwintigjarig pontificaat van Pius IX Ter gelegenheid van deze bijeenkomst de eerste grote katholieke manifestatie in Nederland na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie schreef hij een Pius Cantate De muziek bij dit stuk werd gecomponeerd door Johannes Verhulst Het laatste deel van deze cantate Aan U o Koning der eeuwen waarmee Schaepman Pius zelf bedoelde werd later een populaire hymne in de Nederlandse kerkprovincie Daar wordt het nog steeds gezongen bij gelegenheid van het hoogfeest van Christus Koning de laatste zondag van het kerkelijk jaar Tiara’s als geschenk Tijdens zijn bijna 32 jaar durende pontificaat ontving Pius IX ter gelegenheid van verschillende vieringen in totaal zeven tiara’s In 1854 ontving hij van koningin Isabella II van Spanje de driekroon die hij zou dragen tijdens de uitvaardiging van het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis Twee andere tiara’s werden geschonken door de Palatijnse Garde In 1871 schonken de dames van het Belgisch koninklijk huis Pius de Belgische Tiara ter gelegenheid van zijn 25-jarig pontificaat Deze tiara waarvan niet bekend is of zij ooit gedragen is is opvallend doordat op elk van de kronen een tekst is aangebracht Bovenste kroon Iesu Christi Vicario Infallibili aan de onfeilbare vicaris van Jezus Christus Middelste kroon Orbis Supremo in Terra Rectori aan de opperste gouverneur van de wereld op aarde Onderste kroon Regum Atque Populorum Patri aan de Vader van de Landen en Koningen< ref> Zie ook Lijst van encyclieken van paus Pius IX Het periodiek systeem der elementen is een tabel met daarin een systematische weergave van alle scheikundige elementen Op deze manier kunnen de chemische en fysische eigenschappen van de elementen in kaart worden gebracht en zelfs voorspeld worden Deze tabel ook de tabel van Mendelejev genoemd kent een lange geschiedenis Alle bekende elementen staan op volgorde van atoomnummer zodanig ingedeeld dat de elementen uit dezelfde periode naast elkaar staan en elementen uit dezelfde groep boven elkaar Tevens staan de elementen die tot hetzelfde blok en dezelfde reeks behoren bij elkaar in de buurt Periodiek systeem der elementen dit element komt van nature niet meer op aarde voor De elementen met atoomnummers vanaf 112 zijn op flerovium en livermorium na nog niet geratificeerd door het IUPAC In plaats daarvan wordt een systematische elementnaam gebruikt Elementen die niet in de natuur voorkomen Er zijn elementen die niet in de natuur voorkomen Dit zijn technetium 43< sub>Tc en promethium 61< sub>Pm en alle elementen met een atoomnummer hoger dan uranium 92< sub>U de zogenaamde transurane elementen Deze elementen kunnen alleen door middel van kernreacties synthetisch vervaardigd worden De elementen die in de tabel in het wit zijn weergegeven en waarvan de namen beginnen met unun- zijn elementen waarvoor nog geen naam is vastgesteld door de IUPAC Voor sommige van deze elementen is al een synthesemethode bedacht en of bevestigd voor anderen nog niet Omdat de IUPAC nog geen naam aan deze elementen heeft gegeven krijgen deze elementen een voorlopige naam Een naam als ununtrium 113< sub>Uut betekent niets anders dan dat dit element het atoomnummer 113 heeft un-un-tri is afgeleid van het Latijn voor een-een-drie Verdeling van de elektronen Er zijn 7 elektronenschillen en deze worden aangeduid met de letters K L M N O P Q Elke schil is onderverdeeld in verschillende subschillen die naargelang van de toename van het aantal elektronen in deze volgorde worden gevuld De subschillen worden aangegeven door een letter uit de reeks sharp principal diffuse fundamental g h i j k de termen komen van de atoomspectra De indeling in elektronenschillen is van groot belang voor de chemische eigenschappen van een element Dit geheel wordt meestal verduidelijkt met een tabel Einde van het periodiek systeem Elementen met een atoomnummer hoger dan 82 lood vervallen door radioactieve processen tot elementen met lagere atoomnummers bismut Bi uraan U en thorium Th hebben echter bijzonder langlevende isotopen en komen daardoor nog op aarde voor Ook elementen die tijdens het radioactieve verval als tussenstappen optreden komen in kleine hoeveelheden op aarde voor Elementen met hogere atoomnummers dan 92 uraan worden in de natuur niet aangetroffen Misschien hebben ze ooit wel bestaan maar aangezien hun halfwaardetijden allemaal veel korter zijn dan de leeftijd van de aarde zijn ze allang vervallen Ze kunnen synthetisch vervaardigd worden maar als het elementnummer boven 98 komt californium Cf dan wordt dat steeds moeilijker de elementen worden steeds minder stabiel Of de 5g-subschil met 18 banen ooit helemaal gevuld zal kunnen worden met elektronen is daardoor nog een open vraag Op theoretische gronden vermoedt men dat nog zwaardere atoomkernen stabiel kunnen zijn Het is echter praktisch onmogelijk ze te maken Structuur in het periodiek systeem Wat betreft de structuur van het periodiek systeem men onderscheidt groepen verticaal en perioden horizontaal Doordat de buitenste elektronen de chemische eigenschappen bepalen hebben elementen in eenzelfde groep overeenkomende chemische eigenschappen hoewel ze een heel andere massa kunnen hebben Aangrenzende elementen binnen een periode hebben een vergelijkbare massa maar verschillende eigenschappen Periode Een periode is een horizontale rij in het periodiek systeem Hoewel groepen de meest voorkomende manier van classificeren van elementen zijn zijn er plaatsen in de tabel waar de horizontale trends belangrijker zijn dan verticale groep trends zoals het f-blok waar de lanthaniden en actiniden de twee belangrijke horizontale reeksen van elementen vormen Elementen in dezelfde periode laten trends zien in atoomstraal ionisatiepotentiaal elektronenaffiniteit en elektronegativiteit Verplaatsen van links naar rechts over een periode betekent gewoonlijk dat de atoomstraal afneemt Dit komt doordat elke opeenvolgende element een extra proton en elektron bevat waardoor de elektronen meer door de kern worden aangetrokken en de atoomstraal daalt Een voorbeeld van een periode vlak bij het element stikstof in de tweede periode van het schema liggen koolstof en zuurstof Hoewel ze in massa overeenkomen ze verschillen slechts enkele atomaire eenheden AE verschillen hun eigenschappen aanzienlijk Zo is bijvoorbeeld zuurstof met twee atomen in een molecuul een gas dat brandbaarheid bevordert; stikstof met zijn eveneens twee atomen is een gas dat brandbaarheid juist niet bevordert en koolstof is een vaste stof die zelf verbrand kan worden Groep Een groep is een verticale kolom in het periodiek systeem Groepen worden beschouwd als de belangrijkste methode voor het classificeren van de elementen In de meeste groepen bezitten de elementen gelijkwaardige eigenschappen en is er tevens een duidelijke trend in de eigenschappen zowel fysische als chemische van die elementen merkbaar Zo reageren de alkalimetalen van lithium tot cesium alle zeer vlot met water Echter de exothermiciteit van die reactie loopt op van lithium tot cesium De groepen zijn numeriek genummerd van 1 tot en met 18 van de meest linkse kolom de alkalimetalen tot de meest rechtse kolom de edelgassen Een voorbeeld van een groep is uit de op één-na-laatste groep in het schema de halogenen zijn fluor chloor broom jodium en astaat Hoewel ze binnen hun groep een enorm verschil in massa vertonen bezitten zij sterk overeenkomende eigenschappen ze zijn alle zeer sterke oxidatoren dat wil onder andere zeggen dat ze zich graag verbinden met metalen waarbij metallide zouten gevormd worden Van boven naar beneden in de kolom veranderen de fysische eigenschappen geleidelijk fluor en chloor zijn gassen terwijl broom een vloeistof met een laag kookpunt is Jodium is een vaste stof Alle vier zijn gekleurd maar de kleur wordt intenser naar beneden toe in de kolom Astaat het vijfde element in de groep heeft alleen maar zeer kortlevende radioactieve isotopen en komt op aarde nauwelijks voor de totale hoeveelheid op aarde is minder dan 30 gram; de eigenschappen ervan zijn slecht tot niet bekend Zie ook Ezelsbruggetjes voor de eerste twintig elementen Geschiedenis van het periodiek systeem Externe links Pescado frito vertaald gefrituurde vis is een visgerecht uit van oorsprong de Spaanse en Portugese keuken Van daaruit verspreidde het gerecht zich over andere landen in Europa en Zuid-Amerika Het gerecht wordt bereid door vis droog te deppen met peper en zout te bestrooien en vervolgens te paneren in bloem Daarna wordt de vis gedurende ongeveer vier minuten goudbruin gefrituurd in olie Van het gerecht bestaan verschillende varianten bijvoorbeeld door de vis te besprenkelen met citroensap of tevoren te dopen in bier Pescado frito ligt aan de basis van het Britse gerecht fish and chips nadat gevluchte Sefardische Joden het gerecht in de 16e eeuw uit Spanje en Portugal meebrachten Hierna werd het visgerecht gecombineerd met de Frans-Belgische traditie van het bakken van aardappelen tot friet zodat fish and chips ontstond Petro Oleksiyovytsj Porosjenko Oekraïens Петро Олексійович Порошенко Bolhrad 26 september 1965 is sinds 7 juni 2014 na de Oekraïense presidentsverkiezingen van 2014 de president van de Oekraïne Hij is van oorsprong ondernemer Jeugd en opleiding Porosjenko werd op 26 september 1965 geboren in Bolhrad in het oblast Odessa maar groeide op in Vinnytsja in Centraal-Oekraïne In 1989 studeerde hij af in de economie aan de faculteit internationale betrekkingen en internationaal recht daarna het Instituut voor Internationale Betrekkingen van de Taras Sjevchenko Nationale Universiteit van Kiev Ondernemerschap Porosjenko begon daarna een bedrijf in cacaobonen dat uitgroeide tot de Roshengroep de grootste zoetwarenfabrikant van Oekraïne Dit leverde hem de bijnamen Chocoladekoning en de Willy Wonka van Oekraïne op Daarnaast bezit Porosjenko een aantal auto- en -busfabrieken een scheepswerf en een televisiekanaal Porosjenko stond in 2012 op de 1153e plaats op de lijst van rijkste mensen ter wereld Politieke loopbaan Porosjenko werd parlementslid in 1998 voor de Verenigde Sociaaldemocratische Partij maar verliet deze partij in 2000 om de afsplitsing Solidariteit op te richten Porosjenko was in 2001 betrokken bij de oprichting van de Partij van de Regio's maar sloot zich er niet bij aan In 2005 werd hij secretaris van de Nationale Veiligheids- en Defensieraad Van 9 oktober 2009 tot 11 maart 2010 was hij minister van Buitenlandse Zaken onder premier Joelia Tymosjenko en enkele dagen onder interim-premier Oleksandr Toertsjynov Van 23 maart tot 24 december 2012 was hij minister van handel en economische ontwikkeling onder premier Mykola Azarov Vanaf het begin van Euromaidan in november 2013 steunde Porosjenko de pro-Europese anti-regeringsprotesten volmondig< ref> Na Euromaidan brak er oorlog tussen de Oekraïne en Russische separatisten in het oosten van het land uit de Oekraïnecrisis Voor de vervroegde presidentsverkiezingen voor een opvolger van de gevluchte en afgezette president Viktor Janoekovytsj stelde hij zich op 29 maart 2014 kandidaat en werd al snel de favoriet Volgens de exitpolls op 26 mei won Porosjenko de eerste ronde met een absolute meerderheid van ca 56% waarmee een tweede ronde overbodig werd Timosjenko die ongeveer 12% haalde erkende meteen haar nederlaag sprak haar vertrouwen in Porosjenko uit en zei dat de verkiezingen eerlijk en schoon waren verlopen ondanks de zware sociaal-economische en politiek-militaire toestanden van het land vooral in Oost-Oekraïne< ref> In het begin van 2015 werden onderhandelingen in de Witrussische hoofdstad Minsk over vrede gevoerd Porosjenko voerde die onderhandelingen met Angela Merkel François Hollande en Vladimir Poetin Wilhelmus Simon Petrus Pim Fortuyn officieel Fortuijn Driehuis 19 februari 1948 – Hilversum 6 mei 2002 was een Nederlandse politicus socioloog auteur en columnist Fortuyn promoveerde in de sociale wetenschappen en was van 1990 tot 1995 bijzonder hoogleraar aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam Hij was actief lid van de PvdA tot 1989 en was later VVD-lid maar werd bekend als lijsttrekker van eerst Leefbaar Nederland en daarna zijn eigen Lijst Pim Fortuyn in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 2002 Fortuyn werd in mei 2002 vermoord op het Media Park te Hilversum negen dagen voor een voorspelde grote zege van de LPF bij de verkiezingen Zijn kijk op de islam en het vreemdelingenbeleid maar bovenal zijn politieke manier van doen vormden voor politieke tegenstanders aanleiding hem te bestempelen als een populistisch politicus De openlijk homoseksuele Fortuyn had een flamboyante persoonlijkheid die zich kenmerkte door opmerkelijke uitspraken en een onconventionele manier van debatteren Mede door de thema's die hij aansneed wist hij het Nederlandse politieke toneel een half jaar lang te domineren Na zijn overlijden is zijn politieke erfenis op diverse plaatsen in de Nederlandse politiek en samenleving overgenomen en zichtbaar geworden Er wordt in dit verband wel gesproken van de Fortuyn-revolte en van het Fortuynisme Biografie Jeugd en opleiding Fortuyn werd geboren te Driehuis gemeente Velsen Noord-Holland als derde kind in een rooms-katholiek gezin van uiteindelijk zes kinderen Fortuyns vader was vertegenwoordiger in enveloppen en papier Het gezin werd sterk door Fortuyns moeder geleid en beschermd; zijn vader was vaak afwezig door zijn werk en talrijke activiteiten in het katholiek verenigingsleven Zijn lagereschooltijd onder de hoede van strenge vrouwelijke religieuzen beschreef Fortuyn als "vreselijk" Hij zou er een hekel aan nonnen aan over hebben gehouden terwijl hij pastoor JP Bik van de parochie H Engelmundus in Driehuis zeer bewonderde Zijn tijd aan de middelbare school het Mendelcollege te Haarlem van de paters Augustijnen ervoer Fortuyn daarentegen als "uiterst aangenaam" Gedurende zijn tienerjaren voelde Fortuyn zich geestelijk verwant met rector pater Hutjens van het Mendelcollege en had met deze rector en pater zeer goede contacten In zijn jeugd wilde Fortuyn aanvankelijk priester worden en ambieerde in de kerkelijke wereld een carrière en invloedrijke functie; uiteindelijk besloot hij wegens het priestercelibaat niet naar het grootseminarie te gaan Na de HBS-B tot 1967 studeerde hij sociologie en volgde daarnaast colleges in scheikunde rechten economie en geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam toen nog Gemeente Universiteit Amsterdam geheten Maar wegens de massaliteit van de colleges aldaar kiest hij na het eerste trimester voor de kleinschaliger Vrije Universiteit en volgt daar naast zijn studie sociologie ook colleges in bestuurskunde bedrijfssociologie sociaal-economische geschiedenis economie en staats- en bestuursrecht In 1971 slaagde hij voor zijn doctoraalexamen sociologie Hij was actievoerder van de Studentenvakbond SRVU en leidde de honderduren-bezetting van de VU in het voorjaar van 1972 Academische carrière Fortuyn verhuisde naar Groningen waar hij universitair docent marxistische sociologie werd aan de Rijksuniversiteit Groningen Hoewel Fortuyn aanvankelijk sympathiseerde met de CPN die hem in 1972 het lidmaatschap weigerde werd hij uiteindelijk actief lid van de PvdA In 1980 promoveerde Fortuyn bij Ger Harmsen tot doctor in de sociale wetenschappen op een proefschrift over de sociaaleconomische politiek in Nederland van 1945 tot 1949 In 1986 werd hij aangesteld als parttime wetenschappelijk medewerker van de SER Drie jaar later in 1989 werd hij directeur van de OV-studentenkaart BV in Groningen In 1990 verhuisde Fortuyn naar Rotterdam Daar was hij van 1990 tot 1995 bijzonder hoogleraar arbeidsvoorwaardenvorming bij de overheid Albeda-leerstoel aan de Erasmus Universiteit Al vroeg in zijn carrière raakte hij politiek betrokken Hij publiceerde zijn veelal eigenzinnige standpunten in zijn boeken en columns Zo was hij acht jaar lang van 1993 tot 2001 columnist voor het weekblad Elsevier In zijn columns trad hij op als criticus van Paars In 1992 schreef hij Aan het Volk van Nederland waarin Fortuyn zichzelf bestempelde als de opvolger van de tegendraadse politicus Joan Derk van der Capellen tot den Pol die zich in de achttiende eeuw onder andere in het pamflet Aan het Volk van Nederland tegen het politieke establishment had verzet In 1995 schreef hij het boek De verweesde samenleving waarin hij de veronpersoonlijking van de Nederlandse samenleving besprak In 1997 verscheen Fortuyns later spraakmakende boek Tegen de islamisering van onze cultuur Dit werk en het verhitte debat dat in het tv-programma Het Lagerhuis volgde waren aanleiding voor Marcel van Dam hem een "buitengewoon minderwaardig mens" te noemen Ook toen Fortuyn jaren later geen bijzonder hoogleraar meer was aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam bleef hij de titel professor met veel genoegen ten onrechte gebruiken en sprak hij ook graag zo over zichzelf Dat verklaart mede het gebruik van de koosnaam Professor Pim die onder meer Harry Mens hanteerde om hem in het televisieprogramma Business Class aan te kondigen Vanaf 31 juli 1998 woonde Fortuyn in het woonhuis "Palazzo di Pietro" aan het GW Burgerplein Hier zou hij blijven wonen tot aan zijn dood op 6 mei 2002 Politieke carrière Op 20 augustus 2001 maakte Fortuyn bekend de politiek in te willen Op 25 november dat jaar werd hij door de nieuw gevormde politieke partij Leefbaar Nederland gekozen tot lijsttrekker voor de parlementsverkiezingen van 15 mei 2002 Fortuyn stelde dat hij links noch rechts was vroeg om meer openheid in de politiek en drukte zijn misnoegen uit over het zogeheten subsidiesocialisme Hij stelde minder overheidsinmenging voor in het onderwijs en de gezondheidszorg en was een voorstander van een hardere aanpak door de politie Hij bekritiseerde de media als een Siamese tweeling met de politiek Een aantal voornamelijk linkse leden van de partij zegde hun lidmaatschap op uit protest tegen zijn benoeming Een interview in dagblad de Volkskrant van zaterdag 9 februari 2002 zorgde voor ophef Fortuyn haalde een aan Voltaire toegeschreven citaat aan "Ik kan uw mening nog zo abject vinden maar ik zal uw recht verdedigen om die te uiten" Daarna vervolgde hij met "Ik ben ook voor afschaffen van dat rare Grondwetsartikel gij zult niet discrimineren Prachtig Maar als dat betekent dat mensen geen discriminerende opmerkingen meer mogen maken en die maak je in dit land nogal snel dan zeg ik dit is niet goed Laat mensen die opmerkingen maar maken" Door veel journalisten werden deze woorden opgevat als een pleidooi voor het schrappen van artikel 1 Verder noemde hij de islam "een achterlijke cultuur" en vond hij dat Nederland een vol land was Toen de interviewers Frank Poorthuis en Hans Wansink hem voorhielden dat hij dat laatste niet mocht zeggen van zijn partij repliceerde hij met "Nou daar moest ik me maar eens niet zoveel meer van aantrekken" Fortuyn werd daarop door het bestuur van Leefbaar Nederland ontboden voor spoedoverleg Hij weigerde zijn woorden terug te nemen en werd op 10 februari 2002 afgezet als lijsttrekker De dag daarna kondigde hij zijn eigen beweging aan de Lijst Pim Fortuyn LPF die op 14 februari officieel werd opgericht De meeste aanhangers van Leefbaar Nederland vertrokken naar de nieuwe partij en deze scoorde in de daaropvolgende weken hoog in de opiniepeilingen Op 16 februari 2002 kwam de single "Wimmetje gaat Pimmetje komt" uit waarin Pierre Kartner met Fortuyn een duet zong Het werd een bescheiden hit die kwam tot positie 88 in de Single Top 100 Als lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam behaalde Fortuyn een grote overwinning bij de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2002 De partij wist bijna vijfendertig procent van de stemmen in de wacht te slepen waarmee ze met 17 van de 45 zetels de grootste fractie in de gemeenteraad werd Fortuyn werd fractievoorzitter Met deze overwinning kwamen ook in veel andere gemeenten in Nederland de zogeheten Leefbaren zeer succesvol de gemeenteraad binnen In april 2002 publiceerde hij wat zijn laatste boek werd; De puinhopen van acht jaar paars dat als verkiezingsprogramma voor de Lijst Pim Fortuyn ging dienen Het boek werd op 13 maart 2002 in Nieuwspoort gepresenteerd waarbij het zogenaamde taartincident plaatsvond actievoerders gooiden een taart in Fortuyns gezicht Dit incident was het begin van de discussie over Fortuyns beveiliging Moord Op 6 mei 2002 negen dagen voor de Tweede Kamerverkiezingen waar zijn Lijst Pim Fortuyn aan meedeed werd hij op een parkeerterrein van het Audiocentrum op het Media Park in Hilversum vermoord door de linksradicale milieuactivist Volkert van der Graaf De dader werd vrijwel direct na de moord gearresteerd en werd veroordeeld tot een gevangenisstraf van 18 jaar De moord veroorzaakte veel ophef in binnen- en buitenland en maakte een discussie los over de vrijheid van meningsuiting Er deden tevens verscheidene complottheorieën de ronde waarover diverse boeken en documentaires zijn verschenen Op 2 mei 2014 is Van der Graaf voorwaardelijk vrijgekomen Fortuyn werd in eerste instantie op 10 mei na een requiemmis in de kathedraal van Rotterdam onder massale belangstelling begraven op de begraafplaats Westerveld in zijn geboorteplaats Driehuis provincie Noord-Holland Bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer op 15 mei 2002 stond Fortuyn nog op de stemlijst Hij kreeg 1358942 stemmen De LPF behaalde 26 zetels Niet eerder had een nieuwe partij zoveel zetels in de Tweede Kamer behaald Op 20 juli 2002 werd Fortuyns lichaam herbegraven in Provesano in Italië waar Fortuyn een vakantiewoning bezat Standpunten Kijk op islam en vreemdelingenbeleid Fortuyn had een kritische kijk op de islam en meer in het bijzonder op de islamisering die hij in de Nederlandse samenleving meende waar te nemen Daarnaast was Fortuyn een tegenstander van religieus fundamentalisme in het algemeen In augustus 2001 citeerde het Rotterdams Dagblad hem onder andere als volgt "Ik ben ook voor een koude oorlog met de islam De islam zie ik als een buitengewone bedreiging als een ons vijandige samenleving" Verschillende organisaties dienden vanwege deze uitspraak een aanklacht tegen hem in op grond van Nederlandse anti-discriminatiewetten Op 1 september werd uit zijn mond opgetekend "Je moet de moskeeën zien als mantelorganisaties In de moskeeën worden martelaars gefokt" In een kersttoespraak sprak hij uit "Ik wens iedereen die denkt dat het wel zal meevallen met de agressie van de Islam veel sterkte Zalig zij de onnozele van geest" Op 3 februari 2002 zei hij nog "Christelijke inwoners in Nederland zoals op de Veluwe hebben moreel meer rechten dan islamitische nieuwkomers" Op 9 februari 2002 zei hij in een interview in de Volkskrant over de islam onder andere "Ik háát de islam niet Ik vind het een áchterlijke cultúúr" "Overal waar de islam de baas is is het gewoon verschrikkelijk" en "Als ik het juridisch rond zou kunnen krijgen dan zou ik gewoon zeggen er komt geen islamiet meer binnen" Ook zei hij dat hij af wilde van "dat rare Grondwetsartikel gij zult niet discrimineren" "als dat betekent dat mensen geen discriminerende opmerkingen meer mogen maken" Deze uitlating sloot aan bij zijn veelvuldige hekeling van het politiek-correcte multiculturalisme dat toen in politiek en media overheersend was In datzelfde interview zei hij verder dat Nederland met zestien miljoen inwoners vol was en dat er wat hem betreft geen enkele "nul" asielzoeker meer toegelaten werd Op de opmerking van de interviewer dat Fortuyn dat niet mocht zeggen van zijn partij reageerde Fortuyn met "Nou daar moest ik me maar eens niet zoveel meer van aantrekken" Dat ene zinnetje was de aanleiding voor de breuk met Leefbaar Nederland Enkele dagen later richtte hij zijn eigen politieke beweging op de Lijst Pim Fortuyn De vergelijkingen met de politici Haider en Le Pen werden in Nederland geïntroduceerd door de buitenlandse media Vervolgens werd hieraan veelvuldig gerefereerd door Nederlandse journalisten en politici Een expliciete vergelijking met Le Pen werd bijvoorbeeld gemaakt door Ad Melkert toenmalig lijsttrekker van de PvdA die in Emmen op 24 april 2002 zei "Als je flirt met Fortuyn dan gebeurt er in Nederland straks hetzelfde als in Frankrijk Daar zijn ze wakker geworden met Le Pen straks worden wij wakker met Fortuyn" Op 5 mei de dag voor de moord voerde Fortuyn een debat met Melkert voor het Algemeen Dagblad over de demonisering van zijn persoon Daarin vertelde de LPF-lijsttrekker dat hij vele journalisten heeft moeten uitleggen dat het beeld dat geschapen werd niet klopte En columnist Jan Blokker schreef "Na lezing was ik er eens te meer van overtuigd dat Professor Pim wel degelijk de Jean-Marie Le Pen de Filip Dewinter de Jörg Haider en de nieuwe Hans Janmaat van Nederland mag heten" Fortuyn zei echter zichzelf niet te zien als een extreem-rechts politicus evenmin als een libertarische populist en hij verzette zich tegen deze vergelijkingen Hij zei bijvoorbeeld dat hij niet zoals Le Pen de Holocaust zou bagatelliseren en evenmin buitenlanders gedwongen het land zou willen uitzetten Hij voegde daaraan toe dat hij een algemeen pardon voor alle circa 5000 toenmalige illegalen en uitgeprocedeerde asielzoekers in Nederland voorstond Volgens hem zou iedereen die al in Nederland was ook in Nederland moeten kunnen blijven met uitzondering van illegale immigranten uit de Nederlandse Antillen Uit het interview blijkt dat Fortuyn niet altijd even nauwkeurig geformuleerd had Antillianen waren voor Fortuyn ook Nederlanders en waar hij zei "Het zijn ónze Marokkaanse rotjongens daar kunnen we koning Hassan niet mee opschepen" verwees hij naar de Marokkaanse koning Hassan II die echter reeds in 1999 was overleden Hoewel Fortuyn veel publiciteit kreeg en ook veel aanhang zou verwerven door het aan de orde stellen van de problematiek rond het vreemdelingenbeleid bleek hij tevens een sterke motor voor het idee van een generaal pardon voor illegale asielzoekers die nog onder de oude vreemdelingenwet vielen Eerder hadden marginaal opererende omstreden politici als Joop Glimmerveen Nederlandse Volks-Unie en Hans Janmaat Centrumpartij later Centrumdemocraten openlijk een massale uitzetting bepleit van "ongewenste buitenlanders" een "enkele reis terug" In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen in 2002 maakte Pim Fortuyn deze problematiek tot een van de speerpunten in zijn programma In het genoemde veel ophef veroorzakende interview in de Volkskrant in februari 2002 trachtte hij zijn standpunt ten opzichte van Janmaat te nuanceren Gevraagd naar het verschil tussen hem en Janmaat antwoordde Fortuyn Tijdens de kabinetsformatie van mei 2002 zou zijn partij de LPF het voorstel inbrengen om de groep asielzoekers die langer dan vijf jaar in Nederland verbleef een generaal pardon te verlenen echter gecombineerd met een volledige immigratiestop Begin 2003 stelde LPF-minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie Nawijn een specifiek pardon voor de Eenmalige Regeling 2003 Andere standpunten en uitspraken Uit het voorgaande zou zijn af te leiden dat Pim Fortuyn aansloot bij de Nederlandse tradities Dat was echter niet altijd het geval Hij was verklaard republikein en lid van het Republikeins Genootschap Desgevraagd zei hij de bestaande staatsrechtelijke verhoudingen te respecteren als deel van het Nederlands staatsbestel en van de Nederlandse Grondwet maar liever vandaag dan morgen een gekozen president te hebben Hij was een voorstander van het Amerikaanse democratische tweepartijenstelsel welke twee partijen over moesten blijven liet hij in het midden met een gekozen president gekozen burgemeesters en politiecommissaris Een kabinet met hem als premier zou bestaan uit niet meer dan zes ministers met staatssecretarissen Wie de andere departementen zouden leiden liet hij niet in het midden maar zette Fortuyn uiteen op pagina 142 van zijn boek De puinhopen van acht jaar Paars Fortuyn stelde zes clusters voor met elk een minister aan het hoofd die de verantwoordelijkheid zou krijgen over enkele samengevoegde departementen die niet langer door aparte ministers bestuurd hoefden te worden Later heeft Wouter Bos een soortgelijk idee geopperd volgens Bos moest het aantal ministers drastisch verminderd worden en moeten er veel meer staatssecretarissen komen want die zouden dan beter doorhebben wat er gaande is in hun departementsdeel Fortuyn stelde ook in zijn columns en boeken de tekortkomingen van de Nederlandse overheid aan de orde Hij viel daarbij vooral op door zijn kritische organisatiekundige invalshoek Zo bekritiseerde hij veelvuldig de overheidsbureaucratie in de zorg de economie en het onderwijs Tijdens zijn politieke loopbaan stelde hij voor dat de WAO alleen zou moeten worden toegekend aan door het werk ziekgeworden werknemers risque professionel Net voor zijn dood zei hij dat hij voorlopig het SER-voorstel voor de WAO zou accepteren en dat hij na twee jaar zou evalueren of hij tevreden was met de afname van het aantal WAO'ers In zijn politieke programma wilde hij het overheidsapparaat efficiënter maken teneinde zo meer middelen ter beschikking te krijgen voor de uitvoering van zijn inhoudelijke programma Fortuyn sprak zich in een interview met Katholiek Nieuwsblad van 15 februari 2002 uit tegen "medelijden" met bijstandsmoeders en zei dat volgens hem anticonceptie het mogelijk maakte tegenwoordig kinderen te "nemen" en niet meer te "krijgen"; voorts verklaarde Fortuyn zich als katholiek te blijven beschouwen ondanks zijn openlijke homoseksualiteit In het interview uitte Fortuyn echter schijnbaar ariaanse denkbeelden en in het interview gaf hij aan in de praktijk niet "zoals de paus het wil" te leven; Fortuyn noemde Adrianus kardinaal Simonis een "fundamentalist" maar wees de Acht Mei Beweging af als "scheurmakerij" en "scherpslijpers" De bekende eveneens homoseksueelgerichte kunsthistoricus en priester prof dr Antoine Bodar werd door Fortuyn bestempeld als een "heel vreselijke man" die het "gevaar van de islam" zou ontkennen Fortuyn beweerde dat paus Johannes Paulus II met de islam "onder één hoedje" zou spelen door samen met prominente moslims "in één kerk te gaan zitten" tijdens de Internationale Interreligieuze Gebedsconferenties voor de Wereldvrede te Assisië Italië in 1986 en 2002 Ofschoon Pim Fortuyn islamitisch onderwijs zei te willen verbieden wilde Fortuyn het christelijk onderwijs juist bewaren en niet inperken omdat het "geseculariseerd" zou zijn; zijn eigen schooltijd bij de paters Augustijnen beschreef hij als uiterst aangenaam en liefdevol In de laatste maanden van zijn leven leek Fortuyn echter toch weer nader tot de Rooms-katholieke Kerk van zijn jeugd te komen Hij trad tot verbazing van sommige commentatoren meermaals samen met de oude traditionele Haagse pastoor Louis Berger naar voren in tv-programma's onder andere Business Class van Harry Mens en stond erop dat priester Berger hem vergezelde Berger was sinds de laatste maanden voor Fortuyns dood diens "vriend en biechtvader" geworden In april 2009 verklaarde pastoor Berger dat Fortuyn "met ups en downs" katholiek was gebleven ondanks zijn rebellie tegen het geloof en dat Fortuyn ook enkele weken voor zijn dood bij Berger tot het biechtsacrament was teruggekeerd; bovendien had Fortuyn hem toevertrouwd dat hij "voorstander" was van de "oude Latijnse heilige Mis" Op 5 mei 2002 één dag voordat hij vermoord werd plaatste Fortuyn een briefje aan de deur van de afwezige pastoor Berger met de woorden "De partijleider staat voor uw deur en u bent er niet Waar moet hij nu zijn biecht doen?" Invloed Ondanks de kritiek erkenden zijn tegenstanders dat Fortuyn het talent bezat stem te geven aan bestaande onlustgevoelens en dat deed in een taal die de mensen aansprak Van hem werd gezegd dat hij de politieke verhoudingen wakker heeft geschud en dat hij het Haagse regentendom in het hart heeft getroffen Vraagstukken die voorheen politiek incorrect waren werden aan de kaak gesteld en zijn bespreekbaarder geworden Sommige ideeën van Fortuyn zijn dan ook door politieke partijen waaronder initiële tegenstanders overgenomen Met name zijn analyse van de falende overheid is overgenomen door de heersende politieke stromingen Zie daarvoor bijvoorbeeld de Code Interbestuurlijke Verhoudingen een document waarin het rijk de provincies en de gemeenten hebben vastgelegd wat zij als overheden moeten doen om de onvrede van de burger over het functioneren van de overheid aan te pakken Code Interbestuurlijke Verhoudingen Den Haag 2005 Ministerie van Bzk IPO en VNG Grote invloed hebben Fortuyns felle kritiek op de islam en zijn bestrijding van het multiculturalisme gehad op de publieke opinie en het politieke landschap na hem de Fortuyn-revolte Tegenwoordig is de Nederlandse politiek veel meer gepolariseerd dan voorheen gebruikelijk was vooral wat betreft thema's als immigratie en integratie Er is diepe verdeeldheid of de multiculturele samenleving mag worden beschouwd als verrijking of ramp en over de mate waarin assimilatie van nieuwkomers geëist mag worden Na de moord In 2002 wilde Marten Fortuyn de broer van Pim dat minister Klaas de Vries zou aftreden omdat die politiek verantwoordelijk zou zijn geweest voor de slechte beveiliging van zijn broer Na de moord op Fortuyn wilden allerlei personen in de Nederlandse lokale en landelijke politiek het gedachtegoed van Fortuyn voortzetten Zo werd het standpunt over artikel 1 van de Nederlandse Grondwet dat Fortuyn wilde afschaffen in 2006 overgenomen door Geert Wilders Deze wilde het artikel vervangen door een ander artikel dat de joods-christelijke en humanistische cultuur in Nederland benadrukt Wilders was destijds onafhankelijk Tweede Kamerlid na zijn vertrek uit de VVD Met zijn nieuwe Partij voor de Vrijheid haalde hij in november 2006 bij de Kamerverkiezingen negen zetels De LPF had in de Kamer niets meer te zeggen De Stichting Beeld van Pim organiseert jaarlijks op de sterfdatum van Fortuyn een herdenking In een bustoer worden verschillende plaatsen aangedaan waaronder de woning van Fortuyn het Mediapark in Hilversum en het standbeeld van Fortuyn aan de Korte Hoogstraat in Rotterdam Op 6 mei 2012 precies tien jaar na de moord op Fortuyn werd het gedeelte van de Korte Hoogstraat waar het standbeeld staat omgedoopt in Pim Fortuynplaats Marten Fortuyn trad na de moord op Pim vaak op als vertegenwoordiger van de familie Na de dood van Fortuyn verkocht zijn familie het Palazzo di Pietro aan de Haagse vastgoedmagnaat Chris Thunessen Deze wilde het op zijn beurt alleen doorverkopen als de nieuwe eigenaren niets zouden veranderen aan het woonhuis en de inventaris De nieuwe eigenaren gaven aan van plan te zijn in het huis een assurantie- en adviesbureau te vestigen Op 15 november 2004 werd Fortuyn in het gelijknamige KRO-televisieprogramma gekozen tot de grootste Nederlander Deze verkiezing werd verricht door het Nederlandse publiek en wel door middel van telefoon en internet De KRO berichtte een dag later dat veel stemmen door overbezette lijnen niet tijdens de uitzending waren ontvangen; omdat de KRO had afgesproken alleen die stemmen te laten gelden die tot en met de uitzending waren binnengekomen werden deze te laat ontvangen stemmen niet meer meegenomen in de eindtelling Was dat wel gebeurd dan zou niet Pim Fortuyn maar Willem van Oranje de grootste Nederlander zijn geworden Op 27 juni 2009 werd de inboedel van Fortuyn geveild bij Veilinghuis Hessink's te Nijmegen Het schilderij waarop Pim Fortuyn met zijn hondjes Carla en Kenneth beide van het ras Cavalier King Charles-spaniël staat afgebeeld werd voor 41000 euro verkocht In totaal was de opbrengst 495000 euro In oktober 2013 probeerde Marten Fortuyn het proefverlof te voorkomen van Volkert van der Graaf de moordenaar van Pim Fortuyn Staatssecretaris Fred Teeven van Veiligheid en Justitie besloot uiteindelijk om het proefverlof geen doorgang te verlenen Belangrijkste publicaties De ontwikkeling van het stakingsrecht in Nederland met Harry van den Berg en Teun Jaspers SUN 1978; ISBN 90-6168-129-4 Sociaal-economische politiek in Nederland 1945-1949 dissertatie Samsom 1981; ISBN 90-14-03091-6 Vijfendertig jaar SER-adviezen met Willem Dercksen Teun Jaspers en Cees de Galan Kluwer 1982 Het sociale element in het nationaal-socialisme in Sociologisch Tijdschrift 9 1982-1983 pag 695-712 met K Asselbergh De Nederlandse verzorgingsstaat Terugblik en vooruitzien red met Wil Albeda en Louw de Graaf Kluwer 1983; ISBN 90-312-0236-3 Daarin hoofdstuk 1 Het tenslotte Om de toekomst van de werkgelegenheid Eerherstel voor het marktmechanisme volledige werkgelegenheid en een beschaafd stelsel van sociale zekerheid zijn onverenigbaar Kok Agora 1985; ISBN 90-242-7520-2 Stakingsrecht in Nederland Theorie en praktijk 1872-1986 Fibula-Van Dishoeck 1985; ISBN 90-228-3159-0 Positie bepaald koers uitgezet Havenondernemersvereniging SVZ 1989; ISBN 90-9003230-4 Een toekomst zonder ambtenaren inaugurele rede SDU 1991; ISBN 90-5409-000-6 Zonder ambtenaren De overheid als ondernemer Veen 1991; ISBN 90-204-2029-1 Heruitgave als Pandora Pocket door Contact 1994; ISBN 90-254-5504-2 Aan het volk van Nederland De contractmaatschappij een politiek economische zedenschets Contact 1992; ISBN 90-254-0303-4 De overheid als ondernemer Contact 1993; ISBN 90-254-0187-2 Het zakenkabinet Fortuyn AW Bruna 1994; ISBN 90-229-8158-4 De verweesde samenleving Een religieus-sociologisch traktaat AW Bruna 1995; ISBN 90-229-8244-0 Vernieuwde heruitgave Karakter 2002; ISBN 90-6112-931-1 Beklemmend Nederland AW Bruna 1995; ISBN 90-229-8234-3 Uw baan staat op de tocht! Het einde van de overlegeconomie AW Bruna 1995; ISBN 90-229-8264-5 Mijn collega komt zo bij u Dienstverlening in Nederland AW Bruna 1996; ISBN 90-229-8351-X Tegen de islamisering van onze cultuur Nederlandse identiteit als fundament AW Bruna 1997; ISBN 90-229-8338-2 Vernieuwde heruitgave Karakter 2002; ISBN 90-6112-861-7 Zielloos Europa Tegen een Europa van technocraten bureaucratie subsidies en onvermijdelijke fraude AW Bruna 1998; ISBN 90-229-8352-8 50 jaar Israël hoe lang nog? Tegen het tolereren van fundamentalisme AW Bruna 1998; ISBN 90-229-8407-9 Babyboomers Autobiografie van een een generatie AW Bruna 1998; ISBN 90-229-8369-2 Vernieuwde heruitgave Karakter 2002; ISBN 90-6112-941-9 De derde revolutie! Hoe de informatietechnologie alles op zijn kop zet AW Bruna 1999; ISBN 90-229-8441-9 Droomkabinet Hoe Nederland geregeerd moet worden Van Gennep 2001; ISBN 90-5515-286-2 De puinhopen van acht jaar paars Karakter 2002; ISBN 90-6112-911-7 Secundaire literatuur Herwaarden Clemens van Fortuyn Chaos en Charisma Amsterdam 2005 over Fortuyn als charismatisch politicus Margry Peter Jan Performative Memorials Arenas of Political Resentment in Dutch Society in PJ Margry & H Roodenburg eds Reframing Dutch Culture Between Otherness and Authenticity Aldershot 2007 109-133 Ornstein Leonard De jonge Fortuyn 2012 1948-1972 Ornstein kreeg van de familie exclusief toegang tot de archieven van Fortuyn voor het schrijven van zijn biografie Pels Dick De geest van Pim Het gedachtegoed van een politieke dandy Amsterdam 2003 Wansink Hans De erfenis van Fortuyn De Nederlandse democratie na de opstand van de kiezers Amsterdam 2004 Veen Ine Moord namens de Kroon? Het ultieme leven van Pim Fortuyn Aspekt 2007; ISBN 90-5911-554-6 Externe links met van zijn werk De puinhopen van acht jaar Paars Possenhofen is een deelgemeente van de gemeente Pocking in het district Starnberg in Beieren In deze plaats aan de westoever van de Starnberger See wonen ongeveer 380 inwoners De eerste gedocumenteerde vermelding stamt uit de jaren 1281 1282 wanneer pfalzgraaf Friedrich von Scheyern Wittelsbach naast andere bezittingen ook een hof in "Pozzenhofen" in een schenking aan klooster Schäftlarn overdroeg In 1536 bouwde landschapskanselier Jacob Rosenbusch naar het oord benoemde Schloß Possenhofen In 1538 kreeg hij van de Beierse hertogen het eigendomsrecht voor het oord Possenhofen als ook in 1545 voor het dorp Pöcking Na meerdere andere bezitters voor het laatst rijksgraaf Basselet von la Rosée kwamen het slot en de beide Hofmarken in 1834 in het bezit van hertog Maximiliaan Jozef in Beieren De hertogelijke familie waaronder de latere keizerin Elisabeth van Oostenrijk brachten hier de zomermaanden door Koning Maximiliaan II van Beieren liet in Possenhofen een station n S-Bahn station voor de hoge adel bouwen Sinds 2004 bevindt zich hier een museum in de Königsalon verzameling van Heinemann het Kaiserin Elisabeth Museum Het museum is in de zomermaanden van vrijdag tot zondag in de middag geopend Possenhofen is heden ten dage een rustige langzaam groeiende plaats Naast de koopappartementen in Schloß Possenhofen is vooral het "paradijs" een uitgebreide vrijetijdsgebied en watersportcentrum vermeldenswaardig In Possenhofen is ook een jeugdherberg te vinden Externe links Ranavalona I was koningin van het Koninkrijk Madagaskar van 11 augustus 1828 tot 16 augustus 1861 Ze behoorde tot het volk van de Merina en werd in 1778 in de rova van Ambatomanohina geboren als prinses Ramavo Ze trad in het huwelijk met koning Radama I en nam onder zijn vrouwen de eerste plaats in ondanks het feit dat er nauwelijks sprake was van genegenheid in dit gearrangeerde huwelijk Na de dood van Radama I slaagde Ranavalona erin om met de hulp van bevriende edellieden de troon te bemachtigen Haar 33-jarige regeringsperiode werd gekenmerkt door het behoud van de traditionele gebruiken van de Merina en door zelfredzaamheid Ranavalona verbrak de economische en politieke banden met Europese mogendheden en contacten met buitenlanders werden tot een minimum beperkt Toch schetsen de verslagen van een aantal buitenlandse ooggetuigen zoals de Britse missionaris David Griffiths en de Oostenrijkse schrijfster Ida Pfeiffer samen met de kronieken van de secretaris Raombana een levendig beeld van gebeurtenissen tijdens Ranavalonas regering Ze verhalen over verdeeldheid tussen facties aan het hof uitbuiting van het volk christenvervolgingen en een mislukte staatsgreep door de Franse avonturier Joseph-François Lambert Ranavalona herstelde het gebruik van de fanompoana een oude Merina-wet die mensen verplichtte om arbeid te verrichten als een vorm van belasting Dienstplicht maakte ze tot een onderdeel hiervan zodat ze met behulp van een groot leger het koninkrijk verder wist uit te breiden en ze de macht van de Merina kon consolideren Door Ranavalonas wrede strafmaatregelen een groot aantal veldslagen slechte werkomstandigheden en ziektes was het sterftecijfer onder haar onderdanen echter zeer hoog en heerste er veel onvrede Pas toen Ranavalonas bastaardzoon Radama II haar na haar dood op 16 augustus 1861 opvolgde kwam er een eind aan het wrede bewind Na anderhalve eeuw wordt Ranavalona's regeringsperiode door veel Malagassiërs nog altijd herinnerd als een zwarte bladzijde in Madagaskars geschiedenis Prinses Ramavo Ranavalona I werd in 1778 als prinses Ramavo geboren in de rova van Ambatomanohina ongeveer 16 kilometer ten oosten van Antananarivo Haar vader Andriantsalamanjaka was een Merina-prins en een broer van Andrianjafy koning van het Koninkrijk Avaradrano Andriantsalamanjaka trouwde met de Merina-prinses Ratavanandriana en dit huwelijk bracht twee zonen en een dochter voort Later trouwde Andriantsalamanjaka met Ratavanandrianas zuster Rabodonandriantompo Het eerste kind uit dit huwelijk was prinses Ramovo later volgden nog twee dochters en een zoon Ramavos oom Andrianjafy voerde een gewelddadig bewind waardoor het volk het koningschap liever in handen zag van zijn neef Ramboasalama Uit jaloezie plande Andrianjafy een aantal moordaanslagen op Ramboasalama maar deze mislukten doordat de prins telkens werd gewaarschuwd door zijn andere oom Andriantsalamanjaka In 1787 nam prins Ramboasalama de rova van Ambohimanga in en stootte zijn oom van de troon Ramboasalama werd vervolgens de nieuwe koning van een herenigd Koninkrijk Imerina en nam de naam Andrianampoinimerina aan Om Andriantsalamanjaka te belonen voor zijn vele waarschuwingen beloofde Andrianampoinimerina een huwelijk tussen Laidama zijn zoon en troonopvolger en Andriantsalamanjakas dochter prinses Ramavo Bovendien liet Andrianampoinimerina bepalen dat het eerste kind uit dit huwelijk Laidama na zijn dood zou opvolgen Dit was een merkwaardig besluit want als het kind een dochter was zou dit de eerste koningin in de dynastie worden sinds de Vazimba-koningin Rafohy die overleed rond het jaar 1540 Kort na de kroning van Andrianampoinimerina vermoorde Andrianjafy zijn broer Andriantsalamanjaka Andrianampoinimerina nam Ramavo daarop als pleegdochter in huis waar ze samen met Laidama opgroeide Later liet Ramavo zich daarom ook wel Rabodoandrianampoinimerina noemen afgekort Rabodo wat dochter van Andrianampoinimerina' betekend Huwelijk met Radama I In het jaar 1810 stierf Andrianampoinimerina en besteeg zijn zoon Laidama de troon als koning Radama Radama respecteerde zijn vaders wens en huwde zijn stiefzuster prinses Ramavo Hij trad in totaal met twaalf vrouwen in het huwelijk maar Ramavo behield de hoogste rang onder deze vrouwen Desondanks was er geen goede verstandhouding tussen Ramavo en Radama; kort na hun huwelijk begon Radama haar te negeren Voor deze slechte relatie zijn er diverse oorzaken mogelijk Misschien bleef Ramavo wrok koesteren nadat Radama kort na zijn kroning een aantal politieke vijanden liet doden inclusief een aantal edellieden die bevriend waren met Ramavo Ook is het mogelijk dat er verwijdering tussen beiden ontstond omdat Radama zich ergerde aan Ramavos karakter; de 19e eeuwse schrijver Ebenezer Prout beschreef haar als "a bold bad woman with strong purpose and no principle" "een brutale slechte vrouw met duidelijke doelen en geen principes" Uit het huwelijk kwamen geen kinderen voort waardoor Andrianampoinimerinas wens betreffende de troonopvolging niet vervuld kon worden Na Ramavo nam de Sakalava-prinses Rasalimo de tweede plaats in onder Radama's vrouwen Zij was de enige die hem een kind schonk dat nog leefde toen Radama overleed namelijk prinses Raketaka Banden met Europa Radama I was er sterk in geïnteresseerd hoe hij moderniseringen naar Europees model kon doorvoeren in zijn koninkrijk Zo sloot hij in 1817 het Anglo-Merinaverdrag met de Britse gouverneur van Mauritius In dit verdrag stond onder andere opgenomen dat Radama de door Groot-Brittannië gemaakte handelsbepalingen zou naleven in ruil voor financiële steun en defensieve hulp in de vorm van militaire opleiding en bewapening Sindsdien werd het Koninkrijk Imerina voor het eerst door een Europese mogendheid erkend en voortaan het Koninkrijk Madagaskar genoemd Met een gemoderniseerd leger breidde Radama het koninkrijk verder uit tot ongeveer twee derde van het eiland Op advies van de gouverneur van Mauritius nodigde Radama protestantse missionarissen van het Londens Zendingsgenootschap Engels London Missionary Society uit die vanaf 1818 uit Groot-Brittannië en Schotland arriveerden Zij bouwden scholen waar vakken werden onderwezen als lezen schrijven rekenen en praktische vaardigheden zoals timmeren en het maken van bakstenen Onder leiding van de Schotse missionaris James Cameron werden kerken in de hooglanden gebouwd en fabrieken die bakstenen katoen bouwhout en andere nuttige materialen produceerden De aanwezigheid van Jones en Griffiths was een welkome afleiding voor de door Radama verwaarloosde Ramavo Zij was regelmatig te gast in Griffiths huis waar ze met respect werd behandeld en naar verluidt grote hoeveelheden rum te drinken kreeg David Griffiths bleef gedurende heel Radamas regeringsperiode bevriend met Ramavo Overlijden van Radama I Op 27 juli 1828 stierf Radama op 36-jarige leeftijd in de Rova van Antananarivo Volgens de officiële lezing stierf hij aan alcoholvergiftiging maar over de werkelijke doodsoorzaak bestaan meerdere theorieën Zo waren er geruchten dat hij gevonden werd met een doorgesneden keel Sommigen opperden de mogelijkheid dat Ramavo achter de vermeende moord op haar man zat in de hoop zelf de troon te kunnen bemachtigen Radama had slechts één nakomeling zijn tweejarige dochter Raketaka Aangezien zij nog te jong was zou het recht van troonopvolging volgens de traditie overgaan op Rakotobe de eerste zoon van Radama's oudste zus die voorbestemd was om prinses Raketaka te huwen Twee trouwe hovelingen die Rakotobe graag als troonopvolger zagen wisten de dood van Radama enige tijd geheim te houden Mogelijk deden zij dit omdat Rakotobe op dat moment niet in Antananarivo was Andriamamba een hooggeplaatste officier in Radamas leger kwam uiteindelijk achter het nieuws van Radamas dood Hij en drie andere officieren Andriamihaja Rainijohary en Ravalontsalama maakten plannen om Ramavo op de troon te krijgen Deze officieren verborgen Ramavo en zochten vervolgens steun bij het leger en bij invloedrijke personen waaronder een aantal bewakers van de sampy's koninklijke amuletten Ramavo bestijgt de troon Verzekerd van een solide achterban riep Ramavo zichzelf op 11 augustus 1828 uit tot koningin van het Koninkrijk Madagaskar en nam de toepasselijke naam Ranavalona aan wat opgevouwen of terzijde gehouden betekent In haar kabary redevoering verklaarde Ranavalona dat de sampys Ramahavaly en Rahilimalaza haar hadden aangewezen als troonopvolger van Radama Na haar kabary liet Ranavalona in lijn met de koninklijke traditie haar politieke rivalen doden Hiertoe behoorden veel van Radamas familieleden zoals zijn moeder Rambolamasoandro zijn broer Ratafika en Rakotobe Ranavalonas volgende politieke daad was het verbreken van de banden met Groot-Brittannië Op 28 november 1828 verklaarde Ranavalona het door Radama gesloten Anglo-Merinaverdrag met Groot-Brittannië ongeldig en liet de Britse ambtenaren weten dat ze niet langer welkom waren in haar koninkrijk De ambassadeur van Groot-Brittannië Robert Lyall werd op 25 maart 1829 door de bewaker van Ramahavaly de sampy van de wraak beschuldigd van heiligschennis Volgens de bewaker zou Lyall met zijn paard te dicht bij Ambohimanambola hebben gereden het dorp dat de sampy Rakelimalaza huisvestte In Lyalls woning werden slangen losgelaten de traditionele voltrekkers van de wraak en dienaren van Ramahavaly Mogelijk als gevolg van een slangenbeet raakte Lyall geestelijk verward Op deze manier onschadelijk gemaakt werd Robert Lyall vervolgens uit Antananarivo verbannen Officieel kon Ranavalona niet gekroond worden zolang de traditionele rouwperiode over Radama nog niet voorbij was Gedurende twaalf maanden van rouw mochten de Malagassiërs met uitzondering van de kaste van de andevo slaven alleen de hoognodige werkzaamheden verrichten Op decreet van de ministers werd deze periode echter verkort en eindigde de rouw op 27 mei 1829 Hoewel zij als reden hiervoor de hervatting van het onderwijs door missionarissen aanvoerden lijkt het slechts een excuus om te kunnen rekruteren voor het leger waarbij ook leerlingen werden geronseld Nu was de weg vrij voor de kroning De kroning Op 12 juni 1829 vond de kroning plaats wat de avond van tevoren met kanonschoten werd aangekondigd Ranavalona vertrok met een groot gevolg vanuit de Rova van Antananarivo naar de nabijgelegen heuvel Andohalo In de optocht die naar schatting uit 60000 personen bestond bevonden zich de overgebleven leden van de koninklijke familie waaronder Ranavalonas jongere zus Ramasindrazana en haar zoon Ramboasalama Sakalava-lijfwachten zon 8000 soldaten en een groot aantal zangeressen maakten ook deel uit van de stoet Na haar kroning in Andohalo hield Ranavalona een kabary waarin ze ten onrechte beweerde dat Andrianampoinimerina Radama op de troon wilde zodat Ranavalona hem uiteindelijk op kon volgen Ranavalona werd hiermee de eerste vrouwelijke monarch van het koninkrijk sinds 1540 Door haar kroning werd een milieu gecreëerd waarin vrouwen meer respect kregen Later zouden nog drie vrouwen de troon van het Koninkrijk Madagaskar bestijgen Bestuur Net als Radama zette Ranavalona zich in voor de industrialisatie van het Koninkrijk Madagaskar en de verbetering van haar infrastructuur De politieke bureaucratie die Radama naar Europees model had laten invoeren breidde Ranavalona verder uit om haar macht ook in de verder gelegen gebieden te consolideren De koningin herhaalde meerdere malen tijdens haar eerste regeringsjaren "Ik zal níéts veranderen wat mijn voorgangers deden maar ik zal wel méér doen dan zij deden" Ranavalona's bewindvoering was op andere terreinen juist het tegenovergestelde van die van haar overleden echtgenoot Hoewel de koningin open stond voor Europese innovaties had ze een afkeer van de invloed van Europeanen op de denkwijze cultuur en religie van de Malagassiërs Voor Ranavalona was het herstellen van de traditionele Merina-cultuur een obsessie geworden Om die reden maakte ze een eind aan het Anglo-Merinaverdrag alsook aan diverse verdragen met Europese handelsrelaties De koningin beperkte bovendien de activiteiten van de Britse missionarissen die zich alleen nog maar met het onderwijs en de industrialisatie mochten bezighouden Uiteindelijk mochten slechts een handjevol Europeanen in het koninkrijk blijven Een typisch kenmerk van het bestuur van koningin Ranavalona was zelfredzaamheid Deze wist ze te bereiken door de herinvoering van de fanompoana dwangarbeid als vorm van belasting en de hulp van enkele Europeanen die onafhankelijk van hun eigen regering opereerden Dit stelde Ranavalona bovendien in staat om de grenzen van het koninkrijk verder uit te breiden maar door de vele slachtoffers in de veldslagen en de hoge sterftecijfers onder dwangarbeiders en slaven daalde de totale bevolking van Madagaskar tussen 1833 en 1839 van 5 miljoen naar 25 miljoen Residentie Ranavalona hechtte veel waarde aan de tradities van de Merina en daarom koos ze ervoor om in de Rova van Antananarivo te blijven wonen Dit was de residentie van al haar koninklijke voorgangers sinds de regering van Andrianjaka die deze rova een koninklijk versterkt complex liet bouwen op Analamanga een van de twaalf heilige heuvels van Imerina Radama I had tijdens zijn regering veel gebouwen in de rova laten zetten die een mix waren van de traditionele architectuur van de Merina en bouwstijlen van andere culturen Gehecht als Ranavalona was aan de traditionele Merina-cultuur was dit uiteraard een doorn in haar oog Ze besloot daarom een indrukwekkend paleis te laten bouwen in de oorspronkelijke aristocratische bouwstijl van de Merina Om ruimte te maken voor dit paleis werd het gebied van de rova flink uitgebreid en werden veel oude gebouwen naar andere rova's verhuisd Een van deze gebouwen was Kelisoa een woning die Radama I voor zijn concubines had laten bouwen en die nu naar de rova van Ambohimanga werd verhuisd In 1832 hoorde Ranavalona van de schipbreuk die de Franse avonturier Jean Laborde op de kust van het eiland Madagaskar had geleden Laborde was de zoon van een smid Ranavalona liet ook in andere plaatsen residenties bouwen of uitbreiden In Tsinjoarivo een plaats die 114 kilometer ten zuidoosten van Antananarivo ligt liet Ranavalona in 1834 bijvoorbeeld een bestaande rova uitbreiden zodat hij kon dienen als zomerresidentie voor het koninklijk hof De rova was gelegen op een hoogte van 1675 meter en bood een spectaculair uitzicht op de omgeving met onder andere de beroemde waterval Andriamamovoka Desondanks maakte Ranavalona slechts drie keer gebruik van deze rova Hofhouding De hofhouding die Ranavalona om zich heen had geschaard waren grotendeels Merina uit Ambohimanga van de kaste van andriana aristocraten De ministers de hoge legerofficieren en de bewakers van de twaalf voornaamste sampy's hadden een grote invloed op Ranavalona en genoten een grote vrijheid aan het hof Deze vrijheid werd door veel van hen misbruikt voor hun eigen voordeel De andriana van oudsher geslepen handelaren schroomden bijvoorbeeld niet om hun eigen zakenrelaties het monopolie te geven op vrijwel alle handel in het koninkrijk Uit de premiers en andere belangrijke leden van de hofhouding koos Ranavalona haar minnaars en echtgenoten In de eerste regeringsjaren van Ranavalona onderhielden de missionarissen David Griffiths en David Jones nauwe banden met de koningin en haar hofhouding De meeste missionarissen keurden dit soort informele betrekkingen af en Griffiths en Jones werden door hen bekritiseerd om hun drinkpartijen met de koningin en hun leveringen van geïmporteerde drank aan de hofhouding Bovendien verdachten ze David Griffiths van een aantal ernstige vergrijpen waaronder medeplichtigheid aan de verbanning van Robert Lyall De twee facties Al tijdens de regering van Radama I hadden zich in de hofhouding twee facties gevormd wiens belangen lijnrecht tegenover elkaar stonden De progressieve factie bestond voornamelijk uit legerofficieren die Radama hadden gesteund in de invoering van vernieuwingen naar Europees model Deze vernieuwingen waren echter tegen de zin van de conservatieve factie waartoe voornamelijk de ministers rechters en de bewakers van de sampy's behoorden Zij zagen in dit soort innovaties een bedreiging voor de tradities van Imerina Toen Ranavalona aan het bewind kwam won de conservatieve factie steeds meer aan macht maar dit betekende niet dat de progressieve factie geen invloed meer had Achter de schermen werd nog steeds een verwoede strijd tussen beide partijen gevoerd met als gevolg dat de koningin regelmatig heen en weer werd geslingerd tussen twee vormen van beleid Hierdoor maakte Ranavalona vaak onverwachte keuzes Sommige leden van Ranavalonas hofhouding hadden in het verleden onderwijs genoten op scholen van het Londens Zendingsgenootschap waaronder veel leden van de progressieve factie De tweelingbroers Raombana en Rahaniraka waren bijvoorbeeld opgeleid in Groot-Brittannië Zij kwamen in 1829 terug naar Madagaskar om aan het hof als persoonlijke secretarissen van Ranavalona te dienen Raombana hield een gedetailleerd verslag bij van de gebeurtenissen aan het hof die hij verwerkte in zijn historie van het Koninkrijk Imerina Uit angst voor ontdekking schreef hij het grootste deel van zijn werken in de Engelse taal De ministers Door Ranavalonas wisselende houding ten opzichte van de andriana uit de twee concurrerende facties was er in de eerste jaren van haar regering een groot verloop in de functie van premier Men vermoedt dat de jonge legerofficier Andriamihaja die in april 1829 tot premier werd aangesteld de vader was van Ranavalonas zoon Rakoto voluit Rakotosehenondradama zoon van Radama Op 23 september 1829 beviel Ranavalona van Rakoto in het Imasoandro-gebouw in de Rova van Antananarivo Het was haar eerste en voor zover bekend haar enige kind en zou haar later opvolgen als Radama II Hij werd officieel erkend als een zoon van Radama I ondanks het feit dat deze al meer dan een jaar overleden was Als leider van de progressieve factie wilde premier Andriamihaja de verbroken relaties met Europa hernieuwen De broers Rainimaharo en Rainiharo waren de leiders van de conservatieve factie en zagen in Andriamihaja hun voornaamste vijand Beide waren bewakers van Rakelimalaza Ranavalonas favoriete sampy en drongen bij de koningin aan om op de sampys te vertrouwen in plaats van op de vernieuwingen die de progressieve factie wilde doorvoeren Bovendien wilden Rainimaharo en Rainiharo haar overtuigen dat Andriamihaja als leider van deze factie een gevaar was voor het koninkrijk en derhalve gedood moest worden Mogelijk hadden de broers naast een politiek motief ook een motief van meer persoonlijke aard; volgens Raombana behoorden ze namelijk ook tot Ranavalona's talrijke minnaars Uiteindelijk wisten Rainimaharo en Rainiharo de koningin over te halen toen zij in een beschonken toestand verkeerde Ranavalona tekende het doodvonnis van haar minnaar en Andriamihaja werd in september 1830 op beschuldiging van hekserij en verraad in zijn eigen huis gedood Na de dood van Andriamihaja nam de macht van de conservatieve factie geleidelijk toe Rainiharo ook bekend onder de naam Ravoninahitriniarivo werd als opvolger van Andriamihaja gekozen en diende als premier van 1830 tot zijn dood in 1852 Hij werd in 1832 bovendien aangesteld als opperbevelhebber van het leger In 1833 trouwde hij met Ranavalona en werd veldmaarschalk van Ilafy Rainiharo stierf op 10 februari 1852 en werd begraven in een door Jean Laborde ontworpen graftombe gelegen in de Rova van Antananarivo Na Rainiharos dood volgde zijn liberale zoon Rainivoninahitriniony ook bekend onder de naam Raharo hem op als premier Ranavalona hertrouwde met de veldmaarschalk Rainijohary ook bekend onder de naam Andrianisa een invloedrijk lid van de conservatieve factie en bewaker van de sampy Rafantaka Dit huwelijk hield stand tot Ranavalonas dood Op 9 april 1862 werd hij verbannen naar Ambohimanga voor zijn aandeel in een complot tegen koning Radama II Religieuze tradities Het is ironisch dat de introductie van het christendom zorgde voor een duidelijker identiteit van de animistische religie van de Merina Voorheen aanvaarde het volk hun religie als vanzelfsprekend want er waren vrijwel geen andere godsdiensten in de hooglanden; men kenden alleen de islam die door enkele Antaimoro-schrijvers aan het hof werd beleden Nu moest het oorspronkelijke wereldbeeld van de Merina echter verdedigd worden tegen de protestante leer van de missionarissen Om deze reden besteedde Ranavalona extra veel aandacht aan de religieuze tradities van haar koninkrijk die in hoofdzaak de aanbidding van de razana geesten van overleden voorouders betroffen Volgens de missionaris William Ellis bracht ze soms dagen aan een stuk door met religieuze activiteiten Ranavalona voerde bijvoorbeeld nieuwe ceremonies in en breidde oude ceremonies uit met de door haar bedachte gebruiken die een diepere betekenis moesten geven aan de oorspronkelijke symboliek Ze gaf opdracht om nieuwe afgodsbeelden te maken en een groot aantal oude altaren en andere voorwerpen van aanbidding te restaureren Een monarch van Imerina werd door het volk de Andriamanitra hita maso de zichtbare god genoemd en hij was schenker van de Hasina oftewel de zegen van de razana De grootste nadruk werd door Ranavalona op de eeuwenoude sampy-cultus gelegd Door het aanbidden van sampys werd zij indirect ook geëerd sampys waren namelijk amuletten die de bovennatuurlijke krachten van het koningshuis vertegenwoordigden Andrianampoinimerina legde tijdens zijn bewind de nadruk op twaalf specifieke sampys die hij had veroverd van vijandelijke volken Het volk geloofde dat deze sampys de voornaamste beschermers van Imerina waren Deze waren ondergebracht in speciale gebouwen in de hooglanden die tegelijkertijd dienden als huisvesting voor hun bewakers die mpitahiry of mpitondra werden genoemd Deze sampy-bewakers hadden in hun functie een grote invloed op Ranavalona aangezien ze als boodschappers van de koninklijke razana functioneerden Culturele tradities Ranavalona besteedde ook veel aandacht aan het in stand houden van Imerina's culturele tradities Zo moest onder haar bewind de traditionele Merina-architectuur zoveel mogelijk gehandhaafd worden en maakte de koningin zelfs wetten waarin werd bepaald op welke wijze woningen gebouwd moesten worden Dankzij Ranavalonas bewind maakte de traditie van de hiragasy een grote opleving De hiragasy waren rondtrekkende Merina-muzikanten die verspreid over het eiland voorstellingen gaven met traditionele muziek dans en kabary wat Malagassisch is voor de kunst van het spreken' Ranavalona liet geregeld hiragasy-voorstellingen geven aan Europese bezoekers om hen duidelijk te maken hoe zeer zij gehecht was aan haar eigen cultuur Sommige Europeanen werden tijdens deze voorstellingen zo in vervoering gebracht dat ze spontaan mee gingen dansen De hiragasy verwerkten later parodieën op deze Europese dansstijlen in hun uitvoeringen Volgens de traditie van Imerina hielden haar vorsten met grote regelmaat hun politieke toespraken in de vorm van kabary Dankzij de bijeenkomsten waarin deze toespraken werden gehouden bleef het contact tussen de vorst en het volk behouden en veel vorsten verwierven grote populariteit met hun vaardigheid in het spreken Kabary was een belangrijk onderdeel van het onderwijs dat jonge prinsen aan het hof kregen maar de prinsessen kregen onderwijs van een heel ander kaliber Hierdoor had Ranavalona geen ervaring opgedaan in het spreken van kabary waarschijnlijk had ze zelfs nooit leren lezen en schrijven Ondanks het feit dat ze gesteld was op tradities en aanzien bij het volk kwam het maar zelden voor dat Ranavalona in het openbaar een kabary sprak In plaats daarvan gaf ze er de voorkeur aan om de kabary aan secretarissen als Raombana te dicteren en deze voor te laten lezen door haar legerofficieren De kaste van de hova Doordat Ranavalona en de andriana veel oude tradities voor hun eigen voordeel gebruikten werd er een zware last gelegd op de schouders van de hova de kaste van de vrije burgers Terwijl de hova vroeger vrijwillig dieren uit hun veestapel aan het koningshuis gaven voor een ritueel offer werd hun vee nu zonder opgaaf van reden door ministers en legerofficieren in beslag genomen Leengebieden waren voorheen enkel formeel eigendom van het koningshuis maar werden nu door Ranavalona als privé-eigendommen aan de andriana uitgedeeld Diegenen die weerstand boden tegen Ranavalonas bepalingen werden beschuldigd van opruiing een aanwijzing dat de beklaagde mogelijk een mpamosavy was een tovenaar of heks De verwrongen kijk op de oude Merina-tradities droeg bij aan de afkeer ervan en de stijgende populariteit van de christelijke leer aangezien deze de rechtmatigheid van dergelijke vormen van gedwongen godsdienst ondermijnde Personen die werden verdacht van misdrijven als diefstal opruiing hekserij en bekering tot het christendom werden meestal berecht door middel van het tangena-oordeel Dit was een traditionele methode om de schuld van vermeende zondaars te bewijzen en is te vergelijken met de Europese heksenwaag Dit oordeel werd voor het eerst beschreven in 1817 door James Hastie een leraar aan het hof van Radama I Iemand die werd verdacht van een misdrijf kreeg een gerecht te eten dat bestond uit drie stukken kippenhuid rijst en gemalen steenvruchten van de tangena een lokale plant die zo giftig is dat twaalf van haar zaden voldoende zijn om een volwassen hond te doden Vervolgens moest de verdachte een grote hoeveelheid water drinken zodat het gerecht gedeeltelijk werd uitgebraakt Wanneer alle drie stukken kippenhuid tevoorschijn kwamen was de verdachte onschuldig maar als dit niet het geval was werd hij geëxecuteerd Volgens de secretaris Raombana werd het oordeel in de ogen van de Merina in werkelijkheid voltrokken door de razana en stelden zij grote waarde aan de uitkomst Regelmatig kwam het echter voor dat de verdachte stierf als gevolg van het gif of hij nu schuldig was of niet James Hastie slaagde erin om Radama te overtuigen van de onmenselijkheid van deze maatregel waarop de koning liet bepalen dat er voortaan honden werden gebruikt als vertegenwoordiger van de verdachte Koningin Ranavalona negeerde deze bepaling en liet het tangena-oordeel met grote regelmaat toepassen Het aantal executies bereikte een hoogtepunt in 1838 waarbij naar verluidt ongeveer 20% van Imerinas populatie werd gedood De kaste van de andevo Het sterftecijfer onder de fanompoana-arbeiders was zo hoog dat er in de hooglanden steeds meer gebruik gemaakt werd van slaven andevo Met het verbreken van het Anglo-Merinaverdrag was Ranavalona niet langer gebonden aan het verbod op de slavenhandel die erin stond opgenomen Naar schatting werden 250000 geïmporteerde Afrikaanse slaven in de periode van 1821 tot 1850 naar Imerina gehaald Deze slaven kostten echter geld dus werd het tekort aan arbeidskrachten verder aangevuld door leden van overwonnen volkeren die als slaven naar de hooglanden werden gezonden Hierbij hielden de soldaten geen rekening met familiebanden en zo werden hele gezinnen uit elkaar gerukt Rond 1855 schreef Ranavalona's secretaris Raombana hierover het volgende Men schat dat tijdens Ranavalona's regering ongeveer 200000 krijgsgevangenen tot slaaf werden gemaakt In dit aantal zijn echter niet de hova inbegrepen die in slavernij gingen omdat ze een overtreding begingen In 1828 liet Ranavalona bijvoorbeeld een wet maken waarin werd bepaald dat een Malagassiër die een grenssteen van het koninklijk grondgebied verplaatste met slavernij werd gestraft Ondanks het feit dat ze zelf op grote schaal aan ontbossing deed liet Ranavalona bovendien een wet maken waarin het kappen of verbranden van wouden op straffe van slavernij werd verboden Andere misdaden die voor deze straf in aanmerking kwamen waren onder andere het stelen van een grafsteen het gebruiken van valse gewichten het verspreiden van vals geld het niet terug betalen van een lening en het afleggen van een valse getuigenis In de meeste gevallen werden alle leden van het gezin van de overtreder tot slaaf gemaakt Bovendien werd hun land afgenomen en werd daarmee hun vermeende zegen van de razana verspeeld De overvloed aan slaven was in de jaren 40 zo groot dat ongeveer 80 procent van alle Merina-huishoudens de beschikking hadden over enige vorm van slavenarbeid Het werk van de slaven bestond voornamelijk uit spinnen weven water dragen kleren wassen en werken in de rijstvelden De rijkere andriana hadden slaven als huisknecht of concubine Als een welgestelde Merina iets overkwam werd de schuld al snel bij hun slaven gezocht Toen Ranavalonas nicht Andriantsovatra bijvoorbeeld stierf aan kinkhoest liet Ranavalona een groot deel van Andriantsovatras slaven het tangena-oordeel ondergaan waarna velen als mpamosavy werden veroordeeld en vervolgens geëxecuteerd Het koninklijk leger Het koninklijk leger was tijdens het bewind van Radama I georganiseerd en opgeleid met de hulp van Groot-Brittannië die het bovendien voorzag van wapens en munitie Na het verbreken van het Anglo-Merinaverdrag maakte Ranavalona de dienstplicht tot een onderdeel van de fanompoana en breidde zo het leger uit naar een gemiddeld aantal tussen de 20000 en 30000 soldaten Het leger deed een groot aantal invallen in de kustgebieden die nog niet onderworpen waren en slaagde erin om de grenzen van het Koninkrijk Madagaskar wat verder uit te breiden Zo namen ze het grondgebied van de Tanala in en een aanzienlijk deel van het machtige Sakalava-koninkrijk Ondanks de herhaalde militaire expedities van Ranavalonas leger slaagden ze er echter niet in om het grondgebied van de Antandroy de Bara en de Mahafaly te veroveren Deze drie volken in het uiterste zuiden van Madagaskar bleven onafhankelijk gedurende heel de periode van de Merina-heerschappij De enige twee volken die niet in opstand zijn gekomen tegen Ranavalonas overheersing waren de Betsileo en de Betsimisaraka Zij kregen van de koningin een betrekkelijke mate van vrijheid en werden bestuurd door vazalkoningen uit hun eigen volk Tijdens de 33 jaar van Ranavalonas regering maakte het koninkrijk een betrekkelijk kleine groei zeker in vergelijking met de regeringsperiode van haar twee voorgangers Andrianampoinimerina en Radama I Toch waren haar militaire successen niet summier te noemen aangezien het leger succesvol de grenzen van het koninkrijk wisten te verdedigen en talrijke opstanden in het koninkrijk neersloegen Roverbendes en hele volken trachtten zich te onttrekken aan Ranavalonas bewind zoals bijvoorbeeld de Antaisaka en de Antaifasy in 1852 Na de opstand in dit jaar werden de strijders van deze twee volken door Ranavalona's leger gedood en werden hun vrouwen als slaven naar de hooglanden gezonden In de periode tussen 1816 en 1853 waar dus ook de regeringsperiode van Radama I onder viel werden ongeveer 60000 vijandelijke Malagassiërs gedood in de strijd Bovendien stierven velen aan de hongersnood een gevolg van Ranavalona's beleid om veroverde gebieden plat te laten branden Maar ook in het koninklijke leger waren er tegenslagen waardoor een groeiende onvrede onder de soldaten ontstond Ze werden niet betaald moesten met wapens van inferieure kwaliteit vechten en waren gedemoraliseerd door de tientallen jaren van continue strijd Het sterftecijfer onder de soldaten was bovendien erg hoog in de periode van 1820 tot 1853 werd het aantal soldaten die in de strijd werden gedood geschat op ongeveer 160000 man Daarnaast stierven ook veel Malagassische soldaten in de kuststreken van het eiland aan malaria Aangezien malaria weinig voorkwam in de hooglanden hadden de meeste soldaten geen enkele weerstand tegen deze ziekte opgebouwd Economische onafhankelijkheid Gedurende Ranavalona's bewind hadden twee Europese mogendheden belangen bij de inname van Madagaskar Frankrijk had kolonies gesticht op Réunion en andere eilanden rond Madagaskar en zocht naar een manier om vanuit hier vestigingen op Madagaskar te plaatsen Groot-Brittannië die in 1810 een kolonie had gesticht op het nabijgelegen eiland Mauritius had een groot belang bij een veilige handelsroute naar India en wilde daarom Frankrijks pogingen verhinderen door zelf de heerschappij over het eiland te krijgen Beide landen hadden tijdens de regering van Radama I een grote invloed op Madagaskar gekregen maar kort na haar troonsbestijging nam Ranavalona haar maatregelen om deze invloed tot een minimum te beperken Volgens historici was Ranavalona's keuze om de banden met Europa te breken niet zozeer aan fanatisme te wijten maar veeleer aan economische overwegingen In het door Ranavalona verbroken Anglo-Merinaverdrag was bijvoorbeeld onder andere het verbod op de slavenhandel opgenomen maar dit was voor haar een lucratieve inkomstenbron die haar meer geld opbracht dan Groot-Brittannië haar kon uitkeren Aangezien het Londens Zendingsgenootschap een niet-confessionele organisatie was en bovendien een groot nut had voor het koninkrijk mochten de missionarissen in eerste instantie blijven Aanvallen op de oostkust Het koninklijke leger had in de eerste jaren van Ranavalona's bewind een groot tekort aan wapens en munitie Dit nieuws bereikte koning Karel X van Frankrijk en zag de mogelijkheid om een bres te slaan in Madagaskars verdediging In 1829 bereikte een vloot van zes oorlogsschepen de oostkust van Madagaskar en op 14 oktober opende ze het vuur op Tamatave Toamasina Madagaskars belangrijkste havenstad Nadat de vloot een groot aantal woningen had vernietigd koerste ze naar het nabijgelegen dorp Ivondro waar de Franse soldaten op 17 oktober een groot aantal Malagassiërs doodden Het volgende doelwit was het fort van Foulpointe Hier stuitte het Franse leger echter op het koninklijke leger van Ranavalona en werd verdreven De Franse vloot zette vervolgens koers naar Île Sainte-Marie een eiland net buiten de kust waar ze werd opgewacht door een delegatie diplomaten uit Antananarivo Er volgden onderhandelingen die dagenlang duurden zodat de soldaten hun kamp moesten opslaan op het eiland Het lange verblijf had een catastrofaal gevolg voor het Franse leger; in de kuststreken van Madagaskar kwam malaria veel voor en een groot aantal soldaten stierf aan deze ziekte Eindelijk werd een overeenkomst opgesteld waarbij het de Fransen zou worden toegestaan om handel te drijven met het Koninkrijk Madagaskar en trok de vloot in november 1830 terug naar Frankrijk Toen Ranavalona de overeenkomst echter onder ogen kreeg weigerde ze het te tekenen Lodewijk Filips I volgde Karel X in 1830 op en ontkende dat Frankrijk ooit bevel had gegeven voor een aanval op Madagaskar De Franse invasies bewogen Ranavalona ertoe om een groot aantal offers aan de sampys te brengen en ze om raad te vragen in het bijzonder aan Rafantaka de sampy uit Ambohimanga Volgens hun bewakers verlangden de sampys dat Ranavalona haar volk nog strenger zou aanpakken en vaker gebruik zou maken van het tangena-oordeel Ranavalona willigde dit verzoek in en maakt hierbij geen onderscheid tussen hoge officieren en gewone dwangarbeiders Het voltrekken van deze oordelen resulteerde in de dood van honderden Malagassiërs In 1834 gaf Ranavalona opdracht om stenen versterkingen rond Tamatave en Foulpointe te bouwen Industrialisatie De Britse missionarissen van het Londens Zendingsgenootschap speelden een grote rol in de industrialisatie van Madagaskar Vanaf 1826 onderwees de missionaris James Cameron diverse ambachten op de missionarisscholen en liet hij fabrieken bouwen die hout metaal leer en katoen verwerkten tot kleding machines ijzerwaren en andere nuttige voorwerpen Het was echter tegen het beleid van het Londens Zendingsgenootschap om fabrieken op te laten richten die wapens en munitie produceerden Door de vele militaire expedities kwam hier echter steeds meer behoefte aan Nadat Ranavalona in 1832 Jean Laborde had aangesteld als haar ingenieur gaf ze hem opdracht om de infrastructuur op het eiland te verbeteren en om fabrieken te bouwen die voornamelijk wapens zouden produceren maar ook andere producten die voorheen vanuit Europa werden geïmporteerd In Mantasoa een plaats die ongeveer dertig kilometer ten oosten van de hoofdstad lag liet Laborde vijf fabrieken bouwen De omgeving hier was bosrijk de grond bevatte veel ijzererts en er waren veel watervallen die Laborde kon gebruiken als energiebronnen Binnen een jaar produceerden de eerste fabrieken voornamelijk musketten kanonnen en buskruit maar ook cement gereedschappen watermolens geblazen glas kandelaars weefgetouwen zijde en katoen Er werden fanompoana-arbeiders en slaven naar deze fabrieken gestuurd en in de productiefste jaren werkten er gemiddeld 5000 werkkrachten Vlakbij de fabriek liet Laborde een luxueus buitenverblijf bouwen waar hij koningin Ranavalona en haar hofhouding kon ontvangen Tijdens hun verblijf werden Laborde's gasten vermaakt met stierengevechten en hiragasy De Fransman Napoléon Delastelle had zich permanent in Madagaskar gevestigd nadat hij een handelsovereenkomst met Radama I had gesloten Toen Ranavalona de troon besteeg moest Delastelle haar overtuigen dat hij geen banden had met de Franse regering en kreeg zo zijn contract vernieuwd In dit contract was onder andere opgenomen dat Delastelle het monopolie had op de productie en verkoop van rum Dit was erg gunstig voor hem daar rum een geliefd product aan het koninklijk hof was in het bijzonder bij Ranavalona Ze werd in 1845 door een verslaggever van het Britse nieuwsblad The Times beschreven als een "wijze vrouw" maar desondanks "constant dronken" Behalve grote hoeveelheden rum ongeveer 1200 tonnen per jaar produceerde Delastelle ook suiker en andere luxeartikelen voor de andriana In het district Midongy in het zuiden van het eiland plantte hij een groot aantal exotische gewassen zoals kokospalmen koffieplanten kaneelbomen vanille-orchideeën en een groot aantal fruitbomen Toename van onrusten Laborde's fabrieken dekten gedeeltelijk het tekort aan wapens en munitie maar het ontbreken van de voormalige Europese hulp bleef een groot gemis Dit werd vooral ondervonden toen het aantal onrusten in het koninkrijk hand over hand toenam Door de invoering van de fanompoana en door onteigening van hun eigendommen zochten veel Malagassiërs hun heil in de struikroverij Zij zochten een onderkomen in de dichte wouden op het eiland en onderhielden zich door reizigers te overvallen en door vee te stelen dat zich te dicht aan de randen van de wouden begaf In de zomer van 1835 werd een groot aantal soldaten over het eiland gestuurd om het aantal struikrovers terug te dringen In september van hetzelfde jaar werden ongeveer tweehonderd bandieten geëxecuteerd maar desondanks bleef het aantal bendes groeien en was het niet langer veilig om ongewapend door Madagaskar te reizen In 1836 verslechterde de toestand nog meer toen Ranavalona een wet liet uitvaardigen waarin werd bepaald dat haar onderdanen geen geschoold werk meer mochten uitoefenen behalve voor haarzelf en de andriana Boeren mochten hun rijst enkel aan de andriana verkopen waardoor in diverse delen van Madagaskar hongersnood uitbrak Als gevolg hiervan nam het aantal roversbenden nog meer toe en veel volken aan de kust kwamen in opstand Het koninklijk leger leed grote verliezen en de behoefte aan militaire hulp werd steeds groter In een poging om een nieuw bondgenootschap aan te gaan stuurde premier Rainiharo in 1836 zes gezanten naar Groot-Brittannië waar ze op 1 maart 1837 ontvangen werden door koning Willem IV en zijn vrouw Adelheid van Saksen-Meiningen De Malagassische delegatie had als doel een handelsverdrag tot stand te brengen waarin werd bepaald dat hun koninkrijk vee rijst en andere exportproducten zou leveren in ruil voor kleding rum en militaire hulp De Britse regering had echter gehoord van de vele executies in Madagaskar en had haar misnoegen geuit over de barbaarse manier waarop Ranavalona haar koninkrijk bestuurde Toen de conferentie op 19 maart eindigde had het geen enkel resultaat geboekt De zes gezanten brachten nog een kort bezoek aan de Franse regering in Parijs maar de onderhandelingen daar hadden even weinig resultaat Ondertussen bleven de onrusten in het Koninkrijk Madagaskar gestaag groeien De hongersnood bereikte een hoogtepunt in 1837 en steeds meer volken kwamen in opstand Tussen juli 1836 en maart 1837 werden volgens William Ellis 1016 Malagassiërs geëxecuteerd die waren beschuldigd van criminele activiteiten Tweede aanval op Tamatave In 1845 werden alle buitenlanders middels een proclamatie van koningin Ranavalona voor de keus gesteld om het Koninkrijk Madagaskar te verlaten of zich te laten naturaliseren Dit laatste zou voor hen onder meer betekenen dat ze fanompoana-arbeid moesten gaan verrichten en geen handel meer mochten drijven Frankrijk en Groot-Brittannië hadden allebei grote belangen bij de handel die in Tamatave werd gevoerd en daarom bundelden ze hun krachten om deze havenstad opnieuw aan te vallen Het Britse fregat HMS Conway en twee Franse oorlogschepen beschoten de stad met kanonnen waarna een Franse en een Britse groep soldaten het fort van Tamatave bestormden Door de grote onderlinge wedijver tussen de Franse en Britse soldaten verliep de bestorming echter zo chaotisch dat ze op een mislukking uitliep Veel Europese soldaten werden gedood waarna hun hoofden aan palen werden gespietst Ranavalona wilde op deze manier de onoverwinnelijkheid van haar koninkrijk demonstreren Na deze mislukte veldslag verbraken Frankrijk en Groot-Brittannië alle resterende banden met het Koninkrijk Madagaskar en eisten bovendien een schadevergoeding van £3125 Europese handelaren die zich in Mauritius hadden gevestigd betaalden dit bedrag uiteindelijk in 1853 zodat de handel tussen hen en het eiland weer kon worden toegelaten De christenvervolgingen In Radama's laatste jaren was zijn houding tegenover de werkzaamheden van de missionarissen veranderd Hij wilde dat zij zich bezighielden met het bouwen van fabrieken en het onderwijzen van zijn onderdanen in plaats van het verspreiden van hun christelijke leer Uiteindelijk werd het de Malagassiërs verboden om zich te laten dopen of om kerkdiensten bij te wonen De scholen werden door Radama persoonlijk gecontroleerd waarbij hij toezag dat christelijke leerstellingen niet meer werden onderwezen en geen kerkelijke lectuur meer werd gebruikt voor de taallessen Toen Radama stierf waren er ongeveer honderd door de missionarissen gebouwde scholen in de hooglanden van Madagaskar De eerste jaren Aanvankelijk stond Ranavalona geheel onverschillig tegenover het christendom; zij besteedde alleen aandacht aan de sampy-cultus en andere onderdelen van de animistische religie van de Merina Hierdoor genoten de christenen in eerste instantie een grotere vrijheid dan tijdens Radama's laatste regeringsjaren De missionarissen namen een uit Groot-Brittannië geïmporteerde drukpers in gebruik die ze naar eigen inzicht mochten gebruiken Malagassiërs die werden opgeleid om deze te bedienen waren bovendien vrijgesteld van de dienstplicht Op 4 december 1827 rolde de eerste proefdruk van de pers het eerste hoofdstuk van het Bijbelboek Genesis vertaald in het Malagassisch Later werden naast vertaalde gedeeltes uit de Bijbel ook een groot aantal leerboeken liturgische zangboeken en catechismussen gedrukt Toen David Jones en David Griffiths in 1829 een eerste versie van de complete Malagassische Bijbelvertaling gereed hadden werden er tot het jaar 1830 ongeveer 3000 exemplaren gedrukt en verspreid Ook Ranavalona ontving een exemplaar en enkele andere vertaalde werken Zij accepteerde deze en bedankte de missionarissen maar na een week liet ze de boeken terugbrengen Ranavalona verklaarde dat ze geen tijd had om ze te lezen alhoewel het heel plausibel is dat zij tot haar dood analfabeet was gebleven De enige beperking die Ranavalona de missionarissen oplegde was het verbod op de distributie van boeken binnen het leger Zij meende dat dit de discipline zou ondermijnen Koningin Ranavalona wenste echter wel dat de missionarissen zich voornamelijk bezighielden met het onderwijs en de verbetering van de economie van het koninkrijk Op een audiëntie in 1829 liet ze hen weten dat ze maar weinig gaf om Grieks en Hebreeuws; ze zag liever dat de missionarissen het volk iets nuttigers bijbrachten zoals hoe ze zeep konden maken De week daarop overhandigde de missionaris James Cameron aan bodes van de koningin twee kleine stukken zeep die hij van natuurlijke grondstoffen had gemaakt Nadat Ranavalona deze stukken zeep ontvangen had liet ze de zaak voorlopig rusten Later dat jaar kwam de eerste tegenslag voor de missionarissen De vele militaire expedities die Ranavalona naar alle delen van het eiland zond eisten veel slachtoffers onder haar soldaten Daarom besloot ze dat de leerlingen van de missionarisscholen niet langer vrijgesteld waren van dienstplicht Terwijl in juni 1828 nog 5014 leerlingen de scholen bezochten waren dat er in december 1829 nog maar 2630 Bovendien werden in hetzelfde jaar de toelagen voor het onderwijs stopgezet De missionarissen waren teleurgesteld in deze negatieve ontwikkelingen maar bleven nog redelijk optimistisch zoals blijkt uit de volgende woorden van David Jones In 1831 zag het er inderdaad weer wat rooskleuriger uit voor de missionarissen Het verbod van Radama I om zich tot het christendom te bekeren en kerkdiensten bij te wonen werd op 22 mei opgeheven In het eerste jaar na het opheffen van dit verbod lieten ongeveer 100 Malagassiërs zich dopen De bekeerlingen kwamen uit alle lagen van de samenleving en kan grofweg in twee groepen worden verdeeld De eerste groep bestond uit belangrijke andriana waaronder hoge regeringsambtenaren en bewakers van de sampys Volgens Raombana bezocht ongeveer een derde van deze bewakers de kerkdiensten waaronder ook Andriamandanona de bewaker van Ramahavaly Veel andriana zagen het christendom als een manier om het geloof in Ranavalonas goddelijke macht te ondermijnen Kennelijk wilden sommige andriana zichzelf bovendien door hun bekering opwerpen als een geschiktere monarch De tweede en grootste groep proselieten bestond uit Malagassiërs die de gevolgen van Ranavalona's wrede bewind aan den lijve hadden ondervonden Hiertoe behoorden onder andere veel weduwen van soldaten en dwangarbeiders; teleurgesteld als zij waren in de manier waarop hun oorspronkelijke religieuze tradities werden uitgevoerd was de christelijke leer voor hen een ware verademing Een Malagassiër legde aan de missionaris James Sibree het verschil tussen de traditionele kabary en de christelijke preken als volgt uit "Uiteraard kunnen jullie Vazaha Europeanen niet ons innerlijke leven en gedachten begrijpen zoals wij dat doen maar in jullie preken is er altijd één ding dat indruk op ons maakt jullie eerlijkheid!" Verbod op het christendom Ranavalona zag naar eigen zeggen de "vervanging van het respect voor haar voorouders door het respect voor de voorouder van de Vazaha de blanken Jezus Christus" in eerste instantie als een intelligente politieke daad van haar overleden echtgenoot en erkende de voordelen die de komst van de missionarissen het koninkrijk hadden opgeleverd Maar conservatieve ministers zagen een verband tussen de komst van de missionarissen en de groeiende onrusten in Madagaskar Maurice Bloch verklaart in zijn boek From Blessing to Violence dat het semi-autonome karakter van de christelijke kerkorganisatie eraan bijdroeg dat de oppositie steeds meer kritiek kreeg op de uitbuiting door de staat De conservatieve factie voerde steeds meer druk uit op Ranavalona om het christendom compleet te verbieden Er rustte volgens de leden van deze factie een zware verantwoordelijkheid op de koningin; zij was immers de Andriamanitra hita maso de zichtbare god Als aardse vertegenwoordiger van het onzichtbare godenhuis had ze de taak om het volk de waarheid bij te brengen De conservatieve factieleden legden haar bovendien uit welke politieke en culturele consequenties godsdienstvrijheid uiteindelijk op de Malagassiërs zou hebben; het zou hun respect voor Ranavalonas macht ondermijnen wat een verraad zou betekenen aan Ranavalonas voorouders Derhalve zou de Hasina oftewel de zegen van de razana niet langer op Madagaskar rusten met alle rampzalige gevolgen van dien Ranavalona gaf steeds meer toe aan de druk van de conservatieve factie De eerste beperkingen die het christendom in het Koninkrijk Madagaskar werden opgelegd vonden plaats in de maanden oktober en november van het jaar 1831 Het was militairen en leden van de overheid voortaan verboden om christelijke huwelijken aan te gaan zich te laten dopen en kerkdiensten bij te wonen In december kwam er een verbod op kerkbezoek voor alle Malagassiërs Bovendien moesten zij alle boeken die de woorden Jezus of Jehovah bevatten vernietigen waaronder de Bijbelvertaling van Jones en Griffiths Enkele christelijke proselieten die het tangena-oordeel moesten ondergaan werden veroordeeld als mpamosavy tovenaar of heks en werden verbannen In 1835 kwam uiteindelijk het totale verbod op het christendom Ranavalona liet in een kabary op 26 februari het volgende bekendmaken Het kwam erop neer dat het actief beoefenen van het christendom voortaan verboden werd voor iedere inwoner van het koninkrijk Madagaskar Wel maakte Ranavalona een onderscheid tussen de Malagassiërs en de Europeanen voor de eerste groep was het een halsmisdaad om een christen te zíjn terwijl het voor de Europeanen slechts verboden was om het christendom in het openbaar te beoefenen Dit hield dus niet in dat ze zich uit de kerk hoefden te laten uitschrijven of hun christelijke lectuur moesten inleveren Ranavalona erkende in haar toespraak echter het grote nut dat de missionarissen voor Madagaskar hadden zowel op intellectueel als technologisch vlak Daarom nodigde ze hen uit om te blijven werken in haar koninkrijk op voorwaarde dat ze geen moeite meer deden om haar onderdanen te bekeren Vertrek van de missionarissen De voornaamste doelstelling van het Londense Zendingsgenootschap was echter het onderwijzen van de christelijke leer David Jones James Cameron en vrijwel alle andere missionarissen verlieten daarom kort na het decreet het eiland Ranavalona's oude vriend David Griffiths vertrok in september van dat jaar nadat hij de laatste hand had gelegd aan de definitieve versie van zijn Malagassische Bijbelvertaling Uiteindelijk verkozen slechts de missionarissen David Johns en Edward Baker om onder de nieuwe verbodsbepalingen op het eiland te blijven in de hoop dat het nieuwe beleid in de toekomst zou versoepelen Toen de twee missionarissen in juli 1836 te horen kregen dat leden van de conservatieve factie ook hun vertrek wensten verlieten zij als laatste Madagaskar Hiermee kwam nog geen eind aan het maken van proselieten De missionarissen hadden een aantal Malagassiërs aangesteld als geestelijk leider en de kerkdiensten werden in het geheim voortgezet Het gewone volk werd gesteund door de invloedrijke andriana die het christendom nog steeds zagen als een manier om Ranavalonas macht te ondermijnen Maar zelfs zij waren niet veilig voor Ranavalona; op 9 maart 1935 liet de koningin een tweede kabary voorlezen die aan de christelijke andriana was gericht De tekst van deze kabary is opgenomen in het boek A Narrative of the Persecution of the Christians in Madagascar dat tijdens Ranavalonas regering werd geschreven door David Johns en zijn Britse collega Joseph John Freeman In het volgende citaat maakt Ranavalona de christelijke andriana duidelijk wat ze van hen vond De martelaren Na het vertrek van de missionarissen werden alle Malagassiërs gevangengezet die verdacht werden van proselitisme Ranavalona en haar echtgenoot Rainiharo die ook fel tegen het christendom gekant was verlangden van al hun onderdanen dat zij diegenen zouden verraden die kerkdiensten bijwoonden of op enige andere wijze het christendom beleden Bij het arresteren van proselieten werd gebruik gemaakt van de Tsitialaingia de Hater van leugens Dit was een lans met een zilveren punt waarop de naam van Ranavalona was gegraveerd Het wapen vertegenwoordigde de bovennatuurlijke macht van Ranavalona en men geloofde dat het de drager van het wapen de gave verleende om leugens te onderscheiden waar de christelijke leer volgens de koningin ook onder viel Nadat een zekere Rasalama gevangengenomen was vertelde ze haar medegevangenen dat zij niet bang was geweest terwijl de drager van de Tsitialaingia haar uit haar woning haalde Deze openlijke verloochening van respect voor dit wapen kwam een legercommandant ter ore Op beschuldiging van blasfemie werd Rasalama de volgende ochtend op 14 augustus 1837 met speren gedood Zij was de eerste martelaar in het Koninkrijk Madagaskar en verwierf bij Malagassische en Europese christenen een legendarische status Maar na Rasalama zouden nog veel meer martelaren volgen Twee jaar na David Griffiths' vertrek nodigde Ranavalona haar oude vriend uit om terug te keren naar Madagaskar voor een periode van vijf jaar op voorwaarde dat hij niet in de hoedanigheid van missionaris kwam maar in die van koopman Toen Griffiths op 17 september 1838 in de Rova van Antananarivo aankwam werd hij hartelijk verwelkomd door Ranavalona en haar hofhouding Maar Griffiths zocht ook contact met de christenen en hoorde van hen hoe fel zij werden vervolgd Hij kwam te weten dat Malagassiërs die een Bijbel in bezit hadden of enig christelijk gebruik uitoefenden op beschuldiging van hekserij werden beboet of gevangengezet Sommigen van hen moesten dwangarbeid verrichten of stierven na het tangena-oordeel In 1840 werd David Griffiths ervan beschuldigd dat hij zestien proselieten naar Mauritius zou hebben gesmokkeld en werd door de rechters in Antananarivo ter dood veroordeeld Later werd de straf door Ranavalona omgezet in een geldboete en David Griffiths keerde kort daarop terug naar Groot-Brittannië Hier schreef hij een boek over de christenvervolgingen in Madagaskar getiteld The persecuted Christians of Madagascar In 1846 begon prins Rakoto op 17-jarige leeftijd zich te bemoeien met de christenen Toen hij hoorde over de veroordeling van 21 proselieten smeekte hij zijn moeder om hun leven te sparen Ranavalona liet hierop negen proselieten het tangena-oordeel ondergaan waarbij één stierf en spaarde het leven van de overige twaalf Prins Rakoto liet zich in dat jaar dopen en was door zijn verdere inzet voor de christenen een grote morele steun; veel proselieten zagen in hem een ware messias Ranavalonas echtgenoot Rainiharo kwam achter Rakotos regelmatige bezoeken aan geheime kerkdiensten en briefde dit over aan Ranavalona Uit liefde voor haar zoon ondernam Ranavalona echter geen actie ondanks Rainiharos aandringen Deze legde zich pas bij Rakotos keuze neer toen prins Ramonja Rainiharo's favoriete neef zich ook tot het christendom liet bekeren De christenvervolgingen gingen desondanks onverminderd door In 1849 alleen al werden volgens de Britse missionaris WE Cummins 1900 mensen gestraft op grond van Ranavalona's antichristendomwet Achttien personen waaronder vier andriana werden tegelijk terechtgesteld in februari van dat jaar De missionaris William Ellis citeerde in zijn boek The Martyr Church de door Ranavalona gedicteerde kabary die voorafgaand aan de executies werd voorgelezen De vier andriana stierven op de brandstapel de overige veertien werden naar een klif gebracht die Ampamarinana werd genoemd wat Plaats van gerechtigheid betekent Hier werden ze aan touwen boven een met rotsblokken gevuld ravijn gehangen Nadat de veertien nogmaals weigerden om het christendom de rug toe te keren werden hun touwen doorgesneden waardoor ze op de rotsblokken te pletter sloegen Met de dood van premier Rainiharo op 10 februari 1852 braken er gunstiger tijden aan voor de christenen Ranavalona hertrouwde weliswaar met de conservatieve Rainijohary maar stelde Rainiharo's liberale zoon Rainivoninahitriniony aan als de nieuwe premier Rainivoninahitriniony was goed bevriend met prins Rakoto en samen deden ze moeite om de vervolgingen een halt toe te roepen De laatste strafmaatregel tegen proselieten vond in 1857 plaats Acht personen stierven als gevolg van het tangena-oordeel veertien werden gestenigd en ongeveer dertig personen stierven in ballingschap Het totaal aantal christelijke Malagassiërs dat tijdens Ranavalona's regering werd gedood is niet bekend Volgens een schatting van Cummins werden tussen de zestig en tachtig personen geëxecuteerd maar hierbij zijn andere sterfgevallen niet inbegrepen Velen stierven tijdens dwangarbeid in gevangenschap of door het gif van de tangena Ranavalona had veel moeite gedaan om de groei van het christendom te belemmeren maar aan het einde van haar regering waren er desondanks nog 7000 bekeerde Malagassiërs in Madagaskar Om de vele martelaren te herdenken werden later vier herdenkingskerken gebouwd Het Lambert-charter Prins Rakoto sympathiseerde al op jonge leeftijd met de progressieve factie Hij had zijn onderwijs genoten aan een missionarisschool en raakte bovendien geboeid door Jean Laborde's utopische verhalen over Europa In zijn drang naar vernieuwingen zocht Rakoto daarom naar een gelegenheid om contact te leggen met Europese mogendheden In het jaar 1854 maakte de prins kennis met de Franse avonturier Joseph-François Lambert die zich als slavenhandelaar had gevestigd op Mauritius Tijdens een bezoek aan Madagaskar hielp deze Fransman het koninklijke leger om een opstand neer te slaan in de kuststreken en als dank werd hij naar de Rova van Antananarivo uitgenodigd voor een ontmoeting met koningin Ranavalona Ook Joseph-François Lambert oefende een grote invloed op prins Rakoto Naar verluidt haalden Lambert en Laborde op 28 juni 1855 de prins over om het Lambert-charter te tekenen een verdrag dat van kracht zou worden op het moment dat Rakoto zijn moeder zou opvolgen Dit verdrag was in het Frans opgesteld een taal die Rakoto slechts gebrekkig kende De twee Fransmannen legden de prins mondeling uit wat er in het document geschreven stond namelijk dat Frankrijk als enige buitenlandse mogendheid het recht kreeg op de de handel in Madagaskars grondstoffen op exploitatie van de bossen en het bezit van grond op het eiland In ruil hiervoor zou het Koninkrijk Madagaskar tien procent van de gemaakte winst ontvangen De prins besefte echter niet dat het gegeven recht op grond op Madagaskar zou betekenen dat buitenlandse legers zich hier straffeloos mochten vestigen waarop de kans op de verovering van het eiland aanzienlijk werd vergroot Ondanks dat hij het gevaar niet direct zag was de prins voorzichtig maar gelokt door het vooruitzicht van het beloofde geld tekende hij uiteindelijk het document Pogingen tot een staatsgreep Met het ondertekende verdrag vertrok Joseph-François Lambert naar Parijs De Krimoorlog woedde op dat moment in Europa en koning Napoleon III was een bondgenootschap aangegaan met Groot-Brittannië Om een goede verstandhouding te bewaren durfde Napoleon III daarom geen actie tegen Ranavalona te ondernemen zonder een akkoord van Groot-Brittannië daarom vertrok Lambert als Frans diplomaat naar Londen In de tussentijd had prins Rakoto in 1856 bezoek gekregen van de missionaris William Ellis die toestemming had gekregen om een maand lang in het Koninkrijk Madagaskar te verblijven Prins Rakoto vertelde Ellis over het Lambert-charter en in welke omstandigheden het getekend was waarop deze de Britse regering hierover inlichtte Toen Lambert in Londen aankwam werd zijn verzoek om het akkoord afgewezen op grond van het feit dat er geen officieel tussenpersoon aanwezig was bij het tekenen van het document en de geldigheid dus in twijfel getrokken werd Lambert probeerde daarop de regering te overtuigen dat Rakoto graag een einde zag aan Ranavalona's bewind en dat William Ellis de prins misschien moedwillig verkeerd begrepen had maar de Britse regering hield voet bij stuk Ten einde raad besloot Joseph-François Lambert zelf een staatsgreep te plegen In mei 1857 keerde hij terug naar Madagaskar in gezelschap van Ida Pfeiffer een beroemde Oostenrijkse wereldreiziger Een ooggetuigenverslag van de staatsgreep tekende Pfeiffer later op in haar boek Reise nach Madagaskar Pfeiffer schreef dat Lambert en prins Rakoto van plan waren om Ranavalona op 20 juni te onttronen met de hulp van het leger en de progressieve factie De staatsgreep liep echter op een mislukking uit Volgens Pfeiffer was dit de schuld van Rainilaiarivony de opperbevelhebber van het leger omdat hij er niet in slaagde om voldoende soldaten te verzamelen Volgens Britse getuigenverslagen was het prins Rakoto zelf die de staatsgreep liet mislukken hij zou Lamberts plan al tijdens de voorbereidingen aan zijn moeder hebben doorgebriefd Naar verluidt speelden moeder en zoon het spelletje tot het laatste moment mee zodat de loyaliteit van Ranavalona's onderdanen op de proef kon worden gesteld Alle Malagassiërs die betrokken waren bij de mislukte staatsgreep werden geëxecuteerd De verdachte Europeanen waaronder ook Ida Pfeiffer kregen huisarrest in hun vertrekken op de rova Eind juli kregen alle Europeanen het bevel om Madagaskar te verlaten ongeacht of ze betrokken waren bij de staatsgreep of niet Na het vertrek van Jean Laborde brak in zijn fabrieken in Mantasoa een opstand uit onder de 1200 werklieden die jarenlang zonder uitbetaling de Fransman hadden gediend Zij vernietigden de machines de gereedschappen en zelfs de fabrieken die nooit meer herbouwd werden Met het vertrek van de Europeanen kwam er een eind aan de industriële revolutie die Laborde en de missionarissen hadden ontketend Overlijden en troonopvolging Ranavalona had haar zoon aangewezen als haar opvolger maar de conservatieve factie vreesde de progressieve idealen van prins Rakoto Ranavalonas echtgenoot Rainijohary en andere leden van deze factie probeerden de koningin te overtuigen dat haar neef Ramboasalama een veel geschiktere kandidaat was; hij had het conservatieve beleid namelijk altijd ondersteund Aan de andere kant verdedigden premier Rainivoninahitriniony en zijn broer Rainilaiarivony Rakotos aanspraak op de troon Zij slaagden erin om de koningin te overtuigen vooral nadat Rainilaiarivony benadrukte dat Rakoto de steun van het leger hard nodig zou hebben Raombana meldt in zijn verslagen dat Ranavalonas dood werd aangekondigd door de afoangatra branden die spontaan ontstonden en waarvan gedacht werd dat ze hun oorsprong hadden bij Zanahary de Hoge God Ranavalona zond boodschappers naar de voornaamste dorpen in de omgeving van Antananarivo om navraag te doen bij de olom-baventy dorpsoudsten Zij vertelden de koningin dat de laatste afoangatra voorbodes waren geweest van het overlijden van koning Andrianampoinimerina De huidige branden waren dus waarschijnlijk een waarschuwing aan Ranavalonas adres Het leek erop dat de olom-baventy gelijk kregen want kort hierop werd Ranavalona inderdaad ziek en wist ze dat ze het niet zou overleven Na het horen van dit nieuws liet Prins Rakoto driehonderd soldaten rond de Rova van Antananarivo legeren om iedereen te ontmoedigen die een aanspraak op de troon wilde doen Bovendien liet hij Ramboasalama naar de rova halen en liet hem een openbare eed af leggen dat hij trouw zou blijven aan Rakoto Op 16 augustus 1861 stierf koningin Ranavalona in haar slaap in het Manjakamiadana-paleis Volgens de Malagassische overlevering trad ze toe tot het rijk van de razana en om haar gunstig te stemmen werden 12000 zeboes geslacht waarna het vlees werd bereid en aan de bevolking uitgedeeld Het lichaam van de koningin werd in een zilveren doodskist geplaatst in een graftombe in de koninklijke rova van Ambohimanga Tijdens de begrafenis kwam een vonk terecht in een vat buskruit waardoor een explosie volgde en er brand uitbrak Een aantal omstanders werden gedood en drie oude residenties rond het graf werden vernietigd Koning Radama II Toen prins Rakoto op zijn 32e verjaardag op 23 september 1861 zijn moeder opvolgde als koning Radama II werd het oude beleid compleet omgekeerd De godsdienstvrijheid keerde terug de fanompoana werd afgeschaft de grenzen gingen weer open en een groot aantal nieuwe Europese innovaties werd doorgevoerd Als een reactie op dit nieuwe progressieve bewind werd in 1863 een nieuwe beweging gevormd Ramanenjana genaamd De leden van deze beweging waren fel tegen alle Europeanen en het christendom Zij beweerden dat Ranavalona I nog steeds in leven was en de traditionele religie weer in ere zou herstellen In trance tromba marcheerden een groot aantal leden van de Ramanenjana naar de Rova van Antananarivo terwijl ze de denkbeeldige eigendommen van de overleden koningin op hun schouders en hoofden droegen De chaos die de Ramanenjana in de hoofdstad veroorzaakten was een van de gebeurtenissen die leidde tot de moord op Radama II in dat jaar Grafschennis Nadat Frankrijk Madagaskar had gekoloniseerd werd Ranavalona's doodskist in 1897 door de Franse kolonisten opgegraven en bijgelegd in de graftombe van koningin Rasoherina in de Rova van Antananarivo Een dergelijke grafschennis was een grove belediging in de ogen van de Merina Sommige historici hebben geopperd dat de Fransen dit niet hadden gedaan uit onwetendheid maar als een bewuste poging om de Malagassiërs te intimideren en hun geloof in de kracht van de koninklijke razana te vernietigen Visies op Ranavalona's bewind Het beleid van Ranavalona werd sterk veroordeeld door haar Europese tijdgenoten die de koningin beschreven als een irrationele tiran een xenofoob en een krankzinnige en een Frans historicus verwees naar haar als Ranavalona la Sanguinaire Bloeddorstige Ranavalona Volgens een Malagassisch historicus daarentegen was de westerse visie op de koningin sterk vertroebeld hij schreef dat buitenlandse historici haar niet konden vergeven omdat ze de banden met Europa verbrak Rond het begin van de 21e eeuw werd de visie op koningin Ranavalona bijgesteld door Europese historici die zich hadden gebogen over haar gevoerd bewind Zij beschreven haar als een scherpzinnig politicus die waardering had voor Madagaskars cultureel erfgoed en het wilde beschermen tegen de Europese invloed; Ranavalona bezag het christendom als een ondermijning van het respect voor het koningshuis en deed er derhalve alles aan om de koninklijke razana tevreden te houden Zelfs de Malagassiërs hebben geen eenduidige visie op Ranavalonas beleidsvoering Het is inderdaad zo dat er in Madagaskar geen straatnamen naar Ranavalona zijn vernoemd wel naar een groot aantal andere Merina-monarchen Een bazige vrouw of een strenge moeder wordt door Malagassiërs denigrerend een Ranavalona genoemd en velen refereren aan de koningin als de vleesgeworden duivel Dit zijn echter voornamelijk uitspraken van christelijke Malagassiërs die haar veroordelen om het verbod op het christendom en de wrede strafmaatregelen voor hen was de periode van Ranavalonas regering een zwarte bladzijde in de geschiedenis van het eiland Er bestaat ook een grote groep Malagassiërs die Ranavalona juist bewonderen om de moeite die ze deed om de traditionele cultuur van haar volk te bewaren Op één punt zijn de meeste Malagassiërs het wel met elkaar eens namelijk dat koningin Ranavalona I een sterk leiderschap had getoond en zo een iconisch figuur is geworden in de Malagassische geschiedenis Geslachtslijn dynastie NB Voor het overzicht zijn de overige partners en kinderen weggelaten< small> Gerelateerde artikelen Europeanen in Madagaskar Geschiedenis van Madagaskar Merina volk Rense Westra Oudwoude 30 september 1946 – Leeuwarden 2 maart 2015 was een Friese acteur Werk Westra speelde in meer dan tachtig stukken van het Friese beroepstheatergezelschap Tryater waaronder in Friestalige uitvoeringen van Richard de Derde Een midzomernachtsdroom en Romeo en Julia van Shakespeare en De kersentuin van Tsjechov Daarnaast was hij vanaf 1985 in verschillende Friestalige speelfilms te zien waaronder De Gouden swipe 1995 en De Fûke 2000 Voor zijn rol in deze laatste film werd hij genomineerd voor een Gouden Kalf in de categorie Beste Acteur Westra speelde Veldwachter Zwart in twee verfilmingen van De Kameleon-jeugdboekenreeks en in de daarnaar gemaakte musical De Kameleon Ontvoerd 2006 Op televisie was Westra te zien in soapseries als Goudkust 1996 en Westenwind 1999 Bekend werd hij mede door zijn hoofdrol als Beant Baas in de Friestalige sitcom Baas Boppe Baas die van 2001 tot 2005 bij Omrop Fryslân was te zien Ook in de door Rients Gratama in 2007 geregisseerde gelijknamige theaterversie van deze serie speelde hij een hoofdrol Westra had een vaste rol in de Friese advocatenserie Dankert en Dankert Westra was tevens actief voor de Friese schooltelevisie en in Friestalige cabaretprogramma's Ook sprak hij verscheidene documentaires in en was hij te zien in reclamespotjes Persoonlijk leven In Westra's persoonlijke leven speelde het christelijke geloof een voorname rol Hij was een regelmatige kerkganger en preekte ook zelf zowel in het Fries als in het Nederlands Overlijden Rense Westra overleed op 2 maart 2015 in het MCL te Leeuwarden Hij werd 68 jaar Filmografie selectie 1985 De Dream 1995 De Gouden swipe 1996 Goudkust tv-serie 1996 Marie Antoinette is niet dood 2000 In goede aarde Yesterday 2000 De Fûke 2001 Nynke 2001-2002 Westenwind tv-serie 2001-2005 Baas Boppe Baas tv-serie 2003 De Schippers van de Kameleon 2003 Útgong 2003 De Passievrucht 2004 Sinterklaas Pakt Uit 2004 Floris 2005 Kameleon 2 2006 De Sportman van de Eeuw 2006-heden Dankert en Dankert tv-serie 2007 De scheepsjongens van Bontekoe 2008 TiTa Tovenaar tv-serie 2008 Snuf de Hond in oorlogstijd 2008-heden Bit tv-serie op Omrop Fryslân 2009 De Hel van '63 2010 Snuf en het spookslot 2010 Snuf en de IJsvogel 2011 Penny's Shadow 2011 Flikken Maastricht tv-serie 1 afl 2011 New Kids Nitro 2013 Leve Boerenliefde 2014 Stuk! Externe links J Robert OppenheimerNew York City 22 april 1904 Princeton New Jersey 18 februari 1967 was een Amerikaanse natuurkundige Hij verwierf vooral bekendheid als wetenschappelijk directeur van het Manhattanproject het project waarin tijdens de Tweede Wereldoorlog de eerste kernwapens ontwikkeld werden Hij wordt daarom ook wel de "vader van de atoombom" genoemd De vernietiging van de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki met zijn atoombom schokte Oppenheimer Na de oorlog werd hij senior-adviseur van de nieuw opgerichte Atomic Energy Commission en zette hij zich in voor internationaal toezicht op het gebruik van kernenergie Hij maakte zich — tevergeefs — sterk om een kernwapenwedloop met de Sovjet-Unie te voorkomen Zijn stevige politieke uitspraken over dit onderwerp maakten hem niet geliefd bij veel politici en wetenschappers in de periode van het McCarthyisme Als reactie op zijn uitlatingen werd hem de toegang tot geheime documenten ontnomen tijdens een breed uitgemeten en sterk gepolitiseerde hoorzitting in 1954 Hoewel hem zijn politieke invloed ontnomen werd bleef Oppenheimer werken in de natuurkunde en schrijven en lezingen houden Tien jaar later ontving hij van president Lyndon B Johnson bij wijze van eerherstel de Enrico Fermi-prijs Jeugd en opleiding New York Oppenheimer werd geboren in New York in 1904 Zijn vader was Julius S Oppenheimer een welgestelde Joodse importeur van textiel die in 1888 vanuit Duitsland geëmigreerd was naar de Verenigde Staten Zijn moeder was Ella Friedman een schilderes De jonge Oppenheimer ging naar school aan de Ethical Cultural Society School waar hij les kreeg in uiteenlopende vakken van wiskunde en natuurwetenschappen tot Grieks en Franse literatuur Zijn leven lang zou hij een veelzijdig academicus blijven zowel bedreven in de exacte wetenschap als in de geesteswetenschappen Harvard Hij begon een jaar later dan gepland aan zijn studie aan de Harvard-universiteit vanwege een aanval van colitis De tussenliggende periode bracht hij samen met zijn voormalig leraar Engels door in New Mexico om te herstellen Daar deed hij zijn voorliefde op voor paardrijden en de bergen en plateaus van het zuidwesten van de Verenigde Staten Hij keerde als herboren terug en haalde zijn achterstand in door zijn studie scheikunde in slechts drie jaar af te ronden In zijn tijd op Harvard kwam Oppenheimer in aanraking met de experimentele natuurkunde toen hij het college thermodynamica van Peter Bridgman volgde Hem werd aangeraden naar Europa af te reizen om zijn studie voort te zetten — een topopleiding in de moderne natuurkunde bestond destijds in de VS niet Europa Hij werd als promovendus aangenomen aan het beroemde Cavendish Laboratory van Ernest Rutherford aan de Universiteit van Cambridge en ging daar werken bij de vooraanstaande JJ Thomson Oppenheimer bleek echter een kluns te zijn in het lab waardoor al snel duidelijk werd dat zijn roeping de theoretische natuurkunde was en niet de experimentele Daarom verliet hij het Cavendish in 1926 en vertrok hij naar de Georg August-Universiteit in Göttingen om daar te gaan studeren bij Max Born De Universiteit Göttingen gold als een topinstituut voor theoretische natuurkunde in Europa en Oppenheimer sloot er een aantal vriendschappen met mensen die een grootse toekomst tegemoet zouden gaan — bijvoorbeeld Paul Dirac — voordat hij op 22-jarige leeftijd promoveerde Te Göttingen publiceerde Oppenheimer vele belangrijke bijdragen aan de toen nog zeer jonge kwantumtheorie Terug in de VS In september 1927 keerde hij terug naar Harvard als een Fellow van de National Research Council van de VS en begin 1928 werkte hij aan het California Institute of Technology Aldaar ontving hij verscheidene aanbiedingen om docent te worden Hij nam een baan aan als universitair docent aan de Universiteit van Californië te Berkeley Het was naar eigen zeggen "een woestenij" maar daardoor bood het ook kansen Hij had een dubbele aanstelling bij CalTech waar hij ieder lentesemester doorbracht om niet geïsoleerd te raken In de herfst van 1928 bezocht Oppenheimer Paul Ehrenfest in Leiden waar hij gastcolleges natuurkunde gaf Hij maakte diepe indruk door les te geven in het Nederlands hoewel hij nauwelijks met deze taal in aanraking was geweest Nederlandse studenten gaven hem de bijnaam "Opje" die later in het Engels vertaald werd als "Oppie" Hoogleraar te Berkeley Voor zijn aanstelling bij Berkeley begon werd tuberculose bij hem vastgesteld Om hiervan te genezen bracht hij samen met zijn broer Frank een aantal weken door in een ranch in New Mexico "Perro Caliente" die hij huurde en later zelfs kocht Hij herstelde en keerde terug naar Berkeley waar hij uitgroeide tot een mentor en medewerker van een generatie natuurkundigen die hem bewonderden om zijn intellectuele veelzijdigheid en brede interesses Nobelprijswinnaar Hans Albrecht Bethe zei later van Oppenheimer Waarschijnlijk was Opperheimers bijzondere invalshoek het belangrijkste ingrediënt van zijn colleges Hij wist altijd waar de belangrijke problemen lagen wat te zien was aan de keuze van zijn onderwerpen Hij leefde echt met die problemen worstelde om ze op te lossen en stak zijn studenten aan met zijn enthousiasme Oppenheimer werkte ook nauw samen met experimenteel fysicus Ernest Orlando Lawrence met wie hij goede vrienden werd en diens pioniers van het cyclotron Hij hielp hen de resultaten van hun nieuwe machines in Lawrences Radiation Laboratory te begrijpen Oppenheimer werd al gauw gezien als de oprichter van de Amerikaanse school van de theoretische natuurkunde Hij kreeg de naam van eclecticus vanwege zijn belangstelling voor talen en oosterse filosofie en zijn welbespraaktheid en helderheid Maar gedurende zijn hele leven ging hij ook gebukt onder zorgen Hij beweerde lange perioden van depressie doorgemaakt te hebben "Ik heb de natuurkunde meer nodig dan vrienden" schreef hij ooit aan zijn broer Als lange magere kettingroker die vaak vergat te eten in tijden van intellectuele zorgen of concentratie werd Oppenheimer door vele van zijn vrienden gezien als iemand met mogelijke zelfmoordneigingen Ook zijn collega's maakten zich vaak zorgen vanwege zijn melancholie en gebrek aan zelfvertrouwen Hij ontwikkelde eigenaardigheden kennelijk om zijn omgeving — of mogelijk zichzelf — te overtuigen van zijn eigenwaarde Men zei dat hij hypnotiserend was in het persoonlijke contact maar vaak erg terughoudend en koud bij publieke gelegenheden Hij had twee soorten kennissen sommigen vonden hem een gereserveerd genie anderen pretentieus en onzeker Zijn studenten vielen meestal in de eerste categorie en namen "Oppie's" gewoontes vaak over bijvoorbeeld zijn loop en zijn manier van spreken Onderzoek Oppenheimer deed belangrijk onderzoek in de theoretische astrofysica vooral in het randgebied met de algemene relativiteitstheorie over zwarte gaten en neutronensterren Maar ook in de kernfysica spectroscopie en de kwantumveldentheorie en kwantumelektrodynamica Het bekendst werd zijn Born-Oppenheimerbenadering uit zijn promotietijd Deze benadering wordt veel gebruikt in de kwantumtheorie van atomen en moleculen Hij leverde ook een belangrijke bijdrage aan de theorie van kosmische stralingscascades en aan de beschrijving van het tunneleffect in de kwantummechanica Hij ontdekte mede het Oppenheimer-Phillips-proces dat optreedt bij de kunstmatige radioactiviteit van atoomkernen na beschieting met deuteronen Aan het eind van de jaren 1930 schreef hij met Hartland Snyder de eerste artikelen over wat we nu zwarte gaten noemen het Oppenheimer-Snyder-model 1939 Ze berekenden een grens aan de massa van sterren de Tolman-Oppenheimer-Volkoff-limiet waarboven geen neutronenster meer kan ontstaan maar alleen een zwart gat Deze artikelen werden later het uitgangspunt voor John Wheeler bij diens verdere ontwikkeling van de algemene relativiteitstheorie voor zwarte gaten Al in 1930 voorspelde Oppenheimer in een artikel het positron dat later ook door Paul Dirac werd voorgesteld Ook voorspelde Oppenheimer het neutron het meson en zoals aangestipt de neutronenster Oppenheimers artikelen werden bijzonder moeilijk gevonden Hij hield ervan elegante maar ingewikkelde wiskundige technieken te gebruiken om natuurkundige principes te demonstreren Hij kreeg wel veel kritiek te verduren vanwege de rekenfouten die hij waarschijnlijk door te snel werken maakte Kritiek Toch waren velen van mening dat Oppenheimer zijn talent niet waarmaakte ondanks zijn ontdekkingen Ze vonden hem weliswaar een uitstekend natuurkundige maar geen grensverleggende toponderzoeker Dit werd geweten aan zijn veelzijdige belangstelling die hem weerhield van langdurige concentratie op een onderwerp Zijn vertrouweling en collega Isidor Rabi zag het later als volgt Oppenheimer had te veel opleiding gehad in gebieden buiten de wetenschappelijke traditie Hij was bijvoorbeeld geïnteresseerd in religie en met name Hindoeïsme Dit gaf hem gevoel voor het raadsel van het heelal dat als een mist om hem heen zweefde Hij had een scherpe kijk op bestaande natuurkunde maar hij vermoedde in de randgebieden meer mysterie en onbekendheid dan er werkelijk was Hij keerde zich af van de lastige en grove methoden van de theoretische fysica en richtte zich meer op het mystieke gebied van weidse intuïtie Desondanks zijn sommigen zoals de natuurkundige Luis Alvarez van mening dat als Oppenheimer lang genoeg geleefd had om zijn voorspellingen uit te zien komen hij misschien de Nobelprijs had gewonnen voor zijn werk aan gravitationele implosie neutronensterren en zwarte gaten Politieke belangstelling en huwelijk Gedurende de jaren 1920 hield Oppenheimer zich verre van wereldse zaken Hij beweerde zelfs dat hij pas een paar maanden nadien van de beurskrach van 1929 gehoord had Oppenheimer had zelf bepaald geen geldzorgen zijn familie gaf hem voldoende financiële steun Pas in 1936 toonde hij belangstelling voor de politiek toen hij zich inliet met Jean Tatlock de dochter van een hoogleraar literatuur te Berkeley Zoals vele jonge intellectuelen in de jaren 1930 was hij een aanhanger van communistische ideeën Met veel meer geld op zak dan de meeste professoren hij had ruim $300000 van zijn vader geërfd in 1937 destijds een enorme som geld was hij in staat veel linkse initiatieven financieel te steunen Het leeuwendeel van zijn "radicale" bezigheden betroffen zaken als het organiseren van inzamelingsacties voor de republikeinse kant in de Spaanse Burgeroorlog en andere anti-fascistische bezigheden Hij werd nooit openlijk lid van de communistische partij Oppenheimers broer Frank deed dat wel tegen Roberts advies in In november 1940 huwde hij Katherine Puening Harrison een "radicale" studente te Berkeley en in mei 1941 werd hun eerste kind Peter geboren Het Manhattanproject Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak nam Oppenheimer enthousiast deel aan de inspanningen om een atoombom te ontwikkelen die al het grootste gedeelte van de tijd innamen van Lawrences Radiation Lab te Berkeley Lawrence Vannevar Bush Arthur Compton en James Conant probeerden al enige tijd om het bom-project los te weken van het Uranium Committee dat president Roosevelt in 1939 opgericht had omdat ze vonden dat het project niet vorderde Oppenheimer kreeg de uitnodiging om berekeningen aan snelle neutronen te komen doen Hij wierp zich op deze taak en zwoer zijn "linkse dwalingen" af hoewel veel van zijn vrienden en studenten nog altijd uit de "radicale" hoek kwamen De zeggenschap over het project nu het Manhattanproject geheten werd overgedragen aan het Amerikaanse leger Projectleider generaal Leslie Groves die net klaar was met zijn vorige taak als leidinggevende bij de bouw van het Pentagon benoemde Oppenheimer als wetenschappelijk directeur wat voor velen een verrassing was Groves wist wel van de veiligheidsrisico's van Oppenheimer maar vond toch dat Oppenheimer de beste man was om leiding te geven aan een diverse groep wetenschappers Groves dacht ook dat Oppenheimer niet beïnvloed zou worden door zijn vroegere politieke experimenten Los Alamos Een van Oppenheimers eerste handelingen was een spoedcursus bommen maken te organiseren in zijn gebouw in Berkeley Een mengelmoes van Europese natuurkundigen en zijn eigen studenten onder meer Robert Serber Emil Konopinski Felix Bloch Hans Albrecht Bethe en Edward Teller ging aan de slag om te berekenen wat er moest gebeuren en in welke volgorde om de bom te maken Het onderzoek voor het project werd in die tijd nog aan verschillende universiteiten en laboratoria verspreid over het hele land gedaan wat niet alleen een probleem was voor de geheimhouding maar ook voor de cohesie van het project Oppenheimer en Groves besloten dat er een centrale en geheime faciliteit moest komen Op zoek naar een plek werd Oppenheimer getrokken naar een plek in New Mexico niet ver van zijn eigen ranch Op een vlakte in de buurt van Santa Fe werd het Los Alamos-laboratorium haastig uit de grond gestampt een samenraapsel van barakken in de modder Daar verzamelde Oppenheimer een groep van de meest briljante natuurkundigen van zijn tijd onder meer Enrico Fermi Richard Feynman Robert R Wilson en Victor Weisskopf naast de bestaande groep met daarin Bethe en Teller Zijn vrouw beviel er in 1944 van hun tweede kind Katherine Toni genoemd Oppenheimer stond er om bekend dat hij alle wetenschappelijke aspecten van het project beheerste maar zich ook inspande om de onvermijdelijke conflicten tussen wetenschappers en militairen in bedwang te houden Hij was een soort icoon voor zijn mede-wetenschappers Victor Weisskopf zei het als volgt Hij gaf geen leiding vanuit het kantoor van de chef Hij was aanwezig bij iedere beslissende stap intellectueel en zelfs fysiek Hij was erbij in het lab of in de vergaderzalen als een nieuw effect gemeten werd of als een nieuw idee geboren werd Niet dat hij zelf veel ideeën of suggesties bijdroeg zijn voornaamste invloed kwam voort uit zijn voortdurende en intense aanwezigheid die bij ons allen een gevoel van directe betrokkenheid opriep Het schiep een unieke sfeer van enthousiasme en uitdaging in het hele complex Gedurende het hele project werd Oppenheimer in de gaten gehouden zowel door de FBI als door de beveiliging van het project zelf vanwege zijn vroegere linkse associaties Toen hij in 1943 onaangekondigd afreisde naar Californië om zijn vroegere vriendin Jean Tatlock te bezoeken werd hij door een speciaal agent van de FBI geschaduwd Vroeg in het project had Oppenheimer aan de beveiliging van het Manhattanproject gemeld dat een oude vriend van hem Haakon Chevalier een docent Franse literatuur te Berkeley en een bekende sympathisant van de communisten hem gevraagd had om nucleaire geheimen te onthullen Tot het einde van de oorlog werd Oppenheimer regelmatig ondervraagd aangaande het "Chevalierincident" en daarbij gaf hij vaak tegenstrijdige en draaierige verklaringen af Maar Groves de projectleider achtte Oppenheimer nog steeds van te groot belang voor de uiteindelijke doelen van de Geallieerden om hem aan de kant te zetten Trinity Het gezamenlijke werk van de wetenschappers te Los Alamos resulteerde in de eerste nucleaire explosie te Almogordo op 16 juli 1945 Oppenheimer doopte dit experiment "Trinity" "Drie-eenheid" naar een gedicht van John Donne Voor Oppenheimer een intieme persoonlijke verwijzing naar Jean Tatlock in de jaren 30 zijn geliefde die het werk van Donne onder zijn aandacht had gebracht en die tot Oppenheimers ontzetting enkele maanden vóór de Trinity-test de hand aan zichzelf geslagen had Vele jaren later zou hij in een documentaire-film het moment van die eerste explosie als volgt beschrijven "Wij wisten dat de wereld nooit meer dezelfde zou zijn Sommigen lachten anderen huilden de meesten waren stil Ik moest denken aan een regel uit het Hindoe-geschrift Bhagavad gita Vishnoe probeert de Prins ervan te overtuigen dat hij zijn plicht moet doen en om indruk op hem te maken neemt hij zijn veelarmige vorm aan en zegt "Nu ben ik de Dood de Vernietiger van Werelden" Ik denk dat wij ons op een of andere manier allemaal zo voelden" < ref> Het citaat was niet helemaal correct Voor de aanwezigen hóórbaar had hij althans volgens zijn broer na het slagen van de test enkel uitgeroepen "It worked! Hij deed 't!" Het nieuws over de succesvolle detonatie werd in allerijl overgebracht aan president Harry S Truman die daarop niet lang aarzelde met zijn besluit de dan beschikbare atoombommen te laten afwerpen boven de dichtbevolkte Japanse steden Hiroshima en Nagasaki Oppenheimer zou later een belangrijke stem krijgen in de felle maatschappelijke discussies over de vergaande gevolgen van dit besluit Discussie en twijfel De oorspronkelijke motivatie voor de bom een kennelijke wapenwedloop met nazi-Duitsland was weggevallen het Duitse kernwapenprogramma bleek bij onderzoek door het ALSOS-team van het Manhattanproject volledig mislukt te zijn Toch bleven Oppenheimer en zijn team stevig doorwerken Volgens sommige natuurkundigen onder wie Teller en Leo Szilard zou het inzetten van het wapen in bevolkt gebied een immorele misdaad zijn Een petitie ging rond in de laboratoria in Los Alamos en Oak Ridge waarin gesteld werd dat inzet van de bom tegen burgers immoreel en onnodig zou zijn Oppenheimer was tegen de petitie en waarschuwde Szilard en Teller om het project niet tegen te werken De wetenschappelijke leiding was verdeeld over de wijze waarop het inmiddels geteste wapen ingezet zou moeten worden Lawrence was oorspronkelijk tegen inzet tegen een echt doelwit en voerde als argument aan dat een demonstratie voldoende zou zijn om Japan te doordringen dat verder verzet zinloos was Oppenheimer en een groot aantal van de militaire adviseurs waren het echter niet met dat oordeel eens Oppenheimer vreesde dat als aangekondigd zou worden waar een dergelijke demonstratie plaats zou vinden de vijand daar Amerikaanse krijgsgevangenen of andere mensen als menselijk schild in zou zetten Het is onduidelijk hoeveel waarde de Amerikaanse overheid en krijgsmacht hechtten aan het oordeel van de wetenschappers over het wapen dat zij hadden ontwikkeld Hiroshima en Nagasaki Op 6 augustus 1945 werd de uranium-bom "Little Boy" afgeworpen boven Hiroshima Drie dagen later volgde de plutonium-bom "Fat Man" boven Nagasaki Honderdduizenden burgers kwamen meteen om en mettertijd zouden nog vele volgen Oppenheimers trots na de succesvolle "Trinity"-test verdween als sneeuw voor de zon en maakte plaats voor afschuw en schuldgevoelens hoewel hij nooit zei dat hij spijt had van het bouwen van het wapen Gedurende zijn enige bezoek aan het naoorlogse Japan in 1960 werd hem door een journalist gevraagd of hij zich schuldig voelde over het bouwen van de bom Oppenheimer grapte toen "Het is niet dat ik er geen spijt van heb Ik voel me er alleen vandaag niet erger onder dan gisteren" Naoorlogse activiteiten Atomic Energy Commission Van het ene moment op het andere werd Oppenheimer het nationale gezicht van de wetenschap en het symbool van een nieuw soort technocratische macht Kernfysica werd een toonbeeld van macht naarmate de overheden van de wereld het strategische en politieke belang begonnen in te zien van kernwapens en hun verschrikkelijke gevolgen Net als vele wetenschappers van zijn generatie was Oppenheimer van mening dat vrijwaring van de dreiging van kernwapens alleen bereikt kon worden door de invloed van een transnationale organisatie bijvoorbeeld de net opgerichte Verenigde Naties Deze zou een programma kunnen opzetten om een nucleaire wapenwedloop te stoppen Na de oprichting van de Atomic Energy Commission een niet-militair instituut dat het toezicht had over nucleair onderzoek en de ontwikkeling van kernwapens in 1946 werd Oppenheimer onmiddellijk aangesteld als hoofd van de wetenschappelijke adviescommissie van de AEC en verliet hij het directoraat van Los Alamos Vanuit zijn nieuwe functie gaf hij adviezen over verschillende zaken waaronder de toekenning van gelden voor projecten de bouw van laboratoria en zelfs internationaal beleid de adviezen van zijn commissie werden echter niet altijd overgenomen Het Baruch-plan van 1946 riep op tot internationalisering van kernenergie en was gedeeltelijk uit Oppenheimers opiniestukken afgeleid Maar tot Oppenheimers schrik bevatte het uiteindelijke plan een aantal voorwaarden dat duidelijk maakte dat het eigenlijke doel was de Sovjet-Unie ervan te weerhouden zijn eigen atoomwapens te ontwikkelen en niet het opzetten van een blijvend mechanisme voor internationale kernwapenbeheersing Het plan werd dan ook door de USSR geweigerd tot niemands verrassing Het werd Oppenheimer duidelijk dat een wapenwedloop onvermijdelijk was door het wederzijdse wantrouwen van de VS en de USSR In 1947 verliet hij Berkeley met als opgaaf van reden dat hij tijdens de oorlog onenigheid zou hebben gehad met het bestuur Hij werd in plaats daarvan directeur van het Institute for Advanced Study te Princeton in New Jersey Later volgde hij Albert Einstein op als hoogleraar in de theoretische natuurkunde een baan die Oppenheimer op den duur begon tegen te staan omdat hij zich overschaduwd voelde door de nalatenschap van zijn illustere voorganger Waterstofbom Als hoofd van de adviescommissie van de AEC lobbyde Oppenheimer stevig voor internationale wapenbeheersing en meer geld voor fundamenteel wetenschappelijk onderzoek Ook probeerde hij het beleid af te houden van een verhitte wapenwedloop Toen de Amerikaanse regering in overweging nam om een haastprogramma op te zetten om een kernfusiebom een waterstofbom te ontwikkelen ried Oppenheimer het aanvankelijk af hoewel hij aan het begin van het Manhattanproject nog wel voor de ontwikkeling van een dergelijk wapen was geweest In dit advies nam hij gedeeltelijk zijn ethische bezwaren mee hij was van mening dat de enige strategische inzet van een dergelijk wapen tegen burgers kon zijn met als resultaat miljoenen doden Maar hij liet zich ook leiden door praktische overwegingen Gezien het ontbreken in die tijd van een werkbaar ontwerp voor een dergelijk wapen vond Oppenheimer dat er meer te bereiken was met de opbouw van een aanzienlijk arsenaal splitsingswapens Truman schoof zijn bezwaren echter terzijde en kondigde in 1949 een haastplan aan nadat de Sovjet-Unie zijn eerste kernwapen getest had Oppenheimer en een aantal van zijn collega's van de adviescommissie met name James Conant voelden zich gepasseerd en overwogen zich uit de adviescommissie terug te trekken Uiteindelijk bleven ze aan hoewel hun mening over de waterstofbom duidelijk was In 1951 kwamen Edward Teller en wiskundige Stanislaw Ulam echter met een werkbaar ontwerp voor een waterstofbom nu bekend als het Teller-Ulam-ontwerp Het nieuwe ontwerp scheen technisch haalbaar te zijn en Oppenheimer veranderde van mening aangaande ontwikkeling van het wapen Later zei hij ervan Het programma dat we in 1949 hadden was een moeizaam geval dat zonder meer technisch onzinnig was Daarom zou je het niet willen hebben zelfs al kon je het maken Het programma van 1951 daarentegen was technisch zo aantrekkelijk dat je daar niets op tegen kon hebben Het probleem werd de militaire politieke en humane kant van de zaak de vraag wat je met het geval zou doen als je het eenmaal had De eerste waterstofbom "Ivy Mike" geheten werd in 1952 beproefd met een energie-opbrengst van 104 megaton ruim 650 keer de kracht van de wapens die Oppenheimer tijdens de Tweede Wereldoorlog ontwikkeld had Hoorzitting Oppenheimer als gevaar voor de veiligheid In zijn rol van politiek adviseur maakte Oppenheimer veel vijanden De FBI van J Edgar Hoover hield hem al sinds voor de oorlog in de gaten toen hij als "radicale" professor zijn sympathie voor de communisten had laten blijken De FBI was dan ook bereid om Oppenheimers politieke vijanden te voorzien van materiaal om hem mee zwart te maken Zo'n vijand was Lewis Strauss een lid van de AEC Hij koesterde al langere tijd wrok tegen Oppenheimer vanwege diens verzet tegen de waterstofbom en omdat Oppenheimer hem een aantal jaren eerder voor het Congres had laten vallen in de discussie over de export van radioactieve isotopen Strauss en senator Brien McMahon auteur van de Atomic Energy Act van 1946 drongen er bij president Eisenhower op aan om Oppenheimers veiligheidsstatus in te trekken Directe aanleiding hiervoor was een controverse over het veronderstelde lidmaatschap van de Communistische Partij van een aantal van Oppenheimers studenten te Berkeley met name David Bohm Joseph Weinberg en Bernard Peters Oppenheimers broer Frank moest zelfs opdraven voor de House Un-American Activities Committee waar hij weliswaar toegaf in de jaren 1930 lid te zijn geweest van de Communistische Partij maar weigerde om de namen van andere mensen te noemen Frank werd vervolgens ontheven van zijn positie aan zijn universiteit en werd in plaats daarvan veehouder in Colorado In 1953 werd Oppenheimer ervan beticht een veiligheidsrisico te zijn en Eisenhower vroeg hem om op te stappen Oppenheimer weigerde en verzocht een openbare enquête om zijn loyaliteit vast te stellen Ondertussen werd zijn status opgeschort Het publieke verhoor dat volgde draaide volledig om Oppenheimers verleden zijn communistische sympathieën en zijn omgang tijdens het Manhattanproject met wetenschappers die van verraad verdacht werden of die communisten waren Een van de belangrijkste onderdelen van het verhoor was Oppenheimers vroegere getuigenis aangaande zijn vriend Haakon Chevalier waarvan hij zelf had toegegeven dat hij die verzonnen had Oppenheimer had Chevalier dit ook nooit verteld terwijl die getuigenis er toch de reden van was dat Chevalier ontslagen was De belangrijkste getuige tegen Oppenheimer was Edward Teller met wie hij onenigheid had gehad over de ontwikkeling van de waterstofbom Tellers getuigenis kwam hem echter duur te staan voor de rest van zijn leven werd Teller door vrijwel de gehele wetenschappelijke gemeenschap met de nek aangekeken Daarentegen namen vele topwetenschappers militairen en hoge ambtenaren het voor Oppenheimer op Maar de tegenspraken in Oppenheimers eigen getuigenis en zijn onvoorspelbare gedrag in de getuigenbank overtuigden sommigen ervan dat hij onbetrouwbaar was en wellicht een veiligheidsrisico Zijn status werd ingetrokken Tijdens zijn verhoor legde Oppenheimer vrijwillig verklaringen af over het linkse gedrag van veel van zijn wetenschappelijke collega's Historicus Richard Polenberg heeft wel gespeculeerd dat als Oppenheimers veiligheidsstatus niet ingetrokken was die status zou trouwens een paar dagen later toch gewoon verlopen zijn hij de geschiedenis in zou zijn gegaan als iemand die "namen had genoemd" om zijn eigen hachje te redden Maar ten slotte werd Oppenheimer door het grootste gedeelte van de wetenschappelijke gemeenschap als martelaar gezien werd en slachtoffer van het McCarthyisme een eclectisch liberaal die ten onrechte aangevallen werd door oorlogszuchtige vijanden symbool van het verschuiven van wetenschappelijke creativiteit van het domein van de academische leerstoel naar het militaire bolwerk Wernher von Braun gaf het ironische commentaar "Als we in Engeland waren zou Oppenheimer geridderd worden" Laatste jaren Nadat hem zijn politieke invloed was ontnomen hervatte Oppenheimer zijn natuurkundige werk Hij gaf lezingen en schreef boeken Hij reisde door Europa en Japan en gaf daar lezingen over wetenschapsgeschiedenis de rol van de wetenschap in de maatschappij en het heelal In 1963 ontving hij van president John F Kennedy de Enrico Fermi-prijs als teken van politiek eerherstel op aandringen van veel van Oppenheimers politieke vrienden die intussen tot invloedrijke posities opgeklommen waren Oppenheimer kreeg de prijs ongeveer een week na de moord op Kennedy uitgereikt door diens opvolger Lyndon B Johnson "voor bijdragen aan de theoretische fysica als leraar en bedenker van ideeën en voor leiderschap van het Los Alamos-laboratorium en het kernenergieprogramma gedurende kritieke jaren" Oppenheimer antwoordde Johnson "Volgens mij was er meneer de president waarschijnlijk enige moed en naastenliefde voor nodig om deze prijs vandaag uit te reiken Dat lijkt een goed voorteken voor ons aller toekomst" De prijs had alleen een symbolische betekenis Oppenheimer kreeg zijn veiligheidsstatus niet terug en kon geen invloed uitoefenen op het beleid In de laatste jaren van zijn leven bleef Oppenheimer werken voor het Institute for Advanced Study en zette hij zich in om intellectuelen uit alle vakgebieden samen te brengen om op de top van hun kunnen de meest nijpende vraagstukken van hun tijd op te lossen Zijn voordrachten in de Verenigde Staten Europa en Canada werden in een aantal boeken gebundeld Oppenheimer hield echter altijd het gevoel dat hij gefaald had doordat hij het beleid van zijn land niet ingrijpend had kunnen beïnvloeden Hij stierf in 1967 aan de gevolgen van keelkanker Zijn crematie werd bijgewoond door veel van zijn wetenschappelijke politieke en militaire kennissen Zijn as werd uitgestrooid over de Maagdeneilanden waar hij met zijn familie zo vaak de zomer had doorgebracht Nalatenschap De stormachtige culturele en historische ontwikkelingen in de wetenschap van de jaren 20 30 en 40 van de 20e eeuw hebben diepe sporen nagelaten in de biografie van Robert Oppenheimer Waarom geen Nobelprijs? Studenten en collega's die hem hebben gekend herinneren zich Oppenheimer als een briljant en meeslepend leraar en theoretisch natuurkundigen beschouwen hem zonder omhaal als één van de belangrijkste grondleggers van hun vakgebied in de Verenigde Staten Het feit dat Oppenheimer voor zijn verdiensten nooit een Nobelprijs is toegekend hebben velen onder hen dan ook altijd als een pijnlijke omissie beschouwd Anderen voeren Oppenheimers wetenschappelijke wispelturigheid aan als verklaring hij zou zich nooit lang en diepgaand genoeg aan één enkel onderwerp hebben gewijd om voor de hoogste onderscheiding in zijn vak in aanmerking te komen Maar daar staat natuurlijk wel tegenover dat velen van de wetenschappers die hij persoonlijk had aangetrokken voor het Manhattan-project Fermi Bethe Lawrence Dirac Feynman Rabi enzovoorts die hoge eer juist wel te beurt viel Er is wel gespeculeerd dat Oppenheimer voor zijn onderzoek op het gebied van zwarte gaten uiteindelijk zeker een Nobelprijs in de wacht gesleept zou hebben als hij maar voldoende tijd van leven had gehad om de enorme bloei van dat terrein binnen de astrofysica te kunnen meemaken Het lot was Oppenheimer wat dit betreft evenwel niet gunstig gezind Zelf beschouwde hij zijn werk op het gebied van elektronen en positronen als zijn belangrijkste bijdrage aan de wetenschap zo vertrouwde hij desgevraagd ooit toe aan de natuurkundige en wetenschapshistoricus Bram Pais; belangrijker nog dan zijn door vakgenoten veelgeroemde onderzoek naar gravitationele contractie Onderzoeker als oorlogsleider Als adviseur vormt Oppenheimer een overgangsfiguur tijdens een periode van veranderende verhoudingen tussen wetenschap en krijgsmacht Tijdens de Tweede Wereldoorlog raakten wetenschappers in ongekende mate betrokken bij militair onderzoek dergelijk onderzoek kwam wel voor gedurende de Eerste Wereldoorlog maar was toen veel kleinschaliger Vanwege de dreiging van het nazisme voor de westerse beschaving werkten wetenschappers vrijwillig mee aan de technologische en organisatorische geallieerde inspanning met als resultaat wetenschappelijke krachttoeren als de radar de ontsteking met nabijheidsdetectie nabijheidsbuis het operationeel onderzoek en de logistiek Als een gecultiveerd intellectueel theoretisch natuurkundige die een gedisciplineerde en militaire organisator werd werd Oppenheimer een voorbeeld van de veranderde kijk op wetenschappelijk onderzoekers Ze bleken niet allemaal onpraktische dromers Kennis van eerst esoterische zaken als de bouw van de atoomkern bleek praktische toepassing te hebben Oppenheimer was voor velen de nieuwe verschijningsvorm van technocratie die het begin inluidde van wat later "Big Science" heette Toen Oppenheimer in 1954 verstoten werd uit de politiek en zijn invloed verloor symboliseerde hij voor velen de dwaasheid van de wetenschapper die denkt dat hij kan sturen hoe mensen zijn vinding gebruiken Oppenheimers opvolger bij Los Alamos werd Norris Bradbury een gewezen militair die vrijwel niets gemeen had met de Sanskriet-lezende geleerde die hem voorging Oppenheimer werd eerder beschouwd als het symbool van de dilemma's en de morele verantwoordelijkheid van de wetenschapper in de nucleaire wereld Gewetensvolle onderzoeker? Oppenheimers populaire uitbeelding met name die van Duits toneelschrijver Heinar Kipphardt in diens toneelstuk uit 1968 over de hoorzitting tonen Oppenheimers veiligheidsmoeilijkheden als een confrontatie tussen rechtse militaristen uitgebeeld door Edward Teller en linkse intellectuelen voorgesteld door Oppenheimer over de morele vraagstukken rond massavernietigingswapens Veel historici verwerpen deze vergelijking als te simplistisch de hoorzitting was weliswaar zeer politiek beladen maar er zaten net zo goed persoonlijke motieven achter als politieke Oppenheimers eigen opstelling met betrekking tot kernwapens was te wisselend om hem als pacifist aan te kunnen merken Populaire moraliserende stukken stellen Oppenheimer voor als een tegenstander van kernwapens uit morele overwegingen Maar volgens een nuchterder visie kwam zijn tegenstand voornamelijk voort uit technische overwegingen Toen deze opgelost waren werd hij voorstander van ontwikkeling van de atoombom met als argument dat de Sovjet-Unie er zeker een zou bouwen Een ander voorbeeld hiervan is dat Oppenheimer voorafgaand aan Hiroshima en Nagasaki luidkeels voorstander was van het gebruik van de atoombom in bewoond gebied ondanks zijn krokodillentranen na afloop en zijn uitroep dat fysici "zonde hadden gekend" In plaats van zich consequent in de strijd te werpen tegen de communistenjacht in de jaren 1940 en 50 had hij getuigd tegen vele van zijn voormalige collegas en studenten zowel voor als tijdens zijn eigen hoorzitting Oppenheimers moordende getuigenis tegen voormalig student Bernard Peters werd zelfs aan de pers gelekt Historici hebben dit uitgelegd als pogingen van Oppenheimer om in het gevlij te komen bij zijn collega's bij de overheid en mogelijk ook om de aandacht van zijn eigen verleden af te leiden Uiteindelijk leidde dit incident mede tot zijn val bij het verhoor werd duidelijk dat als Oppenheimer werkelijk gedacht had dat Peters communistisch en gevaarlijk was en dat zijn voordracht door Oppenheimer voor het Manhattanproject roekeloos was of op zijn minst in strijd met de feiten Het verlies van zijn veiligheidsstatus heeft Oppenheimer waarschijnlijk evenzeer te danken aan de tegenspraken in zijn eigen getuigenis en zijn leugens tegenover de inlichtingendiensten als aan zijn banden en sympathieën voor linkse standpunten in de nadagen van De Grote Depressie en tijdens de opkomst van het fascisme Desondanks is het beeld van Oppenheimer als martelaar onuitwisbaar gebleken De naam van Oppenheimer is verbonden gebleven aan de vraag naar de grenzen van wetenschap en politiek Behalve Kipphardt werden andere toneelschrijvers geïnspireerd door het geval Oppenheimer Berthold Brecht schreef zijn drama Leben des Galilei Friedrich Dürrenmatt Die Physiker en de componist John Adams met librettist Peter Sellars de hedendaagse opera Doctor Atomic waar Oppenheimer een moderne Faust wordt Aantekening bij Oppenheimers voorletter J Er heerst enige verwarring rond de betekenis van de "J" in "J Robert Oppenheimer" Sommigen geloven dat de J voor "Julius" staat naar zijn vader Robert zelf zei eens dat de J nergens voor stond De FBI wist het ook niet goed en hield het op "Julius" of anders om onduidelijke redenen op "Jerome" Het gebruik van de "J" was ook niet consistent Bij de volkstelling van 1910 stond Robert te boek als "J Robert Oppenheimer" In 1920 was het "Robert J Oppenheimer" In 1930 en verder was het weer "J Robert Oppenheimer" Bibliografie Boeken door Oppenheimer Science and the Common Understanding New York Simon and Schuster 1954 The Open Mind New York Simon and Schuster 1955 The flying trapeze Three crises for physicists London Oxford University Press 1964 Uncommon sense Cambridge MA Birkhäuser Boston 1984 postuum Atom and void Essays on science and community Princeton NJ Princeton University Press 1989 postuum Boeken over Oppenheimer US Atomic Energy Commission In the Matter of J Robert Oppenheimer Washington DC 1954 Nuel Pharr Davis Lawrence and Oppenheimer New York Simon and Schuster 1968 Peter Michelmore The Swift Years The Robert Oppenheimer Story Dodd Mead 1969 ISBN 0-396-06024-2 Herbert York The Advisors Oppenheimer Teller and the Superbomb Stanford Stanford University Press 1976 Alice Kimball Smith and Charles Weiner Robert Oppenheimer Letters and Recollections Cambridge MA Harvard University Press 1980 Jack Rummel "Robert Oppenheimer Dark Prince" New York Facts on File 1992 ISBN 0-8160-2598-3 Herbert Romerstein en Eric Breindel The Venona Secrets Regnery Publishing Inc 2000 James A Hijiya "The Gita of Robert Oppenheimer" Proceedings of the American Philosophical Society 1442 June 2000 over Oppenheimer's beroemde Bhagavad Gita-verwijzing SS Schweber In the Shadow of the Bomb Oppenheimer Bethe and the Moral Responsibility of the Scientist Princeton NJ Princeton University Press 2000 ISBN 0-691-04989-0 Gregg Herken Brotherhood of the Bomb The Tangled Lives and Loyalties of Robert Oppenheimer Ernest Lawrence and Edward Teller New York Henry Holt and Co 2002 ISBN 0-8050-6588-1 Richard Polenberg ed In the Matter of J Robert Oppenheimer The Security Clearance Hearing Ithaca Cornell University Press 2002 ISBN 0-8014-3783-0 Schweber SS "J Robert Oppenheimer Proteus Unbound" Science in Context 16 1 2 219–242 2003 David C Cassidy J Robert Oppenheimer and the American Century New York Pi Press 2005 ISBN 0-13-147996-2 Kai Bird en Martin J Sherwin American Prometheus The Triumph and Tragedy of J Robert Oppenheimer New York Knopf 2005 ISBN 0-375-41202-6 Priscilla J McMillan The Ruin of J Robert Oppenheimer And the Birth of the Modern Arms Race New York Viking 2005 ISBN 0-670-03422-3 Abraham Pais J Robert Oppenheimer A Life Oxford University Press 2006 ISBN 0-19-516673-6 Externe links door Hans Bethe De zogenaamde Romeinse groet Italiaans "Saluto Romano" was een tijdens de 17e of 18e eeuw door toneelspelers bedachte groet geassocieerd met de Romeinen hoewel ze onbekend was in de Romeinse tijd Tijdens de regeringsperiode van de Italiaanse dictator Benito Mussolini werd de groet uit de kast gehaald en zelfs verplicht De groet bestaat uit het heffen van de rechterarm en vergezeld met het woord "ave" Latijn voor "gegroet" De oorsprong van de groet met de geheven rechterarm Op Jacques-Louis Davids schilderij De eed der Horatii 1784 is een gebaar afgebeeld dat door sommige schrijvers als de inspiratiebron voor een "Romeinse groet" wordt aangezien De zonen van Horatius zweren op het afgebeelde moment Rome met hun leven te verdedigen< ref> Livius beschrijft deze scène maar noemt de eed niet Livius en Dionysius vermelden de eed der Horatiï niet Dionysius laat de trotse vader enkel zijn handen heffen om de hemelse goden te danken In Italië werd de groet met de geheven rechterarm voor het eerst in 1919 door Gabriele DAnnunzio gebracht In de daaropvolgende jaren werd de groet door de steeds meer door de fascisten gedomineerde Italiaanse staat voorgeschreven In 1925 was de groet in de Italiaanse wet opgenomen Vanaf 1 december 1925 waren ambtenaren verplicht om de Romeinse groet te brengen de verdringing van de als "bourgeois" veroordeelde handdruk werd op 21 november 1938 voltooid door een aanwijzing aan de censuur om alle afbeeldingen van mensen die elkaars handen schudden te verbieden of te laten retoucheren Deze zogenaamde Romeinse groet is echter geen gebruik geweest in het Romeinse Rijk Er zijn in de literatuur geen bronnen gevonden en de enige afbeeldingen van een officier die groet met de rechterarm zijn te vinden op de Zuil van Trajanus in Rome Er is dan ook geen grond voor de bewering dat de door Benito Mussolini ingevoerde fascistische groet de Hitlergroet of de olympische groet navolgingen zijn van daadwerkelijk door de oude Romeinen gebruikte formele begroetingen De groet met de geheven rechterarm is in de 17e of 18e eeuw door toneelspelers bedacht De Bellamy-groet in de Verenigde Staten De in Amerika gebrachte groet aan de vlag de in 1892 bedachte Bellamy-groet Deze groet die met geheven rechterhand werd gebracht raakte in de Tweede Wereldoorlog in onbruik omdat hij op de fascistische groet en de nazi-groet leek Rotterdam is een grootstedelijke gemeente in de Nederlandse provincie Zuid-Holland en telt inwoners bron CBS op een oppervlakte van 31935 km² waarvan meer dan een derde water Hiermee is de gemeente qua inwoners de op een na grootste gemeente van Nederland De gemeente maakt deel uit van het samenwerkingsverband Stadsregio Rotterdam en de Metropoolregio Rotterdam-Den Haag Indeling van de gemeente De gemeente Rotterdam bestaat uit 14 gebieden stadsdelen die elk een eigen gebiedscommissie hebben De havengebieden vallen direct onder de gemeente De bestuurscommissiegebieden zijn Groei Rotterdam is sinds de negentiende eeuw gegroeid door toename van de verstedelijking bevolkingsgroei gemeentelijke herindelingen en annexaties van omringende gemeenten De stad Rotterdam maakte vooral vanaf 1850 een sterke groei door Aanvankelijk probeerde men de bevolking te huisvesten binnen de bestaande gemeentegrenzen maar al snel bleken deze ontoereikend Daarom werden buurgemeenten geannexeerd of moesten zij grondgebied aan Rotterdam afstaan Soms ging Rotterdams grondgebied over naar een andere gemeente 1816 annexatie van de gemeente Cool 1870 grondgebied verkregen van de gemeenten Charlois IJsselmonde en Katendrecht ten behoeve van havens en stadsuitbreiding op de huidige Kop van Zuid 1886 annexatie van de gemeente Delfshaven 13651 inwoners 1895 annexatie van de gemeenten Charlois 12154 inwoners en Kralingen 21132 inwoners tevens grondgebied verkregen van de gemeenten IJsselmonde en Overschie 1903 grondgebied verkregen van de gemeente Overschie 1904 grondgebied verkregen van de gemeente Hillegersberg 1909 grondgebied verkregen van de gemeente Schiedam 1914 grondgebied verkregen van de gemeenten 's-Gravenzande dorp Hoek van Holland 2964 inwoners Naaldwijk en Rozenburg 1926 grondgebied verkregen van de gemeente Schiedam 1934 annexatie van de gemeenten Hoogvliet 1331 inwoners en Pernis 4988 inwoners tevens grondgebied verkregen van de gemeenten Poortugaal Rhoon en Schiedam 1939 grondgebied verkregen van de gemeenten 's-Gravenzande en Naaldwijk 1940 grondgebied verkregen van de gemeenten Overschie en Schiedam 1941 annexatie van de gemeenten Hillegersberg 25638 inwoners IJsselmonde 9183 inwoners Overschie 11639 inwoners en Schiebroek 8030 inwoners tevens grondgebied verkregen van de gemeenten Barendrecht Berkel en Rodenrijs Capelle aan den IJssel Kethel en Spaland tegelijkertijd geannexeerd door Schiedam Rozenburg Schiedam en Vlaardingen 1953 grondgebied geruild met de gemeente Schiedam 1966 grondgebied verkregen van de gemeenten Geervliet Heenvliet Rozenburg Spijkenisse en Zwartewaal ten behoeve van de Europoort 1972 grondgebied verkregen van en afgestaan aan de gemeente Oostvoorne tevens grondgebied verkregen van de Staat Noordzee ten behoeve van de Maasvlakte 1976 grondgebied verkregen van en afgestaan aan de gemeente Rhoon 1978 grondgebied verkregen van en afgestaan aan de gemeente Capelle aan den IJssel tevens grondgebied verkregen van de gemeente Zevenhuizen 1980 grondgebied verkregen van de gemeenten Brielle Oostvoorne en Rozenburg 1985 grondgebied verkregen van de gemeenten Rozenburg en Poortugaal oostelijke nieuwbouwwijken van Hoogvliet 17032 inwoners en afgestaan aan de nieuwe gemeente Albrandswaard waarin Poortugaal en Rhoon werden samengevoegd 1995 grondgebied verkregen van de gemeenten Nieuwerkerk aan den IJssel en Zevenhuizen-Moerkapelle ten behoeve van de Vinex-wijk Nesselande tevens grondgebied afgestaan aan Ridderkerk 1997 grondgebied verkregen van de gemeente Capelle aan den IJssel 2001 grondgebied geruild met de gemeente Capelle aan den IJssel 2010 annexatie van de gemeente Rozenburg ca 12500 inwoners Topografie Topografisch kaartbeeld van de Gemeente Rotterdam per september 2014 terrein obv luchtfoto medio 2013; gebouwen en wegen september 2014 Bestuur College van burgemeester en wethouders College 2014-2018 Het college van burgemeester en wethouders voor de periode 2014-2018 wordt gevormd door een coalitie van de partijen Leefbaar Rotterdam 3 wethouders D66 2 wethouders en CDA 1 wethouder Het college bestaat uit Ahmed Aboutaleb PvdA burgemeester voorzitter van het college en de gemeenteraad burgerjaarverslag openbare orde en veiligheid integraal veiligheidsbeleid communicatie en externe betrekkingen juridische zaken internationale en externe betrekkingen Joost Eerdmans LR wethouder veiligheid handhaving en buitenruimte Hugo de Jonge CDA wethouder onderwijs jeugd en zorg Pex Langenberg D66 wethouder duurzaamheid mobiliteit haven bestuur en organisatie Ronald Schneider LR wethouder stedelijke ontwikkeling en integratie Maarten Struijvenberg LR wethouder werkgelegenheid en economie Adriaan Visser D66 wethouder financiën cultuur en sport Oorspronkelijk zou Ingeborg Hoogveld LR wethouder voor stedelijke ontwikkeling en integratie worden maar zij werd door de gemeenteraad weggestemd uit vrees voor belangenverstrengeling aangezien zij de partner is van Marco Pastors die topambtenaar is in Rotterdam-Zuid College 2010-2014 Het college voor de periode 2010-2014 werd gevormd door een coalitie van de partijen PvdA 3 wethouders D66 2 wethouders VVD 2 wethouders en CDA 1 wethouder Het college bestond uit Ahmed Aboutaleb PvdA burgemeester voorzitter van het college en de gemeenteraad burgerjaarverslag openbare orde en veiligheid integraal veiligheidsbeleid communicatie en externe betrekkingen juridische zaken internationale en externe betrekkingen Jeannette Baljeu VVD wethouder haven verkeer en regionale economie Alexandra van Huffelen D66 wethouder duurzaamheid binnenstad en buitenruimte Hugo de Jonge CDA wethouder onderwijs jeugd en gezin Antoinette Laan VVD wethouder sport en recreatie kunst en cultuur Korrie Louwes D66 wethouder arbeidsmarkt hoger onderwijs innovatie en participatie Marco Florijn PvdA wethouder werk inkomen en zorg WIZ Jantine Kriens PvdA wethouder financiën bestuur organisatie en volksgezondheid FBOV tot 4 april 2013 Richard Moti PvdA wethouder financiën dienstverlening en organisatie FDO vanaf 11 april 2013 Hamit Karakus PvdA wethouder wonen ruimtelijke ordening vastgoed en stedelijke economie WROVSE en projectwethouder Zuid College 2006-2010 Het college voor de periode 2006-2010 werd gevormd door een coalitie van de partijen PvdA CDA VVD en GroenLinks Het college werd op 18 mei 2006 beëdigd De burgemeester was Ivo Opstelten Het college kende sinds de beëdiging in 2006 een aantal wisselingen In 2007 zwaaide VVD-wethouder Roelf de Boer vanwege een burn-out af In 2008 werd GroenLinks-wethouder Orhan Kaya vervangen door Rik Grashoff In april 2009 stapte de VVD uit het gemeentebestuur; de coalitie bleef overeind en had nog een krappe meerderheid van 23 van de 45 zetels De twee VVD-wethouders Jeannette Baljeu en Mark Harbers werden vervangen door een PvdA- en CDA-wethouder Daarmee had het CDA met slechts drie raadszetels ook drie wethouders een opmerkelijke situatie In juli 2009 stapte CDA-wethouder Leonard Geluk echter op vanwege een nieuwe baan als voorzitter van ROC Midden Nederland Daarmee was Geluk de vijfde wethouder die sinds 2006 voortijdig opstapte Wethouders Hamit Karakus PvdA wethouder wonen en ruimtelijke ordening Jantine Kriens PvdA wethouder volksgezondheid welzijn en maatschappelijke opvang tevens locoburgemeester Dominic Schrijer PvdA wethouder werk sociale zaken en grote stedenbeleid Hans Vervat PvdA wethouder economie verkeer en vervoer Lucas Bolsius CDA wethouder haven en financiën Peter Lamers CDA wethouder buitenruimte sport en concernorganisatie Rik Grashoff GroenLinks wethouder participatie cultuur en milieu Verleden In het verleden werd het college van b&w gevormd uit de volgende coalities van partijen College 1974-1978 PvdA 8 wethouders College 1978-1982 PvdA 8 wethouders College 1982-1986 PvdA 7 wethouders D66 1 College 1986-1990 PvdA 7 wethouders D66 1 VVD 1 College 1990-1994 PvdA 6 wethouders CDA 2 VVD 1 College 1994-1998 PvdA 2 wethouders D66 1 VVD 1 CDA 1 Groenlinks 1 College 1998-2002 PvdA 3 wethouders VVD 2 CDA 1 Groenlinks 1 College 2002-2006 Leefbaar Rotterdam 3 wethouders CDA 2 VVD 2 College 2006-2009 PvdA 3 wethouders CDA 2 VVD 2 Groenlinks 1 tot opstappen VVD in april 2009 College 2009-2010 PvdA 4 wethouders CDA 3 later 2 Groenlinks 1 College 2010-2014 PvdA 3 wethouders D66 2 VVD 2 CDA 1 College 2014-2018 Leefbaar Rotterdam 3 wethouders D66 2 CDA 1 Met uitzondering van de periode 2002-2006 en de periode 2014-2018 heeft de PvdA sinds de Tweede Wereldoorlog altijd deel uitgemaakt van het college Gemeenteraad Heden Uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen van 2002 2006 2010 en 2014 Noot De tabel bevat de oorspronkelijke zetelaantallen direct na de gemeenteraadsverkiezingen; tussen haakjes staat wat de zetelaantallen daarna waren In de raadsperiode 2002-2006 begonnen zes raadsleden hun eigen fractie Uit Leefbaar Rotterdam gestapt totaal 4 zetels fractie "Van Heijgen" 1 zetel fractie "Kok" 1 zetel fractie "Maronier" 1 zetel fractie "Smit" Nieuw Rechts 1 zetel Uit de PvdA gestapt fractie "Dos Santos" 1 zetel Uit GroenLinks gestapt fractie "Bourzik" 1 zetel Verleden Vanaf 1962 is de Rotterdamse gemeenteraad als volgt samengesteld Noot 1 De tabel bevat de oorspronkelijke zetelaantallen direct na de gemeenteraadsverkiezingen Noot 2 partijen als CDA GL en CU bestonden vroeger uit andere partijen die later zijn samengegaan in hoe ze nu heten Vanwege de vergelijkbaarheid is de huidige naam ook voor het verleden gebruikt Noot 3 verdeling CP CP86 CD CP behaalde 1 zetel in 1986 CP86 behaalde 1 zetel in 1990 en 1994 CD behaalde 1 zetel in 1990 en 5 zetels in 1994 Noot 4 overige partijen Boerenpartij 3 zetels in 1966 Bejaardenpartij 65+ 1 zetel in 1970 Solidair '93 1 zetel in 1994 Unie 55+ 1 zetel in 1998 Gemeentelijke diensten De gemeente Rotterdam kent per september 2010 de volgende takken van dienst Audit Services Rotterdam ASR Bestuursdienst BSD Dienst Kunst en Cultuur dKC Dienst Stedebouw en Volkshuisvesting dS+V Stadsarchief Rotterdam Gemeentebelastingen Rotterdam GBR Gemeentewerken GW Gemeentelijke Gezondheidsdienst Rotterdam eo GGD R'dam eo Dienst Jeugd Onderwijs en Samenleving JOS Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam OBR Publiekszaken PZR Roteb Servicedienst Rotterdam SDR Dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid SoZaWe Dienst Sport en Recreatie SenR Dienst Stadstoezicht STZ Verzelfstandigd per 1 januari 2007 Rotterdamse Elektrische Tram RET In 2011 zijn de diensten dS+V en OBR samengegaan in de dienst Stadsontwikkeling Nauw verbonden stichtingen De volgende stichtingen zijn per april 2007 nauw verbonden aan de gemeente Rotterdam Stichting Koninklijke Rotterdamse Diergaarde "Blijdorp" Stichting Kunstzinnige Vorming SKVR Stichting Rotterdam Philharmonisch Orkest RPhO Stichting Museum Boijmans van Beuningen Stichting Wereldmuseum Rotterdam Stichting Maritiem Museum Rotterdam Stichting Historisch Museum Rotterdam Stichting Centrum Beeldende Kunst Stichting Luxor Theather Stichting Concert- en Congresgebouw De Doelen Stichting Rotterdamse Schouwburg Stichting Theater Zuidplein Internationale betrekkingen 13 Zustersteden 12 Partnersteden 4 Zusterhavens Zustersteden Baltimore Sinds 1985 Boergas Sinds 1976 Keulen Sinds 1958 Constanţa Sinds 1976 Dresden Sinds 1988 Esch-sur-Alzette Sinds 1958 Gdansk Sinds 1977 Havana Sinds 1983 Rijsel Sinds 1958 Luik Sinds 1958 Sint-Petersburg Sinds 1984 Shanghai Sinds 1979 Turijn Sinds 1958 Partnersteden Antwerpen sinds 1940 Bazel sinds 1945 Bratislava sinds 1991 Boedapest sinds 1991 Duisburg sinds 1950 Durban sinds 1991 Hull sinds 1936 Jakarta sinds 1983 Neurenberg sinds 1961 Osaka sinds 1984 Oslo sinds 1945 Praag sinds 1991 Zusterhavens Busan Sinds 1987 Kobe Sinds 1967 Tokio Sinds 1989 Seattle Sinds 1969 Aangrenzende gemeenten Zie ook Lijst van Rotterdammers Lijst van burgemeesters van Rotterdam Lijst van rijksmonumenten in Rotterdam gemeente Lijst van oorlogsmonumenten in Rotterdam Externe links Sao Tomé en Principe Portugees São Tomé e Príncipe; ] officieel de Democratische Republiek Sao Tomé en Principe is een land voor de westkust van Afrika in de Golf van Guinee Sao Tomé en Principe bestaat uit meerdere eilanden waarvan Sao Tomé verreweg het grootst is Daarna komt het veel kleinere Principe en nog enkele niet of nauwelijks bewoonde eilanden Van de 187356 inwoners 2012 woont ruim een derde in de gelijknamige hoofdstad Sao Tomé De eilanden zijn bergachtig en vulkanisch met een weelderige tropische plantengroei De belangrijkste economische hulpbron is de landbouw die de inwoners kokosnoten koffie cacao en palmolie verschaft De bevolking bestaat voor het grootste deel uit mulatten personen met zowel Afrikaanse als Portugese voorouders De inwoners van Sao Tomé en Principe worden in het Nederlands als Santomees Santomese en Santomezen aangeduid< ref> behalve in formele teksten waar men een omschrijving gebruikt in plaats van het bijvoeglijk naamwoord Geschiedenis Koloniale tijd De eilanden van Sao Tomé en Principe waren onbewoond tot de komst van de Portugezen tussen 1469 en 1471 De Portugezen verkenden de eilanden en besloten dat dit een goede handelspost zou zijn Ze noemden het eiland naar de apostel Tomas De eerste nederzetting op Sao Tomé werd in 1493 door de Portugees Álvaro Caminha gesticht Rond het jaar 1500 werd ook op het eiland Principe een nederzetting gesticht Het aantrekken van mensen die de eilanden wilden bevolken bleek moeilijk In het begin kwamen vooral groepen die niet gewenst waren in Portugal zoals joden naar het eiland Zo werden eind vijftiende eeuw 2000 joodse kinderen gedwongen gedoopt en verscheept naar het eiland waar ze verdeeld werden onder de kolonisten Enkele jaren later waren nog slechts zestig van deze kinderen in leven De rest was bezweken aan tropische ziektes< ref> De kolonisten bemerkten dat de vulkanische grond op de eilanden uitermate geschikt was voor landbouw met name het verbouwen van suikerriet raakte in zwang Het verbouwen van suiker was zeer arbeidsintensief en de Portugezen importeerden dan ook slaven van het Afrikaanse vasteland In het midden van de 16e eeuw waren de eilanden de grootste suikerexporteur van Afrika Later kregen de eilanden te maken met toenemende concurrentie van suikerplantages in Latijns-Amerika Tegen het midden van de 17e eeuw waren de eilanden een belangrijke doorvoerhaven van schepen die Afrikaanse slaven vervoerden naar Latijns-Amerika In 1641 veroverde WIC-admiraal Cornelis Jol het eiland Sao Tomé op de Portugezen Kort na de verovering op 31 oktober 1641 overleed hij aan malaria Zelfbestuur en herkolonisatie Vanaf 1650 trokken de Portugezen hun handen langzaam af van de archipel en meer dan twee eeuwen lang hadden de eilanden praktisch zelfbestuur Al gauw waren de goede landbouwgronden in handen van grote Portugese plantages Vanaf 1908 werd Sao Tomé en Principe de grootste exporteur van cacao ter wereld Nog steeds is dit het belangrijkste gewas in het land Hoewel Portugal de slavernij in 1876 had afgeschaft dwongen de plantagehouders Afrikanen tot het verrichten van arbeid nu tegen een zeer bescheiden loon Dit leidde tot spanningen op de eilanden en in 1953 brak een opstand uit Honderden Afrikanen werden hierbij gedood Deze gebeurtenis staat bekend als het Bloedbad van Batepá en wordt nog steeds jaarlijks op 3 februari herdacht Onafhankelijkheid Eind jaren 50 werd de roep om onafhankelijkheid steeds groter en de socialistische Beweging voor de Bevrijding van Sao Tomé en Principe MLSTP werd opgericht Na de Anjerrevolutie van 1974 raakte deze ontwikkeling in een stroomversnelling en op 12 juli 1975 werd Sao Tomé en Principe onafhankelijk van Portugal De eerste president werd Manuel Pinto da Costa de secretaris-generaal van de MLSTP Een maand later werd het land unaniem toegelaten tot de Verenigde Naties In eerste instantie haalde Da Costa vooral de banden aan met de Sovjet-Unie Oost-Duitsland Cuba en Angola maar sloot zich tegelijk aan bij de Beweging van Niet-Gebonden Landen Nadat er in de jaren 80 een economische crisis uitbrak werd het aantal buitenlandse communistische adviseurs scherp teruggebracht Democratisering en onrust In 1987 zorgde een grondwetswijziging ervoor dat de president voortaan direct werd gekozen in 1988 werd een coup tegen president Da Costa afgewend In 1990 was Sao Tomé en Principe een van de eerste Afrikaanse landen die ook in de praktijk democratiseerden Op 22 augustus 1990 werd een referendum gehouden voor een nieuwe grondwet die ook oppositiepartijen toestond Van de geldige stemmen was 953% voor de wijziging en de grondwet werd aangepast Een jaar later in 1991 werden de eerste democratische parlements- en presidentsverkiezingen gehouden waarbij Miguel Trovoada tot president werd gekozen Op dinsdag 15 augustus 1995 pleegde een groep militaire officieren onder leiding van luitenant Manuel Quintas de Almeida een staatsgreep ze zetten president Trovoada gevangen en plaatsten premier Carlos Graça onder huisarrest Officieel ging het om de door Trovoada afgedwongen inkrimping van het leger maar ook het feit dat de soldaten al een half jaar niet meer betaald hadden gekregen en de algehele deplorabele staat van het leger leken een rol te spelen evenals de slechte economische situatie van het land Zes dagen later werd de staatsgreep vreedzaam beëindigd en werden de president en premier in hun functie hersteld Hieraan gingen enkele dagen van onderhandelingen onder leiding van premier Graça en de Angolese minister van Buitenlandse Zaken Venâncio de Moura vooraf De onderhandelingen gingen deels over de vraag of de militairen amnestie moesten krijgen< ref> Een tweede staatsgreep vond plaats op woensdag 16 juli 2003 toen president Fradique de Menezes voor een congres in Nigeria was Alle vastgezette politici werden goed behandeld ze mochten hun familieleden spreken en eten laten brengen Het FDC en het leger betichtten de regering van corruptie zelfverrijking en een oneerlijke verdeling van mogelijke toekomstige olie-inkomsten Majoor Pereira kondigde aan dat hij niet van plan was de macht te behouden maar aanstuurde op vervroegde verkiezingen omdat hij de armoede onder de bevolking in het land wilde aanpakken In 2009 werd een nieuwe staatsgreep van het FDC verijdeld en Alércio Costa en dertig anderen werden gearresteerd Dit keer stonden de veiligheidstroepen aan de kant van de regering Geografie Met een oppervlakte van 964 km² VN CIA is Sao Tomé en Principe het kleinste land in Centraal-Afrika en na de Seychellen het kleinste land van Afrika Alle eilanden van Sao Tomé en Principe liggen in de Golf van Guinee meer precies Golf van Bonny en maken deel uit van een archipel die geologisch gezien behoort tot de Kameroenlijn net als twee eilanden van Equatoriaal-Guinea Mount Cameroon en het Hoogland van Adamaoua Naast de hoofdeilanden Sao Tomé en Principe bestaat de archipel onder andere uit Ilhéu Bom Bom Ilhéu Caroço Ilhéu das Cabras Tinhosa Grande Tinhosa Pequena en Ilhéu das Rolas De evenaar loopt midden over laatstgenoemde eilandje De eilanden zijn bergachtig vulkanisch en ongeveer kegelvormig De bekendste en hoogste bergtop in Sao Tomé en Principe is de uitgedoofde schildvulkaan Pico de Sao Tomé met een hoogte van 2024 meter De hoogste berg van Principe is de Pico de Príncipe met een hoogte van 948 meter Klimaat De eilandengroep kent een zeer warm en vochtig klimaat Gemeten over de jaren 2001 t m 2006 was de gemiddelde jaartemperatuur in de hoofdstad Sao Tomé 263 °C met een gemiddeld maximum van 307 °C en een gemiddeld minimum van 220 °C Er viel gemiddeld 899 millimeter regen verdeeld over 89 regendagen bij een gemiddelde luchtvochtigheid van 83% In het bergachtige midden van het eiland ligt de gemiddelde jaartemperatuur beduidend lager rond de 20 °C Op de zuidwest-hellingen van de bergen kan de jaarlijkse regenval oplopen tot 5000 millimeter Het regenseizoen duurt van oktober tot mei Flora Zon 74% van de eilanden is bedekt met tropisch regenwoud Slechts een deel hiervan is oerbos voor een groot deel bestaat het uit voormalige plantages die weer overgroeid zijn Er komen zon 895 soorten vaatplanten voor waarvan 95 endemisch op Sao Tomé en 37 op Principe Varens zijn ruim vertegenwoordigd De enige naaktzadige is de conifeerachtige Afrocarpus mannii Zo'n 30% van het land ruim een kwart van Sao Tomé en bijna de helft van Principe maakt deel uit van het Parque Natural Ôbo Naast tropisch regenwoud omvat het park ook stukken mangrove en savanne< ref> Fauna De enige zoogdieren die van origine op Sao Tomé en Principe voorkwamen waren vleermuizen en spitsmuizen In het kielzog van de mens hebben diverse andere zoogdieren de eilanden bereikt zoals ratten apen en huisdieren als varkens en honden Meer dan 140 soorten vogels zijn op de eilanden gespot waarvan meer dan twintig endemisch Ook enkele amfibieën enkele reptielen vijf soorten vissen De eilanden zijn een belangrijke nestplaats voor zeeschildpadden< ref> Overheid en politiek Sinds de grondwetswijziging van 1990 is Sao Tomé en Principe een democratisch land met een semipresidentieel systeem De president wordt om de vijf jaar gekozen de huidige president van Sao Tomé en Principe is Manuel Pinto da Costa Het eenkamerige parlement de Assembleia Nacional bestaat uit 55 leden en wordt om de vier jaar gekozen ongeacht het eventueel vallen van een regering Het parlement kiest de premier waarna de premier zijn ministersploeg aan de president voorstelt die ze vervolgens benoemt De huidige premier van Sao Tomé en Principe is Patrice Trovoada Sao Tomé en Principe is verdeeld in twee provincies en zeven districten Van deze twee provincies heeft Principe de meeste autonomie De districten zijn tijdens de parlementsverkiezingen tevens de stemdistricten Verkiezingen in Sao Tomé verlopen vrijwel altijd rustig en eerlijk met hooguit kleine gevalletjes van corruptie < ref> Internationale betrekkingen Sao Tomé en Principe is een van de weinige landen van de Verenigde Naties die Taiwan erkent en daarmee een goede relatie onderhoudt Sinds 17 maart 2012 erkent het land eveneens de onafhankelijkheid van Kosovo De huidige minister van Buitenlandse Zaken van Sao Tomé en Principe is Manuel Salvador dos Ramos Sao Tomé en Principe onderhoudt ambassades in Angola België tevens missie bij de Europese Unie Gabon Portugal en Taiwan en missies bij de Gemeenschap van Portugeessprekende Landen te Lissabon en de Verenigde Naties te New York In Sao Tomé zijn er ambassades van Angola Brazilië Taiwan Equatoriaal-Guinea Gabon Nigeria Portugal en Zuid-Afrika Ook Indonesië overweegt een ambassade te openen< ref> Mensenrechten Het toonaangevende Amerikaanse onderzoeksinstituut Freedom House gaf Sao Tomé en Principe in 2010 zowel op gebied van politieke vrijheid als dat van burgerrechten de op-één-na-hoogste score 2 uit 7; het land krijgt het predicaat vrij De verkiezingen worden als vrij en eerlijk bestempeld Freedom House maakt melding van corruptie rondom ontwikkelingssamenwerking en rechtszaken tegen mensen verdacht van corruptie Tot in 2012 was homoseksualiteit bij wet verboden in Sao Tomé en Principe en kon het leiden tot een veroordeling naar een werkkamp Op 31 januari 2011 werd aangekondigd dat er een nieuwe strafwet zou komen waarin homoseksualiteit niet langer genoemd zou worden Deze mede onder Europees toezicht tot stand gekomen wetgeving werd in 2012 ingevoerd< ref> Sao Tomé en Principe kent als één van de weinige Afrikaanse landen geen doodstraf deze is grondwettelijk verboden Rechtssysteem De grondwet voorziet in onafhankelijkheid van het gerechtelijk apparaat; het Hoger Tribunaal van Justitie is de hoogste gerechtelijke instantie van het land en daarnaast zijn er de Rechtbanken van de Eerste Aanleg Het rechtssysteem in Sao Tomé en Principe kampt met grote achterstanden en een chronisch gebrek aan geld Leger Het leger van Sao Tomé heet officieel Forcas Armadas de Sao Tome e Principe ofwel FASTP Deze bestaat uit drie onderdelen een landmacht een kustwacht Guarda Costeira de Sao Tome e Principe ofwel GCSTP en een presidentiële garde In 2005 waren er rond de 300 soldaten De CIA omschrijft het leger als klein en ineffectief met een gebrek aan bronnen de uitrusting is verouderd en promotie gebeurt op basis van vriendjespolitiek De kustwacht bestaat slechts uit vijftig vrijwilligers en twee opblaasboten De Amerikaanse marine United States Navy traint soms in het kader van het Africa Partnership Station APS samen met militairen uit Sao Tomé en Principe In 1995 en 2003 pleegde het leger een korte staatsgreep De president van het land is de opperbevelhebber van de strijdkrachten; de dagelijkse leiding is in handen van de stafchef anno 2010 is dit luitenant-kolonel Idalécio Pachire In 2006 ging zo'n 08% van het BBP naar defensie-uitgaven een relatief laag percentage Economie De munteenheid van Sao Tomé en Principe is de dobra Eén dobra bestaat uit 100 cent hoewel die niet meer gebruikt worden Sinds 2009 is de dobra gekoppeld aan de euro tegen een koers van 24500 dobra per euro in 2009 was de hulpafhankelijkheid sterk gedaald en kwam het land niet meer voor in de top twintig van hulpafhankelijke landen< ref> Sao Tomé heeft twee vakcentrales die aangesloten zijn bij het Internationaal Vakverbond namelijk de União Geral dos Trabalhadores de São Tomé and Príncipe en de Organizaçâo Nacional dos Trabalhadores de São Tomé and Príncipe Central Sindical Volgens de politicoloog Gerhard Seibert spelen verwantschap sociale netwerken en bureaucratie een belangrijke rol in de economie van Sao Tomé en Principe economische rationaliteit en bestuurlijke efficiëntie zijn volgens Seibert van ondergeschikt belang Landbouw De landbouw is voor veel Santomezen nog altijd het belangrijkste middel van bestaan Traditioneel worden er op de eilanden kokosnoten koffiebonen cacaobonen en oliepalmen verbouwd De laatste jaren wordt het telen van cacao steeds dominanter de productie van cacao is met behulp van de Verenigde Naties tussen 2004 en 2010 vertwaalfvoudigd van 50 ton naar 600 ton de donkere chocolade van Claudio Corallo wordt wereldwijd geroemd Grootste invoerpartner is Portugal gevolgd door Angola Volgens schattingen van de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties FAO uit 2008 was de opbrengst van bananen het grootst met 30000 ton daarachter volgden kokosnoten 28000 ton taro 27000 ton oliepalmfruit 15000 ton cassave 6300 ton en cacao 3500 ton Naar schatting waren er 420000 kippen 5200 geiten 4800 runderen 3000 schapen en 2620 varkens op de eilanden en werd er zo'n 4250 ton vis gevangen Olie Eind jaren 90 werd in de Golf van Guinee een aardolieveld ontdekt van zon elf miljard vaten In 2002 trok het olieveld de aandacht van de Verenigde Staten die Sao Tomé meteen als strategische partner aanhaalden In 2004 werden de eerste rechten verkocht aan de Amerikaanse oliemaatschappijen Chevron Corporation en ExxonMobil Alleen het vooruitzicht op olie-inkomsten was al een stimulans voor de Santomese economie maar deed ook de corruptie toenemen waarbij regeringsadviseurs steekpenningen aannamen en olieconcessies goedkoop van de hand deden In 2011 leek er nog weinig schot in de zaak te zitten onder meer vanwege tegenvallende geologische omstandigheden Ook komt het voor dat de ontdekking van olie zorgt voor een lagere productiviteit in andere sectoren van de economie en toenemende armoede de zogeheten Hollandse ziekte zoals die ook Nigeria trof in de jaren 1970 Een derde probleem was de in eerste instantie dreigende taal van de Nigerianen die vonden dat ze het alleenrecht hadden op de exploitatie van olievelden in de Golf van Guinee Hoewel er dus in 2001 een akkoord werd gesloten hebben de Nigerianen de aan Sao Tomé en Principe beloofde steun in 2011 nog niet geleverd Toerisme Het toerisme in Sao Tomé en Principe staat nog in de kinderschoenen maar de verwachtingen zijn dat het zich nog gaat ontwikkelen Een groot voordeel van toerisme zou zijn dat het land minder afhankelijkheid wordt van de cacao-export< ref> Het accent ligt op de combinatie van koloniale architectuur met ongerepte landschappen stranden watervallen en regenwouden Ook bevat het land tientallen endemische diersoorten die biologen en vogelspotters aantrekken Op Sao Tomé worden ook vogelspotrondleidingen gegeven In 2006 kwamen er volgens de World Tourism Organization in het totaal 12266 toeristen aan in Sao Tomé en Principe waarvan Portugezen met 5138 het grootste aandeel vormden gevolgd door Fransen 1186 en Angolezen 999 Deze toeristen gaven gezamenlijk 67 miljoen Amerikaanse dollars uit Bank- en verzekeringswezen De Banco Central de São Tomé e Príncipe is de centrale bank van het land verantwoordelijk voor toezicht en monetair beleid Tot 2003 was de Banco Internacional de São Tomé e Príncipe dochterbedrijf van het Portugese Caixa Geral de Depósitos de enige commerciële bank Een wetswijziging zorgde voor de komst van diverse andere banken Commerciële banken die naast de Banco Internacional de São Tomé e Príncipe opereren in Sao Tomé en Principe zijn de Afriland First Bank STP Banco Equador SARL Commercial Bank—São Tomé e Príncipe Ecobank São Tomé Island Bank SA en Oceanic Bank STP Drie verzekeringsbedrijven Instituto de Segurança Social NICON Seguros STP en SAT INSURANCE zijn actief in Sao Tomé en Principe Infrastructuur Vervoer De enige luchthaven waarnaar lijnvluchten worden uitgevoerd is de Luchthaven São Tomé Internationaal voor het overige zijn er nog het Vliegveld Principe op Principe en het Vliegveld Porto Alegre eveneens op Sao Tomé waar momenteel geen lijndiensten plaatsvinden De twee eilandshoofdsteden Sao Tomé en Santo Antonio hebben allebei een haven Verder beschikt Sao Tomé en Principe over 320 kilometer aan wegen waarvan 218 kilometer verhard Communicatie Zoals in veel Afrikaanse landen heeft de markt voor mobiele telefonie de markt voor vaste telefonie ruimschoots ingehaald In 2009 waren er in Sao Tomé en Principe 64000 mobiele telefoons tegenover 7800 vaste telefoons in gebruik Eind 2010 doorbrak het aantal mobiele telefoons zelfs de 100000< ref> Er is één televisiezender Televisão Santomense TVS die door de overheid beheerd wordt één radiozender die door de overheid beheerd wordt Rádio Nacional de São Tomé e Príncipe en twee voorheen drie onafhankelijke lokale radiozenders namelijk Rádio Jubilar beheerd door de rooms-katholieke kerk en Rádio Tropicana De overheid gunt de oppositie ook tijd op de staatszenders De zender RTP África is een internationale zender gericht op lusofoon Afrika waar Sao Tomé en Principe deel van uitmaakt De UNESCO schat dat er in 1998 45000 radio's en in 1999 33000 televisies in gebruik waren In 2009 hadden naar schatting van de Internationale Telecommunicatie-unie 26700 mensen toegang tot het internet waarvan er 2000 breedband hadden Pers Sao Tomé en Principe kent persvrijheid hoewel de beperkte afmetingen van het land de mogelijkheden tot diepgaande onderzoeksjournalistiek enigszins beperken Enkele kranten zijn de Correio da Semana Diário da República Jornal Maravilha Jornal Tropical Jornalst is een nieuwswebsite met binnenlands nieuws en veel Portugeestalige persberichten De persassociatie heet Associação Nacional de Imprensa en STP-Press is een nieuwsagentschap Onderwijs Onderwijs is in Sao Tomé en Principe vier jaar lang verplicht Het onderwijssysteem kampt met vele problemen zoals een gebrek aan leslokalen leerkrachten lesboeken materialen en vooral geld Het onderwijssysteem is voor financiering grotendeels afhankelijk van buitenlandse donaties Sao Tomé heeft naast diverse basisscholen Básico en middelbare scholen Secundárias ook drie instituten voor hoger onderwijs Superiores Het Instituto Superior Politécnico de São Tomé e Príncipe werd gesticht in 1996 en valt onder het ministerie van onderwijs Het ISPSTP biedt bacheloropleidingen aan met name lerarenopleidingen Escola de Formação de Professores e Educadores in richtingen als Portugees Frans wiskunde biologie en geschiedenis Het Instituto Universitário de Contabilidade Administração e Informática werd opgericht in 1994 en is private handen Het IUCAI biedt vijfjarige cursussen aan met name op gebieden als rechtsgeleerdheid economie management informatica en toerisme De Universidade Lusíada de São Tomé e Príncipe begon met colleges geven in november 2006 en is daarmee het nieuwste instituut Het biedt een propedeutisch jaar in rechtsgeleerdheid economie bedrijfskunde en informatie Gezondheid De gezondheidszorg in Sao Tomé en Principe kent enkele grote problemen zo heeft 11% van de bevolking ca 18000 personen geen schoon drinkwater Ook malaria is nog altijd aanwezig De levensverwachting in Sao Tomé en Principe bedraagt 64 jaar in 2003 onder het wereldwijd gemiddelde maar boven het gemiddelde van Sub-Saharisch Afrika Het grootste ziekenhuis is het Centro hospitalar de São Tomé en sinds 1976 heeft Sao Tomé een vestiging van het Rode Kruis Cruz Vermelha Cultuur De Santomese cultuur kan over het algemeen worden geschouwd als een mix van Portugese en Afrikaanse invloeden en wordt derhalve een creoolse cultuur genoemd die soms vergeleken wordt met de culturen van het Caraïbisch gebied< ref> Taal De officiële taal van Sao Tomé en Principe is het Portugees Het Portugees wordt gesproken door 95% van de bevolking hoewel er maar 2580 1993 moedertaalsprekers zijn De overgrote meerderheid van de bevolking spreekt Portugese creoolse talen Santomees Creools ook wel Forro 69900 sprekers 1999 85% van de bevolking Angolar 5000 sprekers 1998 3% van de bevolking met name in Caué en Principecreools 200 sprekers 1999 op Principe Belangrijke immigrantentalen zijn het Fang dat in Sao Tomé en Principe door 13800 mensen wordt gesproken en diverse andere talen uit Angola Kaapverdië en Mozambique Het Frans wordt in scholen als tweede taal onderwezen; Sao Tomé en Principe is naast lid van de Lusophonia ook lid van de Francophonie Literatuur De bekendste dichteres en schrijfster van het land was waarschijnlijk Alda Neves da Graça do Espírito Santo 1926-2010 Ook Conceição Lima 1961 en haar dichtbundel A Dolorosa Raiz do Micondó uit 2006 worden in Sao Tomé en Principe hoog aangeslagen De in Portugal opgegroeide en in Zwitserland woonachtige schrijfster en dichteres Olinda Beja 1946 schrijft ook verhalen over haar Santomese achtergrond Andere schrijvers die van belang zijn geweest voor de ontwikkeling van de Santomese cultuur zijn António Lobo de Almada Negreiros 1868-1939 Caetano da Costa Alegre 1864–1890 en Sara Pinto Coelho 1913-1990 Muziek De Muziek van Sao Tomé wordt gekenmerkt door ússua- en socopé-ritmes terwijl op Principe meer gebruik wordt gemaakt van de dêxa Deze ritmes en dansen zijn beïnvloed door de Portugese ballroomdanscultuur Tchiloli is een soort musical met een dramatisch verhaal en de danço-congo is eveneens een combinatie van muziek dans en theater In 1959 werd de band Leoninos opgericht door Quintero Aguiar De band was erg populair mede vanwege hun kritiek op de Portugese kolonisten In 1965 ging de band uit elkaar maar werd gevolgd door Os Úntués frontman Leonel Aguiar die diverse muzikale invloeden mengde Later ontstonden er diverse bands die veelal Afrikaanse invloeden met westerse popmuziek combineerden Bekende artiesten zijn Quibanzas Africa Negra Mindelo Zarco en Manjelegua Feestdagen De nationale feestdag is 12 juli Dia da Independência onafhankelijksheidsdag Dit was de dag waarop Sao Tomé en Principe in 1975 onafhankelijk werd van Portugal Andere feestdagen zijn Nieuwjaar 1 januari de Dag van de Martelaren 3 februari herdenking van het bloedbad van Batépa de Dag van de Arbeid 1 mei de Dag van het Leger 6 september de Dag van de Landbouwhervorming 30 september Allerheiligen 1 november São Tomé-dag 21 december de dag waarop in 1470 het eiland door de Portugezen ontdekt is en Kerstmis 25 december< ref> Keuken Hoewel Sao Tomé en Principe een groot exporteur is van landbouwproducten als cacao en koffie wordt veel voedsel geïmporteerd uit het buitenland De Santomese keuken is sterk beïnvloed door de Portugese en Kaapverdische keukens en de beschikbaarheid van lokale tropische gewassen Een typisch Portugees gerecht dat in Sao Tomé populair is is biscoitos de laranja sinaasappelkoekjes Tropische wortelgewassen broodvruchten en bakbananen vormen samen met mais en brood van geïmporteerde tarwe het belangrijkste basisvoedsel van de Santomese keuken Daarnaast worden veel vruchten als banaan avocado papaja en guave gegeten De belangrijkste bron van proteïnen is vis en in mindere mate kip en garnalen Vroeger werden daarnaast vleerhonden en apen gegeten en tegenwoordig is het eten van slakken nog altijd in gebruik Vis en kip worden vaak in gemarineerd in een pittige saus met specerijen zoals paradijskorrel Het eten van duurdere vleessoorten als rundvlees is grotendeels beperkt tot feestelijke gelegenheden Het nationale gerecht van Sao Tomé en Principe is calulu een stoofpot met vis of kip palmolie en diverse groenten; de nationale drank is palmwijn In het stadje Neves staat een bierbrouwerij waar de bieren "Creola" en "Rosema" gebrouwen worden< ref> Religie Het grootste deel van de Santomese bevolking is christelijk bij de volkstelling van 2001 was 703% rooms-katholiek 34% evangelisch 2% nieuw-apostolisch en 18% adventistisch 31% hing een andere religie aan bv islam 194% gaf geen religie op deze groep bevat zowel katholieken en protestanten als atheïsten 2%< ref> De belangrijkste kerk van het land is de 16e-eeuwse rooms-katholieke kathedraal Sé Catedral de Nossa Senhora da Graça de São Tomé waar Manuel António Mendes dos Santos sinds 2006 bisschop is Andere kerken zijn de Kerk van de Zevendedagsadventitsen de Evangelische Kerk de Evangelische Kerk Vergadering van God de Kerk Manna de Kerk van de Nazarener de Nieuw-Apostolische Kerk en de Universele Kerk van het Koninkrijk van God Al deze kerken staan in de hoofdstad Sao Tomé In Sao Tomé en Principe bestaat een volledige godsdienstvrijheid die gegarandeerd wordt door bepalingen in de grondwet en gehandhaafd door de regering Sao Tomé en Principe kent geen staatsgodsdienst er worden geen mensen onderdrukt of juist voorgetrokken op basis van religie en de aanhangers van verschillende religies gaan vreedzaam met elkaar om Sport De belangrijkste sport in Sao Tomé en Principe is voetbal De nationale voetbalbond is de Federação Santomense de Futebol Noch het mannenelftal noch het vrouwenelftal wist zich ooit voor een groot toernooi te plaatsen In 1996 deed Sao Tomé en Principe voor het eerst mee aan de Olympische Zomerspelen ook in 2000 2004 en 2008 en 2012 was Sao Tomé en Principe aanwezig Alle vier de keren deed Sao Tomé en Principe met één man en één vrouw mee aan het atletiektoernooi in 2008 was kanovaarder Alcino Silva de eerste en tot dusver enige Santomese olympische sporter buiten het atletiek Op de eerste editie van de Olympische Jeugdzomerspelen in 2010 was Sao Tomé en Principe vertegenwoordigd met vier jeugdsporters een hardloper twee kanovaarders en een taekwondoka De atleten worden vertegenwoordigd door het Comité Olímpico de São Tomé e Príncipe; nog nooit won een Santomese atleet een medaille Op de wereldkampioenschappen atletiek 2009 in Berlijn deed Gloria Diogo mee aan de 100 meter voor vrouwen en Naiel Santiago D'Almeida aan de 400 meter voor mannen beide hardlopers strandden in de voorronde Twee jaar later deed Diogo mee aan de wereldkampioenschappen atletiek 2011 opnieuw op de 100 meter Bij de 100 meter voor mannen werd Sao Tomé en Principe vertegenwoordigd door Christopher Lima da Costa een jaar later ook in Londen aan de Olympische Spelen mee zou doen evenals in 2013 aan de wereldkampioenschappen in Moskou Behalve aan de Olympische Spelen doen Santomese sporters ook mee aan de Afrikaanse Spelen voor Afrikaanse landen de Jogos da Lusofonia voor Portugees sprekende landen de Jeux de la Francophonie voor Franssprekende landen en aan het Ibero-Amerikaans atletiekkampioenschap waar ze ook mee mogen doen vanwege het feit dat Portugees de officiële taal is Taekwondoka Eloy Boa Morte won op de Jogos da Lusofonia 2009 in Lissabon een gouden medaille in de klasse voor mannen onder de 80 kilogram Op Sao Tomé wordt sinds 2010 een meerdaagse amateurwielerwedstrijd gereden de volta do cacau< ref> De meest succesvolle sportvrouw uit Sao Tomé is verspringster hordeloopster en meerkampster Naide Gomes die weliswaar in het begin van haar carrière nog voor Sao Tomé en Principe uitkwam maar haar grootste successen boekte nadat ze de Portugese nationaliteit verkregen had Zie ook Lijst van bekende Santomezen Sao Tomé en Principe van A tot Z Externe links Grondwet Kaartenbank De sifakas Propithecus zijn een geslacht van halfapen uit de familie der indriachtigen Indriidae Net als andere lemuren komen de sifakas enkel voor op het eiland Madagaskar "Sifaka" is een onomatopee een klanknabootsing van de contactroep "Sjie-fak" De bekendste soort is de Verreauxsifaka Propithecus verreauxi die behoort tot de best onderzochte zoogdieren van Madagaskar Beschrijving Sifaka's behoren tot de grootste nog levende halfapen Ze hebben een lange wollige kleurrijke vacht met een grote variatie tussen de verscheidene ondersoorten van geheel wit in de zijdesifaka tot geheel zwart in Perriers sifaka Veel ondersoorten hebben gele oranje bruine en of grijze vlakken op hun vacht De staart is meestal net zo lang als de rest van het lichaam en kan op de buikzijde worden opgerold Het hoofd is rond Het kale zwarte gezicht heeft grote naar voren gerichte ogen kleine oortjes en een duidelijk aanwezige snuit Sifaka's zijn de enige zoogdieren die zich over de grond verplaatsen door middel van zijwaartse sprongen Hierbij worden houden zij hun korte armen boven hun kop Met hun relatief lange benen kunnen ze bovendien enorme afstanden afleggen wanneer ze van boom naar boom springen soms wel 10 meter per sprong Sifaka's hebben een kop-romplengte van 45 tot 55 centimeter een lichaamsgewicht van drie tot zeven kilogram en een staartlengte van 432 tot 56 centimeter Voedsel en leefgebied De sifaka's leven in de droge loofverliezende bossen in het zuiden en de regenwouden in het noorden en westen van het Afrikaanse eiland Madagaskar Ze leven voornamelijk hoog in de bomen en zijn overdag actief Ze eten voornamelijk bladeren aangevuld met boomschors bloemen en vruchten Ze komen niet naar de grond om te drinken en in drogere perioden moeten ze het zo'n negen maanden zonder vocht uithouden Gedrag Sifakas leven in kleine gemengde groepjes bestaande uit zon vijf dieren maximum dertien Vrouwtjes blijven hun hele leven in dezelfde groep mannetjes wisselen daarentegen vaak van groep De vrouwtjes bepalen de richting waarin een groep zich begeeft Tijdens het zoeken naar eten verspreiden de dieren zich waardoor de dieren voornamelijk in de rustperiode s nachts met elkaar contact hebben De hele groep slaapt in dezelfde boom op zon dertien meter hoogte Behalve de contactroep "Sie-fak" zijn sifakas vrij stille dieren dit in tegenstelling tot de andere indriachtigen de indri en de wolmakis In sommige gebieden waarschijnlijk gebieden met weinig voedsel zijn de dieren territoriaal maar in andere gebieden leven buren vreedzaam naast elkaar Voortplanting Sifaka's van beide geslachten paren meerdere malen wat betekent dat er een grote competitie moet bestaan tussen mannetjes om zich te kunnen voortplanten Sifaka-mannetjes hebben echter vrij kleine testikels waardoor de kansen van het sperma om een eicel te bevruchten blijkbaar geen belangrijke rol spelen in de competitie Wel hebben dominante mannetjes grotere testikels dan ondergeschikte mannetjes en onderdrukken chemische signalen uit de geurklieren van dominante mannetjes waarschijnlijk de voortplantingsdrang van onderschikte mannetjes Ook is infanticide kindermoord bekend bij soorten uit dit geslacht De draagtijd bedraagt zo'n vijf maanden De sifaka krijgt per worp slechts één jong dat de moeder de hele tijd bij zich draagt Vrouwtjes zijn geslachtsrijp na vier tot vijf jaar Bedreiging De belangrijkste natuurlijke vijand is de fossa Tegenwoordig staan echter de meeste soorten door menselijk toedoen op de Rode Lijst ondanks het feit dat veel sifaka's worden beschermd door fady een Malagassisch bijgeloof dat de dieren beschermt tegen de jacht Veel ondersoorten worden ook bedreigd door habitatverlies door slecht gebruik van landbouwgrond aangestoken vuren om akkers te creëren overbegrazing door vee commerciële houtkap en houtskoolproductie Enkele soorten zoals de goudkroonsifaka worden met uitsterven bedreigd Verreauxsifaka plant zich vrij goed voort in gevangenschap en wordt in enkele dierentuinen gehouden maar pogingen om andere soorten te laten voortplanten in gevangenschap zijn niet succesvol geweest Taxonomie Veel dieren die hier als soorten worden beschouwd werden lange tijd als ondersoort beschouwd van een van drie soorten Verreauxsifaka diadeemsifaka en goudkroonsifaka Enkele wetenschappers hanteren nog steeds deze indeling Geslacht Sifaka's Propithecus Soort Verreauxsifaka Propithecus verreauxi Soort Coquerels kroonsifaka Propithecus coquereli Soort Diadeemsifaka Propithecus diadema Soort Zijdesifaka Propithecus candidus Soort Perriers sifaka Propithecus perrieri Soort Milne-Edwards' sifaka Propithecus edwardsi Soort Goudkroonsifaka Propithecus tattersalli Soort Von der Deckens sifaka Propithecus deckenii Soort Kroonsifaka Propithecus coronatus Afbeeldingen Externe link YouTube De Sissi-trilogie is een serie van drie films van de Oostenrijkse regisseur Ernst Marischka De films behelzen een geromantiseerde versie van het leven van keizerin Elisabeth van Oostenrijk-Hongarije De trilogie bestaat uit de volgende delen Sissi 1955 Sissi – De jonge keizerin 1956 Sissi – De woelige jaren 1957 De Slag bij Nieuwpoort was een veldslag op 2 juli 1600 tijdens de Tachtigjarige Oorlog tussen het Staatse en het reguliere Zuid-Nederlandse Spaanse leger Maurits van Oranje was door de Staten-Generaal van de Nederlanden naar Vlaanderen gestuurd om de stad Duinkerke in te nemen De kaapvaart vanuit deze stad bracht veel schade toe aan de handelsvloot van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Onverwacht kwam een groot Spaans leger onder leiding van aartshertog Albrecht van Oostenrijk richting Vlaanderen wat leidde tot een veldslag nabij Nieuwpoort De Republiek won deze slag door strategische stellingname en het inzetten van reservetroepen in de beslissende fase Maurits won maar zonder de stad te kunnen innemen en de tocht naar Duinkerke werd uiteindelijk afgeblazen zodat het doel niet bereikt werd Als dank lieten de landvoogden de stad Scherpenheuvel inrichten als een stad voor Maria inclusief de plannen voor de nagelnieuwe bedevaartkerk De slag is mede vanwege het gemakkelijk te onthouden jaartal een van de bekendste gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis Situering Voorgeschiedenis De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was in 1568 in opstand gekomen tegen Spanje en had vanuit de gewesten Holland en Zeeland het grondgebied waar zij de soevereiniteit over had uitgebreid Dit gebeurde met name tijdens de Tien Jaren toen alle nog Spaansgezinde steden boven de Rijn in handen waren gekomen van de Republiek In 1598 had Spanje vrede gesloten met Frankrijk Vrede van Vervins waardoor Spanje zich meer kon richten op de strijd in de Nederlanden De tweede bondgenoot van de Republiek die de Triple Alliantie in 1596 had ondertekend was Engeland Engeland vocht de gevechten met Spanje voornamelijk op zee uit maar de partijen waren in onderhandeling over vrede Vrede tussen Engeland en Spanje zou kunnen betekenen dat de Republiek alleen kwam te staan in de strijd tegen Spanje De Spaanse koning Filips II had op 6 mei 1598 kort voor zijn dood op 13 september 1598 als bruidsschat de Nederlanden overgedragen aan zijn dochter Isabella van Spanje Zij huwde op 18 april 1599 haar achterneef Albrecht van Oostenrijk de zesde zoon van keizer Maximiliaan II die in 1596 aangesteld was als landvoogd der Nederlanden Met het afstaan van de Nederlanden vastgelegd in de Akte van Afstand hoopte Spanje de rust in de Nederlanden terug te laten keren Uit de mond van Filips II was al eens opgetekend dat hij het belangrijker vond dat het katholieke geloof in de Nederlanden gehandhaafd bleef dan dat ze onderdeel uitmaakten van het Spaanse rijk Toch was er hoop dat de Nederlanden met een nieuwe landvoogd tot inkeer zouden komen en uiteindelijk in de schoot van Spanje zouden terugkeren Spanje behield na de overdracht van de Nederlanden aan Isabella nog wel de bevoegdheid om een nieuwe landvoogd aan te stellen zodat Spanje alleen op papier afstand deed In de akte waren daarnaast voorwaarden gesteld waarin bepaald werd dat de Nederlanden weer onder een Spaanse vorst zouden komen te vallen als het echtpaar kinderloos kwam te overlijden Ook mochten eventuele kinderen alleen met toestemming van de Spaanse koning trouwen en moesten eventuele dochters met een prins van de Spaans-Habsburgse tak trouwen In Spanje werd Filips II opgevolgd door Filips III Gedurende de afwezigheid van Albrecht in de Nederlanden wegens zijn huwelijk met Isabella werd hij als landvoogd vervangen door zijn oom kardinaal Andreas van Oostenrijk Deze waarnemende landvoogd ondernam in deze korte periode een aantal pogingen om de Republiek te verzwakken op militair vlak In 1598 voerde de legeraanvoerder Francesco de Mendoza admiraal van Aragon een veldtocht uit in het oosten van de Republiek waarbij hij onder meer Rijnberk veroverde De opmars van Mendoza kon worden gestuit door strategisch handelen van Maurits van Oranje de legeraanvoerder van de Republiek en tevens stadhouder van Holland Zeeland Utrecht Gelderland en Overijssel Het jaar erop trok Mendoza wederom de Republiek in met 26000 infanteristen en 300 ruiters maar zijn aanval op Zaltbommel werd midden augustus 1599 afgeslagen De Republiek had in de jaren van de aanvallen van Mendoza besloten tot een minder offensieve houding vanwege de schulden door de veldtocht van 1597 maar in 1600 wilden de Staten-Generaal weer de aanval op Spaansgezinde steden inzetten Duinkerke en Nieuwpoort Duinkerke was de belangrijkste stad aan de kust van de Nederlanden die nog in handen was van de Spanjaarden Door Alexander Farnese was het belangrijkste deel van de Spaanse vloot dat actief was rondom de Nederlanden in 1585 verplaatst naar Duinkerke In deze haven konden reders zich vestigen die een kaperbrief hadden bemachtigd van de Hoge Admiraliteitsraad die gezeteld was in Brussel Nieuwpoort was een kleinere havenplaats aan de kust waarvandaan ook kaapvaart plaatsvond De stad lag aan de Noordzee bij de monding van de IJzer De kaapvaart die plaatsvond vanuit Duinkerke en Nieuwpoort bracht scheepvaart en visserij van de Republiek grote schade toe Daarom werd in 1587 besloten de Duinkerker kapers en de kapers uit Nieuwpoort als zeerovers te behandelen Daarnaast werd de Vlaamse kust met de havens geblokkeerd door een bijna permanent aanwezig vlooteskader Desondanks konden regelmatig kapers de blokkade omzeilen en schade toebrengen aan de scheepvaart van de Republiek De blokkade van Duinkerke speelde een rol tijdens de mislukte tocht van de Spaanse Armada in 1588 waarbij Alexander Farnese Spaanse troepen in Duinkerke wilde laten inschepen om ze over te laten zetten naar Engeland voor een invasie Door de hoge kosten van de blokkade en de scheepsverliezen door de kapingen bleven Duinkerke en in mindere mate Nieuwpoort een doorn in het oog van de Republiek Besluit tot belegering De Staten-Generaal wilden gesteund door raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt in 1600 een aanvallender houding aannemen ten opzichte van Spanje Op verschillende plaatsen in de Nederlanden muitten Spaansgezinde soldaten wegens slechte uitbetaling Dit was onder meer het geval in de forten Crèvecoeur en Sint-Andries De Staten-Generaal stuurden daarom Maurits zo snel mogelijk naar Sint-Andries dat wegens zijn ligging voor de Republiek het waardevolste was van de twee forten Zo kreeg de Republiek op een goedkope en gemakkelijke manier een strategisch gelegen fort in handen Een belegering had veel meer tijd moeite en geld gekost Na de inname van Sint-Andries werd door de Staten-Generaal met Maurits overlegd over het volgende oorlogsdoel Met name de Staten van Holland waren er groot voorstander van om "Duynkercke metten eersten souden aentasten ende belegeren om also de landen van Holland te ontheffen vande groote costen die se jaerlijcks totte equippage ter zee moesten doen" "Duinkerke als eerste te belegeren om zo Holland te verlossen van de grote kosten die ze kwijt is aan het beveiligen van de zee" Door het innemen van deze kapershaven wilden ze dus ten gunste de Republiek maar vooral hun eigen provincie een eind maken aan de hoge kosten die gemoeid waren met de blokkade van de Vlaamse kust De belangrijkste reden om Duinkerke aan te vallen was dus om de handelsvaart en de visserij tegen de kaapvaart te beschermen Ook moest het de Franse koning Hendrik IV ertoe aanzetten om de strijd tegen Spanje weer op te pakken De aanval zou immers plaatsvinden in een gebied waar hij ook belang bij had Spanje zou daardoor weer op meer dan één front strijd moeten gaan leveren Tevens werd verwacht dat Maurits bij zijn opmars steun van de Vlaamse bevolking zou krijgen in verband met de overlast die men al lange tijd ondervond van muitende Spaanse soldaten Een laatste argument was dat Duinkerke na verovering aan Engeland overgedragen kon worden De schuld van de Republiek bij Engeland die ontstaan was door het afsluiten van leningen om belegeringen te financieren zou zo afgelost kunnen worden en Engeland zou de controle krijgen over Het Kanaal De Staten van Holland konden voor deze veldtocht de Staten van Zeeland bereid vinden maar Maurits en zijn neef Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg stadhouder van Friesland hadden de nodige twijfels Het Staatse leger zou in geval van een belegering van Duinkerke ver in vijandelijk gebied een actie uitvoeren terwijl diverse Spaansgezinde steden zoals Gent en Brugge in de rug lagen Omsingeling van het leger zou het einde van de Republiek kunnen betekenen omdat het land dan open lag voor de vijand Een belegering van Duinkerke zou ook betekenen dat andere vijandelijke steden in de Nederlanden die dichter bij Holland lagen zoals s-Hertogenbosch Grave en Venlo niet aangevallen konden worden omdat de Staten-Generaal niet voldoende geld konden opbrengen voor een tweede veldleger Als dienaar van de Staten-Generaal moest Maurits zich echter schikken naar de wil van de politiek en hij begon met het maken en uitvoeren van plannen voor een belegering van Nieuwpoort en Duinkerke Tocht Staatse leger Om de Republiek niet onbeschermd te laten liet Maurits Filips van Hohenlohe-Neuenstein en Willem Lodewijk met een deel van het leger achter Dit leger zorgde met aanvallen op Heusden en 's-Hertogenbosch voor afleidingsmanoeuvres In Vlissingen werd een leger bijeen gebracht van 13000 man voetvolk en 3000 cavaleristen Ook werden 1300 schepen verzameld Het Staatse leger stond onder de leiding van Maurits van Nassau De medewerkers in zijn staf waren Willem Lodewijk van Nassau die in de Republiek achterbleef de graaf Lodewijk Gunther van Nassau als generaal van de cavalerie en zijn jongere halfbroer Frederik Hendrik De manschappen werden samen met 37 stukken geschut overgezet naar Philippine een schans die voor de landing van de hoofdmacht werd ingenomen door een kleine legereenheid onder aanvoering van Ernst Casimir van Nassau-Dietz waarna het Staatse leger via Brugge richting Oostende trok Oostende was als één van de weinige steden in Vlaanderen in handen van de Republiek Er bleken te weinig paarden beschikbaar te zijn om de vele wagens met levensmiddelen gereedschappen en geschut mee te nemen De door de Staten-Generaal verwachte steun van de Vlamingen bleef uit Meermalen werd zelfs het drinkwater door de boeren vergiftigd zodat het niet door het leger gedronken kon worden Het Staatse leger brandde op 26 juni 1600 op zijn beurt Eeklo af Vlak voor Oostende werd op 27 juni 1600 de schans bij Oudenburg ingenomen Het leger bleef er twee tot drie dagen zodat de positie van het bolwerk Oostende versterkt kon worden door de schansen in de omgeving het fort van Bredene en de schans Snaaskerke te veroveren Het garnizoen dat bij Snaaskerke gelegerd was werd in zijn geheel door Staatse troepen vermoord Een deel van het geschut dat niet direct door het Staatse leger was meegenomen werd vanuit een groot arsenaal in Dordrecht per schip naar Oostende gebracht waarna het door het leger over land meegevoerd zou worden Maurits had tijdens de tocht kolonel Piron weggestuurd om de wegen richting Duinkerke en Brugge te verkennen maar Maurits zou geen bericht van hem ontvangen Sailly werd later gestuurd maar hij verdwaalde Een afvaardiging van de Staten-Generaal was in Oostende aanwezig om toezicht op nauwkeurige uitvoering van de instructies te houden en de resultaten van het beleg af te wachten Maurits ging er nog steeds van uit dat het Spaanse leger nog niet in het veld was gebracht en daarnaast dat het meerdere dagen opgehouden zou kunnen worden bij het fort van Oudenburg Voorbij Oostende vorderde het Staatse leger vanwege de slechte wegen slechts langzaam richting de monding van de IJzer De wegen moesten meermalen eerst door de staatsen begaanbaar worden gemaakt Op 1 juli bereikten ze bij Nieuwpoort de IJzer die overgestoken werd zodat de stad omsingeld kon worden Spaanse leger Een deel van het Spaanse leger ongeveer 9000 man was vanwege de aanvallen van Hohenlohe onder leiding van Don Velasco naar het oosten van de Nederlanden gemarcheerd omdat de Spaanse legerleiding een belegering van 's-Hertogenbosch verwachtte Op 20 juni bereikte Velasco het bericht dat een grote vloot vanuit Dordrecht naar de Noordzee was vertrokken reden voor hem zijn leger op Maastricht terug te trekken Drie dagen later werd duidelijk dat Maurits bij Oostende was aangekomen en dat de vloot daar geschut had gelost Nu besloot Velasco in snelle marsen ongeveer 200 km in vijf dagen met zijn leger naar Gent te trekken waar hij zich voegde bij de uit Diest afkomstige strijdmacht van Albrecht van Oostenrijk Albrecht kon het leger deels betalen doordat zijn vrouw Isabella van Spanje voor dit doel haar sieraden had verkocht Het gezamenlijke leger bestaande uit soldaten uit Spanje Italië Ierland en Wallonië trok op 29 juni 1600 richting Brugge om de confrontatie met het Staatse leger aan te gaan De veldslag Maurits had voor de veldslag 9400 man voetvolk en 2500 man ruiterij tot zijn beschikking Albrecht beschikte over twee tercio's voetvolk 6000 tot 7000 man en 1200 man ruiterij Het aantal kanonnen van het Staatse leger was slechts zes van het Spaanse leger acht Daarnaast werd een grote diversiteit aan wapens gebruikt zoals de roer haakbus piek en musket Beide legers worden als zeer ervaren en gedisciplineerd omschreven maar het Staatse leger had een grotere wendbaarheid Eerste confrontatie Het Staatse leger werd verrast door de snelle opmars van de Spanjaarden mede doordat het geen berichten had gekregen van de verkenners Die snelheid was onder meer mogelijk omdat het Spaanse leger gebruik maakte van de wegen die de Staatsen begaanbaar hadden gemaakt en die in goede staat waren achtergelaten Bovendien verwachtte Maurits hooguit een Spaans leger van 3000 soldaten niet een leger met een omvang van circa 8000 manschappen Het Spaanse leger heroverde op 1 juli zonder al te veel moeite fort Oudenburg en sloeg s avonds wat verder het kamp op in Leffinge Pas op deze dag werd Maurits verwittigd van de aanwezigheid van deze troepenmacht Eerst dacht hij dat het een afleidingsmanoeuvre was een uitval van Juan de Ribas die met 2000 man in Sluis gelegerd was Toen hij s nachts bericht kreeg dat Oudenburg gevallen was besefte Maurits dat dit wel degelijk de hoofdmacht van het leger van Albrecht was en dat een veldslag nabij was Maurits stuurde nog een brief naar de Staten-Generaal in Oostende waarin hij meldde dat de brug bij Leffinge moest worden vernietigd Maar voordat de brief bij de Staten aankwam was het Spaanse leger Leffinge al gepasseerd en controleerde het reeds de omgeving De achterhoede van het Staatse leger bestaande uit 2500 infanteriemanschappen en vijfhonderd ruiters was de IJzer nog niet overgestoken Ze werd onder leiding van Maurits' neef Ernst Casimir van Nassau-Dietz naar Mariakerke nabij Oostende gestuurd om Albrecht daar tegen te houden Maurits zou zijn neef dan met de hoofdmacht zo spoedig mogelijk te hulp komen De confrontatie bij zonsopgang op 2 juli 1600 was echter van korte duur Na nauwelijks een half uur sloegen de Staatsen op de vlucht toen ze de overmacht aan Spaanse troepen zagen De Schotten vluchtten in de richting van de nabije Noordzee waar zij 800 man in totaal werden gedood door hun achtervolgers Ernst Casimir kon met de overblijvende Zeeuwen ternauwernood een onderkomen vinden in Oostende De slachting van de Schotten was geheel volgens het bevel van Albrecht van Oostenrijk hij had zich namelijk ten doel gesteld het Staatse leger geheel te vernietigen en Maurits en zijn jongere halfbroer Frederik Hendrik als gevangenen naar Spanje mee te nemen Frederik Hendrik die later de bijnaam Stedendwinger zou krijgen was als kolonel van de cavalerie mee in het Staatse leger Maurits had een gevoelige tik gekregen door de eerste slag te verliezen Om geen onrust te veroorzaken gaf hij opdracht de nederlaag voor zijn troepen geheim te houden Albrechts keuze tot een veldslag Albrecht stond hierna voor de keuze om òf direct naar Nieuwpoort te trekken òf het fort Albertus even buiten Oostende te veroveren Na de verovering van het fort zou de verbinding tussen Oostende en het Staatse leger verbroken zijn Maurits had ondertussen de Staatse schepen die bij Nieuwpoort aanwezig waren de Noordzee opgestuurd Zo voorkwam hij niet alleen dat deze in brand werden gestoken maar maakte ook zijn troepen duidelijk dat ze het gevecht aan moesten gaan omdat ze zich op de schepen niet konden terugtrekken Een aantal van deze schepen werd waargenomen door Albrecht die vermoedde dat de belangrijkste officieren van het Staatse leger naar Oostende werden gevaren Hierop trok hij mede op advies van zijn commandanten door naar Nieuwpoort waar volgens hen een verzwakt leger aangetroffen zou worden Van fort Albertus dachten zij juist dat dit grootschalig zou zijn versterkt Bij het besluit naar Nieuwpoort op te trekken hadden diverse argumenten een rol gespeeld Zo werd deze mogelijkheid als buitenkans gezien om het leger van Maurits in open veld te bestrijden Ook zou de Spaanse legerleiding het Staatse leger zo min mogelijk tijd moeten gunnen om zich voor te bereiden of te ontkomen Daarnaast zou bij het wachten met het aangaan van een veldslag het Staatse leger de mogelijkheid worden gegeven om hulp uit Frankrijk of Engeland in te roepen Meteen tot de aanval overgaan werd daarom als beste optie gezien Verkenningen In de ochtend van 2 juli gaf Maurits zijn leger opdracht onmiddellijk terug te keren naar de noordelijke zijde van de IJzer zodat geprofiteerd kon worden van de lage waterstand van dat moment Na deze doortocht liet hij rond 11 uur zijn troepen in drie linies opstellen vanaf de hoogwaterlijn van het strand tot in de duinen van Lombardsijde Het mulle zand en de steile duinen zouden het lastig maken voor de aanvallers zodat de Staatse troepen zich slechts defensief behoefden op te stellen Het Spaanse leger werd voor het eerst waargenomen door ruiters uit Oostende die de aanvoerder van een deel van de Staatse cavalerie Lodewijk Gunther van Nassau waarschuwden Om geen paniek te veroorzaken trok Lodewijk Gunther zich niet direct terug maar vroeg om bijstand van de infanterie van Maurits De Staatse commandanten beraadslaagden om een aanval op de Spaanse troepen uit te voeren maar door verschil van inzicht tussen de commandanten Francis Vere infanterie en Lodewijk Gunther cavalerie werd dit plan afgeblazen Maurits koos er na de vergadering voor om de veldslag te overzien vanaf een punt in de achterhoede Zijn commandanten gaf hij opdracht om naar eigen inzicht te handelen Aartshertog Albrecht was niet op de hoogte van de werkelijke sterkte van het leger van zijn tegenstander en aarzelde even vooraleer de strijd aan te gaan Toen hij echter de Staatse vloot Nieuwpoort zag uitvaren dacht hij dat er een terugtocht aan de gang was en dat Maurits zich aan boord bevond van het schip met de standaard van de prins van Oranje Albrecht besloot de strijd aan te gaan en liet zijn troepen zich in slagorde opstellen met de bedoeling een tegenaanval van de Staatse troepen uit te lokken De eerste schermutselingen ontstonden in de middag met een kleine eenheid van de Spaanse cavalerie die vooruit was gestuurd Een deel ervan werd overmeesterd de rest teruggeslagen De vlakte achter de duinen en het strand waren geschikt voor cavaleriegevechten die in een groot deel van de Nederlanden onmogelijk waren vanwege de slechte ondergrond Op het strand werd aan het begin van de slag amper gevochten omdat de vloed het strand bijna geheel had ingenomen Dit werd gezien als een voordeel voor de Spanjaarden omdat de Staatse cavalerie sterker werd geacht en er door de vloed minder ruimte was om deze cavalerie in te zetten Maurits liet nu vanwege het oprukken van het Spaanse leger ook de bij Nieuwpoort achtergebleven troepen naar het slagveld sturen Twee strijdtonelen De Engelse infanteriecommandant Vere kwam ondanks de tactiek om zijn reserves zo lang mogelijk te sparen in de duinen steeds meer in de verdrukking Hij had de eerste infanteristen nog gemakkelijk kunnen uitschakelen maar Spaanse cavalerie gevolgd door musketiers zette daarna de aanval op zijn posities in Vere zond meerdere bodes naar Maurits met de vraag om versterkingen maar voordat een bode was teruggekeerd met antwoord had hij zijn troepen aangezet tot de verdediging waaraan hij zelf ook actief deelnam Hierbij raakte hij gewond maar zijn troepen wisten de Spaanse musketiers terug te slaan Deze kregen echter hulp van een deel van de Spaanse hoofdmacht waardoor zij steeds meer de overhand kregen en de Staatse troepen terug konden drijven Op dat moment arriveerde versterking voor Francis Vere in de vorm van 200 infanteristen onder leiding van zijn broer Horace Vere die direct in de tegenaanval gingen Vere zelf trok zich terug om zich te laten behandelen aan zijn verwondingen Maurits overzag de stand van zaken en stuurde nogeens extra cavalerietroepen om de flanken te versterken Albrecht voelde het nadeel dat de Staatse troepen strategische posities hadden ingenomen ten opzichte van de wind en de zon Hij wilde de rollen omdraaien door de Staatse troepen richting de zee te drijven waarna de weersomstandigheden in zíjn voordeel zouden zijn Dit lukte deels doordat de troepen van Maurits het strand op werden gedreven Albrecht boekte tot het begin van de middag terreinwinst op het Staatse leger waarbij delen ervan op de vlucht werden gejaagd Om het moreel van de Staatsen op te vijzelen liet Lodewijk Gunther een aanval uitvoeren door de cavalerie Hij kreeg steun van de door Maurits gestuurde verse troepen De Spanjaarden rukten ondanks de cavalerieaanvallen toch steeds verder op waardoor zij het punt naderden vanwaar Maurits de slag overzag en leidde Verder hadden de Spanjaarden ook al twee kanonnen veroverd De aanvallen van Lodewijk Gunther hadden wel als effect dat de Spaanse troepen deels uit elkaar geslagen waren waardoor ze minder gegroepeerd ten aanval gingen en dus minder effectief waren De artillerie die zij bij zich hadden was evenmin erg effectief omdat deze wegzakte in het mulle zand De Staatse kanonnen waren daarentegen op houten bokken gezet Beslissing De slag duurde nu al enkele uren en de troepen aan beide zijden raakten uitgeput Albrecht wilde nog één grote aanval uitvoeren en hoopte zo een beslissing te forceren Maurits besloot de laatste reserves van de cavalerie in te zetten die hij achter de hand had gehouden; drie vendels onder leiding van Godevaart van Balen De Spanjaarden hadden de meeste reserves al ingezet en werden verrast door de aanwezigheid van nieuwe frisse troepen aan Staatse zijde De Spaanse cavalerie trok zich daarop snel terug Albrecht spoorde hen echter aan om weer het gevecht aan te gaan Tijdens het voorgaan van zijn troepen raakte hij gewond toen een speer van een Duitse soldaat hem aan het hoofd raakte De wond was dusdanig dat hij het slagveld moest verlaten De Spaanse troepen zagen dit als teken van terugtrekking en gingen massaal op de vlucht Het Staatse leger zette een korte achtervolging in maar de invallende duisternis bood de Spanjaarden de gewenste dekking Uiteindelijk verloren de Spanjaarden ruim 3000 man gedurende de slag en tijdens de terugtocht terwijl het Staatse leger 1700 doden te betreuren had De beslissing van de slag was in het voordeel uitgevallen van Maurits Door het Staatse leger werd generaal Francesco de Mendoza gevangengenomen tezamen met 520 andere soldaten Toen het voor Maurits duidelijk was dat hij het Zuid-Nederlandse Spaanse leger had verslagen knielde hij op het slagveld en sprak een dankgebed In zijn ogen had God op dat moment de Republiek gered van een mogelijke ondergang Hij liet zijn vermoeide en hongerige leger het Spaanse leger niet verder achtervolgen maar gaf het rust zodat men weer op krachten kon komen Sommige soldaten plunderden nog wel de omgeving Maurits zelf bracht de avond door met Mendoza en dreef de spot met hem door op te merken dat hij eindelijk na vier jaar in de provincie Holland zou komen hetgeen hij al een aantal malen met zijn leger had geprobeerd Hierop trok het leger van de Prins van Oranje zich terug naar Oostende en "is ghelogeert gheweest omtrent de kercke van S Marie by Albertus Schantse" Onze-Lieve-Vrouw-ter-Duinenkerk Mariakerke De krijgsgevangenen werden in Oostende bijeen gebracht vanwaar ze vervolgens naar Holland en Zeeland werden overgebracht De Staten-Generaal hadden gedurende de slag in Oostende gewacht op berichten van het front De meeste berichten die zij ontvingen waren weinig positief Het betrof vaak berichten van soldaten die gevlucht waren van forten die door Albrecht belegerd waren in aanloop naar de slag of Zeeuwse soldaten die gevlucht waren na de eerste ontmoeting met Albrecht Om bij een mogelijk verlies van Maurits de Republiek nog enigszins te beschermen tegen het leger van Albrecht hadden de Staten er over gedacht om de brug bij Leffinge door 600 ruiters in te laten nemen Dit plan werd niet uitgevoerd achteraf bleek dat wanneer de brug wél bezet was men wellicht de vluchtende Albrecht gevangen had kunnen nemen Nu kon Albrecht ontkomen en naar Brugge vluchten De ruiters doodden nog wel vele op de vlucht geslagen Spaanse soldaten De Staten-Generaal gaven na de slag orders uit om de gevallen Staatse soldaten te begraven Nasleep Maurits bracht de nacht na de slag door op het slagveld ter hoogte van de kerk van Westkerke De volgende dagen liet hij de gewonden verzorgen in Oostende en zelf ging hij met de Staten-Generaal overleggen hoe verder te handelen Nieuwpoort was door Albrecht versterkt met 2500 soldaten onder leiding van La Barlotte en ook de forten en steden rondom Nieuwpoort had hij versterkt Over een belegering van Sluis werd door de staatsen gesproken maar dat werd te lastig bevonden Albrecht was vanuit Brugge naar Gent getrokken waar hij zijn vrouw Isabella van Spanje sprak Deze zette hem aan om de strijd opnieuw op te pakken Albrecht ging terug naar Brugge om de soldaten die de slag overleefd hadden te verzamelen om zo een nieuw leger te vormen Don Velasco was ook in Brugge aanwezig met een deel van het leger dat daar tijdens de slag achter was gehouden Hij kreeg de taak om de steden en forten rondom Nieuwpoort te versterken Albrecht deed de Republiek een aanbod tot vrede in Bergen op Zoom werd daar over onderhandeld Onder meer door godsdienstkwesties kwam er geen akkoord Gevolgen Nieuwpoort was een van de weinige veldslagen in de Tachtigjarige Oorlog die te land gekenmerkt werd door belegeringen van forten en steden Bijzonder is ook dat de infanterie de belangrijkste gevechtseenheden leverde in plaats van de cavalerie De tocht in Vlaanderen werd in de Republiek als mislukt beschouwd ondanks deze gewonnen veldslag Er was geen gebied veroverd de Duinkerker kapers bleven ongemoeid en er waren flinke verliezen aan manschappen geleden De Republiek waagde zich nooit meer aan zo'n opmars door Vlaanderen Het jaar erna werd door de Spaanse koning de Italiaanse bevelhebber Ambrogio Spinola naar de Nederlanden gestuurd om de strijd aan te gaan met de opstandelingen Spinola sloeg onder meer het beleg om Oostende dat uitliep op de langdurigste en kostbaarste krachtmeting van de hele Tachtigjarige Oorlog en eindigde met het verlies van dit laatste bolwerk van de Republiek in de Zuidelijke Nederlanden Het prestige van Maurits als veldheer groeide door de slag verder vanwege zijn beheerste terugtrekking over het strand met zijn mobiele artillerie en doordat hij op het juiste moment teruggeslagen had De roem die Maurits vergaarde gaf hem de mogelijkheid om Van Oldenbarnevelt in een kwaad daglicht te zetten Maurits was vanaf het begin tegen een tocht naar Duinkerke geweest maar was er toch door de Staten-Generaal onder leiding van Van Oldenbarneveldt heen gestuurd Nu de doelstellingen van de tocht niet bereikt waren kon Maurits wijzen op alle bezwaren die hij vooraf kenbaar gemaakt had Hij zag zichzelf als degene die de Republiek van de ondergang had gered bij de Slag van Nieuwpoort De vertrouwenscrisis tussen Maurits en Van Oldenbarnevelt zou nooit meer volledig goed komen en uiteindelijk mede aanleiding zijn voor de veroordeling en terechtstelling van de laatste in 1619 Literatuur Na de slag zijn de verrichtingen door meerdere auteurs beschreven waaronder enkele aanwezige commandanten Zo schreef Lodewijk Gunther van Nassau in een brief naar zijn vader Jan VI van Nassau uitgebreid over de gebeurtenissen Francis Vere een Engelse aanvoerder van de infanterie beschreef de slag vanuit zijn gezichtspunt in het stuk Commentaries Anthonie Duyck ten slotte was bij Maurits aanwezig en legde de ontwikkelingen vast in Het Journaal Aan Spaanse zijde waren ook enkele schrijvers aanwezig Zo werd de slag door Carnero beschreven als een van de grootste nederlagen van Spanje tijdens de Tachtigjarige Oorlog tot dat moment vooral omdat een aantal belangrijke personen door het Staatse leger gevangengenomen waren Trivia In de Suske en Wiske-strip Jeanne Panne vecht Jerom ook mee in de veldslag De Starnberger See is een meer in de Duitse deelstaat Beieren en na de Chiemsee het grootste meer van Beieren met een oppervlakte van 563 km² Het meer ligt ten zuidwesten van München De Starnberger See vroeger Würmsee is na het Bodenmeer het Müritz de Chiemsee en het Schwerinermeer het vijfde meer van Duitsland echter vanwege zijn grote gemiddelde diepte het tweede meer vwb watervolume Het gebied rondom de Starnberger See is een gemeentevrij gebied in het district Starnberg Het meer is eigendom van Beieren en wordt onderhouden door een afdeling van de Beierse overheid die verantwoordelijk is voor de paleizen tuinen en meren die staatseigendom zijn Het meer is onder andere bekend vanwege de geruchtmakende verdrinkingsdood van Lodewijk II van Beieren in 1886 bij Berg Aan deze gebeurtenis wordt men vandaag nog herinnerd door een votiefkerk en een houten kruis in het meer bij de plek waar de gebeurtenissen plaatsvonden Sinds 1976 wordt de Starnberger See gerekend tot de door de Ramsar-conventie beschermde watergebieden draslanden van internationale betekenis Het meer wordt genoemd in het gedicht The Waste Land van TS Eliot Een sterrenstelsel soms ook melkwegstelsel zonder hoofdletter M zie verderop is een grote verzameling sterren die zich op relatief geringe onderlinge afstand bevinden In elk sterrenstelsel is ook gas stof en vermoedelijk grotendeels donkere materie en donkere energie aanwezig De sterren het gas en de stof zijn zichtbaar Donkere materie is nog niet direct waargenomen maar waarschijnlijk aanwezig omdat het de verdeling en beweging van de overige drie verklaart Een elliptisch sterrenstelsel bevat doorgaans weinig stof en gas en bestaat dus voornamelijk uit sterren In spiraalstelsels zijn de hoeveelheden stof gas en sterren normaal gelijkmatig verdeeld Het systeem wordt bij elkaar gehouden door de eigen zwaartekracht Sterrenstelsels hebben doorgaans een spiraalvormige schijf- of bolvormige structuur met daaromheen een bolvormige halo waarin de zwaartekracht ook nog invloed heeft Melkweg nevel en sterrenstelsel Als men de nachtelijke hemel met het blote oog bekijkt is een strook van dicht op elkaar staande sterren te zien Doordat deze strook wat op een vloeistof lijkt noemden de Oude Grieken dit γαλαξίας galaxias oftewel de Melkweg Men wist niet wat het werkelijk voorstelde en daarom werd het gemythologiseerd hoewel onder meer Democritus 450–370 vChr en Aristoteles 384–322 vChr al speculeerden dat het een opeenhoping van sterren was Daarnaast maakte Claudius Ptolemaeus 87-150 al gewag van nevels Pas door de grote Perzische astronoom Abd-al-Rahman Al Sufi 903-986 wordt het bestaan van deze nevels bevestigd concreet de Andromedanevel en de Grote Magelhaense Wolk De kennis ging echter verloren en pas in 1503–4 Amerigo Vespucci en 1519 Ferdinand Magellaan worden de Magelhaense wolken en in 1612 Simon Marius de Andromedanevel herontdekt In 1750 speculeerde Thomas Wright dat de Melkweg een platte schijf met sterren was en de nevels in feite losse "melkwegen" waren van de Melkweg Volgens Immanuel Kant 1724–1804 betekende dit dat de nevels een soort "eilandwerelden" waren die helemaal op zichzelf stonden De astronoom William Parsons 1800–1847 gebruikte als eerste de term spiraalnevel voor de nevels die hij bestudeerde Deze duidelijke structuur onderscheidde hen van andere "nevels" en daardoor ging men ook steeds meer spreken van "stelsels" Parsons besefte echter nog niet dat de Melkweg waarin de Aarde zich bevindt een soortgelijk stelsel was en dat de stelsels die hij bestudeerde op grote afstand buiten de Melkweg liggen zoals Wright en Kant al dachten Pas in 1923 werd door Edwin Hubble aangetoond dat deze spiraalnevels sterrenstelsels waren die buiten de Melkweg liggen Sindsdien worden andere sterrenstelsels dan onze Melkweg extragalactische stelsels of ook wel melkwegstelsels zonder hoofdletter M genoemd om de vergelijking te kunnen maken maar omdat dit juist vooral in spreektaal tot verwarring kan leiden tussen "ons Melkwegstelsel" en "andere melkwegstelsels" tracht men tegenwoordig vooral het woord sterrenstelsel te gebruiken dat weer onderscheiden wordt van een planetenstelsel zoals het zonnestelsel Het woord sterrenstelsel is een uniek Nederlands woord om de Melkweg en andere stelsels te beschrijven waar andere talen daarvoor een aangepaste vorm van het Griekse galaxias gebruiken galaxie Duits en Frans galaxy Engels enz voor sterrenstelsels in het algemeen en een vertaling van galaxias voor ons eigen Melkwegstelsel Milchstraße Duits Milky Way Engels Voie lactée Frans enz De Melkweg De Melkweg is het sterrenstelsel waar de Aarde en de Zon zich in bevinden Het geheel daarvan vormt een enorme schijf die vanuit de Aarde gezien vanaf de zijkant in beeld is waardoor de sterren dichter opeen lijken te staan De Melkweg is alleen goed te zien bij een donkere hemel wat in Nederland vooral in de Randstad en in grote delen van België niet voorkomt als gevolg van de lichtvervuiling Daar het zonnestelsel zelf deel uitmaakt van onze Melkweg is er vanaf de Aarde slechts een deel te zien De Andromedanevel in het gelijknamige sterrenbeeld geeft een goed totaalbeeld van de figuur zoals ook de Melkweg er uitziet M51 in de Jachthonden Canes Venatici geeft een mooi bovenaanzicht Typen sterrenstelsels De astronoom Edwin Hubble bedacht een systeem om de verschillende vormen van sterrenstelsels in te delen Het systeem kent drie hoofdgroepen E elliptische stelsels variaties van E0 voor bolvormig tot E7 voor langgerekt; dezen worden gezien als de oudere vorm de grondvorm van sterrenstelsels er zijn weinig nieuwe sterren stervorming en gas aanwezig S spiraalstelsels variaties van Sa voor strak gewonden spiraal tot Sc voor los gewonden spiraal; volgens de gebruikelijke theorie worden spiraalvormige stelsels gevormd door de botsing van twee elliptische stelsels SB balkspiraalstelsels variaties van SBa tot SBc als boven Daarnaast zijn er nog sterrenstelsels die niet aan bovenstaande vormen voldoen deze worden Ir van Irregular onregelmatig onregelmatige sterrenstelsels of Pec van Peculiar eigenaardig genoemd Later zijn er door anderen nog verfijningen aangebracht die bijvoorbeeld de gemiddelde spectraalklasse van de sterren de kijkhoek recht van boven of op de zijkant en de mate van concentratie aangeven Volgens een van deze systemen zou de Andromedanevel klasse kS5 zijn Een lensvormig sterrenstelsel heeft eigenschappen tussen een elliptisch en een spiraalvormig sterrenstelsel In een actief sterrenstelsel wordt in een klein gebied rond de kern zeer veel energie vrijgemaakt Dit soort sterrenstelsels AGN genoemd bevat vaak een zwart gat en jets Benaming van sterrenstelsels Tienduizenden stelsels zijn intussen gecatalogiseerd Slechts enkele hebben een naam gekregen zij het niet officieel bijvoorbeeld Andromedanevel Magelhaense wolken Draaikolknevel en Sombreronevel Astronomen werken met catalogusnummers gebaseerd op een eerder toevallige ordening van soms allerhande astronomische objecten in een aantal catalogi zoals die van Messier of de NGC New General Catalogue en de IC Index Catalogues de CGCG Catalogue of Galaxies and of Clusters of Galaxies de MCG Morphological Catalogue of Galaxies de UGC Uppsala General Catalogue of Galaxies enz De opvallendste stelsels figureren in haast al deze catalogi telkens onder een ander volgnummer Zo heeft de Messier 109 een spiraalnevel die het nummer 109 kreeg in de catalogus van Messier ook de codes NGC 3992 UGC 6937 CGCG 269-023 MCG+09-20-044 en PGC 37617 Omdat men in de wetenschap doorgaans namen geeft aan de bestudeerde objecten zelfs aan de kleinste hebben de Belgische astrofysicus Gerard Bodifée en classicus Michel Berger in 2010 voorgesteld in de Catalogue of Named Galaxies om alvast aan duizend opvallende stelsels een naam in het Latijn of gelatiniseerd Grieks te geven in overeenstemming met de binominale nomenclatuur die men in andere wetenschappen als biologie anatomie paleontologie en in andere domeinen van de astronomie als de Marsgeografie hanteert Een van de argumenten is dat deze zo indrukwekkende verschijnselen beter verdienen dan ongeïnspireerde haast ontluisterende codes Nochtans zijn moderne astronomen niet gemakkelijk te overtuigen om mee te gaan in deze oude wetenschappelijke traditie Het ontstaan van sterrenstelsels Na de oerknal bestond de materie in het heelal alleen maar uit waterstof H en helium He en vooral donkere materie Door kleine verschillen in de dichtheid van vooral de donkere materie begonnen concentraties van materie te ontstaan Na een paar honderd miljoen jaar was er onder invloed van de zwaartekracht zoveel bij elkaar geklonterd dat er zich uit het gas sterren konden vormen Sterrenstelsels komen voornamelijk voor in groepen die clusters genoemd worden en meestal bestaan uit 50 tot 1000 stelsels Recent hebben onderzoekers ontdekt dat de meeste sterrenstelsels in het centrum waarschijnlijk een of meerdere zwarte gaten hebben Dergelijke stelsels worden actieve stelsels genoemd mits het zwarte gat activiteit vertoont Het sterrenstelsel met de grootste afstand UDFj-39546284 is gevonden in het Hubble Ultra Deep Field op 132 miljard lichtjaar van de zon Syrië officieel de Arabische Republiek Syrië is een land in het Midden-Oosten Het grenst in het westen aan de Middellandse Zee in het noorden aan Turkije in het oosten en zuidoosten aan Irak in het zuiden aan Jordanië en in het zuidwesten aan Libanon en Israël Een deel van Syrië de Golanhoogvlakte is door Israël bezet De Eufraat doorsnijdt het land van noordwest naar zuidoost De hoofdstad is Damascus Andere grote steden zijn Aleppo Homs Hama en Latakia De moderne Syrische staat werd opgericht na de Eerste Wereldoorlog als een Frans mandaatgebied Het kreeg onafhankelijkheid in april 1946 De post-onafhankelijkheids-periode was tumultueus en een groot aantal militaire staatsgrepen en pogingen tot staatsgrepen in het land vond plaats tussen 1949 en 1971 Tussen 1958 en 1961 had Syrië een unie met Egypte die beëindigd werd door een militaire coup De president van Syrië is Bashar al-Assad die zijn vader Hafiz al-Assad na diens dood in 2000 opvolgde Syrië behoort tot de Arabische Liga maar is geschorst per 16 november 2011 en meer dan 2 miljoen mensen het land heeft doen ontvluchten Naam De naam Syrië is afgeleid van de oude Griekse naam voor Syriërs of die de Grieken zonder onderscheid toepasten op de Arameeërs en Assyriërs Anderen geloven dat het afkomstig is van Siryon de naam die de Sidoniërs aan de Hermon berg gaven< ref> Nochtans de ontdekking van de Çineköy inscriptie in 2000 ondersteunt de theorie dat de term Syrië afgeleid is van Assyrië De naam Syrië werd van de oudheid tot de Eerste Wereldoorlog gebruikt voor het gebied tussen de hele oostkust van de Middellandse Zee de Levant en de Eufraat Dit Groot-Syrië omvatte dus ook de huidige staten Libanon Jordanië Israël Palestina plus aangrenzende streken in Turkije Geschiedenis van Syrië Syrië ligt in de zogenaamde Vruchtbare Halve Maan en kende vele oude beschavingen zoals Mari Ebla Ugarit en die van de Amorieten Hettieten Babyloniërs Arameeërs en andere Syrië werd achtereenvolgens veroverd en bestuurd door de Perzische Achaemeniden die in de 4e eeuw v Chr verslagen werden door Alexander de Grote Zijn opvolgers de Seleuciden regeerden enkele eeuwen In 63 v Chr veroverde de Romeinse generaal Pompeius Syrië De Romeinen maakten het gebied tot een provincia van hun rijk Syria In de late oudheid bleef het gebied een twistpunt tussen de Romeinen en de Perzische Sassaniden Antiochië was de traditionele uitvalsbasis van de Romeinse legers in hun veldtochten tegen de Perzen De Limes Arabicus vormde de grens met de Perzen Nisibis nu net over de grens met Turkije gelegen vormde de belangrijkste grensplaats tussen het Romeinse Rijk en het Perzische rijk In de 7e eeuw veroverden de Arabieren het land tijdens de Slag bij de Jarmuk in 636 De Arabische dynastie van de Omajjaden regeerde vanuit Damascus ruim een eeuw over het Arabische Rijk De Omajjaden bouwden de beroemde Omajjadenmoskee in Damascus In 749 werden de Omajjaden verslagen door de Abbasiden en verloor Damascus zijn belangrijke betekenis Het centrum van de islamitische macht verschoof naar Mesopotamië Het gebied wat nu Syrië is werd in de 11e eeuw veroverd door de Turkse Seltsjoeken vervolgens door de tot de islam bekeerde Mongolen de Egyptische Mamelukken en in de zestiende eeuw door de Ottomanen De Ottomanen zouden blijven regeren tot aan de Eerste Wereldoorlog In de Eerste Wereldoorlog veroverden de geallieerden Fransen en Engelsen gesteund door Arabische opstandelingen het gebied Gedurende een korte tijd was Syrië een onafhankelijk koninkrijk maar al snel werd het een mandaatgebied van de Fransen die Syrië bezetten en de afsplitsing van Libanon bewerkstelligden Dit werd overeengekomen op de Conferentie van San Remo Het Syrische leger werd de genadeklap toegebracht in de Slag bij Maysaloun op 24 juli 1920 Het oorspronkelijke Franse mandaatgebied Syrië bevatte naast het huidige Libanon ook de Republiek Hatay voorheen bekend als de Sandjak van Alexandretta Dit gebied is de huidige Turkse provincie Hatay Op dat laatste gebied maakte Syrië aanspraak tot na het overlijden van president Hafez al-Assad De Fransen bleven in Syrië tot 1946< ref> Geschiedenis van het christendom in Syrië Syrië wordt wel de bakermat van het christelijk geloof genoemd omdat de apostel Paulus hier zijn zendingstocht door Klein-Azië begon Bekend uit het Bijbelboek Handelingen van de apostelen is het verhaal dat Paulus de joodse christenvervolger op weg naar Damascus een visioen kreeg zich bekeerde en vervolgens het christendom ging prediken In Syrië vindt men de vroegste christelijke kerken zoals de Huiskerk van Dura Europos Thans is circa 10 procent van de bevolking christen In het bergstadje Ma'loula 50 kilometer van Damascus spreken de christelijke inwoners nog de taal die Jezus gesproken zou hebben het Aramees In de rotskerkjes van de kloosters gewijd aan de heiligen Sergius en Taqla hangen oude iconen die regelmatig worden uitgeleend voor belangrijke tentoonstellingen in Europa Na de islamitische verovering van Syrië in 636 baden moslims en christenen zij aan zij tot 705 In die tijd leefde ook de christelijke theoloog en laatste kerkvader Johannes Damascenus die een belangrijke rol speelde aan het hof van de kalief In 705 werd de Kerk van Johannes de Doper afgebroken en vervangen door de Omajjadenmoskee Hier worden ook de relieken van Johannes de Doper vereerd Voor moslims is Johannes net als Jezus een belangrijke profeet De volgende patriarchaten zijn in Damascus gevestigd het oosters-orthodoxe Patriarchaat van Antiochië het oosters-katholieke patriarchaat van de Melkitische Grieks-katholieke Kerk en het patriarchaat van de Syrisch-orthodoxe Kerk Onafhankelijke Syrische Republiek In 1946 werd Syrië onafhankelijk Onafhankelijk Syrië werd een republiek die gesteund door de Sovjet-Unie toenadering zocht tot andere Arabische landen Van 1958 tot 1961 vormde Syrië een staatkundige eenheid met Egypte als de Verenigde Arabische Republiek VAR In 1961 maakte een militaire coup een einde aan de VAR In 1963 kwam de Ba'ath-partij via een nieuwe staatsgreep aan de macht in Syrië In 1967 werd Syrië betrokken in de Zesdaagse Oorlog tussen een Arabische coalitie en Israël Syrië verloor de Golanhoogten aan Israël Aan de politieke instabiliteit kwam een einde toen in 1970 Hafiz al-Assad een coup pleegde en president werd Al-Assad behoorde tot een etnische en religieuze minderheid de Alawieten Hij bleef president tot zijn dood in 2000 Deelname aan de Jom Kipoeroorlog in 1973 en inmenging in de Libanese Burgeroorlog 1975-1990 leverden weinig tastbaar resultaat op maar Syrië bleef wel een machtsfactor in de regio Het terugkrijgen van de Golanhoogten van Israël op welke manier dan ook blijft een hoofddoelstelling van de buitenlandse politiek naast een oplossing van het Arabisch-Israëlisch conflict en het vergroten van de invloed in Libanon Op 2 februari 1982 had een van de zwartste paginas van de moderne Syrische geschiedenis plaats in de stad Hama een bolwerk van de Moslimbroederschap Deze laatsten waren tegen de seculiere socialistische Baath-regering Zij konden rekruteren uit de soennitische meerderheid van de bevolking terwijl de Syrische Ba'ath-regering steunde op een alawitische minderheid van ongeveer 10% De Moslimbroederschap ging ook gewelddadig te werk In februari 1982 kon zelfs van een gewapende opstand gesproken worden President Assad ging de strijd met de Moslimbroederschap aan Dit leidde tot een opstand die bloedig de kop werd ingedrukt Het leger maakte met artillerie en bulldozers een deel van Hama met de grond gelijk Er werden ongeveer 20000 mensen gedood Sindsdien is er geen sprake meer geweest van enige serieuze oppositie Na de dood van Hafiz in 2000 nam zijn zoon Bashar al-Assad de macht over Bashar volgde op dat ogenblik een specialisatie tot oogarts in Londen Oorspronkelijk was zijn oudere broer Bassel al-Assad bestemd om vader Hafiz op te volgen maar hij overleed vóór zijn vader bij een auto-ongeluk onderweg naar het vliegveld Bashar al-Assad bleef in grote lijnen het beleid van zijn vader voortzetten Ten tijde van de Irakoorlog vluchtten Irakezen naar Syrië om het escalerende sektarische geweld tussen sjiieten en soennieten en het verzet tegen het nieuwe regime na de val van Saddam Hoessein te ontvluchten Nadat eind 2010 in Tunesië demonstraties begonnen en daarbij Ben Ali werd verjaagd verspreiden de demonstraties zich door de hele regio waaronder in Syrië Volgens de oppositie werd er door de regering op vreedzame demonstranten geschoten In november 2011 dreigde de Arabische Liga Syrië met sancties vanwege het "hardhandig neerslaan van de protesten" Assad verklaarde in november 2012 tegenover RT dat er in Syrië geen sprake is van een Syrische burgeroorlog maar van pogingen tot buitenlandse inmenging door regionale en internationale grootmachten salafistisch extremisme en van terrorisme tegen de staat Hij verklaarde nooit onder buitenlandse druk afstand te zullen doen van het presidentschap tenzij via algemene vrije verkiezingen door de Syrische bevolking in 2014 President Assad verklaarde tegenover de Armeens-Russische journaliste in Syrië te willen blijven leven en ook sterven Tevens verklaarde hij de weg van onderhandelingen met geweldloze oppositiepartijen en geleidelijke democratische transitie te willen volgen om zo niet de weg vrij te laten voor islamistische extremisten en „imperialistische plannen met het Midden-Oosten en de belangrijke en olierijke Arabische wereld In 2014 werden er presidentsverkiezingen gehouden waarbij ook andere kandidaten dan Assad mochten meedoen hij won die verkiezingen volgens de Syrische autoriteiten met 887% van de stemmen Staatsinrichting en politiek Staatsinrichting Syrië is volgens de grondwet van 2012 een seculiere democratische staat De Arabische Republiek Syrië maakt deel uit van de Federatie van Arabische Republieken en van het "Arabisch Vaderland" Weliswaar zijn vrijheid van meningsuiting van godsdienst en persoonlijke vrijheid in de grondwet gegarandeerd maar in de praktijk wordt Syrië sterk autocratisch geregeerd De Syrische geheime dienst Moeghabarat wordt alom gevreesd Men heeft in de grondwet een clausule ingevoerd die bepaalt dat de president een moslim moet zijn waarbij een imam moest verklaren dat een alawiet een moslim is Hafez al-Assad was immers een alawiet De belangrijkste politieke partij van Syrië is de Arabische Socialistische Baath-partij Tot nu toe is de president van de republiek altijd ook secretaris-generaal van de Baath-partij geweest De Baath-partij is een seculiere partij die zich beroept op de Arabische tradities islamitische joodse en christelijke en de Arabische eenheid Voorheen streefde de Baath-partij naar een socialistische maatschappij-opbouw De Baath-partij de Arabische Socialistische Partij en andere nationalistische en sociaaldemocratische partijen maken deel uit van een alliantie het Nationaal Progressief Front NPF Het NPF zou de massa verenigen en het Arabische ideaal een Arabisch vaderland dichterbij proberen te brengen De alliantie wordt gedomineerd door de Baath-partij De Volksraad het parlement of majlis wordt om de vier jaar gekozen door alle volwassen Syriërs Het staatshoofd van Syrië is de president Sinds 2000 is dit Bashar al-Assad De president wordt om de zeven jaar gekozen en kon tot 2012 telkens herkozen worden In dat jaar vond er een grondwetswijziging plaats waardoor er een termijnlimiet van twee keer zeven jaar van kracht werd Bij het enige referendum over de huidige president en de vijf referenda over de vorige president vader Hafez al-Assad waren er geen tegenkandidaten De president heeft voor een groot deel de uitvoerende macht in handen Het kabinet werd tot 23 juni 2012 voorgezeten door een minister-president Muhammad Naji al-Otari In het voorjaar van 2011 neemt het kabinet van de minister-president ontslag wegens aanhoudende betogingen voor meer democratie Bashar al-Assad stelt Adel Safar oud-minister van Landbouw aan om een nieuwe ministerploeg te presenteren Op 23 juni 2012 presenteerde Syrië een nieuw kabinet onder leiding van premier Riyad Farid Hijab Leger De president van Syrië is opperbevelhebber van de Syrische strijdkrachten die bestaat uit 400000 manschappen bij volledige mobilisatie Het leger maakt gebruik van dienstplichtigen Mannen dienen in het leger zodra ze 18 jaar worden De verplichte periode nam steeds meer af in 2005 van twee en een half jaar tot twee jaar in 2008 tot 21 maanden en in 2011 tot anderhalf jaar Ongeveer 20000 Syrische soldaten zaten in Libanon tot 27 april 2005 toen de laatste Syrische troepen het land verlieten na bijna drie decennia dat wil zeggen sinds de Syrische inmenging in 1976 in de Libanese Burgeroorlog Syrië ontving financiële steun van Arabische golfstaten als gevolg van haar deelname aan de Perzische Golfoorlog tegen Irak die een aanzienlijk deel van haar militaire uitgaven dekte Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 lang de belangrijkste leverancier van training materiaal en krediet voor de Syrische troepen heeft het vermogen van Syrië om moderne militaire uitrusting aan te schaffen bemoeilijkt Het heeft een arsenaal van surface-to-surface raketten Bestuurlijke indeling Syrië is onderverdeeld in 14 gouvernementen die weer zijn onderverdeeld in 61 districten die verder zijn onderverdeeld in sub-districten Buitenlandse betrekkingen Syrië heeft nauwe banden met de landen van de Arabische Liga met Iran en met Rusland Iran steunt Syrië vanwege het feit dat de president en zijn familie tot de sjiitische alawieten behoren De banden met Rusland gaan terug tot ver in de tijd van de Sovjet-Unie Rusland heeft een marinebasis in de Syrische havenplaats Tartous Rusland steunt Syrië vaak binnen de Verenigde Naties De Europese Unie onderhield banden met Syrië de Europese Unie helpt na het Barcelona-proces landen rond de Middellandse Zee financieel De Europese Unie bleef kritisch op de Syrische mensenrechtensituatie Ook de Verenigde Staten en Syrië onderhouden diplomatieke betrekkingen Recent hebben de Amerikanen aangegeven dat zij graag zien dat Bashar al-Assad vertrekt en de VS erkennen hem niet meer als staatshoofd Syrië heeft geen diplomatieke relaties met Israël maar af en toe vonden via een bemiddelaar wel gesprekken plaats met de Israëliërs Ten slotte onderhoudt Syrië nauwe banden met de Libanese Hezbollah Tot 2012 onthield Syrië een nauwe band met het Palestijnse Hamas deze werd echter verbroken nadat Hamas haar steun voor de Syrische rebellen verklaarde Mensenrechten Volgens verschillende organisaties worden in Syrië regelmatig mensenrechten geschonden De noodtoestand die tot april 2011 van kracht was gaf de politie en de geheime diensten de macht om mensen op te pakken en zonder vorm van proces op te sluiten Amnesty International heeft gerapporteerd dat in zowel de gevangenissen van de rebellen als de regering wordt gemarteld Demografie Bevolking Syrië kent zoals zijn buurlanden een zeer diverse bevolkingssamenstelling < ref> In de 20e eeuw is de bevolking van Syrië zo goed als vertwintigvoudigd Talen Arabisch is de officiële taal en het Syrisch-Arabisch is de meest gesproken taal Koerdisch wordt veel gesproken in de Koerdische gebieden van Syrië Veel hoger opgeleide Syriërs spreken ook Frans of Engels Onder de Armenen en Turkomannen wordt ook Armeens respectievelijk een Turks dialect gesproken Voor de opkomst van het Arabisch was Aramees de lingua franca van de regio en deze taal wordt nog steeds gesproken door Arameeërs en Assyriërs Het Syrisch wordt nog steeds gebruikt in de liturgie van enkele kerken Bijzonder is ook dat het Westers neo-Aramees nog steeds wordt gesproken in het dorpje Ma'loula en enkele buurdorpjes Religie Van de bevolking is 74% moslim en 16% christen< ref> In afwijking van de meeste andere Arabische landen is de islam geen staatsgodsdienst maar wel de publieke religie en de sharia is een belangrijke bron van het Syrische recht De identiteit van Syrië is echter vanouds nadrukkelijk Arabisch en pas in de tweede plaats islamitisch Christenen hebben tijdens de regeerperiodes van de beide Assads grote vrijheid genoten en de inheemse kerken kunnen relatief gemakkelijk nieuwe kerken bouwen Het grootste deel van de moslims 74% van de Syrische bevolking behoort tot de soennitische moslims Daarnaast zijn er andere islamitische minderheden waartoe 16% van de bevolking behoort De islamitische minderheden zijn de alawieten een stroming die vaak tot de sjiieten gerekend wordt waartoe ook president Assad behoort ook noessairi's genoemd circa 7% en de ismaëlieten circa 15% Er zijn ook druzen circa 2% De christenen vormen tegenwoordig 10% van de bevolking decennia geleden was hun bevolkingsaandeel veel hoger maar vormen al eeuwenlang geen bevolkingsmeerderheid meer zoals in Libanon wel Zie hiervoor het artikel Syrisch christendom Zij behoren zowel tot de Oosters-orthodoxen tot de Oriëntaal-orthodoxen als tot de Oosters-katholieken Er zijn alzo leden van het Grieks-orthodox patriarchaat van Antiochië de Syrisch-orthodoxe Kerk de Assyrische Kerk van het Oosten de Armeens-apostolische Kerk de Maronitische Kerk de Melkitische Grieks-katholieke Kerk de Armeens-katholieke Kerk de Chaldeeuws-katholieke Kerk de Syrisch-katholieke Kerk Daarnaast zijn er nog Rooms katholieken en protestanten 13 denominaties waarvan de nationaal-evangelische synode de grootste is Er was een kleine maar maatschappelijk belangrijke joodse gemeenschap circa 1500 leden overgebleven met synagoges in Damascus Aleppo en Kamishli Sinds de stichting van Israël in 1948 is de joodse populatie in Syrië aanmerkelijk geslonken In 2010 woonden er naar schatting iets meer dan twintig joden in het land< ref> Eeuwenlang en zeker gedurende de twintigste eeuw leefden de verschillende confessionele en godsdienstige groepen vreedzaam naast elkaar en waren de betrekkingen goed Spanningen met de joodse gemeenschap liepen op na de Zesdaagse Oorlog van 1967 Tijdens de Syrische Burgeroorlog die begon in 2011 kwam het in Homs en Hama tot sektarisch geweld van de grotendeels soennitische opstandelingen onder wie salafistische islamistische strijders uit andere landen tegen alawieten druzen en christenen minderheden die als trouw aan het bestaande Assad-bewind golden Evenwel is ook een aanzienlijk deel van de soennitische moslims in Syrië gematigd Economie Syrië is geclassificeerd door de Wereldbank als een "lager middeninkomen land" Syrië blijft afhankelijk van de olie- en landbouwsector De oliesector levert ongeveer 40% van de exportopbrengsten De landbouwsector is verantwoordelijk voor ongeveer 20 procent van het BBP en 20 procent van de werkgelegenheid De oliereserves zullen naar verwachting afnemen in de komende jaren en Syrië is al een netto-importeur van olie In de Syrische kustwateren in de Middellandse Zee is vanaf 2009 een groot aantal gasvelden gevonden Sinds de burgeroorlog begon kromp de economie met 35 procent en is de Syrische pond gedaald tot een zesde van zijn vooroorlogse waarde De belangrijkste uitvoerproducten van Syrië zijn onder andere ruwe olie geraffineerde producten ruwe katoen kleding fruit en granen Het grootste deel van de Syrische invoer van grondstoffen zijn essentieel voor de industrie auto's landbouwmachines en zware machines Voor burgeroorlog hoopte de regering om nieuwe investeringen in de toeristische aardgas en de dienstensector aan te trekken door zijn economie te diversifiëren en de afhankelijkheid van olie en de landbouw te beperken Inkomsten uit het toerisme zijn drastisch gedaald de hotel bezettingsgraad daalde van 90 procent voor de oorlog tot minder dan 15 procent in mei 2012 Ongeveer 40 procent van alle werknemers in de toeristische sector hebben hun baan sinds het begin van de oorlog verloren De Syrische handel met Rusland Griekenland en tot de opstand Turkije is aanzienlijk Vanouds wordt veel exporthandel door Syriërs bedreven via Beiroet in Libanon Vervoer Syrië heeft drie internationale luchthavens Damascus Aleppo en Lattakia die dienen als knooppunten voor Syrian Air en ook worden gebruikt door verschillende buitenlandse maatschappijen De meerderheid van de Syrische vracht wordt vervoerd door Chemins de Fer Syriens de Syrische spoorwegmaatschappij die aansluit met Turkse Staatsspoorwegen Voor een relatief onderontwikkeld land wordt de spoorweginfrastructuur in Syrië goed onderhouden met veel expresdiensten en moderne treinen Het wegennet in de Syrië is 69873 km lang inclusief 1103 km snelwegen het land heeft ook 900 km bevaarbare maar economisch niet significant vaarwegen Bezienswaardigheden en toerisme Syrië heeft vele historische bezienswaardigheden Enkele hoogtepunten zijn De hoofdstad Damascus waarschijnlijk de oudste bewoonde stad ter wereld De historische stad Palmyra in het Arabisch bekend als Tadmur De historische stad Bosra De historische stad Aleppo Andere steden en dorpen Ar-Raqqah Hama Homs Izra Latakia Maloula Saydnaya Archeologische sites Ain Dara Amrit Apamea Canatha Dode steden Dura Europos Ebla Halabiyeh Hosn Suleiman Kalb Lose Mari Mushabbak Philopopolis Qalat Semaan Resafa Ugarit Kruisvaardersburchten Krak des Chevaliers Burcht van Al Marqab Burcht van Saladin Chastel Blanc Safita Tartous Moskeeën Grote moskee van Damascus Grote moskee van Aleppo Saida Zeinab moskee Galerij Zie ook Monumenten op de Werelderfgoedlijst Syrië van A tot Z Lijst van staatshoofden van Syrië Vlinders of schubvleugeligen Lepidoptera zijn een orde van gevleugelde insecten De orde van de vlinders is na die van de kevers de grootste onder de dieren er zijn ongeveer 160000 beschreven soorten Vlinders leven in uiteenlopende biotopen van koude toendra's tot woestijnachtige gebieden De meeste soorten leven in tropische of subtropische gebieden Veel volwassen vlinders hebben een opvallend uiterlijk en kunnen bovendien niet steken of bijten Ze spelen een rol in verschillende culturen en zijn een veelgebruikt onderwerp in de kunst Vlinders hebben vaak een karakteristieke fladderende vlucht en sterk uiteenlopende vleugelkleuren Omdat het lichaam gemakkelijk te conserveren is en de kleuren hierbij niet verloren gaan worden vlinders al sinds lange tijd over de gehele wereld verzameld De larven van vlinders worden rupsen genoemd De rupsen van de meeste vlinders voeden zich met planten en sommige soorten kunnen daarbij grote schade aan gewassen aanrichten Andere soorten kunnen bij mensen allergische reacties veroorzaken door hun van brandharen voorziene huid De rupsen van vlinders worden gegeten door veel andere dieren Rupsen zijn bijvoorbeeld een belangrijke voedselbron voor veel vogels Vlinders hebben vrijwel alle dezelfde lichaamsbouw maar kennen een grote variatie in de vorm en grootte van de vleugels ook de vleugelkleuren en -patronen verschillen per soort De rupsen hebben eveneens een enorme diversiteit aan vormen en zijn vaak goed van elkaar te onderscheiden Veel vlinders zijn gemakkelijk als zodanig te herkennen maar er zijn uitzonderingen Zo zijn er ongevleugelde soorten en zijn er soorten die niet beschikken over de voor vlinders zo kenmerkende roltong Bekende vlinders zijn de dagpauwoog de gehakkelde aurelia de atlasvlinder de doodshoofdvlinder de kolibrievlinder de monarchvlinder en de koninginnenpage Naamgeving De wetenschappelijke naam Lepidoptera betekent letterlijk schub Grieks lepis -idos vleugel Grieks pteron meervoud ptera en slaat op de vleugels die bij vrijwel alle soorten met schubben bezet zijn De etymologische herkomst van het Nederlandse woord vlinder is niet helemaal zeker De naam kwam in de 14e eeuw voor als vlindre Waarschijnlijk is vlinder afgeleid van het Nieuwhoogduitse flindern of het Vlaamse vlinderen beide betekenen wegfladderen Een oud-Nederlandse benaming voor een vlinder is "kapel" De oorsprong van dit woord ligt naar verluidt in het stukje mantel van Sint-Maarten dat als relikwie is bewaard Ook in hedendaagse vlindernamen is nog een verwijzing naar mantels te vinden zoals in keizersmantel en rouwmantel In het Groningse dialect worden vlinders wel roomzoeper of roomslikker genoemd wat roomdrinker betekent De namen verwijzen naar het volksgeloof dat vlinders betoverde heksen waren die van de room kwamen snoepen Ook het Engelse butterfly en het Duitse Schmetterling heeft deze oorsprong; schmetten is een zuivelproduct De studie naar vlinders wordt de lepidopterologie genoemd Iemand die een expert is op het gebied van vlinders heet een lepidopteroloog Evolutie Vlinders zijn evolutionair gezien een recente groep van insecten De oudst bekende vlinders stammen uit het Paleogeen en waren kleine mot-achtige diertjes De alleroudste soort is Limacodites mesozoicus die 185 miljoen jaar geleden leefde en al een vlinder-achtig uiterlijk had maar nog geen zuigende monddelen Omdat deze soort al kenmerken vertoont die overeenkomen met die van hedendaagse soorten wordt aangenomen dat de groep van de vlinders veel ouder is De ontwikkeling van de vlinders valt samen met het verschijnen van bloeiende planten waar vlinders en hun larven afhankelijk van zijn Vanwege het tere lichaam van vlinders zijn er slechts weinig fossielen bekend De meeste bewaard gebleven exemplaren zijn gevonden in barnsteen een versteend hars afkomstig van bomen Dergelijke vondsten zijn echter zeldzaam Een voorbeeld van een uit barnsteen beschreven vlindersoort is Voltinia dramba Ook zijn soms de vraatsporen van de rups in versteende bladeren waar te nemen Vlinders hebben sterk uiteenlopende kleurpatronen maar kennen in de regel geen grote diversiteit in lichaamsbouw in vergelijking met andere ordes van insecten Vrijwel alle soorten voldoen aan het standaardmodel voor een vlinder; vier grote met schubben bedekte vleugels tot een roltong omgevormde galea en een typische rupsachtige larve Soorten uit bepaalde families echter hebben nog primitieve kenmerken zoals de wortelboorders en de oermotten De larven van de wortelboorders lijken meer op vliegenmaden en daarnaast hebben ze geen roltong maar kaken en korte voelsprieten Ook de oermotten hebben nog kaken waarmee ze stuifmeel eten Daar deze families sterk afwijken van alle andere vlinders worden ze wel in een aparte groep geplaatst; de Zeugloptera Sommige biologen plaatsen deze groep buiten de orde van vlinders en beschouwen de oermotten als tussenvorm van de vlinders en de schietmotten Uiterlijke kenmerken Vlinders verschillen sterk in grootte; de kleinste soorten hebben een vleugelspanwijdte van een paar millimeter en de grootste soorten kunnen een spanwijdte van meer dan 25 centimeter bereiken Het lichaam van een vlinder vertoont de meeste algemene kenmerken van het insect zoals een in drieën verdeeld lichaam en zes gelede poten die eindigen in van haakjes voorziene kleefklauwtjes Vlinders hebben een scherpe insnoering tussen de kop en het borststuk en vier relatief grote vleugels Vlinders bezitten een paar antennes om geuren waar te nemen en twee samengestelde ogen Een vlinder heeft in tegenstelling tot de meeste insecten echter geen kaken deze zijn net als bij wantsen omgevormd tot een enkelvoudige buis Wantsen kunnen hiermee weefsels doorboren om bij het voedsel te komen om dit vervolgens op te zuigen Bij vlinders zijn de monddelen doorgaans niet geschikt om te doorboren maar alleen om te zuigen De monddelen zijn hiertoe omgevormd tot een lange oprolbare roltong of proboscis In dit artikel worden tenzij anders vermeld alleen de kenmerken van de volwassen vlinder besproken zie rups voor de kenmerken van de larven van vlinders Kop De kop van een vlinder is in vergelijking met die van andere insecten relatief klein en vertoont een aantal kenmerken die ook bij andere insecten voorkomen zoals duidelijk zichtbare antennes twee samengestelde ogen en enkele ocelli of enkelvoudige ogen De enkelvoudige ogen zijn klein en aan de bovenzijde van de kop gelegen Ze worden vaak deels aan het zicht onttrokken door de beharing van de kop en zijn eenvoudig van structuur; de vlinder kan er alleen grove lichtverschuivingen mee waarnemen De samengestelde ogen of facetogen zijn de belangrijkste visuele organen De vorm en grootte van de ogen kan verschillen per groep van vlinders maar bij de meeste soorten zijn ze duidelijk te onderscheiden aan weerszijden van de kop Het samengesteld oog bestaat uit vele kleine oogjes die de ommatidia worden genoemd De samengestelde ogen komen alleen voor bij de volwassen vlinders; de rupsen hebben kleine groepjes ogen meestal zes die niet tegen elkaar liggen maar zijn verspreid over de zijkanten van de kop De ogen van rupsen worden de stemmata genoemd Zie voor de werking van de ogen onder zintuigen De antennes van vlinders zijn altijd duidelijk zichtbaar Ze kunnen zeer uiteenlopende vormen hebben; de meeste soorten hebben geveerde knotsvormige of draadvormige antennes maar ook gezaagde geschubde getande bladachtige gekamde en zweepachtige vormen komen voor Soms zijn ook verschillende variaties mogelijk; bij soorten met gekamde antennes kan de antenne aan één zijde of aan beide zijden gekamd zijn De antennes van alle vlinders dragen zeer gevoelige chemische receptoren die dienen om voedsel en met name een partner op te sporen zie ook onder zintuigen Een belangrijk verschil met de meeste andere insecten is het ontbreken van bijtende of kauwende bovenste monddelen mandibels en de tot een lange buis omgebouwde galea De zuigbuis of proboscis wordt bij vlinders ook wel haustellum of roltong genoemd De roltong wordt gebruikt om nectar uit de buisvormige kroonbladeren van bloemen te halen De roltong kan enkele centimeters lang zijn en van sommige soorten zoals de windepijlstaart is bekend dat de roltong een lengte van ongeveer 10 centimeter kan bereiken De roltong is ontstaan uit twee monddelen die sterk verlengd zijn en zijn versmolten tot een lange steeds dunner wordende buis die wanneer hij in rust is als een veer wordt opgerold onder de kop Doordat de proboscis bestaat uit een rubber-achtige stof rolt de tong in rust vanzelf weer op De roltong bestaat feitelijk uit twee zeer sterk verlengde delen van de maxilla of bovenkaak; de galea Bij de meeste insecten vormen de galea onooglijke lobjes op de bovenste kaakdelen maar bij de vlinders zijn ze het meest geprononceerde deel van de kop Als een vlinder uit de pop kruipt zijn de twee delen nog niet gefuseerd maar worden spoedig gehecht door in elkaar stekende haakjes Aan de basis van de proboscis is een paar maxiliaire palpen aanwezig die meestal zeer klein zijn De roltong is gelegen tussen de goed ontwikkelde labiale palpen die vaak opgericht en behaard zijn en bij de meeste soorten duidelijk te zien Zodra een vlinder op voedsel landt wordt dit voedsel direct geproefd doordat vlinders smaakreceptoren in de poten hebben De roltong wordt in een reflex uitgestrekt In de proboscis is ook een luchtbuisje of trachee aanwezig die zorgt voor de verspreiding van zuurstof Zie voor de werking van de roltong ook onder voedsel Borststuk Het borststuk van vlinders bestaat net als bij andere insecten uit drie segmenten die in het volwassen stadium versmolten zijn Ieder segment draagt steeds één paar poten het middelste segment draagt de voorvleugels en het achterste borststuksegment draagt de achtervleugels De afbeelding links toont de verschillende delen van de poot van een vlinder De vlinderpoot is met de heup of coxa A verbonden met het lichaam die door de trochanter B met de dij of femur C is verbonden De scheen of tibia D verbindt de dij met de tarsus of voet E De voet heeft altijd 5 geledingen E1 E5 met helemaal onderaan de pretarsus E5p waarmee de vlinder zich vastzet Het borststuk van vrijwel alle vlinders is behaard; een aantal soorten heeft een lichte korte beharing en andere soorten hebben juist een dichte lange beharing Net als alle insecten hebben vlinders drie paar poten welke naar onder zijn gericht zodat het lichaam wordt opgeheven De poten bestaan uit vijf geledingen; de heup trochanter dij scheen en voet of tarsus De voet is opgebouwd uit vijf geledingen met onderaan de pretarsus De pretarsus draagt haakjes en een kussentje en wordt door de vlinder gebruikt om zich vast te houden Aan de pretarsus zijn ook enkele belangrijke zintuigen gelegen zie ook onder zintuigen Soorten uit een aantal families zoals de zandoogjes en de schoenlappers gebruiken slechts twee paar poten om zich vast te houden aan de ondergrond en om mee te lopen Het voorste potenpaar heeft sterk verkleinde pretarsi en de poten zijn omgebouwd tot gespecialiseerde poetsorganen om de antennes schoon te houden Voorbeelden zijn de dagpauwoog en de monarchvlinder De poten van vlinders kunnen soortspecifieke kenmerken hebben zoals soorten uit het geslacht Gillmeria waarbij verschillende kleuren van de pootsegmenten per soort verschillen< ref> Vleugels Vlinders hebben net als andere gevleugelde insecten zoals de kevers de wantsen en de rechtvleugeligen in de regel vier vleugels Vooraan hebben ze een paar voorvleugels en achteraan een paar achtervleugels De voorvleugels zijn bij de meeste soorten het grootst De vleugels van vlinders verschillen enigszins per familie zo hebben de vedermotten vertakte vleugels zodat het lijkt alsof ze er meer dan vier hebben Slechts enkele soorten zijn vleugelloos en dan vaak alleen nog de vrouwtjes De twee voorste vleugels die zich het dichtst bij de kop bevinden worden de voorvleugels genoemd en deze zijn het grootst De achtervleugels zijn kleiner en vaak ook anders van vorm De vleugels zijn meestal relatief groot en kunnen bij sommige soorten uitzonderlijke afmetingen bereiken in vergelijking met andere insectensoorten De spanwijdte varieert van enkele millimeters tot wel 25 cm zoals bij de atlasvlinder een Aziatische soort Het vleugeloppervlak wordt bij veel soorten vergroot door rijen haartjes of cilia aan de achterrand van de vleugel De voor- en achtervleugels zijn bij een groot aantal soorten verbonden middels een constructie die kan bestaan uit een flapje jugum van de voorvleugel dat de achtervleugel overlapt en zo de achtervleugel verbindt Deze verbinding komt voor bij de primitieve familie oermotten Micropterigidae Een andere bevestigingsmethode komt voor bij veel motten en bestaat uit een borstelhaar vleugelhaakje of frenulum die in een lusje steekt retinaculum en zo de vleugels verbindt Deze vleugelverbinding komt onder andere voor bij de echte motten Tineidae en maakt het vliegen efficiënter omdat de vleugels als een enkele vleugel functioneren Deze koppeling maakt onder andere de snelle vlucht van de pijlstaarten mogelijk die een snelheid van 60 kilometer per uur kunnen bereiken< ref> De meeste dagvlinders hebben geen verbinding tussen de vleugels; deze overlappen elkaar zo sterk dat als de ene vleugel bewogen wordt de andere automatisch meebeweegt De vleugels zijn voorzien van een stelsel van ongeveer 15 aders of ribben die per groep van vlinders anders gerangschikt zijn De vleugeladering is een belangrijk determinatiekenmerk om de verschillende vlindergroepen uit elkaar te houden De vlakken tussen de aderen hebben bij iedere soort andere afmetingen en verhoudingen en deze vlakken hebben namen als anaal costaal en discocellulair Soorten uit de familie uilen Noctuidae hebben een volledig geaderde vleugel soorten uit de familie Opostegidae hebben een gereduceerd aderstelsel wat te zien is aan een aantal doodlopende aderen De soort Thysania agrippina uit Centraal- en Zuid-Amerika heeft een vleugelspanwijdte van 32 centimeter Kleur en schubben Vlinders hebben net als bijvoorbeeld wespachtigen Hymenoptera en vliegen Diptera in beginsel vliezige en doorzichtige vleugels die dun en zeer kwetsbaar zijn Het vleugeloppervlak is bij vrijwel alle vlinders echter niet te zien doordat het gehele vleugeloppervlak bedekt is met ontelbare microscopische schubben Deze zijn zo klein dat ze met het blote oog niet te zien zijn; als men de vleugel van een vlinder aanraakt blijft er een poederachtige substantie achter op de vinger De schubben geven de vlinder zijn typische vleugelkleur doordat ze pigmenten bevatten en dakpansgewijs zijn gerangschikt zodat ze elkaar ruim overlappen Sommige vlinders hebben zogenaamde "vensters" in de vleugels dit zijn ongeschubde vlakken tussen de aderen die vaak enigszins doorzichtig zijn Onder andere de atlasvlinder heeft dergelijke vensters en bij sommige vlinders zijn de vleugels grotendeels ongeschubd waardoor ze deels doorzichtig zijn De wespvlinders zijn hier een voorbeeld van; dankzij hun doorzichtige vleugels in combinatie met de gele en zwarte kleuren lijken ze op wespen De schubben kunnen diverse vormen hebben van bloemvormig tot afgerond ovaal rond speervormig ruitvormig of haarvormig De schubben zijn kwetsbaar en breken gemakkelijk af Omdat ze niet meer aangroeien zijn de vleugels van oudere vlinders vaak gedeeltelijk kaal Ook bij andere insecten komen schub-achtige structuren op de vleugels voor zoals bij de motmuggen Psychodidae De vleugelkleur wordt bij de meeste soorten veroorzaakt door pigmenten maar kan daarnaast ook worden beïnvloed door de rangschikking van de schubben van de vleugel Ook de vorm van de schub en eventuele uitsteekseltjes kan het invallende licht op een opvallende manier terugkaatsen wat iriseren wordt genoemd Dit veroorzaakt de metaalachtige glans waaraan sommige vlinders zoals de weerschijnvlinders onder andere geslacht Apatura en de parelmoervlinders hun naam aan te danken hebben Een andere bijzonderheid is de soort Papilio ulysses uit Australië De schubben op de zwarte delen van de vleugels van deze vlinder afgebeeld onder het kopje vleugels zijn in een honingraatmotief gerangschikt waardoor het meeste licht niet wordt weerkaatst maar als het ware gevangen wordt gehouden Hierdoor wordt minder licht weerkaatst en ontstaat een diepzwarte kleur zodat de blauwe delen van de vleugels beter afsteken Veel vlinders zijn vernoemd naar hun vleugelkleur zoals de blauwtjes onder andere geslachten Plebeius en Polyommatus de witjes onder andere geslachten Pieris en Pontia en de oranjerode vuurvlinders onder andere geslacht Lycaena Mannelijke vlinders hebben vaak androconiën speciale geurschubben die lokstoffen afscheiden Deze schubben wijken af en zijn vaak in groepjes op de vleugel gepositioneerd Om het geur-afgevende oppervlak te vergroten hebben dergelijke schubben meestal uitsteeksels of oneffenheden Ook de vrouwtjes hebben dergelijke geurklieren maar deze zijn aan het achterlijf gelegen en bestaan uit groepjes haren De meeste vlinders hebben een onopvallende vleugelkleur die dient ter camouflage Andere soorten hebben juist heldere en felle kleuren Bij een groot aantal soorten is beide het geval Bij de dagvlinderachtige soorten is de bovenzijde van de voor- en achtervleugel felgekleurd maar de onderzijde juist gecamoufleerd Bij de nachtvlinderachtige soorten waarbij de vleugels niet boven de rug worden samengeklapt maar over elkaar worden gevouwen hebben de voorvleugels een onopvallende kleur maar zijn de achtervleugels felgekleurd Vaak zijn hier oogvlekken aanwezig zie onder verdediging De kleuren van de vleugels verschillen vaak enigszins per soort Binnen sommige soorten komen totaal tegenovergestelde kleuren voor zoals de peper-en-zoutvlinder Biston betularia die zowel wit bruin als zwart van kleur kan zijn< ref> Binnen een soort zijn daarnaast de beide seksen in de meeste gevallen onderling verschillend van kleur en tekening seksueel dimorfisme soms is bij het vrouwtje de vleugel gedegenereerd of zelfs ontbrekend waardoor ze niet kan vliegen Een bijzondere variant is de laterale gynandromorfie wanneer een vlinder een vleugel met het mannelijke en een met het vrouwelijke kleurpatroon heeft zie ook onder voortplanting De exacte vleugelkleur hangt onder andere samen met de hoeveelheid licht en de temperatuur van de pop gedurende de metamorfose Een voorbeeld is het landkaartje die twee vormen kent; een voorjaarsvorm of levana die oranjerood met zwarte vlekken is en een zomervorm prorsa die zwart is met een witte band Dit verschijnsel wordt wel seizoensdimorfisme genoemd BestandSEM image of a Peacock wing slant view 1JPG|De vleugel is bedekt met schubben BestandSEM image of a Peacock wing slant view 2JPG|bij deze soort zijn ze gekarteld BestandSEM image of a Peacock wing slant view 3JPG|iedere schub bestaat uit vele strepen BestandSEM image of a Peacock wing slant view 4JPG|deze bestaan uit vele pigmentcellen < gallery> Vlucht Vlinders bewegen zich meestal vliegend voort alleen enkele kleinere soorten worden vaak lopend gezien Vlinders zijn op basis van hun manier van vliegen in te delen in drie groepen die veelal samenhangen met de groep waartoe ze behoren Fladdervlucht bijna alle vlinders vliegen door snel met hun vleugels te klappen waarbij een fladderende beweging wordt gemaakt De vlinders hebben een duidelijk zigzaggende vlucht en zijn niet erg snel Parachutevlucht; deze manier van vliegen is typisch voor vlinders met een klein vleugeloppervlak Het oppervlak wordt vaak vergroot door verlengde schubben die de vleugel aan een veer doen denken Dergelijke soorten zijn vaak erg klei