12 maart is de 71ste dag van het jaar 72ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 294 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 515 vChr De herbouwde joodse tempel in Jeruzalem komt gereed 1619 Kapitein Van Raay VOC doopt fort Jacatra om in fort Batavia 1664 De kolonie New Jersey wordt gesticht 1894 Coca-Cola wordt voor het eerst in flessen verkocht 1900 De Nederlandsche Cocaïnefabriek wordt opgericht inmiddels overgenomen door AkzoNobel 2007 Een drama speelt zich af wanneer een vader in Haarlem met zijn 2 kinderen van 4 en 6 voor de trein springt 2011 Als gevolg van de zeebeving van 11 maart 2011 en de daaropvolgende tsunami vindt in de kerncentrale Fukushima I in Japan een kernramp plaats 2003 De AEX-index bereikt met 21844 punten het laagste punt sinds de hoogtijdagen van 2000 2013 Het Nederlandse tijdschrift de Gay Krant stopt na 34 jaargangen en in totaal 676 edities 1579 Begin van het beleg van Maastricht 1938 Oostenrijks nazileider Arthur Seyss-Inquart wordt benoemd tot nieuwe kanselier van Oostenrijk Diens eerste daad is het versturen van een tevoren opgesteld telegram waarin hij Duitsland vraagt om het Duits leger te zenden om vrede en veiligheid te brengenen om bloedvergieten te voorkomen 1372 Woerden krijgt stadsrechten door graaf Albrecht van Holland 1751 De Friese Staten verkopen het laatste deel van Het Bildt dat nog in hun bezit is 1968 Mauritius onafhankelijkheid 1990 De eerste troepen van de Sovjet-Unie verlaten Hongarije 1999 Tsjechië Hongarije en Polen treden als eerste voormalige Warschaupactleden toe tot de NAVO 2003 Zoran Đinđić de premier van Servië wordt vermoord 2010 Wouter Bos PvdA trekt zich terug uit de landelijke politiek Hij wil meer tijd besteden aan zijn gezin 744 De Abdij van Fulda Hessen wordt gesticht door Sturmius een leerling van Bonifatius Dit vanwege een religieuze missie om de heidense Germanen te bekeren 1565 Paus Pius IV creëert 23 nieuwe kardinalen onder wie de Italiaanse bisschop van Vieste Ugo Boncompagni 1877 Paus Pius IX creëert elf nieuwe kardinalen 1922 Verheffing van de Apostolische Prefectuur van de Kleine Soenda-eilanden in Nederlands-Indië tot Apostolisch vicariaat 1939 Kroning van Paus Pius XII in Rome 1950 Encycliek Anni Sacri van Paus Pius XII over de bestrijding van atheïstische propaganda 1994 Eerste vrouw tot priester gewijd in de Church of England 1912 Oprichting van de Nederlandse Honkbalbond de voorloper van de KNBSB 1955 Openingsceremonie van de tweede Pan-Amerikaanse Spelen gehouden in Mexico-Stad 1986 Het Nederlands voetbalelftal verslaat de DDR met 1-0 in een oefenwedstrijd in Leipzig Spits Marco van Basten tekent voor de enige treffer 2004 De Nederlandse schaatser Henk Angenent vestigt het werelduurrecord op de schaats in Calgary in één uur tijd schaatst hij 4166949 m 2006 Niels Kerstholt en Liesbeth Mau-Asam worden in Heerenveen Nederlands Kampioen Shorttrack 2007 Inge de Bruijn stopt met wedstrijdzwemmen 2009 Oprichting van de Moldavische voetbalclub FC Speranţa Crihana Veche 1969 De Concorde maakt zijn eerste reguliere vlucht 1985 Oudste Usenet-bericht dat volledig in het Nederlands is geschreven "" 2003 De Wereldgezondheidsorganisatie roept een global alert af wegens een nieuwe ziekte die korte tijd later de naam SARS krijgt 2014 De Europese Zuidelijke Sterrenwacht maakt bekend dat een team van astronomen met de Very Large Telescope de grootste gele hyperreus ooit heeft ontdekt Deze is 1300 keer zo groot als de Zon en een miljoen keer helderder Geboren 1684 Josef Leopold Václav Dukát Oostenrijks componist overleden 1717 1685 George Berkeley Iers filosoof overleden 1753 1784 William Buckland Engels geoloog en paleontoloog overleden 1856 1806 Jane Pierce First Lady echtgenote van Amerikaans president Franklin Pierce overleden 1863 1808 De Schoolmeester Gerrit van der Linde Nederlands dichter overleden 1858 1822 Heinrich Louis d'Arrest Duits-Deens astronoom overleden 1875 1824 Gustav Robert Kirchhoff Duits natuurkundige overleden 1887 1874 Alice Tegnér Zweeds dichteres en componist overleden 1943 1878 Gemma Galgani Italiaans rooms-katholiek heilige overleden 1903 1881 Mustafa Kemal Atatürk grondlegger van het moderne Turkije overleden 1938 1888 Vaslav Nijinsky Oekraïens balletdanser overleden 1950 1889 Idris I koning van Libië overleden 1983 1890 Vaslav Nijinsky Russisch balletdanser en choreograaf overleden 1950 1892 Victor Jacquemin Belgisch atleet overleden ? 1900 Rinus van den Berge Nederlands atleet overleden 1972 1908 Kurt Stöpel Duits wielrenner overleden 1997 1910 László Lékai Hongaars aartsbisschop en kardinaal overleden 1986 1910 Roger L Stevens Amerikaans theaterproducent overleden 1998 1911 Gustavo Díaz Ordaz president van Mexico 1964-1970 overleden 1979 1917 Millard Kaufman Amerikaans regisseur en schrijver overleden 2009 1918 Pádraig Faulkner Iers politicus overleden 2012 1919 Frank Campanella Amerikaans acteur overleden 2006 1922 Jack Kerouac Amerikaans schrijver overleden 1969 1922 Lane Kirkland Amerikaans vakbondsleider overleden 1999 1923 Hjalmar Andersen Noors schaatser overleden 2013 1923 Hanne Hiob Duits actrice overleden 2009 1923 Walter Schirra Amerikaans militair ruimtevaarder en ondernemer overleden 2007 1923 Mae Young Amerikaans worstelaarster overleden 2014 1925 Louison Bobet Frans wielrenner overleden 1983 1925 Leo Esaki Japans natuurkundige en Nobelprijswinnaar 1925 Harry Harrison Amerikaans schrijver overleden 2012 1927 Raúl Alfonsín Argentijns politicus overleden 2009 1928 Edward Albee Amerikaans toneelschrijver 1928 Paul Kuhn Duits pianist bandleider en zanger overleden 2013 1931 Gerrit Nijland Nederlands kunstschilder 1932 Barbara Feldon Amerikaans actrice 1932 Andrew Young Amerikaans politicus diplomaat en dominee 1933 Niède Guidon Braziliaans archeologe 1934 Tony Bass Nederlands zanger en liedjesschrijver overleden 2005 1935 John Doherty Brits voetballer overleden 2007 1940 Al Jarreau Amerikaans zanger 1942 Fred Julsing Nederlands cartoonist overleden 2005 1942 John McNicol Zuid-Afrikaans autocoureur overleden 2001 1946 Ineke Lambers-Hacquebard Nederlands politica overleden 2014 1946 Amadeo Rodriguez Magro Spaans bisschop 1946 Liza Minnelli Amerikaans actrice en zangeres 1947 Aleksandr Bolosjev Russisch basketballer overleden 2010 1947 Rik Pinxten Belgisch antropoloog en hoogleraar 1947 Mitt Romney Amerikaans politicus 1948 James Taylor Amerikaans zanger en tekstschrijver 1949 Rob Cohen Amerikaans regisseur producent en scenarioschrijver 1950 Javier Clemente Spaans voetbaltrainer 1953 Ron Jeremy Amerikaans pornoacteur 1957 Patrick Battiston Frans voetballer 1957 Steve Harris Engels bassist 1957 Erik Mesie Nederlands zanger 1958 Phil Anderson Australisch wielrenner 1958 Baciro Dabo Guinee-Bissaus politicus en presidentskandidaat overleden 2009 1960 Kipp Lennon Amerikaans zanger 1962 Milika Peterzon Nederlands televisiepresentatrice 1963 Joaquim Cruz Braziliaans atleet 1963 Eric Wiebes Nederlands bestuurder 1967 Stephen Brady Iers schaker 1967 Julio Dely Valdés Panamees voetballer 1967 Wim Rigter Nederlands radio-dj overleden 2004 1968 Aaron Eckhart Amerikaans acteur 1970 Maria Leconte Frans schaakster 1971 Paul Poon Hongkongs autocoureur 1971 Jintara Poonlarp Thais actrice en zangeres 1972 Alberto López de Munain Spaans wielrenner 1973 Jones Mwewa Zambiaans voetballer overleden 2011 1974 Edgaras Jankauskas Litouws voetballer 1976 Barbara Karel Nederlands presentatrice en diskjockey 1978 Cristina Teuscher Amerikaans zwemster 1978 Jekaterina Volkova Russisch atlete 1979 Pete Doherty Brits musicus 1979 Gerard López Spaans voetballer 1979 Ben Sandford Nieuw-Zeelands skeletonracer 1979 Staf Scheirlinckx Belgisch wielrenner 1979 Edwin Villafuerte Ecuadoraans voetballer 1980 California Molefe Botswaans atleet 1980 Jens Mouris Nederlands wielrenner 1981 Alex Clare Brits musicus 1981 René van Dieren Nederlands voetballer 1981 Katarina Srebotnik Sloveens tennisster 1981 Holly Williams Amerikaans zangeres 1985 Marco Bonanomi Italiaans autocoureur 1985 Stromae Belgische zanger 1986 Danny Jones Engels gitarist en zanger 1986 František Rajtoral Tsjechisch voetballer 1987 Jessica Hardy Amerikaans zwemster 1987 Teimour Radjabov Azerbeidzjaans schaker 1987 Rico Vonck Nederlands darter 1989 Tyler Clary Amerikaans zwemmer 1989 Siim Luts Estisch voetballer 1989 Raynor Willems Nederlands badmintonner 1990 Alexander Kröckel Duits skeletonracer 1990 Dawid Kubacki Pools schansspringer 1994 Christina Grimmie Amerikaans zangeres liedschrijfster en pianist 1996 Robert Murić Kroatisch voetballer 1997 Nils Verkooijen Nederlands acteur Overleden 417 Paus Innocentius I 604 Paus Gregorius I de Grote 1253 Fina 15 heilige in het christendom 1507 Cesare Borgia ong 32 Italiaans politicus 1681 Frans van Mieris de Oudere 45 Noord-Nederlands kunstschilder 1820 Alexander Mackenzie 56 Brits ontdekkingsreiziger 1914 George Westinghouse 67 Amerikaans ondernemer en ingenieur 1935 Michael Pupin 76 Servisch-Amerikaans natuurkundige 1940 Lodewijk Orione 67 Italiaans heilige en priester 1943 Gustav Vigeland 73 Noors beeldhouwer 1945 Anne Frank 15 Joods-Nederlands schrijfster datum niet geheel zeker 1945 Friedrich Fromm 56 Duits generaal 1955 Charlie Parker 34 Amerikaans jazzmusicus 1971 Marius van Lokhorst 86 Nederlands NSB-politicus 1971 Edward Teirlinck 49 Belgisch organist 1975 Isabelle Blume 76 Belgisch politica 1978 Dutch Schaefer 62 Amerikaans autocoureur 1983 Rinke Tolman 91 Nederlands veldbioloog en schrijver 1986 Richard Declerck ±87 Vlaams advocaat vrederechter gouverneur politicus en essayist 1988 Ernst Bauer 74 Duits militair 1990 Coen Deering 89 Nederlands politicus 1992 Hans G Kresse 70 Nederlands striptekenaar 1999 Yehudi Menuhin 82 Amerikaans violist 2000 Ignatius Kung Pin-Mei 98 Chinees kardinaal-bisschop van Shanghai 2001 Victor Westhoff 84 Nederlands bioloog en natuurbeschermer 2003 Zoran Đinđić 50 Servisch politicus premier van 2001-2003 2003 Andrej Kivilev 29 Kazachs wielrenner 2004 Karel Kachyňa 79 Tsjechisch filmregisseur 2006 Jonatan Johansson 26 Zweeds snowboarder 2007 Antonio Ortiz Mena 99 Mexicaans politicus econoom en bankier 2008 Alun Hoddinott 78 Welsh componist 2008 Lazare Ponticelli 110 laatst overgebleven Franse veteraan uit de Eerste Wereldoorlog 2009 Pierre Bourgeade 81 Frans schrijver 2009 Jan ter Laak 70 Nederlands theoloog priester en vredesactivist 2009 Blanca Varela 82 Peruviaans dichteres 2010 Miguel Delibes 89 Spaans schrijver 2011 Jan Hugens 71 Nederlands wielrenner 2011 Joe Morello 82 Amerikaans jazz-drummer 2011 Nilla Pizzi 91 Italiaans zangeres 2012 Michael Hossack 65 Amerikaans drummer 2013 Clive Burr 56 Brits drummer 2013 Ganesh Pyne 76 Indiaas kunstschilder 2014 Věra Chytilová 85 Tsjechisch filmregisseur 2014 René Llense 100 Frans voetbaldoelman 2014 José da Cruz Policarpo 78 Portugees kardinaal 2014 Zoja Roednova 67 Russisch tafeltennisspeelster 2014 Jean Vallée 72 Belgisch zanger 2015 Michael Graves 80 Amerikaans architect en designer 2015 Terry Pratchett 66 Brits schrijver 2015 Carl zu Wied 53 Duits edelman Viering herdenking Nationale feestdag in Gabon Nationale feestdag in Mauritius Nationale Boomfeestdag in Volksrepubliek China en Taiwan Faeröer Grækarismessa H Gregorius Mis Volgens de traditie komt de scholekster de Faeröerse nationale vogel terug Deze gebeurtenis wordt gevierd in de hoofdstad Tórshavn rooms-katholieke kalender Heilige Joze SeraFina van San Gimignano † 1253 Heilige Maximiliaan van Tebessa † 295 Heilige Theofaan de belijder † 817 818 Zalige Dionysius de karthuizer † 1471 Heilige Luigi Orione † 1940 Heilige Justina Bezzoli Francucci † 1319 Zalige Rutilio Grande SJ † 1977 13 maart is de 72ste dag van het jaar 73ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 293 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 222 Julia Avita Mamaea moeder van keizer Alexander Severus wordt regentes over haar 13-jarige zoon en krijgt van de Senaat de titel Augusta 1992 Een aardbeving in Oost-Turkije kost meer dan 500 mensen het leven 1996 In Dunblane Schotland gaat een gewapende man een school binnen en doodt 16 kinderen 1 lerares en zichzelf 2006 Introductie van de theepad 2012 In een tunnel op de A9 in het Zwitserse Sierre verongelukt een Belgische bus met schoolkinderen die op de terugweg waren van een skivakantie Er vallen 24 gewonden en 28 doden waarvan 22 kinderen 2014 In Rotterdam wordt na een jarenlange verbouwing het vernieuwde Station Rotterdam Centraal geopend door koning Willem-Alexander 1567 Slag bij Oosterweel De Spanjaarden verslaan een geuzenleger nabij Antwerpen 1697 Tayasal het laatste vorstendom van de Itzá Maya wordt door de Spanjaarden veroverd 1884 Begin van het beleg van Khartoum 1900 In de Tweede Boerenoorlog veroveren de Britten Bloemfontein 1938 De nieuwe Oostenrijkse kanselier Arthur Seyss-Inquart proclameert de anschluss van Oostenrijk bij nazi-Duitsland waarna het de oostprovincie Ostmark van het Derde Rijk wordt genoemd 1941 Vijftien leden van het Geuzenverzet en drie communistische Februaristakers worden op de Waalsdorpervlakte door de nazi's geëxecuteerd 1942 Het dragen van een Jodenster wordt verplicht voor de joden in Nederland België en Frankrijk 1945 Koningin Wilhelmina keert terug in Nederland 1954 Begin van de Slag bij Dien Bien Phu die leidt tot de onafhankelijkheid van Indochina 1887 Aleksandr Oeljanov de broer van Lenin wordt terechtgesteld 1921 Mongolië verklaart zichzelf onafhankelijk van China 1978 Drie Zuid-Molukkers gijzelen 70 mensen in het provinciehuis in Assen; ze schieten één gijzelaar dood 1979 Het Europees Monetair Stelsel EMS treedt in werking 1990 Ertha Pascal-Trouillot 43 wordt de eerste vrouwelijke president van Haïti Zij is juriste en was ook de eerste vrouwelijke rechter van haar land 1990 George HW Bush president van de Verenigde Staten maakt een einde aan het vijf jaar oude handelsembargo tegen Nicaragua 1990 In de Sovjet-Unie verwijdert het parlement artikel 6 uit de grondwet en kent het ruime bevoegdheden toe aan de president De Communistische Partij verliest zo haar machtsmonopolie 2003 Alle schepenen van Antwerpen en burgemeester Leona Detiège nemen ontslag nadat bleek dat meerdere schepenen met een VISA-kaart van de stad persoonlijke aankopen hadden gedaan 2008 De Verenigde Naties nemen unaniem Resolutie 1804 aan waarin alle landen worden opgeroepen te voorkomen dat de gewapende groepen uit Rwanda die terreur zaaiden in het oosten van Congo steun krijgen 483 Felix III wordt paus 1826 Paus Leo XII creëert twee nieuwe kardinalen 1868 Paus Pius IX creëert negen nieuwe kardinalen 1918 Verheffing van de Apostolische Prefectuur Nederlands-Borneo in Nederlands-Indië tot Apostolisch vicariaat Nederlands-Borneo 1933 Paus Pius XI creëert acht nieuwe kardinalen 2013 De Argentijnse kardinaal Jorge Mario Bergoglio aartsbisschop van Buenos Aires is tijdens het conclaaf tot nieuwe paus verkozen Hij kiest de naam paus Franciscus 1932 Nederland speelt zijn eerste officiële rugbyinterland In Amsterdam wordt met 6-6 gelijkgespeeld tegen België 1982 Vladimir Salnikov scherpt in Moskou zijn eigen wereldrecord op de 1500meter vrije slag aan tot 145635 Het oude record 145827 stond sinds 22 juli 1980 op naam van de Russische zwemmer 1781 Astronoom William Herschel ontdekt de planeet Uranus 1902 Voor het eerst wordt een weg met asfalt bestreken in Monte Carlo Uitvinder van dat asfalt is de Zwitserse dokter Ernest Guglielminetti 1925 In Tennessee verbiedt een wet het leren van evolutie op school 1930 De Amerikaans astronoom Clyde Tombaugh maakt melding van de ontdekking van de planeet Pluto 1969 Apollo 9 keert terug naar aarde 1980 Oprichting van het Instituut ter Bevordering van de Surinamistiek 1986 Sojoez T-15 wordt gelanceerd Haar bemanning is de eerste die Mir in de ruimte bezoekt 1994 De eerste versie van de Linuxkernel de kern van het Linux besturingssysteem komt uit Geboren 1556 Dirck van Os Nederlands ondernemer overleden 1615 1560 Willem Lodewijk van Nassau stadhouder van oa Friesland overleden 1620 1599 Jan Berchmans Vlaams heilige en jezuïet overleden 1621 1615 Antonio Pignatelli de latere paus Innocentius XII overleden 1700 1637 Friedrich Nicolaus Bruhns Duits componist overleden 1718 1683 John Theophilus Desaguliers Brits natuurfilosoof overleden 1744 1733 Joseph Priestley Engels scheikundige overleden 1804 1733 Johann Zoffany Duits-Engels kunstschilder overleden 1810 1741 Keizer Jozef II van het Heilige Roomse Rijk overleden 1790 1744 David Allan Schots portretschilder en tekenaar overleden 1796 1782 Orest Kiprenski Russisch kunstschilder overleden 1836 1798 Abigail Fillmore First Lady echtgenote van Amerikaans president Millard Fillmore overleden 1853 1812 Vincent Gildemeester van Tuyll van Serooskerken Nederlands ondernemer overleden 1860 1818 Pierre Louis François Blussé Nederlands advocaat en politicus overleden 1908 1823 Francesco Battaglini Italiaans kardinaal overleden 1885 1839 Tage Reedtz-Thott Deens politicus overleden 1927 1849 Armandus Janssens Belgisch geneesheer en politicus overleden 1902 1851 George Newnes Brits uitgever redacteur en parlementslid overleden 1910 1854 Ernst Witkamp Nederlands kunstschilder overleden 1897 1858 Maximilien Luce Frans kunstschilder overleden 1941 1864 Alexej von Jawlensky Russisch schilder overleden 1941 1874 Ellery Clark Amerikaans atleet overleden 1949 1881 Cornelis van Arendonk Nederlands oriëntalist overleden 1946 1883 Enrico Toselli Italiaans componist en pianist overleden 1926 1887 Abdul Badawi Egyptisch politicus en rechter overleden 1965 1887 Juan Gris Spaanse kunstschilder overleden 1927 1888 Paul Morand Frans schrijver dichter en diplomaat overleden 1976 1891 Maria Pilar van Beieren Beierse prinses overleden 1987 1892 Pedro Calomino Argentijns voetballer overleden 1950 1892 Eric Erickson Zweeds honkballer overleden 1965 1900 Salote Tupou III 3e koningin van Tonga overleden 1965 1903 Andries Hartsuiker Nederlands componist muziekpedagoog en kunstschilder overleden 1993 1905 Bram Groeneweg Nederlands langeafstandsloper overleden 1988 1906 Oscar Nemon Engels beeldhouwer overleden 1985 1908 Paul Stewart Amerikaans acteur overleden 1986 1910 Franz Olah Oostenrijks politicus overleden 2009 1911 L Ron Hubbard Amerikaans schrijver en oprichter van Scientology overleden 1986 1911 Józef Kowalski Pools geestelijke overleden 1942 1912 Charles Schepens Belgisch arts overleden 2006 1913 Piero Chiara Italiaans schrijver overleden 1986 1913 Joe Kelly Iers autocoureur overleden 1993 1913 Sergej Michalkov Russisch kinderboekenschrijver overleden 2009 1913 Ward Schroeven Belgisch atleet overleden 2001 1915 Gerrit Kleinveld Nederlands verzetsstrijder in de Tweede Wereldoorlog overleden 2006 1916 Lindy Boggs Amerikaans politica en ambassadrice overleden 2013 1916 Jacque Fresco Amerikaans industrieel ontwerper auteur en uitvinder 1919 Irving Kriesberg Amerikaans expressionistisch kunstschilder overleden 2009 1919 Klazien Rotstein-van den Brink Nederlands kruidenvrouw beter bekend als Klazien uut Zalk overleden 1997 1920 Frits Butzelaar Nederlands acteur en televisieregisseur overleden 2000 1920 Gijs Stappershoef Nederlandse televisiepionier overleden 2010 1920 Leo Pagano Nederlands radioverslaggever overleden 1999 1921 René Adriaenssens Belgisch wielrenner overleden 1995 1922 Richard Brancart Belgisch atleet overleden 1990 1922 Józef Szajna Pools beeldend kunstenaar en toneelregisseur overleden 2008 1923 Dimitrios Ioannidis Grieks officier Griekse junta overleden 2010 1924 Dick Katz Amerikaans jazzpianist en muziekarrangeur overleden 2009 1925 John Tate Amerikaans wiskundige 1926 Monique de Bissy Belgisch verzetsstrijdster overleden 2009 1926 Phillip Martin Amerikaans indianenleider overleden 2010 1927 Lucien Kroll Belgisch architect 1928 Marvin Pifer Amerikaans autocoureur overleden 1974 1929 James Yannatos Amerikaans componist violist muziekpedagoog en dirigent overleden 2011 1932 Jack Tjon Tjin Joe Surinaams politicus en chirurg overleden 2002 1933 Mike Stoller Amerikaans songwriter 1935 Kofi Awoonor Ghanees schrijver overleden 2013 1938 Erma Franklin Amerikaanse zangeres overleden 2002 1939 Ferre Grignard Vlaams zanger overleden 1982 1939 Neil Sedaka Amerikaans zanger en liedjesschrijver 1941 Mahmoud Darwish Palestijns dichter overleden 2008 1942 Scatman John Amerikaans musicus overleden 1999 1942 Herman Wijffels Nederlands bankier en topfunctionaris 1943 Mike Fisher Amerikaans autocoureur 1943 Gianni Motta Italiaans wielrenner 1943 André Téchiné Frans scenarioschrijver en filmregisseur 1945 Anatoli Fomenko Russisch wiskundige 1946 Chris Roberts Duits schlagerzanger 1947 Salomon Kroonenberg Nederlands schrijver en geoloog 1947 Lyn St James Amerikaans autocoureur 1949 Eddy De Mey Belgische weerman 1949 Emmy Verhey Nederlands violiste 1950 William H Macy Amerikaans acteur 1950 Anne-Marie Worm-de Moel Nederlands burgemeester 1951 Hermine de Graaf Nederlands schrijfster overleden 2013 1951 Bert van der Veer Nederlands programmamaker en schrijver 1952 Eduard Janota Tsjechisch minister overleden 2011 1952 Wolfgang Rihm Duits componist 1953 Mariëtte Bruggeman Nederlands televisieomroepster 1953 Umberto Panerai Italiaans waterpolospeler 1954 Marc Helsen Vlaams schrijver en journalist 1955 Bruno Conti Italiaans voetballer en voetbaltrainer 1956 Dana Delany Amerikaans actrice 1956 Phill Nixon Engels darter 1957 John Hoeven Amerikaans politicus 1958 Ján Kocian Slowaaks voetballer en voetbalcoach 1960 Adam Clayton Iers bassist 1960 Jorge Sampaoli Argentijns voetbalcoach 1962 Hans Bourlon Vlaams mediafiguur 1963 Aníbal González Chileens voetballer 1963 Michal Hipp Slowaaks voetballer en voetbalcoach 1965 Cees Geel Nederlands acteur 1967 Andrés Escobar Colombiaans voetballer overleden 1994 1967 Bas van den Tillaar Nederlands politicus 1967 Pieter Vink Nederlands voetbalscheidsrechter 1968 Raymond Meijs Nederlands wielrenner 1969 Thomas von Scheele Zweeds tafeltennisser 1970 Stéphane Goubert Frans wielrenner 1971 Allan Nielsen Deens voetballer 1973 Edgar Davids Nederlands voetballer 1973 Jennifer Evenhuis Nederlands cabaretière en theatermaakster 1973 Eloy de Jong Nederlands popzanger 1973 Tomasz Rząsa Pools voetballer 1974 Linda Bengtzing Zweeds popzangeres 1974 Thomas Enqvist Zweeds tennisser 1974 Franziska Schenk Duits langebaanschaatsster 1975 Stefan Aartsen Nederlands zwemmer 1975 Claudia de Breij Nederlands cabaretière en radiopresentatrice 1975 Mark Clattenburg Engels voetbalscheidsrechter 1976 Todd Lodwick Amerikaans noordse combinatieskiër 1976 Danny Masterson Amerikaans acteur 1977 Jiang Bo Chinees atlete 1978 Graeme Storm Engels golfer 1979 Alain Bieri Zwitsers voetbalscheidsrechter 1979 Merijn van Delft Nederlands schaker 1979 Jens Filbrich Duits langlaufer 1979 Arkadiusz Głowacki Pools voetballer 1979 Cédric Van Branteghem Belgisch atleet 1980 Marit Bjørgen Noors langlaufster 1980 Salvatore Tavano Italiaans autocoureur 1981 Stephen Maguire Schots snookerspeler 1981 Grace Momanyi Keniaans atlete 1982 Denys Kostjoek Oekraïens wielrenner 1982 Eduardo Saverin medeoprichter Facebook 1983 Damien Broothaerts Belgisch atleet 1983 Kaitlin Sandeno Amerikaans zwemster 1983 Niklas Tarvajärvi Fins voetballer 1984 Pieter Custers Nederlands handboogschutter 1984 Steve Darcis Belgisch tennisser 1984 Chanelle Scheepers Zuid-Afrikaans tennisster 1984 Rieneke Terink Nederlands zwemster 1985 Vesna Fabjan Sloveens langlaufster 1985 Emile Hirsch Amerikaans acteur 1985 Jekaterina Lobysjeva Russisch schaatsster 1985 Ninthe Nederlands zangeres 1985 Kyle Parrott Canadees langebaanschaatser 1985 Simon Walter Zwitsers atleet 1986 Simon Geschke Duits wielrenner 1986 Dmitri Groezdev Kazachs wielrenner 1986 Sietse Heslinga Nederlands schaatser 1986 Svetlana Sleptsova Russisch biatlete 1987 José Luis Abadín Spaans autocoureur 1987 Marco Andretti Amerikaans autocoureur 1987 Andreas Beck Duits voetballer 1987 Patrick Gerritsen Nederlands voetballer 1987 Lisanne Soemanta Nederlands langebaanschaatsster 1988 Erton Fejzullahu Zweeds voetballer 1988 Furdjel Narsingh Nederlands voetballer 1988 Jane Trepp Estse zwemster 1989 Holger Badstuber Duits voetballer 1989 Arnaud Courteille Frans wielrenner 1989 Peaches Geldof Engels journalist televisiepresentator en model overleden 2014 1989 Paulo Henrique Braziliaans voetballer 1989 Marko Marin Duits voetballer 1989 Harry Melling Engels acteur 1989 Robert Wickens Canadees autocoureur 1990 Cynthia Beekhuis Nederlands voetbalster 1990 Koen Bosma Nederlands voetballer 1990 Andrea Jardi Spaans alpineskiester 1990 Anne Zagré Belgisch atlete 1991 François Affolter Zwitsers voetballer 1991 Hilary Caldwell Canadees zwemster 1991 Menasheh Idafar Brits-Bahreins autocoureur 1992 Irakli Kobalia Georgisch voetballer 1995 Mikaela Shiffrin Amerikaans alpineskiester 1996 Nathan Allan de Souza Braziliaans voetballer 1998 Vajèn van den Bosch Nederlands zangeres en musicalactrice Overleden 600 Leander van Sevilla ca 66 Spaans aartsbisschop 1395 John Barbour ca 75 Schots dichter 1628 John Bull 66 Engels organist en componist 1741 Renier Roidkin 56 schilder uit de Zuidelijke Nederlanden 1808 Christiaan VII 59 Deens koning 1856 Pierre-François Morel-Danheel 82 lid van het Belgisch Nationaal Congres 1876 Vasili Babkin 62 Russisch militair 1879 Adolf Anderssen 60 Duits schaker 1881 Tsaar Alexander II 62 Russisch tsaar 1892 Lodewijk IV van Hessen-Darmstadt 54 groothertog van Hessen 1900 Alicia Ann Spottiswoode 90 Schots liedjesschrijfster 1901 Benjamin Harrison 67 23e president van de Verenigde Staten 1903 Nicolaas Beets 88 Nederlands auteur dichter en predikant 1906 Susan B Anthony 86 Amerikaans feministe en burgerrechtenactiviste 1913 Félix Hidalgo 58 Filipijns kunstschilder 1929 Henry Scott Tuke 71 Engels schilder 1938 Frederick George Jackson 77 Brits poolonderzoeker 1939 Pelagia Mendoza 71 Filipijns beeldhouwster 1941 Jan Wernard van den Bergh 47 Nederlands verzetsstrijder 1941 George den Boon 21 Nederlands verzetsstrijder 1941 Reijer Bastiaan van der Borden 32 Nederlands verzetsstrijder 1941 Nicolaas Arie van der Burg 36 Nederlands verzetsstrijder 1941 Hermanus Coenradi 31 Nederlands verzetsstrijder 1941 Joop Eijl 44 Nederlands verzetsstrijder 1941 Jacob van der Ende 22 Nederlands verzetsstrijder 1941 Albertus Johannes de Haas 37 Nederlands verzetsstrijder 1941 Eduard Hellendoorn 28 Nederlands verzetsstrijder 1941 Bernardus IJzerdraat 49 Nederlands verzetsstrijder 1941 Leendert Keesmaat 30 Nederlands verzetsstrijder 1941 Jan Kijne 46 Nederlands verzetsstrijder 1941 Arij Kop 39 Nederlands verzetsstrijder 1941 Dirk Kouwenhoven 24 Nederlands verzetsstrijder 1944 Nicolas Japikse 71 Nederlands historicus 1945 Jan Willem Berix 37 Nederlands verzetsstrijder 1945 Pietro Fossati 39 Italiaans wielrenner 1950 Marcel Wyseur 63 Belgisch dichter en schrijver 1952 Giovanni Nasalli Rocca di Corneliano 79 Italiaans kardinaal 1952 Johan Nygaardsvold 62 Noors politicus 1954 Otto Gebühr 76 Duits acteur 1963 George Nevinson 80 Brits waterpoloër 1974 Frans de Vreng 75 Nederlands baan- en wegwielrenner 1975 Ivo Andrić 82 Kroatisch dichter 1976 Willy Alfredo 77 Nederlands sneldichter 1977 Jan Patočka 69 Tsjechisch filosoof 1979 Gerard Loncke 74 Belgisch wielrenner 1983 Louison Bobet 58 Frans wielrenner 1983 Paul Citroen 86 Nederlands schilder 1987 Bernhard Grzimek 77 Duits zoöloog 1988 Cees Groot 55 Nederlands voetballer 1988 John Holmes 43 Amerikaans pornoster 1990 Bruno Bettelheim 86 Oostenrijks psycholoog 1990 Bert De Cleyn 72 Belgisch voetballer 1990 Ernst Goldenbaum 91 Duits politicus 1990 Karl Münchinger 74 Duits dirigent 1990 Michael Stewart 83 Brits politicus 1991 Cor Witschge 65 Nederlands acteur 1993 Gene Hartley 77 Amerikaans autocoureur 1996 Krzysztof Kieślowski 54 Pools filmregisseur 1996 Herman & Diana Renz 29 Nederlands circus-echtpaar 1998 Jan Coenraad Kamerbeek 90 Nederlands filoloog 1999 Lee Falk 87 Amerikaans schrijver stripauteur en producer 2000 Cab Kaye 78 Jazzmusicus bandleader entertainer drummer gitarist pianist songwriter en zanger 2001 Encarnacion Alzona 105 Filipijns historicus en schrijver 2002 Hans-Georg Gadamer 102 Duits filosoof 2002 Bayliss Levrett 88 Amerikaans autocoureur 2004 Franz König 98 Oostenrijks kardinaal 2006 Dalisay Aldaba 93 Filipijns operazangeres 2006 Jimmy Johnstone 61 Schots voetballer 2006 Maureen Stapleton 80 Amerikaans actrice 2007 Nicole Stéphane 83 Frans actrice 2008 Tessa Birnie 73 Nieuw-Zeelands pianiste 2008 André Hottenhuis 71 Nederlands Twentse-taal deskundige 2009 Betsy Blair 85 Amerikaans actrice 2009 Anne Brown 96 Amerikaans operazangeres 2009 André Caroff 84 Frans romanschrijver 2009 Alan Livingston 91 Amerikaans zakenman en muziekproducent 2009 Andrew Martin 33 Canadees worstelaar 2009 Gastone Moschin 79 Italiaans acteur 2009 James Purdy 94 Amerikaans schrijver 2010 Jerry Adler 91 Amerikaans mondharmonicaspeler 2010 Charlie Ashcroft 83 Engels voetballer 2010 Ian Axford 77 Nieuw-Zeelands ruimtewetenschapper 2010 Jean Ferrat 79 Frans chansonnier 2010 Édouard Kargu 84 Frans voetballer 2010 He Pingping 21 Chinees kleinste man ter wereld 2011 Augustus Owsley Stanley III 76 Amerikaans geluidsman en drugsproducent 2012 Michel Duchaussoy 73 Frans acteur 2012 Karl Roy 43 Filipijns rockzanger 2013 Władysław Stachurski 67 Pools voetballer en voetbalcoach 2013 Malachi Throne 84 Amerikaans acteur 2014 Kay Werner Nielsen 92 Deens baanwielrenner 2014 Reggy Tielman 80 Nederlands gitarist 2014 Henk Weerink 77 Nederlands voetbalscheidsrechter 2015 Daevid Allen 77 Australisch musicus 2015 René Gude 58 Nederlands filosoof Viering herdenking rooms-Katholieke kalender Heilige Eufrasia † 420 Heilige Modesta † c 304 Heilige Gerald van Mayo † 731 2 Heilige Nicefoor † 828 Heilige Roderik en Salomon † 857 Heilige Ansovinus † 840 14 maart is de 73ste dag van het jaar 74ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 292 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1517 Enschede wordt bijna geheel door een stadsbrand verwoest 1910 Blow-out van oliebron Lakeview-1 in Californië waarbij bijna een miljard liter aardolie verloren gaat 1964 De rechtbank vindt Jack Ruby schuldig aan de moord op Lee Harvey Oswald 1970 De Japanse keizer Hirohito opent de wereldtentoonstelling in Osaka 1978 Mariniers maken met een bliksemaanval een eind aan de gijzeling in het provinciehuis in Assen door Zuidmolukkers 1990 Bij Rabta brandt de omstreden Libische gifgasfabriek Pharma 150 volledig af Twee mensen komen daarbij om 2006 Het gratis eerste nummer van nrcnext verschijnt 1590 Slag bij Ivry Hendrik van Navarra verslaat de Katholieke Liga 1912 De Italiaanse koning Vittorio Emanuele III raakt zwaargewond bij een aanslag in het Romeinse Pantheon 1917 Het Russische regime van de tsaar komt ten val 1939 Gesteund door Hitler roepen Slowaakse separatisten de onafhankelijkheid uit van Slowakije die een vazalstaat van nazi-Duitsland wordt 1973 Liam Cosgrave wordt Taoiseach premier van Ierland 1991 De "Zes van Birmingham" komen vrij 1995 Norm Thagard is de eerste Amerikaan op een Russische ruimtevlucht 2004 Presidentsverkiezingen in Rusland 1800 Kardinaal Chiaramonti wordt in Venetië gekozen tot Paus Pius VII 1853 Verheffing van het apostolisch vicariaat Breda tot vijfde rooms-katholiek bisdom in Nederland 1887 Paus Leo XIII creëert vijf nieuwe kardinalen 1890 Heiligverklaring van Liduina van Schiedam door Paus Leo XIII 1922 Oprichting van de Missio sui juris Urga in Mongolië 1926 In de Ecuadoraanse stad Riobamba wordt het Estadio Olímpico Municipal officieel in gebruik genomen 1956 Het Nederlands Elftal verslaat in Düsseldorf regerend wereldkampioen West-Duitsland met 1-2 Beide Nederlandse goals worden gemaakt door Abe Lenstra 1984 Het Nederlands voetbalelftal veegt in een oefenduel met 6-0 de vloer aan met Denemarken Doelman Piet Schrijvers speelt zijn 46ste en laatste interland voor Oranje Feyenoord-spits André Hoekstra speelt zijn eerste en enige interland Pi-dag 1899 Terugkeer van de Belgica het expeditieschip waarmee Adrien de Gerlache het Zuidpoolgebied verkende 1900 De Nederlandse botanicus Hugo de Vries brengt de erfelijkheidswetten van Mendel opnieuw onder de aandacht 1956 AMPEX Corp demonstreert zijn eerste commerciële videotape recorder de VRX-1000 later hernoemd als Mark IV 1994 Computerfabrikant Apple kondigt zijn eerste computers met een PowerPC Risc-processor aan 2003 De Westerscheldetunnel wordt geopend de autoveerdiensten over de Westerschelde worden opgeheven Geboren 1681 Georg Philipp Telemann Duits componist overleden 1767 1692 Pieter van Musschenbroeck Nederlands natuurwetenschapper overleden 1761 1804 Johann Strauss sr Oostenrijks componist overleden 1849 1820 Victor Emanuel II van Italië koning van Italië overleden 1878 1835 Giovanni Schiaparelli Italiaans astronoom ontdekker van de kanalen op de planeet Mars overleden 1910 1843 Leo Dehon Frans priester stichter van de Priestercongregatie van het Heilig Hart van Jezus overleden 1925 1844 Umberto I koning van Italië overleden 1900 1874 Anton Philips Nederlands industrieel overleden 1951 1879 Albert Einstein Duits theoretisch fysicus overleden 1955 1884 Albert van Giffen Nederlands archeoloog overleden 1973 1884 Harald Hansen Deens voetballer overleden 1927 1886 Firmin Lambot Belgisch wielrenner overleden 1964 1905 Raymond Aron Frans socioloog politiek filosoof en journalist overleden 1983 1908 Maurice Merleau-Ponty Frans filosoof overleden 1961 1912 Charles van Acker Belgisch-Amerikaans autocoureur overleden 1998 1912 Arthur de Bruyne Vlaams historicus overleden 1992 1914 Abdias do Nascimento Braziliaans politicus overleden 2011 1915 Eugene Martin Frans autocoureur overleden 2006 1915 Sewraam Rambaran Mishre Surinaams politicus overleden 1964 1916 Horton Foote Amerikaans toneel- en scenarioschrijver overleden 2009 1920 Harry Boye Karlsen Noors voetballer overleden 1994 1924 Paul Huf Nederlands fotograaf overleden 2002 1927 Joop Wolff Nederlands verzetsstrijder journalist en communistisch politicus overleden 2007 1928 Florentino Feliciano Filipijns rechtsgeleerde en rechter 1931 Norberto Conde Argentijns voetballer 1933 Michael Caine Brits acteur 1933 Quincy Jones Amerikaans muziekproducer 1933 Hans Veerman Nederlands acteur overleden 2014 1934 Dionigi Tettamanzi Italiaans kardinaal-aartsbisschop van Milaan 1934 Eugene Cernan Amerikaans astronaut laatste mens op de maan 1941 Peet Petersen Nederlands voetballer overleden 1980 1941 Wolfgang Petersen Duits filmregisseur 1945 Michael Martin Murphey Amerikaans singer-songwriter gitarist producent en acteur 1945 Herman van Veen Nederlands cabaretier zanger componist en schrijver 1947 Billy Crystal Amerikaans acteur 1947 Jean-Marie Happart Belgisch politicus 1947 José Happart Belgisch politicus 1947 Peter Skellern Engels singer-songwriter 1948 Gregorio Honasan Filipijns militair en politicus 1948 James Nachtwey Amerikaans fotojournalist 1948 Bernd Stange Oost-Duits voetballer en voetbalcoach 1951 Johan Sauwens Belgisch politicus 1952 Zoja Ivanova Kazachs atlete 1956 Johnny Dusbaba Nederlands voetballer 1956 Toine Manders Nederlands Europarlementariër VVD 1957 Arthur Hoyer Nederlands voetballer 1957 Jean van de Velde Nederlands regisseur scenarioschrijver en producer 1958 Prins Albert van Monaco 1961 Cor Lems Nederlands voetballer 1965 Jean Paul de Bruijn Nederlands biljarter 1965 Aamir Khan Indiaas acteur 1966 Jean-Philippe Stassen Joods-Belgische striptekenaar en scenarioschrijver 1967 John Emms Brits schaker 1967 Ľubomír Faktor Slowaaks voetballer 1969 Vladimír Kinder Slowaaks voetballer 1971 Kürt Rogiers Vlaams acteur 1973 Evert Kreuze Nederlands krachtsporter 1975 Dmitri Markov Wit-Russisch-Australisch atleet 1976 Seppe Toremans Belgisch cabaretier en standup-comedian 1977 Naoki Matsuda Japans voetballer overleden 2011 1978 Pieter van den Hoogenband Nederlands zwemmer en olympisch kampioen 2000 en 2004 1979 Nicolas Anelka Frans voetballer 1979 Yoko Shibui Japans atlete 1980 Céline Purcell Nederlands actrice en musicalster 1981 Jan Polák Tsjechisch voetballer 1982 Mohammed Aliyu Datti Nigeriaans voetballer 1982 Juanito Sequeira Nederlands voetballer 1982 François Sterchele Belgisch voetballer overleden 2008 1985 Hywel Lloyd Welsh autocoureur 1987 Aravane Rezaï Frans tennisster 1988 Sasha Grey Amerikaans pornoactrice 1989 František Kubík Slowaaks voetballer 1989 Colby O'Donis Amerikaans singer-songwriter 1990 Kolbeinn Sigþórsson IJslands voetballer 1991 Jimmy Eriksson Zweeds autocoureur 1991 Ties Evers Nederlands voetballer 1994 Nick Goepper Amerikaans freestyleskiër 1994 Richard Gonda Slowaaks autocoureur 1996 Bokito gorilla Westelijke gorilla die sinds 2005 verblijft in Diergaarde Blijdorp 1997 Kang Ling Chinees autocoureur Overleden 1803 Friedrich Gottlieb Klopstock 79 Duits dichter 1877 Juan Manuel de Rosas 83 Argentijns politicus en militair leider 1883 Karl Marx 64 Duits filosoof en grondlegger van het marxisme 1932 George Eastman 77 Amerikaans uitvinder 1940 Flori Van Acker 81 Vlaams kunstschilder 1943 Pieter Cornelis Boutens 72 Nederlands dichter en classicus 1946 Werner von Blomberg 67 Duits veldmaarschalk 1956 Henk Stuurop 61 Nederlands pianist en zanger 1957 Eugenio Castellotti 27 Italiaans autocoureur 1967 Ko Suurhoff 61 Nederlands politicus 1968 Josef Harpe 80 Duits generaal 1980 Mohammed Hatta 77 Indonesisch staatsman 1989 Zita van Bourbon-Parma 96 keizerin van Oostenrijk 1991 Jef Houthuys 68 Belgisch vakbondsbestuurder 1991 Doc Pomus 65 Amerikaans blueszanger en songwriter 1993 Thore Enochsson 84 Zweeds atleet 2003 Willy Walden 97 Nederlands theatermaker 2004 Piet Zwanenburg 90 Nederlands schaatscoach 2006 Lennart Meri 76 Estisch schrijver filmregisseur en oud-president 2007 Lucie Aubrac 94 Frans verzetsstrijdster lerares en vredesactiviste 2007 Roger Beaufrand 98 was werelds oudste Olympisch gouden medaille winnaar 2007 Saadoun Hammadi 76 Iraaks diplomaat en politicus 2007 Gareth Hunt 65 Brits acteur 2007 Babs van Wely 82 Nederlands Illustratrice 2008 Maurice Pirenne 79 Nederlands componist 2009 Alain Bashung 61 Frans zanger 2009 Altovise Gore 65 Amerikaans actrice 2009 Robert Hanell 84 Tsjechisch dirigent 2009 Millard Kaufman 92 Amerikaans regisseur en schrijver 2009 Coy Watson jr 96 Amerikaans kindacteur 2010 Peter Graves 83 Amerikaans acteur en regisseur 2010 Urpo Leppänen 66 Fins politicus 2012 Liesbeth Baarveld-Schlaman 77 Nederlands politica 2012 Marcel Rohrbach 78 Frans wielrenner 2013 François Narmon 79 Belgisch bankier en lid van het IOC 2013 Vic Nees 77 Belgisch componist 2013 Ieng Sary 87 Cambodjaans politicus 2014 Tony Benn 88 Brits politicus 2014 Meir Har-Zion 80 Israëlisch commando 2015 Valentin Raspoetin 77 Russisch schrijver en milieuactivist Viering herdenking Pi-dag 314 Andorra onafhankelijkheidsdag 1993 rooms-Katholieke kalender Heilige Mathilde van Ringelheim † 968 Heilige Paulina † 1107 Zalige Eva van Luik † 1265 in bisdom Luik 15 maart is de 74e dag van het jaar 75e dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 291 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1996 Fokker wordt failliet verklaard 2010 De Australiër Norrie May-Welby is de eerste persoon ter wereld die officieel noch als man noch als vrouw geregistreerd staat 2010 De Binnenhoftoren in Rotterdam wordt geopend 1972 De film The Godfather gaat in New York in première 1916 Amerikaanse troepen vallen Mexico binnen in een poging revolutionair Pancho Villa te pakken te krijgen 1939 Duitse troepen bezetten Praag waarna het resterende deel van Tsjechië met weinig weerstand wordt geannexeerd door het Derde Rijk en herbenoemd tot het Protectoraat Bohemen en Moravië Slowakije heeft zich de dag voordien met de hulp van Hitler onafhankelijk verklaard waarna het een vazalstaat van nazi-Duitsland wordt 1941 Stichting van het onafhankelijkheidsfront België's belangrijkste verzetsorganisatie op initiatief van de KPB 1990 De Brits-Iraanse journalist Farzad Bazoft 31 wordt in Irak opgehangen voor spionage voor Israël en Groot-Brittannië Verpleegster Daphne Parish krijgt 15 jaar cel voor medeplichtigheid Europa reageert verontwaardigd 2009 Vier hulpverleners van de VN worden in Somalië ontvoerd en enkele uren later weer vrijgelaten 2011 In Syrië beginnen de protesten tegen president Assad die uiteindelijk zullen ontaarden in een burgeroorlog 44 vChr Julius Caesar wordt vermoord 351 Keizer Constantius II benoemt zijn neef Constantius Gallus tot Caesar onderkeizer 1820 Het noordoostelijke deel van de staat Massachusetts wordt afgesplitst en vormt de staat Maine 1848 In Hongarije breekt een opstand uit tegen het Habsburgse regime 1916 De Universiteit van Gent wordt vernederlandst; dit wordt echter na het einde van de Eerste Wereldoorlog weer teruggedraaid 1951 In Nederland treedt het kabinet-Drees I aan 1978 Somalië sluit vrede met Ethiopië na een 8 maandenlange oorlog 1990 De Sovjet-Unie en het Vaticaan knopen opnieuw officiële betrekkingen aan nadat deze in 1917 na de Oktoberrevolutie waren verbroken 1990 Michail Gorbatsjov wordt president van de Sovjet-Unie Het Congres van Volksafgevaardigden geeft hem uitgebreide volmachten 1991 De voormalige bezettingsmachten in Duitsland de Verenigde Staten Rusland voorheen de Sovjet-Unie het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk doen officieel afstand van hun rechten erop 1345 Mirakel van Amsterdam 1557 Paus Pius VIII creëert tien nieuwe kardinalen onder wie de in 1712 heilig verklaarde bisschop van Nepi Michele Ghislieri 1717 Paus Clemens XI creëert één nieuwe kardinaal 1773 Paus Clemens XIV creëert één nieuwe kardinaal 1830 Paus Pius VIII creëert drie nieuwe kardinalen 1852 Paus Pius IX creëert zes nieuwe kardinalen 1858 Paus Pius IX creëert zeven nieuwe kardinalen 1875 Paus Pius IX creëert elf nieuwe kardinalen onder wie de Poolse oud-nuntius in België Mieczyslaw Ledóchowski en de Belgische aartsbisschop van Mechelen Victor-Auguste-Isidore Dechamps 1887 Oprichting van het Rooms-katholieke Bisdom Monaco 1892 Verheffing van de Rooms-katholieke Apostolische Prefectuur Denemarken tot Apostolisch vicariaat Denemarken 1998 Zaligverklaring van Eugene Bossilkov 1900-1952 Bulgaars bisschop en martelaar in Rome door Paus Johannes Paulus II 1903 De eerste Turkse voetbalclub Beşiktaş JK wordt opgericht 1911 Oprichting van de Oostenrijkse voetbalclub FK Austria Wien 1921 Stichting van de Poolse voetbalclub Raków Częstochowa 1971 Regerend wereldkampioen wielrennen Jean-Pierre Monseré verongelukt tijdens een wedstrijd in Retie 2001 In Bazel wordt het St Jakob-Park officieel geopend 2002 Regerend Europees en olympisch kampioen Jochem Uytdehaage is in zijn thuisbasis Heerenveen al zijn concurrenten de baas en wint de wereldkampioenschappen allround De Duitse Anni Friesinger wint het goud bij de dames 2007 De Nederlandse schaatser Casper Helling vestigt het werelduurrecord op de schaats in Salt Lake City in één uur tijd schaatst hij 419691 m 2015 Max Verstappen maakt zijn debuut als jongste Formule 1-coureur ooit bij het team van Scuderia Toro Rosso in de Grote Prijs van Australië op het circuit van Albert Park 1493 Christoffel Columbus keert terug naar de haven van Palos de la Frontera na zijn ontdekking van Amerika 2003 De Westerscheldetunnel tussen Ellewoutsdijk en Terneuzen wordt in gebruik genomen 2003 Een nieuwe ziekte waarvan enkele dagen eerder het bestaan is bekendgemaakt krijgt de naam SARS De WHO geeft reisadviezen af Geboren 1614 Franciscus de le Boë Sylvius Nederlands arts overleden 1672 1713 Nicolas Louis de Lacaille Frans cartograaf van de zuidelijke sterrenhemel overleden 1762 1767 Andrew Jackson zevende president van de Verenigde Staten overleden 1845 1773 François René Gebauer Frans componist professor en fagottist overleden 1845 1779 Lord Melbourne Brits premier van het Verenigd Koninkrijk overleden 1848 1809 Joseph Jenkins Roberts Liberiaans staatsman overleden 1876 1813 John Snow Brits arts overleden 1858 1830 Marinus Wilhelmus van der Aa Nederlands auteur overleden 1905 1830 Paul Heyse Duits schrijver en Nobelprijswinnaar overleden 1914 1830 Élisée Reclus Frans geograaf en anarchist overleden 1905 1854 Emil Adolf von Behring Duits arts en Nobelprijswinnaar overleden 1917 1856 Achille Locatelli Italiaans curiekardinaal en nuntius in België en Nederland overleden 1935 1886 Sergej Kirov Sovjet-revolutionair overleden 1934 1888 Sophus Nielsen Deens voetballer en voetbalcoach overleden 1963 1895 Tobie Goedewaagen Nederlands filosoof en politicus overleden 1980 1896 Esteban Abada Filipijns senator overleden 1954 1899 Arie Bieshaar Nederlands voetballer overleden 1965 1905 Berthold Schenk von Stauffenberg Duits jurist en antinazi overleden 1944 1907 Zarah Leander Zweeds zangeres en actrice overleden 1981 1908 Roland Varno Amerikaans acteur van Nederlandse afkomst overleden 1996 1910 Thomas Richards Brits atleet overleden 1985 1911 Wilhelm Mohnke Duits generaal overleden 2001 1912 Louis Paul Boon Belgisch schrijver overleden 1979 1913 Jack Fairman Brits autocoureur overleden 2002 1913 Lex Goudsmit Nederlands acteur overleden 1999 1913 Gerard van Waes Nederlands burgemeester overleden 2009 1918 Marvin Burke Amerikaans autocoureur overleden 1994 1920 Edward Donnall Thomas Amerikaans professor emeritaat en Nobelprijswinnaar overleden 2012 1927 Al Herman Amerikaans autocoureur overleden 1960 1929 Martin Konings Nederlands politicus 1935 Nabil Elaraby Egyptisch diplomaat hoogleraar rechter en politicus 1937 Valentin Raspoetin Russisch Siberisch schrijver en milieuactivist overleden 2015 1937 Bruno Santanera Nederlands ondernemer 1941 Jean-Louis Lafosse Frans autocoureur overleden 1981 1942 Wayland Holyfield Amerikaans songwriter 1943 Jean-Paul van den Broeck Vlaams striptekenaar 1947 Ry Cooder Amerikaans gitarist 1948 Sérgio Vieira de Mello Spaans VN-commissaris overleden 2003 1949 Gerard Arninkhof Nederlands nieuwslezer 1949 Bram Zeegers Nederlandse advocaat overleden 2007 1950 Jos De Meyer Belgisch politicus 1953 Christian Lopez Frans voetballer 1953 Erik-Jan Zürcher Nederlands taalkundige 1955 Dee Snider Amerikaans zanger 1955 Ton Verkerk Nederlands voetballer en voetbalcoach 1956 Gert Frank Deens wielrenner 1957 Roger Albertsen Noors voetballer overleden 2003 1957 Víctor Muñoz Spaans voetballer en voetbalcoach 1959 Renny Harlin Fins regisseur 1959 Ben Okri Nigeriaans dichter en schrijver 1962 Markus Merk Duits voetbalscheidsrechter 1962 Leopoldo Serantes Filipijns bokser 1962 Terence Trent d'Arby Brits zanger 1963 Marco Beukenkamp Nederlands atleet 1966 Mervyn King Engels dartspeler 1969 Marc Lammers Nederlands hockeycoach 1969 Carla Zijlstra Nederlands schaatsster 1970 Derek Parra Amerikaans schaatser 1971 Paulien Huizinga Nederlands presentatrice en schrijfster 1971 Michael Rosborg Deens wielrenner 1971 Sandra Zwolle Nederlands langebaanschaatsster 1972 Elio Aggiano Italiaans wielrenner 1972 Filip Dewulf Belgisch tennisser 1972 Mark Hoppus Amerikaans bassist 1972 Christopher Williams Jamaicaans atleet 1974 Anders Andersson Zweeds voetballer 1974 Percy Montgomery Zuid-Afrikaans rugbyspeler 1975 Eva Longoria Amerikaans actrice 1975 Veselin Topalov Bulgaars schaker 1975 William Amerikaans zanger 1977 Joseph Hahn Amerikaans-Koreaans dj 1977 Karol Kisel Slowaaks voetballer 1977 Imke Schellekens-Bartels Nederlands amazone 1978 Ali Saïdi-Sief Algerijns atleet 1978 Arnar Viðarsson IJslands voetballer 1979 Magnus Bahne Fins voetballer 1979 Gert Winckelmans Vlaams acteur 1980 Josefin Lillhage Zweeds zwemster 1981 Mikael Forssell Fins voetballer 1982 Rob Goris Belgisch wielrenner overleden 2012 1982 Wilson Kipsang Keniaans atleet 1982 Daniel Rickardsson Zweeds langlaufer 1983 Guillano Grot Nederlands voetballer 1984 Nella Balda Belgisch modefotografe 1984 Wim van Helden Nederlands radiodeejay 1985 Nickesha Anderson Jamaicaans atlete 1985 Tom Chilton Brits autocoureur 1985 Kellan Lutz Amerikaans acteur 1986 Stacey Rookhuizen Nederlands platenproducer en televisiejurylid 1987 Michael Klueh Amerikaans zwemmer 1988 Jukka Lehtovaara Fins voetballer 1988 Jorrit Oosten Nederlands shorttracker 1989 Daniel Madwed Amerikaans zwemmer 1989 Ondřej Mazuch Tsjechisch voetballer 1989 Nicole Schmidhofer Oostenrijks alpineskiester 1992 Jeremy de Nooijer Nederlands voetballer 1994 Nijel Amos Botswaans atleet Overleden 44 vChr Julius Caesar 56 Romeins staatsman 493 Odoaker ±58 eerste barbaarse koning in Italië 1190 Isabella van Henegouwen 19 koningin van Frankrijk 1833 Kurt Sprengel 66 Pruisisch botanicus 1842 Luigi Cherubini 81 Italiaans componist 1904 Augustus Edwin Mulready 60 Engels kunstschilder 1913 Rudolph Theodorus van Pallandt van Eerde 44 Nederlands politicus 1937 Howard Phillips Lovecraft 46 Amerikaans fantasy- en horrorschrijver 1938 Nikolaj Boecharin 49 Sovjet-econoom en -politicus 1939 Johannes Dirk Bloemen 74 Nederlands zwemmer 1941 Alexej von Jawlensky 77 Russisch impressionistisch schilder 1943 Gregoria de Jesus 67 Filipijns onafhankelijkheidsstrijdster 1945 Herman Bernard Wiardi Beckman 41 Nederlands politicus en verzetsstrijder 1952 Hendrik Johan Knottenbelt 78 Nederlands politicus 1961 Benjamin Adams 70 Amerikaans atleet 1961 Akiba Rubinstein 78 Pools schaakgrootmeester 1973 Sjef van Dongen 66 Nederlands Noordpoolvorser en politicus 1971 Jean-Pierre Monseré 22 Belgisch wielrenner 1975 Aristoteles Onassis 68 Grieks reder 1983 Rebecca West 90 Brits schrijver 1986 Patrick Nebel 27 Belgisch zanger 1992 Sergio Guerri 86 Italiaans curiekardinaal 1998 Benjamin Spock 94 Amerikaans kinderarts en schrijver 2004 Ralph Inbar 65 Nederlands televisieregisseur 2005 Loe de Jong 90 Nederlands historicus 2005 Bert Pronk 54 Nederlands wielrenner 2006 Georgios Rallis 87 Grieks politicus 2007 Rupert Christopher 51 Surinaams militair politicus en diplomaat 2007 Charles Harrelson 68 Amerikaans crimineel 2007 Stuart Rosenberg 79 Amerikaans film- en televisieregisseur 2008 Mikey Dread 53 Jamaicaans-Amerikaans radio-dj en zanger 2008 Esseliene Christiene Fabiesmeer 81 Surinaams zangeres 2009 Richard Aoki 70 Amerikaans mensenrechtenactivist 2009 Miguel Bernad 91 Filipijns historicus en essayist 2009 Billy C Clark 80 Amerikaans schrijver 2009 Edmund Hockridge 89 Canadees zanger 2009 Pirkle Jones 95 Amerikaans fotograaf 2009 Jack Lawrence 96 Amerikaans songwriter 2009 Verma Malik 83 Indiaas liedjestekstschrijver 2009 Nixa 106 Peruaans schrijver 2009 Ron Silver 62 Amerikaans acteur 2009 Paul Spang 86 Luxemburgs historicus 2009 Shinkichi Tajiri 85 Amerikaans beeldhouwer kunstschilder fotograaf en filmmaker 2009 Rong Wongsawan 76 Thais schrijver 2009 Lionel Ziprin 84 Amerikaans dichter 2010 Emilia Boncodin 55 Filipijns minister en bestuurskundige 2010 Robert Hodgins 89 Zuid-Afrikaans kunstenaar 2010 Sam Mtukudzi 21 Zimbabwaans muzikant 2011 Nate Dogg 41 Amerikaans rap-artiest 2011 Yakov Kreizberg 51 Russisch-Amerikaans dirigent 2011 Trinus Riemersma 72 Nederlands schrijver 2011 Robert Schoonjans 85 Belgisch atleet 2012 Bob Day 67 Amerikaans atleet 2012 Huib Eversdijk 78 Nederlands politicus 2013 Tony Van den Bosch 68 Belgisch journalist 2013 Terry Lightfoot 77 Brits jazzklarinettist en bandleider 2014 Scott Asheton 64 Amerikaans gitarist 2014 Jan Van Duffel 105 Belgisch priester 2014 Cees Veerman 70 Nederlands zanger componist en gitarist 2015 Mike Porcaro 59 Amerikaans bassist Viering herdenking Nationale feestdag in Hongarije in herdenking van de opstand van de Hongaren tegen Oostenrijk in 1848 Internationale Dag Tegen Politie Brutaliteit Wit-Rusland Dag van de Grondwet Japan Hōnen Matsuri oogstfeest Rooms-katholieke kalender Heilige Louise de Marillac overleden 1660 Heilige Clemens Maria Hofbauer overleden 1820 Heilige Lucretia overleden 859 Zalige Arnikus van Averbode Zalige Artemide Zatti overleden 1951 Zalige Diedo van Andelsbuch overleden 1080 17 maart is de 76ste dag van het jaar 77ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 289 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1798 Na een lange periode de grootste handelsorganisatie te zijn geweest werd de Vereenigde Oostindische Compagnie ontbonden 1918 Voor het eerst in Nederland zout aangeboord in het Overijsselse plaatsje Buurse 1957 Bij een vliegramp op Cebu komt de president van de Filipijnen Ramon Magsaysay om het leven 1963 Op het Indonesische eiland Bali komt een vulkaan tot uitbarsting wat bijna 2000 Balinezen het leven kost 1982 De Nederlandse IKON journalisten Koos Koster Jan Kuiper Joop Willemse en Hans ter Laag worden vermoord in El Salvador 2000 Oprichtster Nina Brink brengt het Internet-bedrijf World Online naar de beurs 2000 In Oeganda plegen meer dan 300 aanhangers van een occulte sekte collectief zelfmoord 624 Slag bij Badr Islamitisch profeet Mohammed overvalt met zijn volgelingen een handelskaravaan van de Qoeraisj in de omgeving van Medina Saoedi-Arabië 1942 In het vernietigingskamp Bełżec worden de eerste joden systematisch vergast 1945 De Ludendorffbrug te Remagen stort in nadat ze op 7 maart ongeschonden werd ingenomen door de Amerikanen 180 Keizer Marcus Aurelius overlijdt in Vindobona huidige Wenen ten gevolge van pest Hij wordt opgevolgd door zijn zoon Commodus die als een tiran regeert over het Romeinse Rijk 455 Petronius Maximus laat zichzelf met steun van de Senaat tot keizer uitroepen en dwingt Licinia Eudoxia weduwe van Valentinianus III met hem te trouwen 1861 Het Koninkrijk Italië wordt uitgeroepen 1948 De Benelux landen Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk tekenen de overeenkomst van Brussel welke een voorloper is van de NAVO-overeenkomst 1948 Oprichting van de West-Europese Unie WEU de huidige gewapende arm van de Europese Unie 1959 De 14e dalai lama Tenzin Gyatso vlucht naar India Hij steekt op 31 maart de grens over 1969 Golda Meïr wordt premier van Israël 1985 Meer dan 100000 mensen betogen tegen de stationering van Amerikaanse kruisraketten in België 2009 Andry Rajoelina neemt in Madagaskar de macht over van president Marc Ravalomanana 1999 In Epcot wordt de attractie Test Track geopend 2005 In het Disneyland Park te Anaheim wordt de attractie Buzz Lightyear Astro Blaster geopend 1959 Bisschopswijding van Petrus Moors Nederlands bisschop van Roermond door aartsbisschop Bernardus Alfrink van Utrecht 1983 Ontslag van de Nederlander Lambert van Heygen als bisschop van Doumé en benoeming tot bisschop van Bertoua in Kameroen 1955 Oprichting van de Uruguayaanse voetbalclub Club Atlético El Tanque 1959 Oprichting van de Colombiaanse voetbalclub Once Caldas 1991 In Bonn scherpt Ron Dekker zwemmer van De IJsel uit Deventer het Nederlands record op de 100 meter schoolslag kortebaan 25 meter aan tot 5970 2000 Zwemster Therese Alshammar uit Zweden verbetert bij de wereldkampioenschappen in Athene haar eigen wereldrecord op de 100 meter vrije slag kortebaan 25 meter van 5280 naar 5217 Haar landgenoot Lars Frölander verbetert zijn eigen mondiale toptijd op de 100 meter vlinderslag 5044 1845 De Engelse uitvinder Stephen Perry patenteert het elastiek 1958 In de Verenigde Staten wordt de satelliet Vanguard 1 gelanceerd 2014 Wetenschappers maken de ontdekking bekend van sporen van zwaartekrachtgolven ontstaan bij de oerknal in de kosmische achtergrondstraling geregistreerd door een radiotelescoop op de Zuidpool Geboren 1473 Koning Jacobus IV van Schotland overleden 1513 1834 Gottlieb Daimler Duits uitvinder overleden 1900 1850 Bart van Hove Nederlands beeldhouwer en hoogleraar overleden 1914 1852 Derck Engelberts Nederlands politicus overleden 1913 1862 Silvio Gesell Duits handelaar financieel theoreticus en sociaal hervormer overleden 1930 1874 Herman Hana Nederlands kunstenaar overleden 1952 1877 Albert Hahn Nederlands tekenaar overleden 1918 1880 Lawrence Oates Brits ontdekkingsreiziger overleden 1912 1883 Henri Ch C J van der Mandere Nederlands journalist en vredesactivist overleden 1959 1885 Ralph Rose Amerikaans atleet overleden 1913 1893 Otto Silber Estisch voetballer overleden 1940 1895 Shemp Howard Amerikaans acteur overleden 1955 1900 Leon Fourneau Belgisch atleet overleden ? 1900 Manuel Plaza Chileens marathonloper overleden 1969 1907 Jean Van Houtte Belgisch politicus overleden 1991 1910 Ralph Pratt Amerikaans autocoureur overleden 1981 1914 Juan Carlos Onganía Argentijns president overleden 1995 1919 Nat King Cole Amerikaans jazzmuzikant overleden 1965 1920 Jose Tomas Sanchez Filipijns kardinaal en emeritus-aartsbisschop van Nueva Segovia overleden 2012 1924 Lies Sluijters Nederlands atlete overleden 2010 1926 Siegfried Lenz Duits schrijver overleden 2014 1929 Tom Pistone Amerikaans autocoureur 1931 Patricia Breslin Amerikaans actriceoverleden 2011 1931 Thorvald Strömberg Fins kanovaarder overleden 2010 1932 Fred Gamble Amerikaans autocoureur 1933 Piet Ouderland Nederlands voetballer en basketballer 1934 Eef Kamerbeek Nederlands atleet overleden 2008 1935 Valerio Adami Italiaans kunstschilder 1935 Ab Geldermans Nederlands wielrenner en ploegleider 1935 Letty Kosterman Nederlands presentatrice 1938 Rudolf Noerejev Russisch-Oostenrijks danser en choreograaf overleden 1993 1942 John Wayne Gacy Amerikaans seriemoordenaar overleden in 1994 1944 John Sebastian Amerikaans musicus 1944 Juan Ramón Verón Argentijns voetballer 1945 Daniel Onega Argentijns voetballer 1945 Elis Regina Braziliaans zangeres overleden 1982 1946 Georges J F Köhler Duits bioloog overleden 1995 1947 Harry van Oosterhout Nederlands voetballer 1948 William Gibson Amerikaans sciencefiction-schrijver 1949 Patrick Duffy Amerikaans acteur 1950 Valery Beim Oostenrijks schaker 1951 Kurt Russell Amerikaans acteur 1954 Margriet Hermans Vlaams zangeres en presentatrice 1955 Élie Baup Frans voetballer en voetbaltrainer 1955 Agnes De Nul Vlaams actrice 1955 Gary Sinise Amerikaans acteur 1956 Ahmet Çelik Turks-Nederlands bestuurskundige 1958 José Manuel Abascal Spaans atleet 1958 Piet den Boer Nederlands voetballer 1962 Pello Ruiz Cabestany Spaans wielrenner 1964 Rob Lowe Amerikaans acteur 1964 Jacques Songo'o Kameroens voetballer 1967 Billy Corgan Amerikaans rockmuzikant 1967 Anders Roth Fins voetballer 1968 Valter Bonča Sloveens wielrenner 1968 Martin Hänggi Zwitsers schaatser 1970 Yanic Truesdale Canadees acteur 1972 Melissa Auf der Maur Canadees rockmuzikante 1973 Caroline Corr Iers drummer 1973 David Seco Spaans veldrijder 1974 Frode Johnsen Noors voetballer 1975 Davia Ardell Amerikaans pornomodel 1975 Andrew Martin Canadees worstelaar overleden 2009 1975 Natalie Zea Amerikaans actrice 1976 Cynthia Daniel Amerikaans actrice en fotografe 1976 Stephen Gately Iers zanger overleden 2009 1976 Antoine van der Linden Nederlands voetballer 1976 Álvaro Recoba Uruguayaans voetballer 1978 Ate van der Burgt Nederlands atleet 1978 Saskia Fuchs Nederlands hockeyster 1978 Franck Grandel Frans voetbalkeeper 1979 Hind Dehiba Marokkaans-Frans atlete 1979 Renske Leijten Nederlands politica 1979 Greg Timmermans Vlaamse acteur 1979 Casey Vincent Australisch atleet 1979 Millon Wolde Ethiopisch atleet 1980 Gorik Gardeyn Belgisch wielrenner 1980 Torsten Hiekmann Duits wielrenner 1981 Gert-Jan Bruggink Nederlands springruiter 1981 Servet Çetin Turks voetballer 1982 Steven Pienaar Zuid-Afrikaans voetballer 1983 Zenon Caravella Australisch voetballer 1983 Geert Hoes Nederlands acteur 1983 Danny Mathijssen Nederlands voetballer 1983 Raul Meireles Portugees voetballer 1986 Edin Džeko Bosnisch voetballer 1986 Adrian Saez Spaans wielrenner 1986 Silke Spiegelburg Duits atlete 1987 Elena Gemo Italiaans zwemster 1988 Rasmus Elm Zweeds voetballer 1988 Biaina Geragousian Nederlands schaakster 1988 Zhao Jin Chinees zwemster 1989 Calle Halfvarsson Zweeds langlaufer 1989 Shinji Kagawa Japans voetballer 1990 Stéphane Richelmi Monegaskisch autocoureur 1990 Vincent Rothuis Nederlands schaker 1992 Fahmi Ilyas Maleisisch autocoureur 1997 Katie Ledecky Amerikaans zwemster Overleden 180 Marcus Aurelius 58 Romeins keizer 461 Sint Patricius 75 beschermheilige van Ierland 659 Gertrudis van Nijvel 33 Frankisch abdis 1640 Philip Massinger Engels toneelschrijver 1782 Daniel Bernoulli 82 Nederlands-Zwitsers wis- en natuurkundige 1831 Napoleon Lodewijk Bonaparte 26 de tweede zoon van koning Lodewijk Napoleon en Hortense de Beauharnais 1846 Friedrich Bessel 61 Duits astronoom en wiskundige 1849 Willem II 56 Koning der Nederlanden 1853 Christian Doppler 47 Oostenrijks wiskundige en fysicus 1893 Jules Ferry 60 Frans politicus 1912 Lawrence Oates 32 Brits ontdekkingsreiziger 1919 Kenyon Cox 62 Amerikaans kunstschilder illustrator kunstcriticus en dichter 1929 Henricus Huijbers 47 Nederlands historicus 1935 Albert Van Huffel 58 Vlaams-Belgisch architect 1954 Victor Rousseau 88 Belgisch beeldhouwer en tekenaar 1955 Freddy van Riemsdijk 64 Nederlands luchtvaartpionier 1956 Irène Joliot-Curie 58 Frans chemicus 1957 Gregorio Hernandez jr 43 Filipijns minister van onderwijs 1957 Ramon Magsaysay 49 president van de Filipijnen 1965 Ignace Muylle 65 Belgisch voetballer 1968 Jules Basdevant 90 Frans rechtsgeleerde en rechter 1968 Henri ten Holt 84 Nederlands kunstenaar 1972 Anthon Olsen 82 Deens voetballer 1976 Luchino Visconti 69 Italiaans filmregisseur 1980 Rudolf Escher 68 Nederlands componist 1986 John Bagot Glubb 88 Brits beroepsmilitair 1986 Maurice Yonge 86 Engels zoöloog 1990 Capucine 57 Frans actrice en model 1993 Helen Hayes 92 Amerikaans actrice 1994 Mai Zetterling 68 Zweeds actrice en filmregisseur 1997 Jermaine Stewart 39 Amerikaans zanger 2001 Chris Götte 38 Nederlands drummer 2002 Alain Van der Biest 58 Belgisch politicus 2005 George Kennan 101 Amerikaans diplomaat 2005 Andre Norton 93 Amerikaans schrijfster 2006 Oleg Cassini 92 Amerikaanse modeontwerper 2007 John Backus 82 Amerikaans informaticus 2007 Jim Cronin 55 Brits ondernemer 2007 Ernst Haefliger 87 Zwitsers tenor 2007 Valère Vautmans 63 Vlaams politicus 2008 Roland Arnall 68 Amerikaans zakenman en ambassadeur 2008 Joanne Klink 90 Nederlands schrijfster van kinderbijbels 2008 Ed Leeflang 78 Nederlands dichter 2008 Claus Luthe 75 Duits auto-ontwerper 2010 Abdellah Blinda 58 Marokkaans voetballer en trainer 2010 Alex Chilton 59 Amerikaans muzikant The Box Tops 2010 Wayne Collett 60 Amerikaans atleet 2010 Charlie Gillett 68 Brits radiopresentator en platenproducent 2011 Michael Gough 94 Brits acteur 2011 Jan Kuperus 82 Nederlands econoom en bankdirecteur 2012 John Demjanjuk 91 Oekraïens oorlogsmisdadiger 2012 Sjenoeda III van Alexandrië 88 Egyptisch geestelijke paus van de Koptisch-orthodoxe Kerk 2013 Jan van Houwelingen 73 Nederlands politicus 2013 Jantje Koopmans 87 Nederlands volkszanger 2013 François Sermon 89 Belgisch voetballer 2014 Marek Galiński 39 Pools wielrenner Viering herdenking St Patrick's Day Ierse nationale feestdag ter verering van Sint Patricius Rome Tijdens de Argei op 16 en 17 maart brengen de priesters zoenoffers aan 27 heiligdommen in de stad rooms-katholieke Kerk Heilige Patrick van Ierland † 461 Vrije Gedachtenis Heilige Gertrudis van Nijvel † 659; dag die opmerkelijk vaak verbonden was met politieke beslissingen op het Nederlandse platteland in het verleden Zo werden in Deurne door het volk op het openbare terrein te Vreekwijk de keuren en breuken vastgesteld en werd het dorpsbestuur benoemd Gedachtenis in Bisdom Breda Patrones van de gemeente Kuringen-Hasselt Heilige Witburga van Dereham † 743 Heilige Agricola † c 497 Heilige Jozef van Arimathea † 1e eeuw Het jaar 1858 is het 58e jaar in de 19e eeuw volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;januari januari De Hervormingsoorlog een burgeroorlog tussen liberalen en conservatieven breekt uit in Mexico ;februari 11 Nabij het Franse bergdorpje Lourdes verschijnt de Heilige Maagd Maria aan het boerenmeisje Bernadette Soubirous dit doet zich nog achttien maal voor ;maart 18 In Nederland wordt een nieuw kabinet beëdigd het kabinet-Rochussen-Van Bosse ;mei 8 De Zuid-Afrikaanse boerenrepublieken Utrecht en Lydenburg gaan samen 11 Minnesota treedt als 32e staat toe tot de Verenigde Staten van Amerika ;juni 23 Het joodse jongetje Edgardo Mortara in Bologna wordt op last van de katholieke kerk weggehaald bij zijn ouders omdat hij door het katholieke dienstmeisje heimelijk is gedoopt en niet door joden mag worden opgevoed Dit is het begin van een slepend conflict tussen de Heilige Stoel en joodse organisaties met steun van vele overheden ;augustus 5 De eerste trans-Atlantische telegraafkabel komt gereed 16 Koningin Victoria stuurt een telegram aan de Amerikaanse president James Buchanan Ze wenst hem in 99 woorden geluk met de ingebruikname van de trans-Atlantische telegraafkabel Haar tekst doet 1714 minuten over het traject maar de morseseinen zijn te onduidelijk Pas na een halve dag kan de boodschap worden aangeboden aan de president Na 36 uur heeft de koningin antwoord ;september Een poging om door een hogere spanning de doorgifte van elektrische signalen door de trans-Atlantische telegraafkabel te versnellen leidt tot onbruikbaarheid van de kabel In een maand zijn er 400 telegrammen verzonden Een volgend project zal door de Amerikaanse burgeroorlog nog 8 jaar op zich laten wachten ;oktober 23 Felix Nadar maakt vanuit een luchtballon een foto van de Place de l'Etoile Het is de eerste luchtfoto ;november 2 De eerste Nederlandse fabriek van bietsuiker gaat van start in Zevenbergen 7 Nederlandse eenheden bestormen en veroveren de benteng van de Panglima Besaar te Retah op Oost-Sumatra ;zonder datum Het bestuur over India gaat over van de East India Company naar de Engelse Kroon Oprichting van de Egyptische Oudheidkundige Dienst en het Egyptisch museum te Caïro door Auguste Mariette Aankomst eerste 500 contractarbeiders uit China in Suriname De Verenigde Staten van Amerika beginnen met het inrichten van indianenreservaten Verkiezing door de Maori van hun eerste koning Potatau Te Wherowhero Hij moet gaan onderhandelen met de Britse kolonisatoren die de inwoners van Nieuw-Zeeland veel land afhandig hebben gemaakt Op hun zoektocht naar de bronnen van de Nijl ontdekken de Britten Richard Burton en John Hanning Speke het Tanganyikameer Speke reist verder en bereikt het Victoriameer Muziek Jacques Offenbach schrijft de operette Mesdames de la Halle Freiherr Friedrich von Flotow schrijft het ballet Die Gruppe des Thetis Beeldende kunst Bouwkunst Geboren ;januari 7 Eliëzer Ben-Jehoeda Litouws-Palestijns-Joods taalkundige grondlegger van het modern Hebreeuws overleden 1922 27 Neel Doff Franstalig Nederlands schrijfster overleden 1942 ;februari 6 Henry Appenzeller Amerikaans predikant en zendeling overleden 1902 18 Louise van België prinses van België overleden 1924 19 Charles Eastman Ohiyesa Sioux auteur overleden 1939 ;maart 1 Georg Simmel Duits filosoof en socioloog overleden 1918 3 C Joh Kieviet Nederlandse onderwijzer en schrijver overleden 1931 8 Ruggero Leoncavallo Italiaans componist overleden 1919 13 Maximilien Luce Frans kunstschilder overleden 1941 18 Rudolf Diesel Duits uitvinder overleden 1913 21 Hendrik Langens Belgisch politicus overleden 1933 ;april 1 Arnold Aletrino Nederlands schrijver en arts overleden 1916 3 Max Planck Duits natuurkundige en Nobelprijswinnaar overleden 1947 4 Rémy de Gourmont Frans schrijver dichter en criticus overleden 1915 18 Flori Van Acker Vlaams kunstschilder overleden 1940 ;juni 12 Henry Scott Tuke Engelse schilder overleden 1929 ;juli 7 Raymond-Célestin Bergougnan Frans ondernemer overleden 1942 16 Eugène Ysaÿe Belgisch violist en componist overleden 1931 31 Richard Dixon Oldham Engels geoloog en seismoloog overleden 1936 ;augustus 2 Emma van Waldeck-Pyrmont prinses van Oranje-Nassau prinses van Waldeck-Pyrmont overleden 1934 11 Christiaan Eijkman Nederlands arts patholoog en Nobelprijswinnaar overleden 1930 15 Maarten Maartens Engelstalig Nederlands schrijver overleden 1915 22 Agostino Zampini Italiaans bisschop overleden 1937 ;september 1 Carl Auer von Welsbach Oostenrijks wetenschapper en uitvinder overleden 1929 12 Fernand Khnopff Belgisch symbolistisch schilder overleden 1921 15 Charles de Foucauld Frans soldaat ontdekkingsreiziger trappist taalkundige en kluizenaar overleden 1916 ;oktober 3 Eleonora Duse Italiaans toneelspeelster overleden 1924 4 Michael Pupin Servisch-Amerikaans natuurkundige overleden 1935 9 Gerard Philips Nederlands ondernemer een van de oprichters van de Philips Gloeilampen Fabrieken NV overleden 1942 15 John L Sullivan Amerikaans bokser overleden 1918 27 Waldemar van Denemarken jongste zoon van de Deense koning Christiaan IX overleden 1939 27 Theodore Roosevelt 26ste president van de Verenigde Staten en winnaar Nobelprijs voor de Vrede overleden 1919 31 Maximilian Njegovan Oostenrijks-Hongaars marine-officier overleden 1930 ;november 10 Adelgunde van Bragança hertogin van Guimarǎes Portugese prinses overleden 1946 11 Martin Delgado Filipijns generaal overleden 1918 26 Katherine Drexel Amerikaanse ordestichtster en heilige overleden 1955 28 William Stanley Jr Amerikaans uitvinder en elektrotechnicus overleden 1916 ;december 12 Valeriano Hernandez Filipijns schrijver overleden 1922 22 Giacomo Puccini Italiaans componist overleden 1924 Overleden ;januari 5 Josef Radetzky 91 Oostenrijks legeraanvoerder 19 Maurits Cornelis van Hall 89 Nederlands advocaat rechter politicus dichter vertaler en letterkundige 27 De Schoolmeester Gerrit van der Linde 49 Nederlands dichter ;februari 23 Vicente Ramón Roca 65 Ecuadoraans politicus ;juni 15 Ary Scheffer 63 Nederlands-Frans kunstschilder 17 Rani Lakshmibai 29 Indiaas koningin en rebel 25 Johannes Rudolf Roth 42 Duits zoöloog en ontdekkingsreiziger ;juli 3 Aleksandr Ivanov 51 Russisch kunstschilder 5 Valentín Gómez Farías 77 Mexicaans president 1833 en 1846-1847 ;oktober 12 Ando Hiroshige 61 Japans ukiyo-e-kunstenaar ;december 20 Paul Étienne de Villiers du Terrage een hoge ambtenaar tijdens de Franse tijd in Nederland Weerextremen in België 5 juni hoogste maximumtemperatuur ooit op deze dag 308 °C 9 juni hoogste maximumtemperatuur ooit op deze dag 30 °C 14 juni hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 234 °C 15 juni hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 262 °C en hoogste maximumtemperatuur 325 °C 16 juni hoogste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 249 °C en hoogste maximumtemperatuur 302 °C 22 november laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag -39 °C 23 november laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag -71 °C en laagste minimumtemperatuur -105 °C 24 november laagste minimumtemperatuur ooit op deze dag -78 °C november dit is qua gemiddelde temperatuur de koudste novembermaand ooit meer dan 5 graden minder dan normaal 09 °C normaal 61 °C 18 maart is de 77ste dag van het jaar 78ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 288 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1850 American Express wordt opgericht door Henry Wells & William Fargo 1937 Een ontploffing in een schoolgebouw in New London veroorzaakt een instorting en meer dan 450 doden 1967 De Liberiaanse tanker Torrey Canyon loopt ten zuiden van Engeland op de rotsen wat leidt tot een grote milieuramp de eerste grote olievervuiling op zee 1958 Het Atomium in Brussel wordt voltooid De enorme uitvergroting van een ijzerkristal moest de attractie worden van de wereldtentoonstelling Expo 58 van dat jaar 1990 12 schilderijen met een gezamenlijke waarde van $300 miljoen waaronder een van Rembrandt worden gestolen uit het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston Massachusetts door twee dieven die zich voordoen als politieagenten Het is de grootste kunstroof in de Amerikaanse geschiedenis de schilderijen zijn nooit teruggevonden 1229 Keizer Frederik II verklaart zichzelf koning van Jeruzalem tijdens de Zesde Kruistocht 1241 Krakau wordt door de Mongolen verwoest 1915 De Geallieerden lijden een zware nederlaag op zee in Turkije bij de slag om Gallipoli 1921 De tweede Vrede van Riga tussen Polen en de Sovjet-Unie Ondanks de recente Poolse successen annexeert de Sovjet-Unie Oekraïne en Wit-Rusland De regering van Oekraïne emigreert naar Frankrijk 1944 Tweede Wereldoorlog nazi-troepen bezetten Hongarije 1945 Tweede Wereldoorlog 1250 Amerikaanse bommenwerpers vallen Berlijn aan 1962 Frankrijk en Algerije tekenen een overeenkomst die het einde van de Algerijnse Oorlog inluidt 2014 Rusland annexeert de Krim Bij een inval in een legerbasis op de Krim door Russische militairen wordt een Oekraïense militair gedood In reactie geeft de Oekraïense regering haar troepen op de Krim toestemming hun wapens te gebruiken 37 De Romeinse Senaat maakt Tiberius' testament ongedaan en roept Gaius Iulius Caesar Germanicus Caligula uit tot princeps 235 Keizer Alexander Severus en zijn moeder Julia Mamaea worden door Romeinse legionairs bij Mogontiacum huidige Mainz vermoord 1438 Albrecht II uit het Huis Habsburg wordt gekozen tot Rooms-Duits koning 1582 Jean Jaureguy pleegt een mislukte aanslag op Willem van Oranje 1871 Begin van de Parijse Commune 1913 Koning George I van Griekenland wordt vermoord 1938 Expropiación Petrolera De Mexicaanse president Lázaro Cárdenas nationaliseert de olie-industrie 1922 In India wordt Mahatma Gandhi veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf voor burgerlijke ongehoorzaamheid Hij zal hiervan 2 jaar uitzitten 1959 President van de Verenigde Staten Dwight D Eisenhower tekent een document waardoor Hawaï de status van "staat" krijgt 1974 Olie-embargo De meeste OPEC-landen eindigen een vijf maanden durende olie-embargo tegen de Verenigde Staten Europa en Japan 1990 In Oost-Duitsland vinden de eerste democratische verkiezingen sinds 1932 plaats De verkiezingen worden gewonnen door de christendemocratische "Alliantie voor Duitsland" CDU DSU en DA De SPD is de grote verliezer De vroegere communistische partij de PDS behaalt 16% van de stemmen 1992 Finland verzoekt om toetreding tot de Europese Gemeenschap 1995 Huwelijk van prinses Elena van Spanje en Jaime de Marichalar y Saens de Tejada in Sevilla 2000 Chen Shui-bian wordt gekozen als president van Taiwan 2014 Rusland annexeert de Krim 1976 In het Disneyland Park te Anaheim wordt de attractie Pirates of the Caribbean geopend 2006 Verheffing van de rooms-katholieke Missio sui juris Kirgizië tot Apostolische Administratie Kirgizië 1900 AFC Ajax professionele voetbalclub uit Amsterdam wordt opgericht 1937 Oprichting van de Azerbeidzjaanse voetbalclub Neftçi Bakoe 2007 Start van het 58e seizoen in de Formule 1 1965 Vanaf ruimtevaartuig Voschod 2 voert kosmonaut Aleksei Leonov de eerste ruimtewandeling uit 1989 In Egypte wordt een 4400-jaar-oude mummie gevonden in de Piramide van Cheops 1997 De staart van een Russische Antonov An-24 chartervliegtuig breekt af en route naar Turkije Het vliegtuig stort neer en alle 50 inzittenden komen om Later worden alle An-24s aan de grond gehouden Geboren 1380 Liduina van Schiedam Nederlands heilige overleden 1433 1395 John Holland Brits militair leider overleden 1477 1590 Wilhelmus Bolognino Vlaams schrijver overleden 1669 1690 Christian Goldbach Duits-Pruisisch wiskundige overleden 1764 1796 Jakob Steiner Zwitsers wiskundige overleden 1863 1813 Friedrich Hebbel Duits schrijver overleden 1863 1820 Age Buma Nederlands politicus overleden 1893 1837 Grover Cleveland 22ste en 24ste president van de Verenigde Staten overleden 1908 1842 Stéphane Mallarmé Frans auteur overleden 1898 1844 Nikolaj Rimski-Korsakov Russisch componist overleden 1908 1858 Rudolf Diesel Duits uitvinder overleden 1913 1869 Neville Chamberlain minister-president van het Verenigd Koninkrijk overleden 1940 1886 Kurt Koffka Duits psycholoog overleden 1941 1886 Marianne Philips Nederlands schrijver overleden 1951 1889 Georges Krins Belgisch violist overleden 1912 1893 Costante Girardengo Italiaans wielrenner overleden 1987 1893 Jan Hesterman Nederlands bokser overleden 1963 1893 Wilfred Owen Engels oorlogsdichter overleden 1918 1899 Américo Tesoriere Argentijns voetballer overleden 1977 1904 Srečko Kosovel Sloveens dichter en publicist overleden 1926 1908 Martien Coppens Nederlands fotograaf overleden 1986 1908 Lou Geels Nederlands acteur onder andere Bromsnor uit Swiebertje overleden 1979 1909 Ernest Gallo Amerikaans wijnondernemer overleden 2007 1916 Louis Toebosch Nederlands componist muziekpedagoog en organist overleden 2009 1916 Arie van Vliet Nederlands wielrenner overleden 2001 1918 Terry Spencer Brits oorlogsfotograaf overleden 2009 1921 Hellema Nederlands verzetsstrijder en schrijver overleden 2005 1928 Fidel Ramos Filipijns president 1992 1998 1928 Antonin Rolland Frans wielrenner 1929 Christa Wolf Duits schrijfster overleden 2011 1930 Gijs van Aardenne Nederlands politicus overleden 1995 1932 Arthur Luysterman Belgisch bisschop van Gent 1932 John Updike Amerikaans schrijver overleden 2009 1934 Adolf Merckle Duits miljardair en ondernemer overleden 2009 1936 Frederik Willem de Klerk Zuid-Afrikaans politicus onder andere president van 1989-1994 1937 Laurens Jan Brinkhorst Nederlands politicus 1937 Mark Donohue Amerikaans autocoureur overleden 1975 1938 Charley Pride Amerikaans countryzanger 1939 Peter Kraus Duits toneelspeler en zanger 1940 Henk van Dorp Nederlands journalist en programmamaker 1941 Els van Breda Vriesman Nederlands sportbestuurster 1941 Max Nijman Surinaams-Nederlands zanger 1941 Wilson Pickett Amerikaans zanger overleden 2006 1945 Anthony Villanueva Filipijns bokser overleden 2014 1945 Eric Woolfson Brits muzikant en componist onder andere Alan Parsons Project overleden 2009 1946 Michel Leclere Frans autocoureur 1949 Karin Adelmund Nederlands politicus overleden 2005 1949 Alex Higgins Noord-Iers snookerspeler overleden 2010 1949 Jacques Secrétin Frans tafeltennisser 1950 Dick Berlijn Nederlands militair 1950 Rod Milburn Amerikaans atleet overleden 1997 1950 Larry Perkins Australisch autocoureur 1951 Sjoerd Kooistra Nederlands horeca-ondernemer overleden 2010 1953 Helmer Koetje Nederlands politicus onder andere burgemeester van Twenterand overleden 2010 1954 Jan Diesselhorst Duits cellist overleden 2009 1956 David Mach Schots kunstenaar 1956 Roger Wehrli Zwitsers voetballer 1957 Jetta Klijnsma Nederlands politicus 1958 Henry Lee Jr Hongkongs autocoureur 1959 Irene Cara Amerikaans actrice en zangeres 1960 Marc Klein Essink Nederlands acteur en televisiepresentator 1962 Volker Weidler Duits autocoureur 1963 Dayanita Singh Indiaas fotografe 1963 Jan Verheyen Vlaams filmregisseur en presentator 1963 Vanessa Williams Amerikaans model zangeres en actrice 1964 Bonnie Blair Amerikaans schaatsster 1964 Seymore Butts Amerikaans pornograaf 1964 Roger Honegger Zwitsers mountainbiker en veldrijder 1966 Ton Caanen Nederlands voetbalcoach 1968 Temuri Ketsbaia Georgisch voetballer en voetbalcoach 1968 Wim de Vos Nederlands wielrenner 1970 Queen Latifah Amerikaans actrice producer en rapper 1971 Wayne Arthurs Australisch tennisser 1971 Jerzy Brzęczek Pools voetballer 1971 Liu Lic Ka Macaus autocoureur 1972 Iván Valenciano Colombiaans voetballer 1975 Branko Filip Sloveens wielrenner 1975 Eric Taino Filipijns tennisser 1976 Giovanna Antonelli Braziliaans actrice 1977 Danny Murphy Engels voetballer 1977 Willy Sagnol Frans voetballer 1978 Fernandão Braziliaans voetballer overleden 2014 1978 Brooke Hanson Australisch zwemster 1979 Jan Peter Larsen Nederlands atleet 1979 Adam Levine Amerikaans zanger 1979 Cecilio Lopes Nederlands voetballer 1980 Sébastien Frey Frans voetbaldoelman 1980 Aleksej Jagoedin Russisch kunstrijder 1980 Sophia Myles Engels actrice 1981 Lina Andersson Zweeds langlaufster 1981 Fabian Cancellara Zwitsers wielrenner 1981 Leslie Djhone Frans atleet 1982 Timo Glock Duits autocoureur 1983 Stéphanie Cohen-Aloro Frans tennisster 1983 Ntjam Rosie Kameroens-Nederlands jazzzangeres 1983 Tomasz Stolpa Pools voetballer 1985 Krisztián Berki Hongaars turner 1985 Michaela Kirchgasser Oostenrijks alpineskiester 1985 Gordon Schildenfeld Kroatisch voetballer 1985 Dieter Van Tornhout Belgisch voetballer 1986 Abdennour Cherif El Ouazzani Argentijns voetballer 1986 Kaloyan Ivanov Bulgaars basketballer 1986 Lykke Li Zweeds zangeres 1987 Gabriel Mercado Argentijns voetballer 1987 Cesare Rickler Italiaans voetballer 1987 Rebecca Soni Amerikaans zwemster 1987 Mauro Zárate Argentijns voetballer 1989 Lily Collins Brits actrice 1989 Lu Zhiwu Chinees zwemmer 1990 Arvis Liepiņš Lets langlaufer 1992 Daan Smith Nederlands voetballer 1992 Roope Tonteri Fins snowboarder 1996 Madeline Carroll Amerikaans actrice 1997 Ciara Bravo Amerikaans jeugdactrice Overleden 235 Alexander Severus 26 keizer van het Romeinse Rijk 978 Koning Eduard de Martelaar ong 17 van Engeland 1227 Paus Honorius III 1314 Jacques de Molay laatste Grootmeester van de Orde van de Tempeliers 1508 Albrecht IV van Beieren 60 hertog van Beieren 1584 Ivan IV van Rusland 53 Ivan de Verschrikkelijke tsaar van Rusland 1762 Paul II Anton Esterházy 50 Oostenrijks-Hongaars veldmaarschalk 1870 Joaquín Gaztambide Garbayo 48 Spaans componist en dirigent 1871 Augustus De Morgan 64 Brits wiskundige en logicus 1913 George I van Griekenland 67 koning van Griekenland 1863-1913 1928 Paul van Ostaijen 32 Vlaams dichter 1939 Albert Gillis von Baumhauer 45 Nederlands luchtvaartpionier 1941 Henri Cornet 56 Frans wielrenner 1945 Willem Frederik Jonkman 51 Nederlands verzetsstrijder 1947 William Durant 85 Amerikaans automobielpionier oprichter van General Motors 1948 Gerardus Huysmans 45 Nederlands politicus 1965 Faroek I 45 Egyptisch koning 1969 Jan-Albert De Bondt 80 Belgisch architect 1970 Hendrik Mulderije 74 Nederlands politicus en minister 1977 Marien Ngouabi 38 president van Congo 1977 Carlos Pace 32 Braziliaans autocoureur 1980 Jerzy Bułanow 76 Pools voetballer 1980 Erich Fromm 79 Duits psycholoog 1982 Theo Fitzau 59 Oost-Duits autocoureur 1982 George More O'Ferrall 74 Brits regisseur producent en scenarist 1982 Vasili Tsjoejkov 82 Russisch militair 1983 Umberto II 78 koning van Italië 1986 Bernard Malamud 71 Amerikaans schrijver 1993 Leo Martin 68 Vlaams acteur 1994 Hans Blees 74 Duits autocoureur 1995 Gé Dekker 90 Nederlands zwemmer 2001 John Phillips 65 Amerikaans zanger gitarist en songwriter oa The Mamas and the Papas 2002 Levon Boyadjian 80 Turks-Egyptisch fotograaf 2002 Gösta Winbergh 58 Zweeds tenor 2003 Karl Kling 92 Duits autocoureur 2004 Martin Hoogland 47 Nederlands politieman en crimineel 2005 Sol Linowitz 91 Amerikaans advocaat diplomaat en ondernemer 2005 Maria Rosseels 88 Vlaams schrijfster 2007 Annemiek Padt-Jansen 85 Nederlands harpiste en politica 2007 Bob Woolmer 58 Engels cricketspeler en -coach 2008 Dirkje Kuik 78 Nederlands schrijfster 2008 Anthony Minghella 54 Engels filmregisseur van onder andere The English Patient 2009 Eddie Bo 78 Amerikaans jazzmuzikant 2009 Meira Delmar 86 Colombiaans dichteres 2009 Rita Lejeune 102 Belgisch taalkundige 2009 Yeremey Parnov 73 Russisch schrijver 2009 Moultrie Patten 89 Amerikaans acteur 2009 Natasha Richardson 45 Brits-Amerikaans actrice 2009 Luis Rojas Mena 91 Mexicaans bisschop 2010 Amanda Castro 47 Hondurees dichter 2010 Margreet van Hoorn 87 Nederlands schrijfster 2010 Fess Parker 85 Amerikaans acteur 2010 Zygmunt Józef Pawłowicz 82 Pools bisschop 2010 Billy Wolfe 86 Schots politicus en voorzitter van de Scottish National Party 2011 Warren Christopher 85 Amerikaans diplomaat en minister van Buitenlandse Zaken 2011 Smiley Culture 48 Brits reggaezanger 2011 Jet Harris 71 Brits basgitarist 2012 António Leitão 51 Portugees atleet 2012 George Tupou V 63 Tongaans vorst Viering herdenking Aruba nationale feestdag Dag van de Vlag en het Volkslied Mexico Expropiación Petrolera Begin van de Commune van Parijs 1871; deze dag was nog een halve eeuw met name bij de anarchisten een herdenkingsdag Rooms-katholieke kalender Heilige Cyrillus van Jeruzalem † 386 Vrije Gedachtenis Heilige Edward † 978 9 Heilige Alexander van Jeruzalem † 251 Heilige Narcissus † c 307 Heilige Salvator van Horta † 1567 Heilige Anselmus van Lucca † 1086 1913 is een jaartal volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;januari 15 Een nieuwe radiotoren bij Berlijn maakt de eerste draadloze verbinding tussen Berlijn en New York mogelijk 17 Frankrijk Raymond Poincaré wordt president van de republiek Hij volgt Armand Fallières op 23 Osmaanse rijk Grootvizier Mehmed Kamil Pasja wordt tot aftreden gedwongen door de beweging van de Jong-turken onder Enver Pasja 24 De Catalaanse taalkundige Pompeu Fabra i Poch publiceert de Ortografía Catalana een geheel van spellingsregels voor de Catalaanse taal Dit feit wordt gezien als de wedergeboorte van het Catalaans 30 Balkan Na het vastlopen van de vredesonderhandelingen laait de oorlog op de Balkan weer op ;februari 2 VS In New York wordt het grootste trein-station ter wereld geopend het Grand Central Station 3 Delaware ratificeert als 36e staat het 16e amendement op de Grondwet van de Verenigde Staten dat daarmee van kracht wordt en de federale overheid het recht geeft om inkomstenbelasting en vennootschapsbelasting te heffen 3 Rudolf Steiner sticht in Berlijn het Antroposofisch Genootschap 3 In Amsterdam eindigt na vier weken een typografenstaking die onder meer de meeste krantebedrijven heeft lamgelegd De typografen krijgen een loonsverhoging en de ontslagen stakers worden teruggenomen 17 In New York wordt de Armory Show geopend die voor het eerst in de Verenigde Staten de Amerikaanse en Europese kunst tentoonstelt 18 Francisco I Madero wordt afgezet als president van Mexico door Victoriano Huerta en Henry Lane Wilson Vier dagen later wordt Madero vermoord 19 Britse reder krijgt opdracht wijzigingen aan te brengen aan RMS Lusitania ;maart 1 Het Britse stoomschip Calvados vergaat in een sneeuwstorm in de Zee van Marmora Meer dan 200 opvarenden komen om het leven 18 Griekenland Kroonprins Constantijn wordt opvolger van zijn vader George I die in Saloniki Thessaloniki het slachtoffer wordt van een aanslag ;april België Staking voor de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht 6 België Opening Wereldtentoonstelling van 1913 16 Frans-Equatoriaal-Afrika De arts en theoloog Albert Schweitzer opent in Lambaréné een tropenhospitaal 29 Het octrooi op de ritssluiting is een feit ;mei 3 Met de speelfilm Raja Harishchandra gaat de Indiase filmindustrie Bollywood van start 12 Na een aanbod voor een rol door de Keystone Film Company begint Charlie Chaplin zijn carrière als ster-komediant van de stomme film 17 De Eerste Balkanoorlog tussen de Balkanbond bestaande uit Bulgarije Griekenland Montenegro en Servië en het aangevallen Osmaanse rijk loopt tot een eind waarbij massaal Turkse burgers verdreven worden uit het Europese continent 25 Oostenrijk-Hongarije Kolonel Alfred Redl wordt door de geheime dienst die bang is voor het schandaal van een spionageproces gedwongen zelfmoord te plegen 28 België Minister van Oorlog Charles de Broqueville voert veralgemeende dienstplicht in om het leger van 180000 naar 340000 manschappen te brengen 28 Frankrijk Drie Fransen bereiken met een ballon als eersten een hoogte van meer dan 10000 meter 29 Frankrijk In Parijs gaat het ballet Le sacre du printemps van Igor Stravinsky in première 30 Met het Verdrag van Londen komt er een einde aan de Eerste Balkanoorlog Het Ottomaanse Rijk moet het leeuwendeel van zijn Europese gebied aan de Balkanstaten afstaan ;juni België Regeringsleider Charles de Broqueville belooft tweetaligheid van het officierenkorps om de katholieken tegemoet te komen 29 Uit onvrede over de gebiedswinst van Bulgarije begint de Tweede Balkanoorlog en vallen Servië en Griekenland Bulgarije aan Ook het Osmaanse Rijk begeeft zich in de oorlog om het verlies van de Eerste Balkanoorlog te compenseren 29 Frankrijk Henri Desgrange introduceert bij de Ronde van Frankrijk het dragen van de gele trui Winnaar van de Tour in dit jaar is de Belg Philippe Thys ;juli 1 Officiële oprichting in Nederland van de Luchtvaartafdeling van de Koninklijke Landmacht De afdeling zal uitsluitend worden uitgerust met vliegtuigen van de aanschaf van luchtballons is afgezien 5 Voor het eerst reist de socialistische leider Pieter Jelles Troelstra naar Paleis Het Loo om advies uit te brengen over de kabinetsformatie Hij geeft koningin Wilhelmina in overweging om een coalitie uit de burgerlijke partijen te laten samenstellen 5 Groot-Brittannië Anthony F Wilding bij de mannen en Dorothea Lambert-Chambers dames winnen wederom Wimbledon 6 De Franse atleet Jean Bouin verbetert in Stockholm het wereldrecord op de uurloop naar 19021 10 In Death Valley Arizona wordt een temperatuur in de schaduw gemeten van 57 °C Dit is tot op heden de hoogste op aarde gemeten temperatuur 19 In een vergadering van partijbestuur en Kamerfractie wijst de top van de SDAP het voorstel af van formateur Dirk Bos om met drie ministers toe te treden tot een meerderheidsregering De socialisten zullen 26 jaar moeten wachten op een nieuwe uitnodiging 31 In België wordt het Koninklijk Meteorologisch Instituut opgericht KMI ;augustus 10 De Vrede van Boekarest maakt een einde aan de Tweede Balkanoorlog waarbij het Osmaanse Rijk grote delen van de Balkan verliest 16 VS In de autofabrieken van Henry Ford leiden de eerste proeven met lopende band-productie tot productiestijgingen van 400 procent 18 De wereldvoetbalbond FIFA voert een nieuwe regel in bij het voetballen bij vrije trappen moet de tegenstander minimaal 10 yard 915 meter afstand bewaren 22 De film Der Student von Prag van Stellan Rye met Paul Wegener in de hoofdrol heeft groot succes bij de première in Berlijn 23 In Berlijn wordt de International Amateur Athletic Federation IAAF opgericht Dat maakt het onder meer mogelijk een wereldrecord officieel te laten registreren 28 In Nederland wordt het kabinet-Cort van der Linden beëdigd Het is een extra-parlementair kabinet waarvan de leden van liberale signatuur zijn 28 Koningin Wilhelmina opent het Vredespaleis 29 Beëdiging van het Kabinet-Cort van der Linden 31 In Eindhoven wordt voetbalclub PSV opgericht 31 In Oppau wordt de ammoniakfabriek van de Badische Anilin- und SodaFabriken BASF in bedrijf genomen In 1909 had de Duitse geleerde Fritz Haber de ammoniaksynthese uitgevonden ;september 8 Het tot dusverre grootste luchtschip de L2 vertrekt voor de eerste proefvlucht Het is 260 meter lang en wordt aangedreven door vier motoren van 205 pk 11 De cholera-epidemie die over Midden-Europa raast bereikt een hoogtepunt 20 Op de partijvergadering van de SPD worden Hugo Haase en Friedrich Ebert als opvolger gekozen van de overleden partijvoorzitter August Bebel ;oktober 9 Het Canadese passagiersstoomschip Volturno van de rederij Canadian Northern Steamships wordt op weg van Halifax naar Rotterdam door brand getroffen en verwoest Hierbij komen 135 opvarenden om het leven 14 In Senghenydd bij Caerphilly vallen bij een mijnramp 439 doden Het is de grootste mijnramp uit de geschiedenis van het Verenigd Koninkrijk en wereldwijd de op zes na grootste ooit ;november 4 Rusland Tsaar Nicolaas II keurt Groot Militair Programma goed 5 Koning Lodewijk III van Beieren wordt gekroond 10 Het eerste college wordt gegeven op de Nederlandsche Handels-Hoogeschool NNH nu de Erasmus School of Economics Erasmus Universiteit Rotterdam ;december 10 Zweden Rabindranat Tagore uit India krijgt de Nobelprijs voor literatuur Hij is de eerste niet-Europeaan die deze prijs in ontvangst mag nemen 11 Rotterdam Het Rotterdamsch Studenten Corps wordt opgericht 19 VS De Amerikaanse zwaargewicht-bokser Jack Johnson verdedigt zijn wereldtitel tegen zijn landgenoot Jim Johnson met een onbesliste partij 24 Een trein ontspoort nabij de Nederlandse plaats Hooghalen Er vallen 5 doden ;zonder datum Paul Deman wint de eerste Ronde van Vlaanderen Italië sluit geheime marineconventie met Oostenrijk-Hongarije Koning Albert I van België bezoekt Duitsland en Frankrijk om neutraliteit van zijn land te onderstrepen Verenigd Koninkrijk Bertrand Russell voltooit samen met Alfred Whitehead de Principia Mathematica Duitsland het leger wordt uitgebreid tot 800000 manschappen Frankrijk voert de dienstplicht in Duitsland Alfred von Schlieffen wordt opgevolgd door Helmuth von Moltke Muziek De Finse componist Jean Sibelius componeert Barden opus 64 Claude Debussy componeert het ballet Jeux Premières 18 januari Notre Dame uit Impressions pour le piano en Vandliljen uit Akvareller van Alf Hurum; tevens Romance voor viool en piano van Judith Heber 23 februari Gurre-Lieder van Arnold Schönberg 3 april Le festin de l'araignée van Albert Roussel 13 april Marche Tartare van Alf Hurum 15 mei Jeux van Claude Debussy 29 mei Le Sacre du printemps van Igor Stravinsky in het Théâtre des Champs-Elysées in Parijs 18 juni Strijksextet van Frank Bridge 23 oktober On hearing the first cuckoo in spring en Summer night on the river van Frederick Delius 7 november Drie miniaturen voor pianotrio waarschijnlijk de eerste twee sets van Frank Bridge 29 november Strijkkwartet van Alf Hurum 29 november Sonate voor viool en piano van David Monrad Johansen 13 december Strijkkwartet nr 1 van Anders Heyerdahl Literatuur De Indiase schrijver Rabindranath Tagore ontvangt de Nobelprijs voor de Literatuur Lodewijk van Deyssel en PC Boutens ontvangen de Tollensprijs Publicatie van de roman Villa des Roses van Vlaams auteur Willem Elsschot Frankrijk Marcel Proust publiceert Du côté de chez Swann het eerste deel van zijn romancyclus À la recherche du temps perdu Franz Kafka publiceert Das Urteil en de verhalenbundel Betrachtung Louis Couperus schrijft Herakles Thomas Mann begint te schrijven aan De Toverberg die hij pas in 1924 zal voltooien 10 april eerste uitvoering van Jan Herwitz van Hans Wiers-Jenssen Beeldende kunst Bouwkunst In New York wordt het 55 verdiepingen tellende Woolworth Building opgeleverd Het is 232 meter hoog en zal een kwart eeuw lang het hoogste gebouw ter wereld zijn Nederland In Rotterdam wordt een begin gemaakt met de bouw van de Van Nelle-fabriek waarvan stijl en opzet internationale aandacht trekken Het ontwerp van de architecten Brinkmann en Van der Vlugt wordt in 1931 voltooid Geboren ;januari 1 Shih Kien Hongkongs acteur overleden 2009 4 Malietoa Tanumafili II staatshoofd van Samoa overleden 2007 5 Jack Haig Engels acteur overleden 1989 6 Max Théret Frans zakenman stichter winkelketer Fnac overleden 2009 6 Loretta Young Amerikaans actrice overleden 2000 9 Richard Nixon 37ste president van de Verenigde Staten overleden 1994 10 Franco Bordoni Italiaans piloot en autocoureur overleden 1975 10 Gustáv Husák Tsjecho-Slowaaks politicus overleden 1991 10 Mehmet Shehu Albanees politicus overleden 1981 14 Lex Metz Nederlands fotograaf grafisch ontwerper en illustrator overleden 1986 15 Eugène Brands Nederlands kunstschilder overleden 2002 18 Danny Kaye Amerikaans acteur zanger en komiek overleden 1987 19 Jan Linssen Nederlands voetballer overleden 1995 20 Odd Frantzen Noors voetballer overleden 1977 20 Tollien Schuurman Nederlands atlete overleden 1994 22 Henry Bauchau Belgisch schrijver overleden 2012 23 Jean-Michel Atlan Joods-Frans kunstschilder overleden 1960 24 Jenny Kastein Nederlands zwemster overleden 2000 25 Witold Lutosławski Pools componist overleden 1994 26 Jimmy Van Heusen Amerikaans componist overleden 1990 ;februari 4 Rosa Parks Amerikaans burgerrechtenactiviste overleden 2005 6 Mary Leakey Brits archeologe en ontdekster van het eerste Proconsul-skelet overleden 1996 15 Willy Vandersteen Belgisch striptekenaar overleden 1990 25 Gert Fröbe Duits acteur overleden 1988 26 Map Tydeman Nederlands burgemeester overleden 2008 27 Paul Ricœur Frans filosoof overleden 2005 ;maart 1 Ralph Ellison Afro-Amerikaans schrijver overleden 1994 2 Godfried Bomans Nederlands schrijver overleden 1971 2 Duke Nalon Amerikaans autocoureur overleden 2001 13 Sergej Michalkov Russisch kinderboekenschrijver overleden 2009 13 Ward Schroeven Belgisch atleet overleden 2001 15 Lex Goudsmit Nederlands acteur overleden 1999 15 Gerard van Waes Nederlands burgemeester overleden 2009 21 Ali Kurt Baumgarten Duits kunstschilder overleden 2009 30 Frankie Laine Amerikaans zanger overleden 2007 ;april 3 Per Borten Noors premier overleden 2005 3 Willem Jacob Verdenius Nederlands classicus overleden 1998 11 Oleg Cassini Amerikaans modeontwerper overleden 2006 13 David Albritton Amerikaans atleet overleden 1994 14 Jean Fournet Frans dirigent overleden 2008 20 Gregorio Hernandez jr Filipijns minister van onderwijs overleden 1957 23 Joop Geesink Nederlands filmproducent overleden 1984 24 Jan Verbeeck Belgisch operazanger overleden 2005 27 Philip Abelson Amerikaans natuurkundige overleden 2004 27 Luz Long Duits atleet overleden 1943 28 Walter Crook Engels voetballer en voetbalcoach overleden 1988 29 Charles Aerts Nederlands impresario theaterproducent en operazanger overleden 2007 ;mei 4 Catharina van Griekenland Grieks prinses overleden 2007 4 Adolf Lang Duits autocoureur overleden 1993 5 Edwin Gustaaf Wijngaarde Surinaams medicus en politicus 7 Alfred Van Roy Belgisch ondernemer overleden 2009 7 Teodoro Valencia Filipijns journalist en columnist overleden 1987 10 Kees Pellenaars Nederlands wielrenner en ploegleider overleden 1988 20 Teodoro Fernández Peruviaans voetballer overleden 1996 20 William Hewlett Amerikaans medeoprichter van Hewlett-Packard overleden 2001 22 Dominique Rolin Belgisch schrijfster overleden 2012 23 Carlos Rafael Rodríguez Cubaans politicus overleden 1997 24 Peter Ellenshaw Engels-Amerikaans special effectsontwerper overleden 2007 ;juni 8 Alida Bosshardt Nederlands majoor van het Leger des Heils overleden 2007 9 Theo Van den Bosch Vlaams acteur en komiek overleden 1995 14 Frits van Turenhout Nederlands programmamaker en zanger overleden 2004 21 Luis Taruc Filipijns communist en leider van de Hukbalahap overleden 2005 23 Sverre Hansen Noors voetballer overleden 1974 24 Heinrich Hollreiser Duits dirigent overleden 2006 25 Henk van Spaandonck Nederlands voetballer overleden 1982 26 Aimé Césaire Frans-Martinikaans dichter toneelschrijver essayist en politicus overleden 2008 26 Maurice Wilkes Brits informaticus overleden 2010 ;juli 6 Jiří Hájek Tsjecho-Slowaaks politicus diplomaat en hoogleraar overleden 1993 11 Kofi Abrefa Busia Ghanees premier overleden 1978 12 Willis Lamb Amerikaans natuurkundige en Nobelprijswinnaar overleden 2008 12 Piet Smet Belgisch atleet overleden ?? 13 Arnold Mærsk Mc-Kinney Møller Deens scheepvaartmagnaat en ondernemer overleden 2012 14 Gerald Ford 38ste president van de Verenigde Staten overleden 2006 14 René Llense Frans voetbaldoelman overleden 2014 20 Ben van Meerendonk Nederlands fotojournalist overleden 2008 26 Piet Zwanenburg Nederlands schaatscoach overleden 2004 28 Gérard Côté Canadees atleet overleden 1993 29 Helen Barbara Kruger Amerikaans modeontwerpster overleden 2006 29 Erich Priebke Duits oorlogsmisdadiger overleden 2013 ;augustus 1 Heinz Ellenberg Duits botanicus overleden 1997 1 Hajo Herrmann Duits militair en advocaat overleden 2010 3 Jan Dommering Nederlands voetballer overleden 1997 10 Romain Maes Belgisch wielrenner overleden 1983 10 Wolfgang Paul Duits natuurkundige en Nobelprijswinnaar overleden 1993 11 Marcel Schneider Frans schrijver overleden 2009 12 Zezé Procópio Braziliaans voetballer overleden 1980 13 Fred Davis Engels snookerspeler overleden 1998 16 Menachem Begin Israëlisch premier overleden 1992 17 Mark Felt Amerikaans ambtenaar Deep Throat overleden 2008 20 Roger Sperry Amerikaans neuropsycholoog en Nobelprijswinnaar overleden 1994 22 Bruno Pontecorvo Italiaans-Sovjet kernfysicus overleden 1993 26 Jan Frederik Hartsuiker Nederlands jurist overleden 2003 26 Cees de Lange Nederlands cabaretier conferencier en presentator overleden 1974 29 Jan Ekier Pools pianist en componist overleden 2014 30 Richard Stone Engels econoom overleden 1991 ;september 2 Bill Shankly Schots voetballer en coach overleden 1981 4 Victor Kiernan Brits historicus overleden 2009 4 Stanford Moore Amerikaans biochemicus en Nobelprijswinnaar overleden 1982 5 Conny Stuart Nederlands cabaretière en zangeres overleden 2010 6 Leônidas da Silva Braziliaans voetballer overleden 2004 6 Henri Disy Belgisch waterpolospeler overleden 1989 8 Oscar Abendanon Surinaams jurist overleden 2008 9 Bert Garthoff Nederlands presentator overleden 1997 12 Jesse Owens Amerikaans atleet overleden 1980 14 Cor Aalten Nederlands atlete overleden 1991 14 Jacobo Arbenz Guzmán president van Guatemala overleden 1971 15 Henry Brant Amerikaans componist overleden 2008 15 Hans Filbinger Duits jurist en politicus overleden 2007 16 Félicien Marceau Frans schrijver overleden 2012 19 Elly Weller Nederlands actrice overleden 2008 23 Carl-Henning Pedersen Deens kunstschilder overleden 2007 26 Hans Knecht Zwitsers wielrenner overleden 1986 28 Alice Marble Amerikaans tennisster overleden 1990 29 Silvio Piola Italiaans voetballer overleden 1996 ;oktober 1 Hélio Gracie Braziliaans vechtsporter grondlegger van het Braziliaans Jiujitsu overleden 2009 3 Lily Petersen Nederlands radiopresentatrice overleden 2004 7 Simon Carmiggelt Nederlands journalist en schrijver overleden 1987 7 Elizabeth Janeway Amerikaans schrijfster critica en feministe overleden 2005 12 Nel Lind Nederlands verzetsstrijdster overleden 1997 8 Haxhi Lleshi Albanees politicus overleden 1998 19 Vinicius de Moraes Braziliaans dichter componist diplomaat en journalist overleden 1980 21 Ellen Buckley Amerikaans militair verpleegkundige overleden 2003 27 Luigi Piotti Italiaans autocoureur overleden 1971 28 Theophile Blankers Belgisch voetballer overleden 1998 ;november 4 Gig Young Amerikaans acteur overleden 1978 7 Albert Camus Frans filosoof en schrijver overleden 1960 8 Rudolf Harbig Duits atleet overleden 1944 11 Sun Yun-Suan Taiwanees politicus overleden 2006 13 Bill Young Nieuw-Zeelands politicus en diplomaat overleden 2009 14 Jan Oradi Nederlands radiomedewerker overleden 1994 15 Riek Schagen Nederlands actrice en kunstschilderes overleden 2008 17 Hugo Mann Duits ondernemer overleden 2008 22 Benjamin Britten Engels componist overleden 1976 28 Hugo Pos Surinaams jurist en schrijver overleden 2000 ;december 3 Omer Vanaudenhove Belgisch politicus overleden 1994 4 Robert Adler Oostenrijks-Amerikaans natuurkundige en uitvinder overleden 2007 4 Mark Robson Amerikaans regisseur overleden 1978 7 Sol Linowitz Amerikaans advocaat diplomaat en ondernemer overleden 2005 7 Yvonne Verbeeck Belgisch zangeres en actrice overleden 2012 12 Ferenc Csík Hongaars zwemmer overleden 1945 12 Rex Easton Amerikaans autocoureur overleden 1974 18 Willy Brandt Duits bondskanselier overleden 1992 19 Kitty ter Braake Nederlands atlete overleden 1991 22 Constancio Bernardo Filipijns kunstschilder overleden 2003 29 Eddy Schuyer Nederlands goochelaar overleden 1999 ;exacte datum onbekend Sylvia Straus Amerikaans klassiek pianist overleden 2007 Overleden ;januari 5 Louis Paul Cailletet 80 Frans natuurkundige en uitvinder 20 José Guadalupe Posada 58 Mexicaans illustrator ;februari 10 Konstantinos Tsiklitiras 24 Grieks atleet 18 Gustavo A Madero 37 Mexicaans politicus 22 Francisco I Madero 39 Mexicaans politicus president 1911-1913 22 José María Pino Suárez 43 Mexicaans politicus ;maart 1 Jacobus Johannes Bos 96 Nederlands predikant en geschiedschrijver 18 George I van Griekenland 67 Koning van Griekenland 1863-1913 ;april 7 Philip H Diehl 66 Amerikaans technicus en uitvinder ;juni 2 Alfred Austin 78 Engels dichter ;juli 29 Tobias Asser 75 Nederlands jurist en Nobelprijswinnaar ;augustus 13 Hildebrand de Hemptinne 64 Belgisch priester ;september 30 Rudolf Diesel 55 Duits uitvinder ;oktober 7 Mikoláš Aleš 60 Tsjechisch kunstenaar 7 Belisario Domínguez 50 Mexicaans medicus en politicus 16 Ralph Rose 28 Amerikaans atleet ;november 7 Alfred Russel Wallace 90 Brits bioloog ;december 10 Henrique Pereira de Lucena 78 Braziliaans politicus 23 Jules Claretie 73 Frans schrijver theateracteur en historicus Weerextremen in België 12 april 10 cm sneeuw in Ukkel 21 april Voor Bastogne is dit de laatste vorstdag Dit is zeer vroeg voor deze streek 30 april Tornado veroorzaakt schade in de streek van Sars-la-Bruyère Frameries 17 juni 83 mm neerslag in 24 uur in Genk 10 juli Koudste juli-decade van de eeuw gemiddelde temperatuur 124 °C Bron KMI met aanvullingen < small> Verder lezen Florian Illies 1913 het laatste gouden jaar van de twintigste eeuw Uitgeverij Atlas contact 2013 ISBN 9789045023236 Het jaar 1965 is een jaartal volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;januari 1 Eerste Nieuwjaarsduik in de Noordzee bij Scheveningen georganiseerd door zwemclub Residentie De acht deelnemers krijgen warme erwtensoep 2 Eerste uitzending van de Veronica Top 40 De eerste nummer 1 is I Feel Fine van The Beatles 2 In de Generaal Vetterstraat in Amsterdam worden enkele slooppanden gekraakt door studentenechtparen Dit gebeurt niet heimelijk maar openlijk en georganiseerd zodat deze gebeurtenis wordt beschouwd als begin van het kraken van woonruimte 19 De Gemini 2 wordt onbemand gelanceerd en na een ballistische vlucht van 3350 km geborgen De vlucht geldt als een succes 19 Een oplichtingsschandaal brengt grote opschudding in een AF academie in Amerika Er worden 105 studenten ontslagen 21 Een extremistische moslim pleegt een aanslag op de Iraanse premier Hassan Ali Mansur die vijf dagen later aan de gevolgen zal overlijden 22 Ondertekening van het Verdrag van Straatsburg waarbij medewerking aan radio-uitzendingen vanuit internationale wateren verboden wordt 26 Gieten De eerste gewapende bankroof in Nederland vindt plaats De dieven zijn Fransen die zich verplaatsen in witte Citroëns en daarom de "Citroënbende" worden genoemd De buit bedraagt 800000 gulden ;februari 19 Het vrachtschip Sophocles vergaat na een explosie in de lading die bestond uit kunstmest Drie opvarenden komen om het leven 21 In de New Yorkse wijk Harlem wordt Malcolm X doodgeschoten ;maart 2 Besloten wordt om de uitvoerende organen van Europese Economische Gemeenschap de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal en Euratom samen te voegen De nieuwe naam wordt Europese Gemeenschappen 10 Prinses Margriet verlooft zich met Pieter van Vollenhoven 18 Vanaf ruimtevaartuig Voschod 2 voert kosmonaut Aleksei Leonov de eerste ruimtewandeling uit 19 Willem Duys ontvangt in Voor de vuist weg de Amsterdamse student Bart Huges die beweert tot een hogere staat van bewustzijn te kunnen komen door een gaatje in zijn voorhoofd te boren trepanatie 23 Lancering van de Gemini 3 de eerste Amerikaanse ruimtevlucht met een meerpersoons bemanning ;april 19 in het tijdschrift Electronics wordt het artikel "Cramming more components onto integrated circuits" gepubliceerd Het vier pagina's tellende artikel van de hand van Gordon Moore zal de basis vormen van één van de bekendste wetten uit de it-industrie de Wet van Moore 20 Jan Berger wordt geïnstalleerd als nieuwe burgemeester van Groningen Hij volgt Jan Tuin op april India en Pakistan raken in oorlog over de Rann van Kutch een moerasgebied op de grens tussen beide landen Dit wordt wel de Tweede Kasjmiroorlog genoemd ;mei 12 West-Duitsland en Israël knopen diplomatieke betrekkingen aan Vervolgens verbreken negen Arabische landen hun betrekkingen met Bonn 18 De Israëlische spion Eli Cohen wordt in Damascus opgehangen 25 De organisatie Provo wordt opgericht 28 De eerste trein met ATB rijdt tussen Amersfoort en Hilversum ;juni 1 Ontdekking van de kosmische achtergrondstraling door Arno Allan Penzias en Robert Woodrow Wilson 3 Lancering van de Gemini 4 piloot Edward White voert als eerste Amerikaan een ruimtewandeling uit 11 Bram de Swaan redacteur van het studentenblad Propria Cures wordt door de Amsterdamse kantonrechter veroordeeld tot een geldboete wegens "smadelijke godslastering" Hij had een reportage gemaakt over "J van Nazareth" 19 In Algerije wordt president Ben Bella bij een staatsgreep afgezet 19 Maarschalk Nguyen Cao Ky wordt premier van Zuid-Vietnam 28 Verloving van prinses Beatrix met de Duitse diplomaat Claus van Amsberg ;juli 1 In Enschede wordt profvoetbalclub FC Twente opgericht na een fusie tussen Sportclub Enschede en de Enschedese Boys 15 Eerste uitzending op het Tweede Nederlandse televisiekanaal kortweg Nederland 2 16 De presidenten van Frankrijk en Italië Charles de Gaulle en Giuseppe Saragat openen de Mont Blanctunnel ;augustus 9 Singapore scheidt zich af van Maleisië 10 De Vroom & Dreesmann-vestiging in Tilburg wordt door een zeer grote uitslaande brand volledig in de as gelegd 19 Einde van het tweede Auschwitzproces te Frankfurt 21 Lancering van de Gemini 5 met deze ruimtevlucht van bijna acht dagen breken de Verenigde Staten voor het eerst het duurrecord voor bemande ruimtevluchten 21 Het eerste nummer van het weekblad Voetbal International verschijnt 22 Inhuldiging van de nieuwe IJzertoren 25 Oprichting SUR Stichting tot Uitzenden van Reclame later genoemd STER Stichting Etherreclame de exploitatiemaatschappij van de publieke zenders voor reclame ;september 9 De eerste Leopard I-tank verlaat de fabriek 17 Peter J Muller en Willem de Ridder brengen het muziekblad Hitweek op de markt 25 Het nieuwe gebouw van de Volkskrant aan de Amsterdamse Wibautstraat wordt geopend In de nacht ervoor verdween de onderkop Katholiek Dagblad voor Nederland die sinds 1945 op de voorpagina had gestaan ;oktober 11 Start van de nationale pop-radiozender Hilversum 3 Het is een poging van de Hilversumse omroepen om tegengas te geven aan de commerciële omroepen als Veronica en andere zeezenders ;november 10 In Brussel wordt het beeldje van Manneken Pis gestolen 24 Het schip Ping An loopt aan de grond bij Ter Heijde Het wordt in de maanden erna op het strand gesloopt 25 De Congolese stafchef Mobutu pleegt zijn 2de staatsgreep en blijft definitief aan de macht ;december 1 Blow-out van gasbron Sleen-2 bij 't Haantje Coevorden de enige blow-out in de geschiedenis van de Nederlandse gaswinning 4 Lancering van de bemande Gemini 7 Gemini 7 vestigt een nieuw duurrecord ruim 13 dagen en heeft een rendez-vous met Gemini 6A 7 Paus Paulus VI vaardigt op de voorlaatste dag van het Concilie een motu proprio Integrae Servandae uit waarmee het Heilig Officie verandert in de Congregatie voor de Geloofsleer Volgens de paus is geloofsverdediging in deze tijd het best gediend met het bevorderen van goede theologie Daarom moet de nieuwe congregatie het positieve accentueren in plaats van het negatieve aanmoedigen in plaats van veroordelen en nieuwe bronnen aanboren 15 Lancering van de bemande Gemini 6A Gemini 6A heeft een rendez-vous met Gemini 7 het eerste in de geschiedenis 15 Koningin Juliana opent de Zeelandbrug over de Oosterschelde met 5022 meter dan de langste brug van Europa ;zonder datum In Nijmegen maakt stadsbeeldhouwer Ed van Teeseling het beeld Pegasus voor Hengstdal Luchtvaartmaatschappij Transavia Limburg NV wordt opgericht naam wordt later gewijzigd in Transavia Airlines transaviacom en transavia huidige naam Van meer dan 1600 planetoïden heeft men de banen vrij nauwkeurig vastgesteld maar er zijn er meer dan zesduizend waargenomen Mies Bouwman start met haar televisieprogramma Mies en scène een mengeling van gesprekken actualiteiten en amusement De vieringen van de H Mis worden in Nederland voortaan grotendeels in de landstaal gehouden zodat daarmee de verplichting van de totale Latijnse riten worden afgeschaft Dit is een uitvloeisel van het Tweede Vaticaans Concilie In Nederland gaan de vernieuwingen met onstuimige veranderingen gepaard onder meer met de Tweede beeldenstorm Studenten beginnen te eisen dat Leuven Vlaams wordt De Filet-O-Fish de visburger van McDonald's gaat deel uitmaken van het standaardaanbod van de Amerikaanse fastfoodketen Geboren ;januari 1 Joost Steenkamer Nederlands golfer 4 Kléber Fajardo Ecuadoraans voetballer 4 Guy Forget Frans tennisser 4 Beth Gibbons Engels zangeres Portishead 5 Patrik Sjöberg Zweeds atleet 8 Michelle Forbes Amerikaans actrice 9 Jonnie Boer Nederlands meesterkok 10 Butch Hartman Amerikaans animatieregisseur en producer 11 Roland Scholten Nederlands darter 14 Sjamil Basajev Tsjetsjeens opstandsleider overleden 2006 14 Marc Delissen Nederlands hockeyer 15 Maurizio Fondriest Italiaans wielrenner 15 Francis Hoenselaar Nederlands dartster 15 Adam Jones Amerikaans gitarist 18 John Talen Nederlands wielrenner 19 Roy Helge Olsen Noors voetbalscheidsrechter 20 Sophie Rhys-Jones gravin van Wessex 22 DJ Jazzy Jeff artiestennaam van Jeffrey A Townes Amerikaans hiphop-artiest en -producer 22 Diane Lane Amerikaans actrice 24 Mike Awesome Amerikaans professioneel worstelaar overleden 2007 24 Robin Dutt Duits voetbalcoach 25 Esther Roord Nederlands actrice 26 Henk Hagoort Nederlands historicus en omroepbestuurder 26 Xiao Hongyan Chinees atlete 27 Alan Cumming Schots acteur 31 René Trost Nederlands voetballer en voetbalcoach ;februari 1 Brandon Lee Amerikaans vechtsportacteur zoon van Bruce Lee 5 Gheorghe Hagi Roemeens voetballer 6 Robin van Helden Nederlands atleet 6 Simone Lahbib Brits actrice 7 Andrea Chiurato Italiaans wielrenner 8 Joshua Kadison Amerikaans zanger en liedjesschrijver 9 Christian Schenk Duits meerkamper 11 Álvaro Peña Boliviaans voetballer 11 Marceline Schopman Nederlands televisiepresentatrice 13 Kenny Harrison Amerikaans atleet 14 Mental Theo Theo Nabuurs Nederlands dj en televisiepresentator MTV 14 Birgit Donker Nederlands hoofdredacteur NRC Handelsblad 15 Gustavo Quinteros Argentijns-Boliviaans voetballer en voetbalcoach 18 Dr Dre Amerikaans rapper en muziekproducent 19 Rubén Darío Hernández Colombiaans voetballer 20 Manuel Ocampo Filipijns kunstschilder 22 Nathan Dahlberg Nieuw-Zeelands wielrenner 22 Hamit Karakus Turks-Nederlands politicus 25 Kristin Davis Amerikaans actrice 26 Serghei Aleksandrov Moldavisch voetballer 26 Kazuyoshi Miura Japans voetballer 27 Pablo Bengoechea Uruguayaans voetballer 27 Alexander Goldin Amerikaans schaker ;maart 4 Khaled Hosseini Afghaans-Amerikaans schrijver en arts 4 Viktor Shapovalov Russisch autocoureur 9 Antonio Saca Salvadoraans president 9 Heleen van Royen Nederlands schrijver 13 Cees Geel Nederlands acteur 14 Jean Paul de Bruijn Nederlands biljarter 14 Aamir Khan Indiaas acteur 16 Belén Rueda Spaans actrice en model 24 Mark Calaway Amerikaans professioneel worstelaar 25 Stefka Kostadinova Bulgaars atlete 25 Menno Reemeijer Nederlands radiopresentator 26 Trey Azagthoth Amerikaans gitarist 26 Jonathan Glazer Brits regisseur 28 Steve Bull Engels voetballer en voetbalcoach 29 Sorin Corpodean Roemeens voetbalscheidsrechter 30 Eric ter Keurs Nederlands politicus oa burgemeester van Leeuwarderadeel ;april 4 Robert Downey jr Amerikaans acteur 6 Black Francis Amerikaans zanger Pixies 6 Amedeo Carboni Italiaans voetballer 6 Rica Reinisch Oost-Duits zwemster en olympisch kampioene 1980 6 Lieve Slegers Belgisch atlete 8 Remco Pielstroom Nederlands waterpolospeler 12 Alexei Scala Moldavisch voetballer 13 Michal Bílek Tsjechisch voetballer en voetbalcoach 15 Linda Perry Amerikaans zangeres songwriter en producer 17 Joris Lutz Nederlands acteur en presentator 18 Rob Stenders Nederlands diskjockey 19 Anders Eriksson Fins voetballer 20 Rolf Sørensen Deens wielrenner 22 David Vincent Amerikaans deathmetalzanger en -bassist 24 Wayne Jones Engels darter 24 Peter Stevenhaagen Nederlands wielrenner 27 Vincent Bijlo Nederlands cabaretier en columnist 27 Anna Chancellor Amerikaans actrice ;mei 2 Wim Vandeven Belgisch kinesitherapeut sport- en conditietrainer en atleet 4 Peter Bording Nederlands bariton 7 Henrik Andersen Deens voetballer 7 Pascal Plovie Belgisch voetballer 7 Norman Whiteside Noord-Iers voetballer 9 Petri Järvinen Fins voetballer 10 Linda Evangelista Amerikaans model 11 Stefano Domenicali Italiaans teambaas van F1-team Ferrari 14 Eoin Colfer Iers schrijver 15 René Beuker Nederlands wielrenner 18 Marty Jemison Amerikaans wielrenner 20 Françoise Dethier Belgisch atlete 20 Sylvia Dethier Belgisch atlete 21 Christian Ditlefsen Deens golfer 22 William Castro Uruguayaans voetballer 23 Tom Tykwer Duits filmregisseur en filmproducent 24 Kees van Amstel Nederlands columnist en cabaretier 25 Roef Ragas Nederlands acteur overleden 2007 26 Dirk Holemans Vlaams politicus 26 Friso Nijboer Nederlands schaker 27 Pat Cash Australisch tennisser 29 Marcelo Ramírez Chileens voetballer 29 Frank Waaldijk Nederlands kunstenaar 30 Peter Paul Muller Nederlands acteur 31 Brooke Shields Amerikaans actrice ;juni 3 Hans Kroes Nederlands zwemmer 5 Arda Gerkens Nederlands politica SP 6 Johan Oomen Nederlands snooker-scheidsrechter 8 Julianna Margulies Amerikaans actrice 8 Ronald van der Geer Nederlands sportverslaggever 8 Rob Pilatus Amerikaans zanger Milli Vanilli overleden 1998 9 Henri Kiens Nederlands triatleet 10 Johan Geleyns Belgisch basketballer overleden 2009 10 Elizabeth Hurley Amerikaans actrice 10 Joey Santiago Filipijns gitarist 11 Christian Streich Duits voetballer en voetbalcoach 12 Carlos Luis Morales Ecuadoraans voetballer 12 Patrick Niessen Belgisch biljarter 12 Gwen Torrence Amerikaans atlete 13 Prinses Cristina van Spanje 13 Wilma van Onna Nederlands atlete 13 Lisa Vidal Amerikaans actrice 14 Natasja Froger Nederlands televisiepresentatrice echtgenote van René Froger 14 Eva Lind Oostenrijks sopraan en televisiepresentatrice 15 Annelies Bredael Belgisch roeikampioene 15 Mark Farrington Engels voetballer 15 Bernard Hopkins Amerikaans bokser 15 Jolanda Slenter Nederlands Paralympisch sportster 16 Laverne Eve Bahamaans atlete 16 Karina Skibby Deens wielrenster 17 José Oscar Herrera Uruguayaans voetballer 17 Dan Jansen Amerikaans schaatser 17 Richard Polaczek Belgisch schaker 19 Sabine Braun Duits atlete 21 Yang Liwei de eerste Chinees ruimtevaarder 22 Daphne Jongejans Nederlands schoonspringster 22 Kees Momma Nederlands schrijver 23 Suzanne Bosman Nederlands televisiepresentatrice RTL Nieuws 25 Noel Pearson Australisch jurist historicus en mensenrechtenverdediger 27 Juan Guamán Ecuadoraans voetballer 28 Belayneh Densamo Ethiopisch atleet 30 Babette Degraeve Belgisch beeldhouwer en kunstschilder 30 Dietmar Drabek Oostenrijks voetbalscheidsrechter 30 Yvonne van Mastrigt Nederlands bestuurder en burgemeester ;juli 2 Luc Borrelli Frans voetballer overleden 1999 2 Ron van der Ende Nederlands beeldhouwer 5 Sergio Vlaams zanger en presentator 7 Jeroen van Inkel Nederlands diskjockey 9 Frank Bello Amerikaans bassist in de band Anthrax 9 Anthony Romero Amerikaans mensenrechtenactivist 9 Joël Voordewind Nederlands politicus 10 Danny Boffin Belgisch voetballer 10 Mitar Mrkela Servisch voetballer 11 Tiedo Groeneveld Nederlands popmuzikant 11 Ernesto Hoost Nederlands vechtsporter 16 Patricia Remak Nederlands juriste en politica 18 Marjon Wijnsma Nederlands atlete 19 Július Šimon Slowaaks voetballer 22 Joke de Kruijf Nederlands musicalster en actrice 23 Slash Engels gitarist oa Guns N' Roses 23 Jan de Vries Nederlands politicus 24 Gijs Weterings Nederlands hockeyer 25 Ina Müller Duits zangeres cabaretière en talkshowhost 27 José Luis Chilavert Paraguayaans voetballer 29 Bart-Jan Baartmans bekend als BJ Baartmans Nederlands zanger en gitarist 30 Leonel Álvarez Colombiaans voetballer en voetbalcoach 30 Sybrand van Haersma Buma Nederlands politicus CDA 30 Christopher Nolan Iers schrijver en dichter overleden 2009 31 JK Rowling Brits schrijfster Harry Potter ;augustus 4 Fredrik Reinfeldt Zweeds politicus 4 Michael Skibbe Duits voetballer en voetbalcoach 5 Dorin Mateuț Roemeens voetballer 6 Thomas Schönlebe Duits atleet 6 Mark Speight Brits televisiepresentator overleden 2008 7 Jocelyn Angloma Frans voetballer 9 Igoris Pankratjevas Litouws voetballer en voetbaltrainer 11 Gunnar Halle Noors voetballer 11 Diana Woei Nederlands meteorologe en televisieweervrouw 12 Conny van Bentum Nederlands zwemster 16 Viv Van Dingenen Vlaams actrice 17 Mak Ka Lok Macaus autocoureur 19 Kyra Sedgwick Amerikaans actrice 20 Moses Tanui Keniaans atleet 20 Marcel Versteeg Nederlands atleet 20 Arjen Visserman Nederlands atleet 24 Marlee Matlin Amerikaans actrice 25 Frane Bućan Kroatisch voetballer 27 Ange Postecoglou Australisch voetballer en voetbalcoach 28 Shania Twain Canadees zangeres 29 Jari Vanhala Fins voetballer 31 Marc Corstjens Belgisch atleet ;september 2 Lennox Lewis Canadees-Brits bokser 3 Costas Mandylor Australisch acteur en voetballer 3 Charlie Sheen Amerikaans acteur 3 Carlos Simon Braziliaans voetbalscheidsrechter 4 Marc Degryse Belgisch voetballer 4 Hedda zu Putlitz Duits mountainbikester 6 Wynand Havenga Zuid-Afrikaans darter 7 Angela Gheorghiu Roemeens sopraan 7 Darko Pančev Macedonisch voetballer 7 Uta Pippig Duits atlete 7 Andreas Thom Duits voetballer 8 Darlene Zschech Australisch aanbiddingsleider en singer-songwriter 9 Peter Bulckaen Vlaams acteur 9 Fiona Hering Nederlands columniste journaliste publiciste en televisiepresentatrice 10 Marco Pastors Nederlands politicus Leefbaar Rotterdam 11 Moby Amerikaans techno-muzikant 11 Shara Nelson Brits zangeres en muzikante 11 Graeme Obree Schots wielrenner 13 Diego Aguirre Uruguayaans voetballer en trainer 17 Hubert Pallhuber Italiaans mountainbiker 17 Bryan Singer Amerikaans regisseur 17 Jan Vreman Nederlands voetballer 18 Monique Klemann Nederlands zangeres Lois Lane 19 Helen Duval Nederlands pornoactrice 22 Søren Lilholt Deens wielrenner 24 Robert Siboldi Uruguayaans voetballer en voetbalcoach 28 Myriam Bronzwaar Vlaams actrice 28 Jaroslav Timko Slowaaks voetballer ;oktober 2 Raf Walschaerts Vlaams cabaretier 3 Annemarie Verstappen Nederlands zwemster 3 Jan-Ove Waldner Zweeds tafeltennisser 4 Franca Fiacconi Italiaans atlete 5 Theo Bos Nederlands voetballer overleden 2013 5 Terje Hauge Noors voetbalscheidsrechter 5 Els de Schepper Vlaams actrice cabaretière en schrijfster 5 Gregor Židan Sloveens voetballer 6 Cristián Bustos Chileens triatleet 6 Janez Pate Sloveens voetballer en voetbalcoach 8 Matt Biondi Amerikaans zwemmer en meervoudig olympisch kampioen 8 Dougie McDonald Schots voetbalscheidsrechter 9 Sylvia Witteman Nederlands journaliste en columniste 10 Chris Penn Amerikaans acteur overleden 2006 11 Geert Mul Nederlands videokunstenaar 13 Johan Museeuw Belgisch wielrenner 14 Steve Coogan Engels acteur komiek producent en schrijver 15 Susan Visser Nederlands actrice 17 Cecilia Wikström Zweeds politica predikante en schrijfster 21 Pepijn Bierenbroodspot Nederlands presentator en voice-over 21 Ion Andoni Goikoetxea Spaans-Baskisch voetballer 24 Mario van Baarle Nederlands wielrenner 26 Humberto Tan Nederlands televisiepresentator schrijver en kledingontwerper 27 Oleg Kotov Oekraïens kosmonaut 28 Claus Bo Larsen Deens voetbalscheidsrechter 28 Franck Sauzée Frans voetballer en voetbaltrainer 29 Chen Xiaoxu Chinees actrice en zakenvrouw overleden 2007 31 Iryna Jatsjanka Wit-Russisch atlete ;november 1 Laetitia Griffith Surinaams-Nederlands politica VVD 2 Bobby Dall artiestennaam van Robert Harry Kuykendall Amerikaans bassist Poison 3 Bakir Beširević Bosnisch voetballer 3 John Feskens Nederlands voetballer 3 Gert Heerkes Nederlands voetbaltrainer 5 Aytaç Biter Turks autocoureur 5 Famke Janssen Nederlands filmactrice 8 Jahn Ivar Jakobsen Noors voetballer 9 Rick Nieman Nederlands nieuwslezer RTL Nieuws 10 Eddie Irvine Noord-Iers autocoureur 10 Arthur Yap Filipijns politicus 11 Kåre Ingebrigtsen Noors voetballer 11 Aldair Santos do Nascimento Braziliaans voetballer 13 Željko Petrović Joegoslavisch voetballer en voetbaltrainer 13 José Manuel de la Torre Mexicaans voetballer en voetbaltrainer 15 Nigel Bond Engels snookerspeler 16 Mika Aaltonen Fins voetballer 16 Marino Alonso Spaans wielrenner 18 Marcel Arntz Nederlands wielrenner 18 Jacek Ziober Pools voetballer 19 Laurent Blanc Frans voetballer 20 John Burra Tanzaniaans atleet 21 Björk IJslands zangeres 21 Joaquim Gomes Portugees wielrenner 22 Birgit Lennartz Duits atlete 22 Mads Mikkelsen Deens acteur 25 Dougray Scott Schots acteur 27 Sammie Moreels Belgisch wielrenner 28 Filip Anthuenis Vlaams politicus 29 Marlies Dekkers Nederlands mode-ontwerpster 30 Pieter van Ede Nederlands hockeyer 30 Ismo Lius Fins voetballer 30 Ben Stiller Amerikaans acteur ;december 4 Álex de la Iglesia Spaans filmregisseur 4 Ulf Kirsten Duits voetballer 5 John Rzeznik Amerikaans zanger gitarist en liedjesschrijver 6 Mike Windischmann Amerikaans voetballer 7 Colin Hendry Schots voetballer 7 Dorien de Vries Nederlands plankzeilster 10 Alain Hamer Luxemburgs voetbalscheidsrechter 10 J Mascis Amerikaans muzikant 16 Angelina Kanana Keniaans atlete 16 Alexander Pechtold Nederlands politicus 17 Ronald Giphart Nederlands schrijver 23 Doug Gillard Amerikaans singer-songwriter gitarist en componist 24 Martin Atkins Engels darter 24 Ingeborg Wieten Nederlands actrice 28 Ton Baltus Nederlands atleet 30 Esam Abd El Fatah Egyptisch voetbalscheidsrechter 30 Tito Rodrigues Surinaams atleet 31 Tony Dorigo Engels voetballer 31 Gong Li Chinees actrice ;geen exacte datum bekend Said Atabekov Oezbeeks kunstenaar en fotograaf Muratbek Djoemaliev Kirgizisch beeldend kunstenaar Waheed Karim Afghaans atleet Ganchoegiyn Poerevbat Mongools schilder museumdirecteur en lama Overleden Weerextremen in België 10 januari Erge overstromingen in Laag-België 27 mei Neerslag tot 91 mm in Pâturages Colfontaine mei Mei met hoogste neerslagtotaal een neerslagtotaal met 1456 mm normaal 616 mm lente Lente met hoogste neerslagtotaal 2997 mm normaal 1962 mm 16 juni Neerslag tot 76 mm in Sint-Job-in-'t-Goor Brecht 23 augustus Neerslag tot 99mm in Veurne oktober Oktober met hoogste zonneschijnduur 238 uur normaal 130 uur oktober Oktober met laagst aantal neerslagdagen 5 normaal 17 13 november Heel België uitgezonderd de kust is overdekt met een dunne sneeuwlaag 29 november De luchtdruk daalt tot 967 hPa in Ukkel luchtdruk herleid tot zeeniveau 9 december Neerslag tot 78 mm in Paliseul Deze neerslag leidt tot overstromingen in verschillende streken Jaarrecord Natste jaar van de eeuw in Ukkel de totale hoeveelheid neerslag 10739 mm normaal 8041 mm In 2001 1089 mm en 2002 1077 mm Bron KMI met aanvullingen < small> Externe link video Het aartsbisdom Mechelen-Brussel is een van de acht Belgische bisdommen en is het aartsbisdom van de kerkprovincie Mechelen-Brussel dat het gehele Belgische grondgebied omvat Het aartsbisdom omvat de provincie Vlaams-Brabant de provincie Waals-Brabant het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en acht gemeenten van de provincie Antwerpen waaronder Bonheiden Bornem Duffel Puurs Mechelen Sint-Amands Sint-Katelijne-Waver en Willebroek Het aartsbisdom is tweetalig en is sinds 1962 opgedeeld in drie territoriale vicariaten het tweetalige vicariaat Brussel Jean Kockerols het Nederlandstalige vicariaat Vlaams-Brabant en Mechelen Léon Lemmens het Franstalige vicariaat Waals-Brabant Jean-Luc Hudsyn Het aartsbisdom bestaat uit 661 parochies gegroepeerd in 37 dekenaten De huidige aartsbisschop is André Léonard die tevens metropoliet is van België Het aartsbisdom heeft twee kathedralen naast de metropolitaanse Sint-Romboutskathedraal in Mechelen heeft het aartsbisdom sinds 1961 ook een tweede zetel in Brussel met de Kathedraal van Sint Michiel en Sint Goedele Geschiedenis Het bisdom Mechelen werd bij de herindeling van de bisdommen in 1559 onder Filips II verheven tot aartsbisdom op 12 mei 1559 richtte paus Paulus IV met de bul Super Universas drie nieuwe kerkprovincies op in de toenmalige Nederlanden Mechelen Utrecht en Kamerijk Hiermee werden de Lage Landen in kerkelijk opzicht losgemaakt van Frankrijk en het Heilige Roomse Rijk Om het nieuwe aartsbisdom enig financieel draagvlak te geven werd de benedictijnerabdij van Affligem gelegen op de grens van het hertogdom Brabant en het graafschap Vlaanderen geïncorporeerd in het aartsbisdom Mechelen Tot de Franse Revolutie was de aartsbisschop van Mechelen ook abt van Affligem Het huidige aartsbisschoppelijk paleis op de Wollemarkt in Mechelen bevindt zich daarom ook op de plaats waar in de zestiende eeuw een refugium stond van de abdij van Affligem Onder Matthias Hovius 1596-1620 zou de Contrareformatie in het aartsbisdom definitief op gang komen Geheel volgens de voorschriften van het Concilie van Trente 1545-1563 stichtte deze dynamische aartsbisschop een seminarie voor de opleiding van de clerus In 1607 riep hij in Mechelen een Provinciaal Concilie samen waar de krachtlijnen werden vastgelegd van de zielzorg naar tridentijns model Ook onder zijn bewind verscheen in 1609 de eerste Mechelse Catechismus waarvan de redactie was toevertrouwd aan de jezuïeten De Franse Revolutie had ook voor het aartsbisdom Mechelen desastreuse gevolgen De Franse bezetter sloeg alle kerkelijke goederen aan het aartsbisschoppelijk paleis in Mechelen werd verkocht als "nationaal goed" en kardinaal Frankenberg stierf in 1804 na veel omzwervingen als balling in Breda Het Concordaat uit 1801 tussen Napoleon en paus Pius VII normaliseerde de betrekkingen tussen Kerk en Staat al was de bevoogding van de Kerk door de burgerlijke overheid groot Ten gevolge van het Concordaat werd het aartsbisdom Mechelen uitgebreid met het opgeheven bisdom Antwerpen Op 8 december 1961 werd het bisdom Antwerpen heropgericht door de bul Christi Ecclesia De demografische groei binnen het aartsbisdom was de voornaamste reden om tot deze splitsing over te gaan Het aartsbisdom Mechelen heet sindsdien het aartsbisdom Mechelen-Brussel en omvat momenteel de provincies Vlaams- en Waals-Brabant het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het administratief arrondissement Mechelen in de provincie Antwerpen met uitzondering van de kantons Lier en Heist-op-den-Berg die tot het bisdom Antwerpen behoren Kardinaal Suenens richtte in 1962 naast de diocesane diensten de territoriale vicariaten het vicariaat Vlaams-Brabant en Mechelen het vicariaat Waals-Brabant en het vicariaat Brussel en de categoriale vicariaten vicariaat voor het Tijdelijke vicariaat voor het Godgewijde leven vicariaat van het Onderwijs op Statistische gegevens 2003 -2007 Cijfers van begin 2003 Oppervlakte 3635 km² Inwoners nagenoeg 25 miljoen 827 diocesane priesters 127 diocesane priesters uit een ander bisdom 318 in het diocees ingeschakelde religieuzen 102 permanente diakens 1419 priester-religieuzen en ongeveer 3139 vrouwelijke religieuzen Cijfers van begin 2007 Oppervlakte 3635 km² Inwoners nagenoeg 25 miljoen Het aartsbisdom Mechelen-Brussel bestaat uit 33 dekenaten en 660 parochies Het aartsbisdom telde 705 diocesane priesters een afname van 122 in 4 jaar 145 priesters uit een ander bisdom een toename met 18 maar in dienst van het aartsbisdom en 92 permanent diakens een afname van 12 waren in dienst van het aartsbisdom In tegenstelling tot naburige landen zoals Nederland en Duitsland zijn er geen cijfers bekend over het aantal katholieken het aantal dopen het aantal gezegende huwelijksluitingen etc etc De laatst bekende cijfers voor België zijn uit 1998 Zie ook Lijst van aartsbisschoppen van Mechelen Externe links Catholic Encyclopedia 1913 Mohammed ibn Moesa al-Chwarizmi Perzisch محمد بن موسى الخوارزمي; diverse spellingvarianten was een van de beroemdste wetenschappers op de gebieden van wiskunde geografie en astrologie en van Perzische afkomst Hij is geboren tussen 780 en 800 en gestorven tussen 840 en 845 Al-Chwarizmi studeerde in het Huis der Wijsheid in Bagdad Hij is geboren in de streek Chorasmië destijds onderdeel van het Perzische Rijk later bekend als Xiva tegenwoordig de provincie Xorazm in Oezbekistan De naam al-Chwarizmi betekent afkomstig uit Chorasmië Zijn familie verhuisde kort daarna naar een dorpje nabij Bagdad waar hij in de periode 813 tot 833 het grootste gedeelte van zijn werk schreef Het is onduidelijk welke taal hij sprak – Perzisch is een mogelijkheid maar waarschijnlijker is het Chorasmisch een inmiddels in onbruik geraakt dialect van het Perzisch Chwarizmi schreef al zijn werken in het Arabisch de taal van de wetenschap in de islamitische wereld Het concept van een algoritme in de wiskunde is zijn idee Om deze reden wordt hij wel de "grootvader van de informatica genoemd" De woorden "algoritme" en "algorisme" zijn van zijn naam afgeleid waaruit zijn belang als wetenschapper blijkt Verder leverde hij grote bijdragen aan gebieden als algebra trigonometrie astronomie en astrologie geografie en cartografie Zijn systematische en logische aanpak van het oplossen van lineaire en kwadratische vergelijkingen gaven gestalte aan de algebra een vakgebied dat zijn naam ontleent aan Chwarizmi's beroemde boek over het vakgebied Hisab al-jabr wa al-muqabala Arabisch حساب الجبر و المقابلة – "de theorie van transformatie en herstel" refererend aan de manieren waarop deeltermen in algebraïsche termen gemanipuleerd kunnen worden Hoewel het leeuwendeel van zijn werk op eigen onderzoek gestoeld is deed hij ook veel aan de samenvoeging van kennis uit Griekse Indische Egyptische en andere bronnen Hij nam het Indische symbool "0" over en introduceerde het gebruik van Arabische cijfers in de wiskunde Chwarizmi systematiseerde en corrigeerde het werk van Ptolemeus op het gebied van geografie astronomie en astrologie met zijn eigen bevindingen Hij gaf leiding aan een groep van 70 cartografen om een kaart van de toen bekende wereld te maken Vanaf de 12e eeuw toen zijn werk vertaald werd in het Latijn oefende zijn werk met name op het gebied van de algebra een diepgaande invloed uit op de verdere ontwikkeling van de wiskunde in Europa Zijn werken bleven tot aan de 16e eeuw toonaangevend aan de Europese universiteiten Hij schreef ook over mechanische uitvindingen als de klok het astrolabium en de zonnewijzer Tot zijn andere bijdragen behoren trigonometrische tabellen verbeteringen in de meetkundige representatie van kegelsneden en aspecten van de twee-fouten calculus Externe link Aleksej Archipovitsj Leonov Russisch Алексей Архипович Леонов Listvjanka 30 mei 1934 is een voormalige Russische ruimtevaarder kosmonaut Hij voerde als eerste mens in de geschiedenis een ruimtewandeling uit Biografie Leonov werd geboren in Listvjanka Oblast Kemerovo Rusland Hij was een van de twintig luchtmachtpiloten die in 1960 werden geselecteerd voor de eerste groep kosmonauten Leonov zou voor het eerst gelanceerd worden aan boord van de Vostok 11 en de eerste ruimtewandeling uitvoeren Deze vlucht werd echter afgelast Op 18 maart 1965 werd Leonov gelanceerd aan boord van de Voschod 2 de tweede en laatste bemande vlucht in het kader van het Russische Voschod-programma Naast piloot Leonov bestond de bemanning uit gezagvoerder Pavel Beljajev; voor beiden was het de eerste ruimtevlucht Leonov voerde tijdens deze vlucht de eerste wandeling in de ruimte uit In 1968 werd Leonov geselecteerd voor een vlucht rond de maan met een Sojoez Alle onbemande testvluchten mislukten echter en de Verenigde Staten waren de Sovjet-Unie voor door met de Apollo 8 rond de maan te vliegen De Sovjet-Unie gaf zich gewonnen in deze prestigestrijd en schrapte alle bemande vluchten naar de maan De tweede en laatste ruimtevlucht van Leonov was aan boord van de Sojoez 19 in het kader van het zogenaamde Apollo-Sojoez Test Project De Sojoez 19 werd gelanceerd op 15 juli 1975 en in de ruimte gekoppeld aan een Amerikaanse Apollocapsule Dit was de eerste koppeling in de ruimte tussen ruimtevaartuigen van verschillende naties Van 1976 tot 1982 was Leonov hoofd van de Russische ruimtevaardersteam en plaatsvervangend directeur van het Gagarin Kosmonauten Opleidingscentrum In 1991 ging hij met pensioen Leonov is meerdere malen aan een zekere dood ontsnapt Enkele voorbeelden Tijdens de hiervoor genoemde vlucht met de Voschod 2 lukte het hem niet om na zijn ruimtewandeling terug te keren in het ruimtevaartuig omdat zijn ruimtepak te strak stond vanwege de interne luchtdruk Door lucht uit zijn ruimtepak te laten lopen slaagde hij er uiteindelijk in om zich terug te wurmen in de luchtsluis Hij overleefde een ongeluk met een auto die van de weg raakte en door het ijs zakte Hij wist daarbij zijn vrouw en de chauffeur uit de auto te halen Zijn parachute raakte ooit vast aan zijn vliegtuigstoel Met zijn handen boog hij het metaal waarachter zijn parachute bleef haken De stoel moest later worden terug gebogen met een hamer Toen hij met Leonid Brezjnev in een auto zat werd er een aanslag gepleegd op de Sovjet-leider Ze overleefden beiden de kogelregen Leonov werd geselecteerd om te worden gelanceerd met de Sojoez 11 Vanwege een medisch probleem bij een van de andere bemanningsleden werd de Sojoez met een andere bemanning gelanceerd Deze kwam om het leven bij terugkeer naar de aarde als gevolg van een technisch mankement aan de Sojoez Leonov is momenteel 2013 directeur van een investeringsbedrijf in Moskou Hij is tevens beeldend kunstenaar en heeft een aantal boeken gepubliceerd Leonov is getrouwd met Svetlana Petrovna en heeft twee dochters Vika en Oksana Een algoritme van het Arabische woord algawarizmiat الخوارزميات naar de naam van de Perzische wiskundige Al-Chwarizmi محمد بن موسى الخوارزمي is een eindige reeks instructies die vanuit een gegeven begintoestand naar een beoogd doel leiden Algoritmen staan in beginsel los van computerprogramma's al worden voor de uitvoering van algoritmen vaak computers gebruikt Het doel van een algoritme kan van alles zijn met een duidelijk resultaat De instructies kunnen in het algemeen omgaan met eventualiteiten die bij het uitvoeren kunnen optreden Algoritmen hebben in het algemeen stappen die zich herhalen iteratie of die beslissingen logica of vergelijkingen vereisen om de taak te voltooien Eenzelfde taak kan gewoonlijk met verschillende reeksen instructies worden opgelost Het verschil ligt dan meestal in de hoeveelheid tijd ruimte of inspanning die het algoritme vergt; dit is de complexiteit van een algoritme Vergelijk een algoritme met een recept in de keuken Om aardappelsalade te maken kan het ene recept de instructie "schil de aardappel" bevatten en daarna de instructie "kook de aardappel" Bij een ander recept kunnen die twee stappen omgedraaid zijn Beide recepten zullen echter vragen deze stappen voor alle aardappelen uit te voeren en het eindresultaat is een lekkere aardappelsalade Bij het correct uitvoeren van een computerprogramma is het belangrijk dat het algoritme inderdaad de beoogde functie uitvoert en dat het algoritme goed door het computerprogramma wordt uitgevoerd Formele algoritmen Algoritmen in formele systemen zijn essentieel voor bijvoorbeeld de manier waarop computers informatie verwerken omdat een computerprogramma een formeel algoritme is dat de computer vertelt welke specifieke stappen in een specifieke volgorde uitgevoerd moeten worden om een bepaald eindresultaat te bereiken In het algemeen wordt bij algoritmen die informatie verwerkt dat is data die gelezen wordt van een invoerapparaat en die wordt weggeschreven naar een uitvoerapparaat; de informatie kan ook bewaard worden voor later Opgeslagen data worden bij het analyseren van algoritmen gezien als de "interne toestand" van het apparaat dat het algoritme uitvoert Voor elk rekenkundig proces moet een algoritme nauwkeurig gedefinieerd worden het specificeert namelijk hoe het apparaat zal reageren op elke mogelijke invoer en interne toestand Omdat een algoritme een exacte lijst is met exacte stappen is de volgorde waarin de berekening gebeurt kritisch voor het correct functioneren van het algoritme Uniek aan het concept van formele algoritmen is de toewijzing van een waarde aan een variabele Dit komt voort uit de notie van geheugen als kladblok Algoritme versus computerprogramma Waar een algoritme de beschrijving is van een oplossing van een probleem is een computerprogramma in een of andere programmeertaal de implementatie van dat algoritme De verschillende manieren om tegen een probleem aan te kijken en het te beschrijven hebben in de loop van de jaren ook verschillende vormen van programmeren opgeleverd imperatief programmeren objectgeoriënteerd programmeren aspectgeoriënteerd programmeren logisch programmeren symbolisch programmeren functioneel programmeren In imperatief programmeren worden instructies expliciet opgeschreven waarbij de berekening bovenaan begint en vervolgens stap voor stap naar beneden verloopt Dit heet de control flow van een algoritme Een andere manier om tegen algoritmen aan te kijken is functioneel programmeren In programma's van dit type worden algoritmen gezien als wiskundige functies die elkaar kunnen aanroepen Diezelfde functies kunnen ook aan variabelen worden toegewezen en zelfs als parameter in een functieaanroep gebruikt worden Voorbeeld Een voorbeeld van een algoritme is het algoritme van Euclides dat de grootste gemene deler van twee strikt positieve getallen in de variabelen a en b geeft De informele beschrijving van dit algoritme is als volgt Zolang a en b niet gelijk zijn Trek van het grootste van de twee het andere af Zodra ze gelijk zijn is de grootste gemene deler a of b In pseudocode function ggdab if a b return a else if a < b return ggda b-a else return ggda-b b end Dit algoritme is recursief Geschiedenis Het woord algoritme is een verbastering van het Oudengelse woord algorism dat van het Latijnse woord algorismus komt dat weer voortkomt uit de naam van de Perzische wiskundige Al-Chwarizmi ca 780 ca 845 Hij was de auteur van het boek al-Kitab al-mukhtasar fi hisab al-jabr w'al-muqabala Boek van de beknopte rekenkundige algebra en handelsbalans dat de algebra in de Westerse wereld introduceerde Het woord algebra zelf komt van al-Jabr uit de titel van het boek Het woord algorisme verwees oorspronkelijk alleen naar de regels voor het rekenen met Arabische cijfers maar was in de 18e eeuw naar algoritme geëvolueerd Het woord algoritme wordt nu gebruikt voor alle eindige procedures om problemen op te lossen of taken uit te voeren Het eerste voor een computer geschreven algoritme is te vinden in de notities van Ada Byron over de analytische machine geschreven in 1842 Daarom wordt zij wel als 's werelds eerste computerprogrammeur beschouwd Het ontbreken van wiskundige strengheid in de definitie van een "goed gedefinieerde procedure" voor een algoritme vormde een probleem voor de wiskundigen en logici van de 19e en begin 20e eeuw Dit probleem werd grotendeels opgelost met de beschrijving van de Turingmachine een abstract model van een computer door Alan Turing en de demonstratie dat elke tot dan toe gevonden methode om "goed gedefinieerde procedures" te beschrijven op een Turingmachine uitgevoerd kon worden een uitspraak die wel bekend is als de stelling van Church-Turing Heden ten dage is het formele criterium voor een algoritme dat het een procedure is die geïmplementeerd kan worden op een volledig gespecificeerde Turingmachine of een van de equivalente formalisaties Turings eerste interesse lag bij het Entscheidungsproblem hoe te beslissen wanneer een algoritme een eindige procedure beschrijft In de praktijk is de complexiteitstheorie meer van belang onder andere het uitdagende probleem van algoritmen met de naam NP-compleet valt hieronder Er wordt verondersteld dat deze problemen meer dan polynomische tijd vergen Lijst Sorteren Insertion sort Bubblesort Mergesort Quicksort Radix sort Straight selection sort Optimalisatie Genetische algoritmen Simulated annealing Tabu search Evolutionaire algoritmen Compressie en decompressie Encryptie en decryptie Coderen en decoderen zie ook codec Gerelateerde onderwerpen Computer Grafentheorie Turingmachine algoritmen voor Turingmachines Complexiteitstheorie Algoritme van Lamport Online-algoritme Arabisch in het Arabisch العربية al ʿarabiyya of soms kortweg عربي arabi is een Semitische taal die door ongeveer 280 miljoen mensen in verschillende landen wordt gesproken Het is de taal van de Koran het Heilige Boek van de islam en het wordt daarom gezien als de moedertaal van de islamitische wereld Het Arabische alfabet omvat 28 letters en wordt van rechts naar links geschreven met uitzondering van de cijfers die van links naar rechts worden geschreven In de wereldgeschiedenis zijn er veel mathematische filosofische en astrologische werken in het Arabisch geschreven De kwantitatieve politieke culturele en religieuze betekenis van de taal werd in 1973 officieel erkend door de Verenigde Naties Het Arabisch werd toen de zesde taal van de VN naast het Mandarijn Engels Russisch Frans en Spaans Verspreiding Het Arabisch is de officiële taal in Noord-Afrika Marokko Mauritanië Algerije Tunesië Libië Egypte en Soedan in het Midden-Oosten Jordanië Libanon Palestijnse Gebieden en Syrië in de Golf Irak Koeweit Saoedi-Arabië Qatar Oman Jemen Bahrein en de Verenigde Arabische Emiraten en in Somalië Djibouti en de Comoren Al deze landen zijn tevens lid van de Arabische Liga Verder is het Arabisch ook de officiële taal in Tsjaad geen lid van de Arabische Liga en in Israël naast het Hebreeuws Daarnaast is het Arabisch in zeer veel landen een minderheidstaal Variëteiten en dialecten Het Arabisch zoals dat tegenwoordig wordt gebruikt in de media en in al het geschreven materiaal zoals documenten en boeken inclusief schoolboeken en leesboeken voor jonge kinderen wordt in het westen wel Modern Standaardarabisch genoemd Hierbij wordt een onderscheid gemaakt met het klassiek Arabisch Foeṣḥā waarin de Koran is geschreven In de Arabische wereld wordt dit onderscheid echter niet gemaakt In de dagelijkse conversatie worden in de Arabische landen en regios in het Midden-Oosten en Noord-Afrika verschillende Arabische variëteiten en dialecten gesproken Deze verschillen onderling waardoor Arabisch sprekende inwoners uit verschillende regios elkaar soms niet kunnen verstaan Zo zou een Syriër van het Marokkaanse dialect slechts 10% kunnen verstaan Er wordt echter niet in de variëteiten en dialecten geschreven Het Egyptisch-Arabisch neemt een bijzondere positie in onder de variëteiten en dialecten doordat de Egyptische filmindustrie het over de hele Arabische wereld heeft verspreid In het Handbuch der arabischen Dialekte van W Fischer en O Jastrow 1980 worden de volgende dialectgroepen onderscheiden Maghrebijnse dialecten Het Maghrebijns-Arabisch omvat het Marokkaans-Arabisch het Algerijns-Arabisch het Sahara Arabisch het Tunisisch-Arabisch en Libisch-Arabisch en wordt gesproken door ongeveer 75 miljoen Noord-Afrikanen in Marokko de Westelijke Sahara Algerije Tunesië Libië Niger en het westen van Egypte Het is voor de sprekers van de Midden-Oosters Arabische variaties vaak moeilijk om deze variëteit te begrijpen Egyptische dialecten Het Egyptisch-Arabisch wordt gesproken door ongeveer 80 miljoen personen in Egypte Het is de meest begrepen variëteit van het Arabisch door de wijdverspreide distributie van Egyptische films en televisieshows in de Arabisch sprekende wereld Syrisch-Libanese dialecten dialecten van het Arabisch Schiereiland Iraakse dialecten Een buitenlander die Modern Standaardarabisch spreekt wordt waarschijnlijk raar aangekeken omdat deze taalvariant tamelijk formeel overkomt maar hij kan zich wel verstaanbaar maken tegenover een opgeleid Arabisch sprekende Wat deze mensen terugzeggen is misschien moeilijk te verstaan tenzij zij hun best doen om formeel te spreken Geschiedenis De oorsprong van de taal ligt op het Arabische Schiereiland nog voor de islam daar zijn intrede deed Het oorspronkelijke Arabisch kende slechts 17 letters voor meer dan 17 klanken en geen mogelijkheid tot weergave van korte klinkers Mede daardoor was het lezen van geschreven tekst moeilijk en gaf het aanleiding tot verschillende interpretaties Om dit probleem te beperken heeft men het alfabet uitgebreid tot 28 letters Dit is nog goed te zien in een aantal letterparen waar de toegevoegde letter bijvoorbeeld een extra puntje heeft bijvoorbeeld het paar ر ra en ز zain Eveneens had men in het oud-Arabisch de diakritische tekens niet die men bijvoorbeeld in de Koran gebruikt om de korte klinkers aan te geven teneinde de betekenis ondubbelzinnig te maken Wat de Koran betreft is er dus op sommige plaatsen sprake van een interpretatie van de oorspronkelijke tekst met 17 symbolen naar de huidige tekst met het volledige alfabet en de diakritische tekens De taal verspreidde zich vanaf de 7e eeuw snel over het Midden-Oosten Het traditionele geschreven Arabisch is maar weinig veranderd sinds de codificatie ervan begon tegen het einde van de 8e eeuw in Koefa en Basra Belangrijke figuren bij die codificatie waren al-Khalil en zijn leerling Sibawaihi Deze twee werkten een puristisch en prescriptief systeem uit dat bepaalde wat correct en wat fout taalgebruik was Bij die codificatie steunde men op drie bronnen de taal van de pre-islamitische poëzie de taal van de Koran en het taalgebruik van de Bedoeïenen Arabisch leren Lezen en schrijven in het Arabisch is voor iemand met een niet-Arabische achtergrond mogelijk lastig vanwege het sterk afwijkende schrift Ook de Arabische grammatica wijkt op veel punten af van die van de meeste westerse talen Niet alleen is de grammatica op sommige vlakken uitgebreider ook kent het Arabisch allerlei constructies en volgordes die kenmerkend zijn voor een Semitische taal Zodra men het alfabet enigszins beheerst is met name het schrijven maar ook het lezen redelijk snel aan te leren Wel is het zo dat het Arabische alfabet veel fonetischer wordt gebruikt voor de Arabische taal dan het Latijnse alfabet voor de meeste Europese talen Zo bestaan er geen twee grafemen voor dezelfde klank zoals in het Nederlands bij climax en kalender of twee klanken voor hetzelfde grafeem zoals bij machine en chemie Het blijft echter een moeilijkheid in sommige gevallen ook voor Arabieren zelf dat men in de meeste teksten de korte klinkers niet weergeeft Dit maakt de teksten soms moeilijker leesbaar en in bepaalde gevallen vatbaar voor interpretatie Voorbeeld zonder verdere contextinformatie zou مدرسة zowel "madrasa" "school" kunnen betekenen als "mudarrissa" "lerares" en من zowel "man" "wie" als "min" "uit" Een aantal Arabische klanken is voor het niet-geoefende Nederlandse of Vlaamse oor in het begin moeilijk te onderscheiden Voorbeeld de "gewone" ت ta versus de "emfatische" ط tah Het aanleren van een goede uitspraak is niet triviaal voornamelijk doordat het Arabisch klanken kent die niet in het Nederlands voorkomen zoals de stemhebbende faryngale fricatief ع ain Het is raadzaam eerst Modern Standaardarabisch MSA te leren Het is relatief eenvoudig om zich na het verkrijgen van een degelijke beheersing van MSA een lokaal dialect van een bepaald land of gebied eigen te maken Kenmerken en verschillen Het Arabische alfabet en schrift kennen ten opzichte van hun Latijnse pendanten een aantal verschillen en specifieke kenmerken We vermelden een aantal belangrijke hieronder Schrijfrichting Het Arabisch wordt van rechts naar links geschreven Voorbeeld كتاب kitāb "boek" letters kaf ك- ta ت alif ا ba ب Klinkers Het Arabisch heeft slechts drie klinkers a oe en i die als korte of lange klinker kunnen voorkomen en eventueel door middel van diakritische tekens boven of onder een letter worden weergegeven Deze diakritische tekens zijn Deze tekens worden net als in het Hebreeuws veelal weggelaten Alleen in woordenboeken schoolboeken de Koran en in wetsteksten worden zij uit praktische en principiële overwegingen wel gebruikt De letters ‘ ا< big> ’ alif ‘ و< big> ’ wāw en ‘ ي< big> ’ yā' kunnen als medeklinker en als drager van een lange klinker respectievelijk de ‘a’ ‘oe’ en ‘i’ voorkomen en worden om die reden ook wel ‘de zwakke medeklinkers’ genoemd Verbindende en niet-verbindende letters Het Arabisch kent verbindende en niet-verbindende letters Een verbindende letter schrijft men in een woord vast aan de letter die er op volgt Een niet-verbindende letter staat los van de volgende letter De niet-verbindende letters zijn ‘ ا< big> ’ Alif ‘ د< big> ’ Dāl ‘ ذ< big> ’ ðāl ‘ ر< big> ’ Rā' ‘ ز< big> ’ Zāyn en ‘ و< big> ’ Wāw Voorbeeld het woord كتاب kitāb "boek" de kaf ك en ta ت verbinden met de volgende letter de alif ا niet; Hoofdletters Het Arabische schrift kent geen hoofdletters in tegenstelling tot het Latijnse schrift Ook sommige andere schriften kennen geen hoofdletters zoals het Hebreeuws Perzisch Urdu Hindi en Bengaals Aanvankelijk werden ook Grieks en Latijn met één soort letters geschreven In de middeleeuwen werden deze de hoofdletters toen de kleine letters werden ingevoerd Verschillende vormen van een letter De geschreven vorm van een letter in een Arabisch woord is afhankelijk van de positie binnen het woord Er zijn tot vier verschillende vormen van een letter De onderstaande voorbeelden zijn met de letter ع< big> ’ ‘Āyn Vormen Geïsoleerde of zelfstandige vorm de letter staat aan het eind en volgt op een niet-verbindende letter of wordt onafhankelijk van een woord gebruikt ‘ﻉ< big>’ Beginvorm de letter staat aan het begin van een woord of volgt op een niet-verbindende letter ‘ ﻋ< big> ’; Middenvorm de letter staat tussen twee verbindende letters ‘ ﻌ< big> ’; Eindvorm de letter staat aan het eind van het woord volgend op een verbindende letter ‘ ﻊ< big> ’ Voorbeeld يعرف معلم في شارع في عاصمة هولندا المصنع yarif muallim fi shari fi asima hulanda almasna "een leraar in een straat in de hoofdstad van Nederland kent de fabriek" De ain vindt men als volgt geïsoleerde vorm als laatste letter van شارع beginvorm als eerste letter van عاصمة middenvorm als 2e letter van معلم eindvorm als laatste letter van المصنع Niet-verbindende letters hebben door hun aard geen begin- of middenvorm Specifiek Arabische letters Het Arabisch kent een aantal letters zonder equivalent in het Latijnse alfabet en schrift Bovendien zijn deze letters Huruf moeilijk uit te spreken voor sprekers van talen uit geheel andere taalfamilies zodanig dat het leren uitspreken ervan voor hen extra oefening vergt Deze letters zijn‘ ث< big> ’ Thā als in het Engelse woord three ح< big> Hā ḥā ذ< big> ðāl ظ< big> ẓā ع< big> ‘Ayn غ< big> Ghayn als in het Franse woord Paris en ق< big> Qāf een diep in de keel uitgesproken k; "Ontbrekende" letters Het Arabische alfabet heeft geen pendant van de letters ‘p’ en ‘v’ Meestal vervangt men ze door respectievelijk de letters ‘ ب< big> ’ Bā en ‘ ف< big> ’ Fā Voorbeeld بيبسي "Bebsi" voor "Pepsi" Soms gebruikt men echter ook de buiten het normale alfabet vallende ‘ ﭪ< big> ’ Vā en ‘ ﭖ< big> ’ Pā om merk- bedrijvennamen en buitenlandse woorden correct weer te geven Voorbeeld de naam van de Belgische stad "Leuven" schrijft men standaard als لوفن maar eventueel ook als لوﭪن; Enkele Indo-Europese talen bedienen zich van een derivaat van het Arabische alfabet zoals het Perzisch en het Urdu Deze talen kennen deze laatste letters wel in hun alfabet Ligatuur lam-alif In het Arabische schrift is er een sierlijke uitzondering op de regel van het verbinden van letters en dat is in het geval ‘ ا< big> ’ Alif op een ‘ ل< big> ’ Lām volgt Deze twee letters worden op een speciale manier verbonden hetgeen ook wel een ligatuur wordt genoemd De resultaten hiervan zijn dan ‘ ﻻ< big> ’ Lā geïsoleerd en ‘ ﻼ < big> ’ Lā eind Arabische werkwoorden Basistheorie Ondanks het feit dat het Arabisch wel persoonlijke voornaamwoorden heeft worden die meestal niet gebruikt aangezien men de persoon doorgaans kan afleiden uit de vorm van het werkwoord Dit is een vrij gewoon verschijnsel dat zich oa ook voordoet in de meeste Romaanse en Slavische talen Bij het vervoegen van het werkwoord worden zowel prefixen als suffixen aan de werkwoordstam toegevoegd behalve in de verleden tijd die krijgt alleen suffixen Er wordt bovendien in de 2e en 3e persoon zowel enkelvoud als meervoud een onderscheid gemaakt tussen mannen en vrouwen Als het om een gemengde groep gaat wordt die in de taal als mannelijk bestempeld In het meervoud wordt vormelijk onderscheid gemaakt tussen een dualis twee personen en een gewoon meervoud minstens drie personen Dit onderscheid wordt net als het geslachtsonderscheid niet in de 1e persoon gemaakt De zinsvolgorde in een Arabische verbale zin is normaal van rechts naar links werkwoord-onderwerp-objecten Voorbeeld صَفَّرَ فُؤادُ بالصَّفَّارَةِ Ṣaffara Foeādu biṣṣaffarā Foead blies op de fluit In deze zin is صَفَّرَ de persoonsvorm فُؤادُ het onderwerp en بالصَّفَّارَةِ het objectgedeelte van de zin Nominale zinnen hebben doorgaans een andere volgorde onderwerp-koppelwerkwoord-naamwoordelijk deel Het is gebruikelijk dat het koppelwerkwoord zijn كَانَ kāna weggelaten wordt in de zin Werkwoorden kunnen behalve de meest gangbare indicatiefvormen ook in andere wijzen voorkomen naargelang de opbouw van de zin Deze wijzen modi zijn de indicatief imperatief subjunctief de apocopaat en de energeticus Deze wijzen komen alleen voor in de tegenwoordige tijd zoals ook in het Oud-Grieks en Latijn het geval is De meeste werkwoorden hebben een wortel bestaande uit drie radicalen Er bestaat daarnaast ook een kleinere categorie van werkwoorden met een wortel bestaande uit vier radicalen Westerse arabisten hebben een categorisering van Arabische werkwoorden ingevoerd in verschillende vormen soms ook stammen genoemd aangeduid met een Romeins cijfer De basisvorm is vorm I alle andere vormen zijn zogenaamde afgeleide vormen die men door modificatie van de vorm van vorm I kan verkrijgen Bij werkwoorden met een wortel van drie radicalen zijn er vijftien mogelijke vormen Vorm I tot en met X zijn courant vormen XI tot en met XV zijn zeldzaam Bij werkwoorden met een wortel van vier radicalen zijn er vier mogelijke vormen Zie evt apart artikel werkwoordsvormen in het Arabisch In het Arabisch zijn er sterke en zwakke werkwoorden De betekenis van zwak werkwoord in het Arabisch is min of meer tegengesteld aan die bij het Nederlands daar het in het Arabisch de werkwoorden betreft die in hun vervoeging afwijken van de standaardregels Binnen de Arabische zwakke werkwoorden zijn er verschillende categorieën afhankelijk van het aantal en de plaats van voorkomen van zwakke radicalen Er zijn geassimileerde werkwoorden holle werkwoorden gebrekkige werkwoorden en werkwoorden met een dubbele zwakke radicaal Zie evt apart artikel zwakke werkwoorden in het Arabisch Verfijningen In meer detail is de volgorde van een Arabische verbale zin normaal werkwoord-onderwerp-lijdend voorwerp-meewerkend voorwerp-bepalingen van plaats Voorbeeld يأكل المعلم خبز مع زوجته في المطعم ya'kul almuʿallim chubz maʿa zouzjatihi fil matʿam de leraar المعلم eet brood يأكل خبز in het restaurant في المطعم met zijn vrouw مع زوجته Men mag een zin echter wel degelijk ook met het onderwerp beginnen Voorbeeld المعلم يأكل خبز مع زوجته في المطعم almuʿallim ya'kul chubz maʿa zouzjatihi fil matʿam Deze volgorde dient in beginsel om het onderwerp te benadrukken in het voorbeeld is het de leraar< u> die eet en niet bijvoorbeeld de ingenieur Hoewel dit de theorie is gebruikt men in de Arabische spreektaal beide volgorden ook zonder speciale benadrukking van het onderwerp De zinsvolgorde heeft ook een consequentie voor de vervoegingen van het werkwoord bij meervouden Indien het werkwoord voor het onderwerp staat gebruikt men de vervoeging van het enkelvoud< u> Het geslacht blijft wel behouden en de regel is alleen van toepassing op de derde persoon Indien de volgorde echter onderwerp-werkwoord is moet men wèl de vervoeging van het meervoud gebruiken Voorbeeld 1 de mannen eten brood Regulier يأكل الرجال خبز yakul arrizjaal chubz Yakul is de vervoeging van de 3e persoon enkelvoud mannelijk ondanks het onderwerp in meervoud Onderwerp eerst الرجال يأكلون خبز arrizjaal yakulun chubz Yakulun is de vervoeging van de 3e persoon meervoud mannelijk Voorbeeld 2 de meisjes dochters eten brood Regulier تأكل البنات خبز takul albanaat chubz Takul is de vervoeging van de 3e persoon enkelvoud vrouwelijk ondanks het onderwerp in meervoud Onderwerp eerst البنات يأكلن خبز albanaat yakulna chubz Yakulna is de vervoeging van de 3e persoon meervoud vrouwelijk Een kleine moeilijkheid voor Nederlandstaligen met de woordvolgorde van de reguliere zin is dat deze bij letterlijke overzetting naar het Nederlands een vraagvorm heeft "eet de leraar" In het Arabisch is dit echter nooit een vraagzin zelfs niet met verandering van intonatie Een vraagzin in het Arabisch vereist altijd expliciet een vraagwoord Indien men uitgaande van een reguliere zin een ja nee vraagzin wil construeren moet men het niet letterlijk te vertalen vraagwoord هل hal voor de zin voegen Voorbeeld هل يأكل المعلم خبز مع زوجته في المطعم؟ hal ya'kul almuʿallim chubz maʿa zouzjatihi fil matʿam? eet de leraar brood in het restaurant met zijn vrouw? Ook in andere talen moet men een vraagwoord toevoegen zo begint men in het Hindi een ja nee vraag met het woord क्या kya Arabische substantieven Introductie Onder Arabische taalkundigen wordt iets anders verstaan onder substantieven in het Arabisch اِسْمٌ ismun een substantief dan wat wij in het Nederlands daaronder verstaan Zij verstaan daaronder bijvoorbeeld ook de persoonlijke voornaamwoorden bijvoeglijke naamwoorden en de bijwoorden In de praktijk komt het erop neer dat ook deze woordenklassen verbogen worden naargelang de constructie van de zin Geslacht Net als in bijvoorbeeld de Romaanse talen kan in het Arabisch een substantief mannelijk of vrouwelijk zijn en is er geen onzijdige klasse Het mannelijke geslacht is het basisgeslacht het vrouwelijke geslacht is slechts een tak ervan of zoals Arabische taalkundigen dit verwoordden "Het geslacht van zelfstandige naamwoorden is mannelijkheid en vrouwelijkheid is een tak" Deze aanname is begrijpelijk daar in het Arabisch in veruit de meeste gevallen vrouwelijke woorden aangegeven worden met suffixen Meestal is dit تَاْءُ الْمَرْبُوْطَةُ ـَـة tā marbūṭā zoals in اِمْرَأَة imrā-ā vrouw of مُعَلِّمَة mu'allimā lerares Dit suffix wordt de "gebonden tā" genoemd want deze letter wordt niet uitgesproken aan het einde van de zin maar er bestaan ook enkele woorden die een normale tā ت als vrouwelijk suffix gebruiken zoals te zien is in woorden als بِنْت bint dochter en أُخْت ucht zuster Andere achtervoegsels voor vrouwelijke substantieven zijn ـَاْء en ـَىْ ـَاْ Naamvallen Het Arabisch kent drie naamvallen de nominatief الرَّفْعُ ar-raf' de genitief الْجَرُّ al-jarr en de accusatief النَّصْبُ an-naṣb Strikt gezien bestaan er zelfs zes naamvallen omdat substantieven zich ook anders gedragen in het geval er geen sprake is van onderwerpvorm bezitsvorm of lijdend voorwerpvorm In dat geval komen de datief de vocatief en de ablatief ook om de hoek kijken Getal Het substantief kan in het enkelvoud de dualis of het meervoud staan De dualis wordt gevormd door het toevoegen van een suffix -ani in de nominatief; -ayni in de accusatief en genitief Tevens kunnen substantieven bepaalde en onbepaalde vormen hebben Dit onderscheid wordt gemaakt door verwijdering van een lidwoord en het toevoegen van een achtervoegsel Meervouden zijn niet zo eenvoudig te vormen in het Arabisch als in het Nederlands waarin doorgaans -en of -s achter de stam wordt geplakt Arabische meervouden kunnen gezond zijn wat wil zeggen dat er een suffix -uun mannelijk of -aat vrouwelijk wordt toegevoegd Veel van de Arabische meervouden zijn zogenoemde gebroken meervouden wat betekent dat woorden worden opgebroken en klinkers op andere plaatsen worden gezet Het Arabisch kent een grotere verzameling van zulke meervouden en vaak kan de spreker of schrijver ook nog kiezen uit meer dan één vorm Voorbeeld van een dergelijk meervoud is arenden enkelvoud عُقَاب 'uqāb عِقْبَان ‘iqbān عُقْبَان ‘uqbān أَعْـقُب a‘qub Persoonlijke voornaamwoorden Zoals reeds hierboven is vermeld vallen ook de persoonlijke voornaamwoorden onder de afdeling van substantieven Deze zijn Masdar Een masdar is een verbaal substantief dat afgeleid is van een werkwoord Voorbeeld الدراسة ad-dirāsa de studie van het werkwoord درس darasa studeren Voor de afleiding is er voor vorm I geen vaste regel voor de hogere vormen is die er wel verschillend per vorm Invloeden De talen van Noord-India Oost-Afrika Turkije en Iran kennen veel leenwoorden uit het Arabisch In vele gevallen zijn er echter modificaties aan de vorm en of aan de betekenis Enkele voorbeelden van Arabische leenwoorden in het Hindi Het Arabische woord كتاب kitab boek komt in het Hindi voor met dezelfde uitspraak en ongewijzigde betekenis geschreven als किताब Het Arabische شكراً shukran dank u wordt in het Hindi शुक्रिया shukria Het Arabische woord ملك malik koning of مالك maalik heerser wordt मालिक maalik met de meer bescheiden betekenis "baas" of "werkgever" Als gevolg van historische contacten heeft ook de woordenschat van het Spaans eeuwenlang een sterke Arabische invloed ondergaan Enkele leenwoorden uit het Arabisch zijn zeer algemeen geworden Het op internationaal niveau sterkst doorgedrongen Arabische woord is waarschijnlijk qahwa "koffie" Nederlandse woorden die met al beginnen hebben in veel gevallen een Arabische oorsprong bijvoorbeeld algebra alcohol alkaan alkoof en almanak Hetzelfde geldt voor veel Spaanse woorden die beginnen met al Dit is logisch omdat al het Arabische lidwoord is Een minder duidelijk voorbeeld is de luit afgeleid van al-ud een Arabisch tokkelinstrument De a is hier dus weggevallen Wetenschappelijke termen en vooral de namen van veel sterren bijvoorbeeld Deneb Aldebaran zijn uit het Arabisch afkomstig Ook de volgende woorden zijn uit het Arabisch overgenomen Veel namen van voedingsmiddelen en andere producten hebben een Arabische oorsprong Daarnaast zijn er ook Arabische woorden die niet zijn vertaald en recent hun intrede hebben gedaan zoals Allah ‘de God’ boerka burka burqa haram verboden halal toegestaan hijaab hidjra jihad Koran muezzin Moslim nikaab niqaab Qat plant sultan tawhid tauhid Eenheid van Allah Zie ook Arabisch alfabet Arabisch braille Leenwoord Lijst van islamitische termen in het Arabisch Externe links Het Bardomuseum is een archeologisch museum in Le Bardo een voorstad van Tunis Het museum is sinds 1888 gevestigd in een door de Hafsiden gebouwd paleis dat later dienst deed als residentie van Ottomaanse beis Het belangrijkste onderdeel van de collectie wordt gevormd door Romeinse mozaïeken die afkomstig zijn uit verschillende plaatsen in Tunesië zoals Carthago El Djem en Sousse De verzameling Romeinse mozaïeken van het Bardomuseum behoort tot de belangrijkste in de wereld Schietpartij Op 18 maart 2015 kwamen bij het museum door een geweldadige aanval op toeristen zeker 21 mensen om het leven waaronder 19 buitenlanders Het begrip bemande ruimtevaart wordt gebruikt voor ruimtevluchten met een bemanning aan boord Het gaat om ruimtevaartuigen met een of meerdere mensen aan boord die de ruimte in gaan beter gezegd het deel van de aardatmosfeer met een aanzienlijke luchtdruk verlaten De atmosfeer wordt verwaarloosbaar op een hoogte van 805 kilometer volgens de definitie van de Amerikaanse luchtmacht of op een hoogte van 100 kilometer volgens de Fédération Aéronautique Internationale FAI Het ruimtevaartuig kan na het bereiken van de ruimte meteen terugkeren naar aarde suborbitale ruimtevlucht; het ruimtevaartuig kan in een baan om de aarde gaan draaien orbitale ruimtevlucht; of het kan een doel hebben buiten de aarde bijvoorbeeld de maan of een planeet De eerste bemande ruimtevlucht vond plaats op 12 april 1961 met aan boord Joeri Gagarin kosmonaut van de Sovjet-Unie Een maand later bracht Amerika een mens in de ruimte astronaut Alan Shepard Tientallen jaren waren Amerika en de Sovjet-Unie vanaf 1991 Rusland de enige landen die bemande ruimtevaart uitvoerden Het was inzet van de ruimtewedloop tussen beide landen Binnen hun ruimtevaartprogramma's gingen wel mensen van vele nationaliteiten de ruimte in In 2003 voerde China zijn eerste bemande ruimtevlucht uit waarbij astronaut Yang Liwei een aantal omwentelingen om de Aarde maakte De bemande ruimtevaart die tot nu toe heeft plaatsgevonden was altijd ontworpen voor terugkeer van de astronauten naar de Aarde in enkele gevallen is dat door een ongeluk niet gelukt Daarnaast zijn er plannen voor bemande reizen waarvan het ontwerp de astronauten niet de mogelijkheid biedt terug te keren naar de Aarde omdat die het project duurder en ingewikkelder zou maken Deze betreffen tot nu toe steeds vestiging op Mars zie Bemande ruimtevaart naar Mars In 2010 maakte de Verenigde Staten bekend af te zien van nieuwe bemande vluchten naar de Maan en in plaats daarvan ernaar te streven een vlucht naar een planetoïde te maken in 2025 rond 2035 een bemande vlucht met terugkeer naar de Aarde te maken naar een baan om Mars en daarna een bemande vlucht met terugkeer naar de Aarde te maken met een landing op Mars Voorgeschiedenis Voordat de eerste mens een ruimtevlucht maakte waren er al vele dieren de ruimte in gebracht De eerste dieren in de ruimte waren fruitvliegjes aan boord van een Amerikaanse raket op 20 februari 1947 Hierbij werd het effect van blootstelling aan straling in de ruimte onderzocht De fruitvliegjes overleefden de suborbitale vlucht De eerste aap in de ruimte was Albert II op 14 juni 1949 In de jaren '50 werden er door Amerika en de Sovjet-Unie verschillende muizen en honden in de ruimte gebracht Het eerste dier dat in een baan rond de aarde werd gebracht was het hondje Laika op 3 november 1957 Sovjet-Unie De hond overleefde de vlucht niet De honden Bjelka en Strelka waren op 19 augustus 1960 de eerste dieren die rond de aarde vlogen en levend terugkeerden Sovjet-Unie Chimpansee Ham Amerika was de eerste die tijdens de vlucht opdrachten uitvoerde Ook hij keerde veilig terug Geschiedenis van de bemande ruimtevaart De eerste bemande ruimtevlucht vond plaats op 12 april 1961 met aan boord Joeri Gagarin kosmonaut van de Sovjet-Unie Hij voltooide één baan om de aarde De eerste Amerikaan in de ruimte met een suborbitale ruimtevlucht was astronaut Alan Shepard op 5 mei 1961 Het jaar erna maakte John Glenn als eerste Amerikaan een orbitale ruimtevlucht op 20 februari 1962 De eerste vrouw in de ruimte was Valentina Teresjkova op 16 juni 1963 afkomstig uit de Sovjet-Unie De eerste ruimtewandeling werd gemaakt door Aleksej Leonov toen hij op 8 maart 1965 de Vostok 6 verliet De eerste bemande ruimtevlucht die de baan rond de aarde verliet was de Apollo 8 21- 27 december 1968 Het ruimtevaartuig werd hierbij in een baan om de Maan gebracht De drie bemanningleden waren Frank Borman James Lovell en William Anders De eerste mensen die een voet zetten op de Maan waren Neil Armstrong en Buzz Aldrin tijdens de maanlanding op 20 juli 1969 In totaal is er tijdens zes Apollomissies op de Maan geland 1969-1972 waarbij er in totaal twaalf mensen op het Maanoppervlak hebben gelopen Het eerste ruimtestation dat in een baan om de Aarde werd gebracht was de Saljoet 1 dat op 19 april 1971 door de Sovjet-Unie werd gelanceerd Het ruimtestation de Mir draaide in een baan om de Aarde van 1986-2001 Aan boord kon een driekoppige bemanning langdurig verblijven en grotere aantallen voor korte tijd Van de 15 jaar dat het bestond was het ongeveer 125 jaar bemand De persoon die het langst aangeengesloten in de ruimte heeft verbleven was Valeri Poljakov met een duur van 437 dagen in de Mir 8 januari 1994 22 maart 1995 Het internationale ruimtestation ISS kwam in gebruik in 1998 Het was permanent bemand vanaf 2 november 2000 tot heden Van 1981 tot en met 2011 voerde Amerika alle bemande ruimtevaart uit met Space Shuttles De eerste vrouwelijke Amerikaan in de ruimte was Sally Ride in 1983 en de eerste vrouwelijke piloot van een Space Shuttle was Eileen Collins Zij was tevens in 1999 de eerste vrouwelijke gezagvoerder In 1992 kwamen Amerika en Rusland overeen om samen te werken op het gebied van ruimtevaart en kwam er een Amerikaan aan boord van de Mir en gingen twee Russische kosmonauten mee met een Space Shuttle Het derde land dat een bemande ruimtevlucht wist uit te voeren was China Op 15 oktober 2003 werd astronaut Yang Liwei in de ruimte gebracht Hij draaide 14 keer rond de Aarde Hiervoor hadden ook Japan en Europa geprobeerd om een bemande ruimtevlucht uit te gaan voeren maar hun programmas voortijdig stopgezet Ook China had eerdere programmas niet uitgevoerd Tot voor kort waren er drie landen waarvan de ruimtevaartorganisaties bemande ruimtevluchten maken vanuit een lopend ruimtevaartprogramma Rusland Roskosmos met het Sojoezprogramma vanaf 1967 Verenigde Staten NASA met het Space Shuttleprogramma 1981-2011 Volksrepubliek China CNSA met het Shenzhou-programma vanaf 2003 De verste bestemming bij bemande ruimtevaart was tot nu toe de Maan Het is het enige hemellichaam buiten de Aarde waarop de mens tot nu toe voet heeft gezet Bij andere hemellichamen zijn bemande ruimtevluchten ook niet in de buurt gekomen de grootste afstand is bereikt bij de baan om de Maan Nederlandse en Belgische ruimtevaarders Nederlandse ruimtevaarders Lodewijk van den Berg 24 maart 1932 ruimtevlucht in 1985 Van den Berg was geboren in Nederland maar had de Amerikaanse nationaliteit aangenomen Wubbo Ockels 28 maart 1946 18 mei 2014 ruimtevlucht in 1985 André Kuipers 5 oktober 1958 ruimtevluchten in 2004 en 2011-12 Belgische ruimtevaarders Dirk Frimout 21 maart 1941 ruimtevlucht in 1992 Frank De Winne 25 april 1961 ruimtevluchten in 2002 en 2009 Uitdagingen Bij bemande ruimtevaart moeten verschillende problemen worden overwonnen en zijn er vele voorzorgsmaatregelen die moeten worden getroffen op het gebied van veiligheid Levensvoorzieningen Een mens kan niet overleven in de ruimte Allereerst heeft een mens lucht waaronder zuurstof nodig om te ademen Daarnaast heeft een mens water en voedsel nodig om langere tijd te kunnen overleven Verder moet de lichaamstemperatuur van een mens op peil worden gehouden moet er een bepaalde druk aanwezig zijn op het lichaam en moet er een voorziening zijn voor het afvoeren van urine en ontlasting Ook is het noodzakelijk om de mens te beschermen tegen gevaarlijke invloeden van buitenaf zoals straling en micrometeorieten Als de ruimtevaarders buiten hun beschermde ruimtevaartuig of ruimtestation werken bijvoorbeeld een ruimtewandeling maken dan is het nodig om een geavanceerd ruimtepak te dragen Zonder bescherming wordt geschat dat een gemiddelde mens in een halve minuut tot twee minuten overlijdt en reeds eerder het bewustzijn verliest Medische problemen Effecten van gewichtsloosheid Uit medische gegevens van astronauten die sinds 1970 langere periodes in een baan om de aarde verbleven blijken verschillende negatieve effecten van verminderde zwaartekracht een verminderde botdichtheid afgenomen spierkracht en uithoudingsvermogen onstabiele lichaamshouding en verminderde zuurstofcapaciteit Deze verzwakking kan na verloop van tijd effect hebben op het functioneren van de astronaut en de kans op een ongeluk kan hiermee toenemen In een gewichtsloze omgeving wordt er nauwelijks kracht gevergd van de spieren in de rug en bovenbenen van de astronaut die gebruikt worden om rechtop te staan Deze spieren verzwakken en nemen langzaam maar zeker in massa af Als er een noodsituatie ontstaat tijdens de landing kan de spierafname en de daarmee samenhangende afname in kracht een groot probleem gaan vormen Bij langdurige gewichtsloosheid kan de spiermassa met wel 25% afnemen Wanneer astronauten gewichtsloos zijn kunnen ze hun oriëntatie verliezen bewegingsziekte ervaren en hun richtingsgevoel kwijtraken Als ze weer terug zijn op Aarde moeten ze zich weer aanpassen aan zwaartekracht en kunnen ze moeite hebben met opstaan focussen lopen en zich omdraaien Dit beïnvloedt hun functioneren bij de landing en bij eventuele noodsituaties Straling Op een hoogte tussen 160 en 2000 kilometer boven het aardoppervlak in een low Earth orbit een lage baan rond de Aarde kunnen astronauten zonder de juiste bescherming in aanraking komen met protonen van zonnevlammen Een zeer krachtige zonnevlam kan stralingsziekte en zelfs de dood veroorzaken Voorbij de lage baan rond de Aarde dus hoger dan 2000 kilometer vormen kosmische straling en galactische straling van bronnen buiten het zonnestelsel een probleem Bij stralingsziekte kan het DNA van cellen beschadigd raken wat onder meer kan leiden tot kanker De straling kan ook het immuunsysteem beschadigen of verzwakken en inactieve virussen activeren Het kan zowel op korte als op lange termijn invloed hebben op de stamcellen van het beenmerg Door een verzwakt immuunsysteem en de activering van virussen kan een infectie zich snel verspreiden binnen een ruimtevaartuig Leven in afzondering Tijdens langdurige missies zijn de astronauten afgezonderd van andere mensen en is hun bewegingsvrijheid beperkt tot de kleine ruimte van een ruimtevaartuig Psychologische problemen zoals depressie en claustrofobie kunnen de veiligheid van de ruimtevaarders of het succes van de missie in gevaar brengen Het zal niet altijd mogelijk zijn voor een astronaut om met spoed terug te keren naar Aarde of op korte termijn specifieke medische benodigdheden aangeleverd te krijgen in geval van een medisch noodgeval De ruimtevaarders moeten wellicht lange periodes terugvallen op hun beperkte voorraden en op medisch advies vanaf de grond Veiligheid lancering en landing Het naar de ruimte brengen van een ruimtevaartuig begint met de lancering waarbij meestal een raket wordt gebruikt om los te komen van de grond Er is voldoende energie nodig om de zwaartekracht te weerstaan en de hoogte van minstens 100 kilometer te bereiken Wat betreft de versnelling moet er rekening worden gehouden met de maximale g-kracht die een mens kan doorstaan 3 tot 6 g Op het gebied van veiligheid moet rekening worden gehouden met de kans op een dodelijk ongeluk Hierin spelen veel dingen mee van drukverlies tot de Van Allen-gordels waarin een ruimtevaartuig niet lang kan blijven Risico dodelijk ongeluk Tot 2010 zijn er 18 bemanningsleden omgekomen tijdens een ruimtemissie Ruim 100 anderen zijn overleden als gevolg van ongelukken bij het testen van ruimtevluchten of andere activiteiten die te maken hebben met ruimtevluchten In 1967 is 1 persoon omgekomen bij de missie Sojoez 1 In 1967 zijn 3 personen omgekomen bij een oefening op de grond met de Apollo 1 In 1971 zijn 3 personen omgekomen bij de missie Sojoez 11 In 1986 zijn 7 personen omgekomen bij een vlucht van de spaceshuttle Challenger de vlucht heeft de ruimte niet bereikt In 2003 zijn 7 personen omgekomen bij een vlucht van de spaceshuttle Columbia de spaceshuttle verongelukte bij terugkeer in de dampkring Zie ook Ruimtevaarder Lijst van ruimtevaarders Lijst van bemande ruimtevluchten Bemande ruimtevaart naar Mars Ruimtewandeling Ruimtepak Ruimtevaart Ruimteverdrag Benjamin Bibi Netanyahu Hebreeuws ‏בנימין נתניהו Tel Aviv 21 oktober 1949 is sinds 2009 premier van Israël en als zodanig de negende in lijn Hij is lid van de conservatief-liberale Likoed en staat als uitgesproken rechts bekend Hij is de eerste en tot op heden de enige premier die geboren is na de Onafhankelijkheidsverklaring van 14 mei 1948 Netanyahu is sinds 1988 als politicus actief daarvoor diende hij bij een speciale eenheid van het leger en was vervolgens consultant en ambassadeur Als afgestudeerd politicoloog heeft hij diverse boeken over terrorismebestrijding op zijn naam staan Sinds 18 maart 2013 is hij minister-president van de 33e regering van Israël een rechts-centrale coalitie bestaande uit Likoed Jisrael Beeténoe vormde bij de parlementsverkiezingen van januari 2013 één lijst met Likoed Yesh Atid Het Joodse Huis en Hatnuah In dit kabinet is hij ook minister van Diplomatieke en Diasporazaken alsook tijdelijk minister van Buitenlandse Zaken Hiervoor voerde hij van 31 maart 2009 tot 18 maart 2013 de 32e regering van Israël aan Deze was tot stand gekomen na de zeer grote verkiezingswinst bij de parlementsverkiezingen van februari 2009 waarin de Likoed weliswaar net niet de grootste partij was geworden maar waarna Netanyahu wel de formatieopdracht had gekregen Hij wist een coalitie te smeden waaraan Likoed Jisrael Beeténoe de Arbeidspartij Shas en Het Joodse Huis deelnamen een mengvorm van linkse en hoofdzakelijk religieus-rechtse partijen Verder in het verleden was hij ook al eens minister-president van Israël geweest van juni 1996 tot juli 1999 van de 27e regering van Israël waarin behalve zijn eigen partij ook ultraorthodoxe en modern-orthodoxe partijen alsmede een kleine afscheiding van de Arbeidspartij en een partij die later in de Likoed opging zitting hadden Achtergrond Netanyahu werd geboren als zoon van Zila overleden in 2000 en Benzion Netanyahu geboren op 25 maart 1910; overleden op 30 april 2012 Alhoewel zijn grootouders oorspronkelijk uit Litouwen en Polen kwamen waren zijn ouders verhuisd naar Minneapolis in de Verenigde Staten Zijn vader was hoogleraar in de Joodse geschiedenis voormalige adviseur van Ze'ev Jabotinski en professor emeritus aan de Cornell-universiteit Zijn broer Yoni Netanyahu werd doodgeschoten in Oeganda in de nacht van 3 op 4 juli 1976 tijdens Operatie Entebbe Dat was een bevrijdingsactie van het Israëlische defensieleger om gegijzelden te bevrijden op Entebbe International Airport Net als Yoni en zijn andere broer Iddo diende Benjamin Netanyahu van 1967 tot 1972 als officier in het Matkal-commando van het Israëlische defensieleger Ehud Barak die het tot opperbevelhebber schopte en later zijn politiek rivaal werd was zijn commandant Hij studeerde handelswetenschappen aan het Massachusetts Institute of Technology MIT tot 1975 en studeerde politieke wetenschappen aan Harvard Hij werkte bij het consultancy bureau Boston Consulting Group voordat hij terugkeerde naar Israël Van 1984 tot 1988 was hij Israëls ambassadeur bij de Verenigde Naties In 1988 werd hij verkozen tot parlementslid Onder premier Yitzhak Shamir diende hij van 1988 tot 1992 onder andere als onderminister van buitenlandse zaken Na het verlies van Likoed bij de parlementsverkiezingen in 1992 trad Shamir af In 1993 werden voor het eerste interne verkiezingen gehouden die door Netanyahu werden gewonnen Zijn belangrijkste tegenstanders waren Benny Begin de zoon van oud-premier Menachem Begin en de oudgediende David Levy Ariel Sharon wilde in eerste instantie ook meedoen aan de interne verkiezingen maar trad terug na te weinig steun Netanyahu was vroeger getrouwd met Micki Weizman met wie hij een dochter kreeg Noa Zijn tweede huwelijk was met Fleur Cates die zich hiervoor wel tot het jodendom moest bekeren Hij is op dit moment getrouwd met zijn derde vrouw Sarah met wie hij twee zoons heeft Yair en Avner Premierschap 1996-1999 Nadat hij de leiding over de Likoed overnam van Yitzhak Shamir en vanaf 1992 oppositie voerde won hij de eerste persoonlijke premierverkiezingen in Israël op 18 juni 1996 Netanyahu werd als opvolger van Shimon Peres de negende premier van Israël Onder zijn premierschap verliep het vredesproces moeizaam Het aantal aanslagen door Hamas nam toe en in Zuid-Libanon voerde de Hezbollah aanvallen uit op de Israëlische bezettingsmacht In 1998 sloten Netanyahu en Yasser Arafat het Wye River Memorandum een akkoord dat onder meer behelsde dat de PLO haar Handvest zou wijzigen dat nog steeds de vernietiging van de Joodse staat voorstond Verder werden er ook afspraken gemaakt over samenwerking tussen Israël en de Palestijnse Autoriteit op het gebied van terrorismebestrijding Israël moest volgens dit akkoord 13% van het door haar bezette gebied overdragen aan de Palestijnen Na een persoonlijke verkiezingsnederlaag in 1999 werd hij in 6 juli 1999 opgevolgd door Ehud Barak Hij trad direct af als leider van de Likoed en als lid van de Knesset Politieke activiteiten 1999-2009 In 2001 weigerde Netanyahu terug te keren naar de nationale politiek tenzij er nieuwe verkiezingen zouden worden gehouden Hierdoor kwam de weg vrij voor Ariel Sharon om de partij te leiden en werd hij uiteindelijk de winnaar van de verkiezingen en de nieuwe premier Netanyahu werd in 2001 gefilmd terwijl hij zich laatdunkend uitliet over de Verenigde Staten en de Palestijnen Tevens vertelde hij in de video dat hij verantwoordelijk was voor het falen van de Oslo-akkoorden Deze video werd later gelekt naar de Israëlische krant Haaretz In 2002 verliet de Arbeidspartij de coalitie en kwam de ministerpost van Buitenlandse Zaken vrij Premier Sharon benoemde Netanyahu als de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken Deze probeerde bij een interne verkiezing de nieuwe leider te worden van de partij maar verloor van Sharon die als partijleider herkozen werd Na de verkiezingen in 2003 werd Netanyahu minister van Financiën wederom onder Sharon als premier Hij weigerde een concept over een Palestijnse staat te steunen ondanks het feit dat hij in 2001 daarover had gezegd het in beraad te willen nemen Als minister van Financiën stelde Netanyahu een economisch plan op om de economie van Israël te herstellen na het dieptepunt gedurende de Tweede Intifada Het plan hield in dat de markten geliberaliseerd werden ondanks kritiek daarop Hij slaagde erin om lange-termijn plannen door te voeren waaronder belangrijke hervormingen in het bankensysteem wat leidde tot een significante toename van het BBP Binnen de Arbeidspartij en Likoed was er kritiek op de plannen van Netanyahu als zijnde "Thatcher"-achtige aanvallen op het sociale stelsel van het land Op 4 februari 2004 publiceerde Sharon een plan dat grotendeels de terugtrekking van Israël uit de Gazastrook beoogde De ongeveer 7500 kolonisten in Israëlische nederzettingen moesten verplicht vertrekken Bij dit plan hoorde tevens het opgeven van vier nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever maar tegelijkertijd óók de annexatie en uitbreiding van zes nederzettingen en de verdere bouw van de Westoeverbarriëre De Amerikaanse president George W Bush steunde het plan Netanyahu echter niet en dreigde af te treden tenzij er een referendum werd georganiseerd over deze terugtrekking Uiteindelijk zwakte hij zijn ultimatum af Op 7 augustus 2005 diende hij zijn ontslag in als minister van Financiën nadat de regering had besloten de Israëlische nederzettingen in de Gazastrook en vier nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever te ontruimen Eind 2005 stapte Sharon uit de partij en richtte Kadima op Op 20 december 2005 werd Netanyahu met 47% van de stemmen gekozen als de nieuwe partijleider waarmee hij automatisch ook oppositieleider werd aangezien Likoed geen deel meer uitmaakte van de regering Bij de verkiezingen in 2006 werd Likoed de derde partij van het land en bleef Netanyahu oppositieleider Op 14 augustus 2007 werd hij herkozen als partijleider met 73% van de stemmen Zijn belangrijkste tegenstanders waren de extreemrechtse Moshe Feiglin en Danny Danon Nadat premier Ehud Olmert op 31 juli 2008 bekend maakte te zullen aftreden eiste Netanyahu nieuwe verkiezingen "Deze regering is op zijn eind het maakt niet uit wie Kadima leidt Ze zijn allemaal betrokken in het falen van deze regering Nationale verantwoordelijkheid vereist nieuwe verkiezingen" Premierschap 2009-2013 Parlementsverkiezingen 2009 Op 10 februari 2009 werden er in Israël verkiezingen gehouden voor de Knesset De nieuwe parlementsverkiezingen waren noodzakelijk geworden na het mislukken van Tzipi Livni om een meerderheidsregering te vormen in oktober 2008 Tijdens hun campagne beloofden rechtse partijen zoals Likoed en Jisrael Beeténoe de vredesgesprekken met de Palestijnse Autoriteit op te schorten In de peilingen stond Likoed op winst Ook gaven de peilingen aan dat de nieuwe Knesset een flink stuk zou verrechtsen Hét verkiezingsthema was de nationale veiligheid vooral vanwege de raketbeschietingen door Hamas en andere Palestijnse groeperingen vanuit de Gazastrook op Israëlisch grondgebied en het daaropvolgende Israëlische militaire optreden in de Gazastrook eind 2008 begin 2009 Nadat de verkiezingen waren gehouden bleek rechts inderdaad de winnaar te zijn ze vergaarde 65 zetels links 55 Wel wist Kadima 28 zetels Likoed 27 zetels net voor te blijven Zowel Kadima-leidster Livni als Netanyahu eisten de overwinning voor zich op Livni wilde een regering van nationale eenheid vormen bestaande uit Kadima Likoed en de Arbeidspartij met haar als premier Ook Netanyahu had zijn zinnen op het premierschap gezet maar omdat hij in tegenstelling tot Livni niets zag in de oprichting van een Palestijnse staat was hij op zoek naar gelijkgezinde partners op het rechtse erf zoals Jisrael Beetenoe Na enkele dagen werd duidelijk dat er een coalitieregering tussen Likoed en Jisrael Beeténoe zat aan te komen nadat Jisrael Beeténoe-leider Avigdor Lieberman president Shimon Peres had geadviseerd om Likoed-leider Netanyahu met de regeringsvorming te belasten Lieberman sprak zich uit voor een brede coalitie of "eenheidsregering" waarin naast zijn partij ook Likoed en Kadima zouden zetelen Zo'n coalitie zou 70 van de 120 zetels in de Knesset bezetten Lieberman was evenwel niet te vinden voor het idee om het ambt van premier te laten roteren tussen Netanyahu en Kadima-leidster Livni Volgens de Israëlische militaire radio kon Peres toen niet anders dan Netanyahu als formateur aanstellen Maar de president moest wel eerst -zoals de wet voorschrijft- zijn consultatieronde met alle in de Knesset vertegenwoordigde partijen afronden Op 20 februari 2009 kreeg Netanyahu de opdracht om de volgende Israëlische regering te vormen aldus de president Voor deze opdracht zou Netanyahu zes weken de tijd krijgen Het is bij Israëlische verkiezingen gebruikelijk dat de president de leider van de grootste partij vraagt formateur te worden De enorme verkiezingswinst van de rechtse Likoed had Peres bewogen de op een na grootste partij deze opdracht eerst te geven Het was voor het eerst in de Israëlische parlementaire geschiedenis dat de grootste partij niet meteen werd gevraagd een regering te vormen Gesprekken met Livni liepen op niets uit aangezien Livni het vastgelopen vredesproces met de Palestijnse Autoriteit wilde voortzetten Netanyahu voelde niets voor de zogeheten ‘tweestatenoplossing’ die Livni én het Westen graag zien -praten over een Palestijnse staat betekent impliciet bereid zijn tot het opgeven van nederzettingen op de bezette Westelijke Jordaanoever- en daar zijn Netanyahu en de kolonist Avigdor Lieberman beiden fel tegen Netanyahu sloot hierna een akkoord met de rechtse partij Jisrael Beeténoe van Avigdor Lieberman die de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken zou worden Na Jisrael Beeténoe traden ook het charedische Shas en de sociaaldemocratische Arbeidspartij van Ehud Barak die minister van Defensie zou blijven toe tot de coalitie Met deze coalitie beschikte Netanyahu over een meerderheid van 66 zetels in de 120 zetels-tellende Knesset Op 31 maart 2009 werd Netanyahu als dertiende premier voor een tweede termijn minister-president van Israël Regeringsleider 2009-2013 Voor zijn aantreden zei Netanyahu "een partner voor vrede met de Palestijnen" te zijn "Vrede is een gemeenschappelijk doel voor alle Israëliërs en alle Israëlische regeringen inclusief die van mij" aldus Netanyahu tijdens een conferentie in Jeruzalem De Palestijnse onderhandelaar Saeb Erekat reageerde gematigd positief op de verzoenende woorden van Netanyahu Hij herhaalde nogmaals de twee belangrijkste Palestijnse eisen namelijk het bereiken van een ‘tweestatenoplossing’ en het einde van het Israëlische nederzettingenbeleid op grondgebied dat de Palestijnen als het hunne beschouwen Livni onderstreepte als voorstander van een onafhankelijke Palestijnse staat haar keuze voor de oppositie door te verklaren dat de regering-Netanyahu "in zonde is verwekt" Op 14 mei 2009 bracht Paus Benedictus XVI een bezoek aan Israël waar hij een gesprek had met Netanyahu De premier vroeg aan de paus om Iran te veroordelen omdat dat land volgens hem de Joodse staat wilde vernietigen Volgens de premier zei de paus dat hij alle vormen van antisemitisme scherp veroordeelt Netanyahu was blij met die reactie Verder spraken ze over de toekomst van de Palestijnen Wat de paus betreft krijgen de Palestijnen een onafhankelijke staat maar Netanyahu voelde daar nog niets voor Tijdens zijn bezoek aan de Amerikaanse president Barack Obama op 19 mei 2009 bleek dat beide leiders verschillende opvattingen hebben over het vredesproces Betreffende het Israëlisch-Palestijnse conflict sprak Obama zijn steun uit voor een tweestatenoplossing Netanyahu daarentegen zei dat de Palestijnen een eigen bestuur zouden moeten houden maar sprak niet over een onafhankelijke staat Wel zei hij klaar te staan voor onmiddellijke vredesgesprekken met de Palestijnen met als voorwaarde dat de Palestijnen Israël als Joodse staat zouden moeten erkennen Een woordvoerder van de Palestijnse president Mahmoud Abbas noemde de uitspraken van Obama over een tweestatenoplossing in eerste reactie bemoedigend Premierschap 2013-heden Ondanks de lijstverbinding met Jisrael Beeténoe verloor Likoed elf zetels bij de parlementsverkiezingen van 2013 waardoor het kabinet-Netanyahu II in de nieuwe Knesset over nog maar 61 van de 120 zetels kon beschikken Vanwege de onvrede in de Israëlische samenleving over de uitzonderingspositie die ultraorthodoxe joden genieten en de grote verkiezingszeges van Het Joodse Huis en nieuwkomer Yesh Atid besloot Netanyahu een kabinet te formeren waarin deze partijen wel maar zijn vroegere ultraorthodoxe coalitiepartners geen rol meer zouden spelen Nadat ook Hatnuah eveneens een nieuwkomer was aangeschoven trad het kabinet-Netanyahu III op 18 maart 2013 aan Op 3 maart 2015 sprak Netanyahu het Amerikaans Congres toe op uitnodiging van John Boehner de Republikeinse Voorzitter van het Huis van Afgevaardigden Dit geschiedde zonder de steun en betrokkenheid van de Amerikaanse President Barack Obama en net voorafgaand aan de Israëlische verkiezingen op 17 maart 2015 hetgeen tot enige controverse leidde Trivia Naast David Ben-Goerion de eerste premier is Benjamin Netanyahu de enige premier van Israël die nooit een ministerpost bezet had voordat hij minister-president werd Wel was hij onderminister achtereenvolgens van Buitenlandse Zaken en in het ministerie van de minister-president algemene zaken In de pers en onder zijn aanhangers wordt hij soms Bibi genoemd In januari 2012 bracht hij met zijn echtgenote een staatsbezoek aan Nederland Hij sprak uitgebreid met premier Rutte zij bracht een bezoek aan Panorama Mesdag In januari 2015 werd Netanyahu uitgenodigd om het Amerikaans Congres toe te spreken Dit was de markering van Netanyahu's derde toespraak tot de gezamenlijke zitting van het Congres Geen buitenlandse leider anders dan Winston Churchill heeft eerder drie keer zo’n toespraak mogen houden< ref> Werken International Terrorism Challenge and Response 1981 Transaction Publishers ISBN 978-0878558940 Terrorism How the West Can Win 1987 Avon ISBN 978-0380703210 Fighting Terrorism How Democracies Can Defeat Domestic and International Terrorism 1995 Farrar Straus and Giroux ISBN 978-0374154929 A Durable Peace Israel and Its Place Among the Nations 1999 Grand Central Publishing ISBN 978-0446523066 Zie ook 27e regering van Israël eerste regering van Netanyahu 32e regering van Israël tweede regering van Netanyahu 33e regering van Israël derde regering van Netanyahu Externe links Carl Paul Gottfried Linde vanaf 1897 Ritter von Linde Berndorf Opper-Franken 11 juni 1842 – München 16 november 1934 was een Duitse ingenieur en uitvinder op het gebied van koudetechniek en het vloeibaar maken en scheiden van gassen met het door hem uitgevonden Linde-proces Hij was een mede-oprichter van het huidige multinationale bedrijf Linde AG Biografie Carl Linde studeerde aan het gymnasium van Kempten im Allgäu en nadien aan de technische hogeschool van Zürich met Rudolf Clausius Gustav Zeuner en Franz Reuleaux als professoren Hij studeerde af in 1864; Releaux bezorgde hem een baan bij een katoenfabriek in Kempten Maar hij ging daar al snel weg en trok naar München waar hij de leiding kreeg van het ontwerpbureau van de locomotievenfabriek Krauss In 1868 werd hij als 26-jarige benoemd tot buitengewoon hoogleraar aan de Polytechnische school van München waar hij in 1872 gewoon hoogleraar werktuigbouwkunde werd Linde legde zich toe op de koudetechniek en vond koelmachines uit die werkten met dimethylether en later ammoniak als koudemiddel In 1873 bouwde hij een koelmachine voor bierbrouwers waarmee de vergisting bij constante lage temperatuur mogelijk werd ondergisting Als bijproduct maakte de machine kunstijs waarmee het bier gekoeld bewaard kon worden Het procedé werd door grote Europese brouwers opgepikt waaronder Spaten in München Heineken in Nederland en Carlsberg in Denemarken In 1879 gaf Linde zijn leerstoel op en stichtte samen met twee brouwers en drie anderen de firma Gesellschaft für Lindes Eismaschinen AG het latere Linde AG De firma kende een groot succes in de jaren 1880; haar ijsmachines werden niet alleen bij brouwers maar ook voor koelhuizen in slachthuizen en andere magazijnen ingezet In 1890 nam Linde zijn professoraat in München terug op en richtte zich op het onderzoek van nieuwe koelcycli bij lage temperaturen In 1895 slaagde hij erin lucht vloeibaar te maken door ze in een cyclus herhaaldelijk samen te persen te koelen en weer te laten uitzetten waarbij het gas door het Joule-Thomson-effect afkoelt totdat het vloeibaar wordt De uitzettende lucht onttrekt daarbij warmte aan reeds samengeperste lucht De vloeibare lucht kon hij dan scheiden in een stikstof- en een zuurstofrijke fractie door middel van fractionele destillatie Hij vroeg hiervoor een octrooi aan; in de Verenigde Staten werd dit pas in 1903 verleend< ref> In 1897 werd hij door de Prinsregent Luitpold van Beieren onderscheiden met de Orde van Verdienste van de Beierse Kroon en mocht hij zich Carl Ritter von Linde noemen Na 1910 trok hij zich terug uit de leiding van zijn succesvolle vennootschap en gaf die over aan zijn zonen Friedrich en Richard Hij stierf in 1934 op 92-jarige leeftijd ZD Friedrich August Maximilian Wilhelm Carl Carl fürst zu Wied graaf van Isenburg heer van Runkel en Neuerburg Neuwied 27 oktober 1961- 12 maart 2015 was de 8e vorst zu Wied en eigenaar en bewoner van het slot Neuwied Biografie De 8e vorst zu Wied was een zoon van Friedrich Wilhelm 7e vorst zu Wied 1931-2000 en diens eerste echtgenote Guda prinses zu Waldeck und Pyrmont 1939 dochter van SS-Obergruppenführer Jozias van Waldeck-Pyrmont 1896-1967 Na het overlijden van zijn vader werd hij hoofd van het huis Wied omdat zijn oudere broer Alexander 1960 in 2000 verzaakte aan zijn eerstgeboorterecht Hij trouwde in 1998 met Isabelle prinses van Isenburg 1973 dochter van Franz Alexander vorst van Isenburg en lid van de familie Isenburg uit welk huwelijk vier kinderen werden geboren Overlijden Zu Wied overleed onverwacht op 12 maart 2015 aan de gevolgen van een hartaanval Minister-president Malu Dreyer van Rijnland-Palts prees de inzet van de vorst voor de natuur Hij was kort voor zijn overlijden voorzitter geworden van acht natuurparken in de Duitse deelstaat Een computerprogramma is een opeenvolging van instructies met als doel om een specifieke taak met een computer uit te voeren Een programma kent een uitvoerbare vorm die de computer direct kan gebruiken om de programmainstructies in een centrale verwerkingseenheid uit te voeren Computerbroncode wordt in het algemeen geschreven door computerprogrammeurs Broncode wordt geschreven in een programmeertaal die vaak een van de twee belangrijkste programmeerparadigmas volgt imperatief of declaratief programmeren Broncode kan met behulp van een compiler worden omgezet in een uitvoerbaar bestand ook wel een executable of binair bestand genoemd en later worden uitgevoerd door een centrale verwerkingseenheid Als alternatief kunnen computerprogrammas worden uitgevoerd met behulp van een interpreter Ook kunnen zij als firmware worden gedraaid of worden ingebed in de hardware Een verzameling van computerprogramma's en bijbehorende data wordt software genoemd Als een computerprogramma wordt uitgevoerd leest de computer de instructies uit het programma en de bijbehorende dataset zoals deze zijn opgeslagen op een gegevensdrager bijvoorbeeld bestanden op een harde schijf en voert de programmacode in de aangeven volgorde uit Hetzelfde computerprogramma stelt een programmeur in staat om in een voor mensen gemakkelijker leesbare broncodevorm de algoritmen van een betreffende computerprogramma te bestuderen en zo nodig verder te ontwikkelen Programmeertalen Programmas worden in verschillende programmeertalen geschreven geprogrammeerd Vaak worden deze programmas door een compiler vertaald naar machinetaal In andere gevallen wordt het programma uitgevoerd door een interpreter tolk Slechts zelden wordt een programma direct in assembler geschreven; dat gebeurt uitsluitend wanneer maximale efficiëntie vereist is Model van computerprogramma's De Engelse wiskundige Alan Turing beschreef een theoretische machine de Turingmachine die een model van het rekenen vormt zoals de computer dat doet De machine kan worden geconfigureerd met een eindige verzameling mogelijke toestandsovergangen zo'n configuratie kan worden gezien als het model van een programma Een verschil is dat in computers het rekenen gebeurt op het ingebouwde geheugen dat eindig is Naast Turingmachines bestaan er nog allerlei andere soorten wiskundige modellen van het rekenen waarmee uiteenlopende aspecten van het rekenen bestudeerd kunnen worden Soorten Computerprogramma's komen in allerlei soorten en maten voor Het besturingssysteem dat een computer draaiende houdt en de computergebruiker de mogelijkheid biedt om andere programma's te starten gegevens te bewaren en naar randapparatuur te sturen bijvoorbeeld naar een printer om af te drukken Stuurprogramma's programmatuur die specifieke hardware geschikt maakt voor gebruik op de betreffende computer met besturingssysteem Kantoorsoftwarepakketten Tekstverwerker Spreadsheet Database Projectplanning Presentatiesoftware Bedrijfssoftware CAD-systeem Computer Aided Design PDM-systeem Product Data Management ERP-systeem Enterprise Resource Planning SCM-systeem Supply Chain Management CRM EMM-systeem Customer Relationship Management Enterprise Marketing Management EDM ECM-systeem Enterprise Document Content Management HRM-systeem Human Resource Management Grafische programmatuur Audioprogrammatuur Netwerkprogrammatuur bijvoorbeeld voor Internet Spellen Simulaties Embedded software Daevid Allen Melbourne 13 januari 1938 13 maart 2015 was een Australisch musicus Hij is een van de basisfiguren in de Canterbury-scene geweest en kan als de grondlegger van de psychedelische scene spacerock gezien worden Allen werd in Melbourne geboren Zijn ouders waren Walter en Helen Allen Daevid was al vroeg enorm geïnteresseerd in muziek De beperkte mogelijkheden voor een musicus in Australië en het naar zijn gevoel veel te intolerante en repressieve klimaat maakten dat hij in 1960 op een boot inscheepte en via Griekenland naar Engeland vertrok Daar maakt hij kennis met Robert Wyatt de zoon van de eigenares van het huis waar hij verbleef Samen met Wyatt en zijn vriend Hugh Hopper begonnen ze te experimenteren als free-jazz trio Allen vertrok voor een tijd naar Parijs waar hij samenwerkte met Terry Riley en William S Burroughs Hier ontmoette hij ook Gilli Smyth een dichteres uit Wales Bij zijn terugkomst in Engeland in 1966 betrok hij zijn vriend Robert Wyatt bij zijn plannen om een nieuwe band op te zetten Deze band Soft Machine zou de eerste zijn die de algemene interesse voor de muziek uit de koker van Allen opwekte Allen zou maar kort deel uitmaken van Soft Machine want na een optreden in Saint-Tropez werd Allen bij terugkomst de toegang tot Engeland geweigerd Er waren problemen omdat hij bij een eerder bezoek aan Engeland zijn visum niet tijdig verlengd zou hebben De rest van Soft Machine keerde wel terug en ging zelfstandig verder In Frankrijk achtergebleven ging Allen naar Parijs terug Daar nam hij deel aan de studenterevoltes in 1968 Vervolgens op de vlucht voor de Franse politie ging Allen naar Majorca samen met zijn partner Gilli Smyth Hier startte Allen met zijn volgende project de band Gong Gong stond voor een wonderlijke mix van allerlei verschillende muziekstijlen met een hoog psychedelisch gehalte ingepakt in een eigen fantastische mythologie De band zou legendarisch worden en de gehele muziekscene in VS en Engeland beïnvloeden Naast Allen en Smyth nam daarin ook Didier Malherbe deel die ze op Majorca tegengekomen waren Het eerste album was Magick Brother Mystick Sister uitgebracht op het BYG-label in 1970 Eind 1973 kregen Daevid Allen en Gilli Smyth een zoon Orlando Allen Daevid Allen zou tot en met 1975 bij Gong betrokken blijven In 1975 kwam er een eind aan de samenwerking toen Allen stelde dat er bij een optreden een krachtveld voor het podium stond dat hem belette op te gaan treden Vanaf die tijd was Allen met name bezig met allerlei soloprojecten maar regelmatig ook met nieuwe Gong-projecten Na 1975 onderging Gong allerlei wijzigingen ontstonden meerdere Gong-afstammelingen binnen de Gong-familie De eerste telg waar Allen in deelnam was Planet Gong een samenwerking met de Britse punkband Here & Now In 1979 verliet Allen zijn vrouw en twee zoons Tali en Orlando en trok hij naar New York Hij richtte zich in zijn muziek meer op de nieuwe opkomende stroming de new wave Allen bracht een aantal albums uit onder eigen naam Later zou hij New York Gong oprichten als voortzetting van de Gong-familie Begin jaren tachtig ging Allen terug naar Australië Allen hertrouwde kreeg een derde zoon Toby en kwam in wat rustiger vaarwater terecht Hij trok zich tijdelijk terug bestudeerde allerlei new age-therapieën In deze tijd componeerde hij zeven mono-tonale stukken de Drones In 1988 ontmoette Allen zijn nieuwe partner in het leven en in de muziek Wandana Turiya Hij ging terug naar Europa en onder eigen naam en onder de naam van The Invisible Opera Company of Tibet bleef Allen muziek maken Eind jaren tachtig was Allen weer in Europa Zijn 50e verjaardag vierde hij tijdens een tour met weer een Gong-afstammeling GongMaison 1989 1990 ging Wandana terug naar Australië Later zou Daevid weer naar haar terug gaan en zouden ze samen nog een kind Ynis krijgen In 1990 kwam de oude Gong weer tot leven voortkomend uit GongMaison Met de originele Gong-drummer Pip Pyle er bij werd het oude Gong weer actief Sinds die tijd is het actief gebleven Daarnaast bleef Allen actief in allerlei solo-projecten die hij met name uitvoerde met zijn eigen band Daevid Allen's University of Errors In 2005 nam Allen een sabbatical in Australië Het plan was dat hij in 2006 er weer met volle energie tegenaan zou gaan Daarna werd er echter kanker bij hem geconstateerd Hij overleed op 77-jarige leeftijd Discografie Hieronder een opsomming van de albums waaraan Allen in elk geval een flinke bijdrage geleverd heeft Een dieselmotor is een zuigermotor die werkt volgens het principe van zelfontbranding Hij wordt ook wel luchtcomprimerende motor genoemd omdat de lucht die nodig is voor de verbranding eerst door de zuiger in de cilinder wordt gecomprimeerd waarna de brandstof ingespoten wordt De lucht die ten gevolge van de samenpersing sterk verhit is doet de brandstof dan spontaan ontbranden Geschiedenis Het dieselprincipe is uitgevonden in 1892 door Rudolf Diesel De allereerste licentie om dieselmotoren te bouwen is verleend aan de Gentse fabriek van Carels in 1894 In 1897 werd door Moritz Schröter de eerste dieselmotor afgenomen bij Maschinenfabrik Augsburg Diesel had zich gebaseerd op het Carnot-proces Hij wees het Otto-proces af vanwege de problemen met klopverschijnselen bij hogere compressieverhoudingen Hij gaf er de voorkeur aan alleen de lucht te comprimeren en pas daarna de brandstof te injecteren waardoor veel hogere drukken bereikt konden worden dan bij het Otto-proces Bruikbaar voor de automobielindustrie werd de dieselmotor pas na ontwikkeling van de inspuitpomp door Robert Bosch Door deze inspuitpomp die naar zijn uitvinder soms ook boschpomp wordt genoemd konden toerental en opbrengst door middel van een regulateur naar wens worden ingesteld Tot dan konden diesels alleen draaien met een vast toerental waardoor ze alleen geschikt waren voor stationaire toepassingen zoals in de mijnbouw Sinds de toepassing van de inspuitpomp en de oplossing van betrouwbaarheidsproblemen is de verbreiding van de dieselmotor in voertuigen steeds nauw verbonden geweest met het succes dat ingenieurs boekten bij het onschadelijk maken van de inherente nadelen van dit motortype Naarmate het gewicht van de motor teruggebracht werd en trillingen en lawaai ingeperkt werden verspreidde de diesel zich in steeds kleinere voertuigtypen van vrachtwagen tot grote personenwagen en vanaf de jaren zeventig in kleine personenautos Hoewel Peugeot al veel langer kleine diesels produceerde wordt de Volkswagen Golf Diesel uit 1976 beschouwd als een mijlpaal in deze ontwikkeling De motor van deze auto was als eerste licht krachtig en stil genoeg om de leidende positie van de mengselmotor in de markt voor compacte autos serieus te bedreigen Historie van de personenwagendiesel In de jaren twintig van de twintigste eeuw was de hoofdreden voor de toepassing van een dieselmotor de economische waarde Het constante motorlawaai de trillingen en de aanvankelijk beperkte motorprestaties maakten het succes van de eerste dieselmotor in vrachtwagens minimaal De Zweedse ingenieur Jonas Hesselman ontwiep in 1925 de Hesselmanmotor om de aanvankelijke nadelen het hoofd te bieden Deze motor startte op benzine en ging over op diesel als de bedrijfstemperatuur was bereikt Aan het begin van de jaren dertig probeerden de Duitse ingenieurs nog om de betrouwbaarheidsproblemen van de dieselmotor op te lossen De hoge compressie en andere beperkingen van de dieselmotoren dwongen de Duitsers om de lagers de krukas en de zuigers groter uit te voeren in vergelijking met een benzinemotor van gelijk volume De Duitse ingenieurs konden het bruikbare toerental niet verhogen zonder aantasting van de levensduur van de motor In 1926 rustte Daimler-Benz zijn vrachtwagens uit met een dieselmotor met zes cilinders die 1300 toeren per minuut kon draaien terwijl een viercilinderdiesel die van nature een onrustiger loop heeft slechts 1000 toeren bereikte Het was toen nog niet mogelijk om verder te gaan Daarvoor was de uitvinding van de lichtere Mahle zuigers en de Bosch injectiepompen nodig om 2000 t min en later een bruikbare 2800 t min met 82 pk in het jaar 1933 te bereiken met een zescilindermotor In die tijd echter kon het chassis van een relatief lichte personenauto de trillingen niet verwerken die door deze zware motoren werden gegenereerd In november 1934 beslisten de ingenieurs van Mercedes om de verdere ontwikkelingen te concentreren op dieselmotoren met vier cilinders Ze slaagden erin om de trillingen te verminderen door de verbrandingskamers te herontwerpen en verbeterden de motoroutput door het zijklepprincipe te verlaten en een kopklepmotor te ontwikkelen Het resultaat was een dieselmotor die 45 pk bij een toerental van 3200 t min ontwikkelde met een verbruik van slechts 95 l 100 km tegen 13 l 100 km voor de standaard viercilindermotoren uit die tijd Derhalve kon de motor in het chassis van de Mercedes 200 taxi worden geïnstalleerd De duizenden kilometers die daarmee tot 1935 werden gereisd bewezen spoedig de zuinigheid en betrouwbaarheid van deze diesel Dit was genoeg om de interesse van particulieren te wekken In 1936 kwam Mercedes aan deze vraag tegemoet met een passagiersversie de Mercedes-Benz 260D waarbij 260 naar de cilinderinhoud en D naar het dieselprincipe verwijst In 1936 stelden de Franse autofabrikanten Peugeot en Citroën gelijkwaardige lichte dieselautos voor echter slechts bedrijfswagens en taxis In Frankrijk ontwikkelde Peugeot in 1938 een dieselversie van de Peugeot 402 maar door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog is dit type nooit op de markt gekomen In 1959 probeerde Peugeot het opnieuw met een 18 liter dieselmotor voor de Peugeot 403 Hoewel Fiat in 1953 al een Fiat 1400 met dieselmotor op de markt bracht werd de dieselmarkt voor personenwagens tot de jaren zeventig volledig gedomineerd door Mercedes-Benz en Peugeot In 1972 kwam Opel met een 21 liter dieselmotor voor de Opel Rekord In de jaren daarop kwamen ook andere autofabrikanten met dieselmotoren De Audi R10 werd in 2006 winnaar van de 24 uur van Le Mans de eerste overwinning van een door een dieselmotor aangedreven raceauto Werkingsprincipe Een dieselmotor is gewoonlijk een motor volgens het zuigerprincipe waarbij een ontbrandend mengsel in een cilinder uitzet en zo de zuiger in de cilinder naar beneden drukt Ook andere motortypen kunnen gebruikmaken van zelfontbranding zo heeft Rolls-Royce in de jaren zestig en zeventig geëxperimenteerd met wankel-diesels Ook in ramjets wordt lucht samengeperst en van brandstof voorzien zodat het mengsel spontaan ontbrandt De ramjet wordt echter als een aparte categorie beschouwd en wankel-diesels zijn nooit in serieproductie gegaan In het vervolg wordt steeds uitgegaan van zuigermotoren Volgens de Wet van Boyle-Gay-Lussac wordt lucht bij compressie warmer; bij grote compressie zelfs heet genoeg om brandstof spontaan te laten ontbranden Bij de dieselmotor wordt de lucht daarom eerst gecomprimeerd tijdens de compressieslag waarna de brandstof wordt ingespoten Deze ontsteekt daarna vrijwel direct spontaan door zelfontbranding waarna de arbeidsslag volgt Dit in tegenstelling tot de mengselmotor die brandstof en lucht vooraf mengt en dit mengsel veel minder samenperst juist om vroegtijdige zelfontbranding te voorkomen De verbranding in een dieselmotor vindt plaats bij veel hogere druk en temperatuur dan bij een mengselmotor en de ontbranding verloopt zeer snel wat een zware motorconstructie nodig maakt en hoorbaar is in het karakteristieke dieselgeluid Het hoge rendement staat hier als voordeel tegenover Dit rendement hangt vooral samen met de compressieverhouding de verhouding tussen de druk voor en na de arbeidsslag Bij alle motoren die gebaseerd zijn op drukverschillen hangt het rendement volgens de wetten van de thermodynamica direct af van het temperatuurverschil voor en na de arbeidsslag Dit verschil is volgens de al genoemde wet van Boyle-Gay-Lussac direct verbonden met de compressieverhouding die bij een diesel veel hoger is dan bij mengselmotoren mogelijk is Onder deellast wordt het verschil in rendement tussen diesels en mengselmotoren nog groter omdat bij mengselmotoren het vermogen getemperd wordt door minder mengsel in de cilinder te brengen wat resulteert in een kleinere daadwerkelijke compressieverhouding Bij diesels is dit veel minder het geval Hierbij wordt het vermogen verhoogd door de gemiddelde effectieve druk omhoog te brengen door een grotere compressieverhouding of door drukvulling Kringproces Het kringproces voor de verbranding bij dieselmotoren is het dieselproces Dit kan het gelijkdrukproces zijn of het gemengde proces het Seiliger-proces Bij het gelijkdrukproces is de verbranding zo geleidelijk dat de druk niet verandert Dit was het geval bij dieselmotoren met luchtverstuiving wat niet meer wordt toegepast Bij het gemengde proces wordt de verbranding onderverdeeld in een deel waarbij het volume gelijk blijft en een deel waarbij de druk gelijk blijft Dit standaardkringproces wordt gebruikt om de verbranding bij drukverstuiving te beschrijven en is een combinatie van het dieselproces en het Otto-proces Bij gelijke compressieverhouding is het rendement van het Otto-proces hoger maar door de hogere compressieverhouding van de dieselmotor is het rendement van deze toch hoger Bovendien vindt de ontbranding bij moderne dieselmotoren zo snel plaats dat het Otto-proces benaderd wordt Tussen het theoretische en het werkelijke thermische rendement kan een groot verschil zitten Dit komt onder andere doordat de eindtemperatuur lager ligt door dissociatie van moleculen boven de 1400 °C en de cilinderwand die warmte opneemt De tijd die de verbranding en het afvoeren van de uitlaatgassen nodig hebben zorgt voor een afronding van de scherpe hoeken Rendement Met behulp van een indicateurdiagram kan het geïndiceerde thermische rendement worden bepaald \eta_i { P_i \over B H_0 }< math> met daarbij P_i< math> geïndiceerd vermogen < nowiki> B< math> brandstofverbruik H_0< math> specifieke energie brandstof Dit is zo'n 52% bij middelsnellopende vierslagmotoren en ongeveer 55% bij langzaamlopende tweeslagmotoren Een groot deel van de verliezen is de energie die verloren gaat met de uitlaatgassen Dit ligt tussen de 25 en 30% van de toegevoegde energie Verder moet de motor gekoeld worden om de materiaaltemperatuur binnen redelijke grenzen te houden wat voor extra verliezen zorgt Daarnaast zijn er verliezen door wrijving waardoor het effectieve vermogen P_e< math> aan de krukas minder is dan het geïndiceerde vermogen Dit mechanische rendement is zo'n 90% bij vollast \eta_m { P_e \over P_i }< math> Het totale rendement wordt daarmee \eta_t { P_e \over B H_0 }< math> Daarmee valt het specifieke brandstofverbruik vast te stellen; de hoeveelheid verbruikte brandstof per vermogenseenheid en per tijdseenheid b_e { B \over P_e } { 1 \over \eta_t H_0 }< math> Het effectieve vermogen is afhankelijk van de gemiddelde effectieve druk Om handzamer getallen te verkrijgen wordt het vaak genoteerd als b_e { 1000 \over \eta_t H_0 }< math> Door fabrikanten wordt dit vaak opgegeven in g kWh Over het algemeen ontwerpen deze een motor zo dat het maximale thermisch rendement niet bij vollast — het maximale vermogen — ligt maar bij deellast omdat het maximale vermogen niet vaak bereikt wordt Het specifieke brandstofverbruik ligt bij langzaamlopende tweeslagmotoren rond de 170 g kWh of 472 g MJ en bij middelsnelle vierslagmotoren rond de 180 g kWh of 50 g MJ Ook het specifieke luchtverbruik is afhankelijk van de stookwaarde maar ook van de luchtovermaat en de spoelovermaat Het specifieke luchtverbruik verhoudt zich tot het specifieke brandstofverbruik als l_s \lambda_t L_{th} b_e< math> waarbij \lambda_t< math> de totale luchtfactor is en L_{th}< math> de theoretische luchthoeveelheid die nodig is om de brandstof volledig te verbranden De totale luchtfactor bestaat uit de luchtovermaat en de spoelovermaat De luchtovermaat wordt toegevoerd in de cilinder omdat de verbranding dusdanig snel gaat dat deze onvolledig zou zijn als slechts de theoretische luchthoeveelheid zou worden toegevoerd De verhouding wordt uitgedrukt met de verbrandingsluchtfactor \lambda_v< math> De spoelovermaat is nodig om de uitlaatgassen te verdrijven en de thermische belasting omlaag te brengen Het specifieke luchtverbruik ligt voor langzaamlopende tweeslagmotoren rond de 25 kg MJ en voor middelsnellopende vierslagmotoren rond de 20 kg MJ Viertakt Viertakt- of vierslagdieselmotoren werken volgens het principe inlaatslag zuiger ↓ de inlaatklep opent iets voor het bovenste dode punt BDP nog tijdens de uitlaatslag Zowel de inlaat- als de uitlaatklep is nu geopend Tijdens deze spoelperiode daalt de druk van iets boven de atmosferische druk p< math> naar iets onder de atmosferische druk in het geval van een zelfaanzuigende motor Door gebruik te maken van drukvulling kan deze druk omhoog worden gebracht Nadat de uitlaatklep gesloten is wordt de cilinder gevuld met de aangezogen lucht; compressieslag zuiger ↑ iets na het onderste dode punt ODP sluit de inlaatklep en begint de compressie van de lucht waardoor de druk en temperatuur sterk stijgen waarbij door de hoge compressieverhouding drukken van 35 à 40 bar en temperaturen van 550 à 600 °C worden bereikt bij zelfaanzuigende motoren Bij drukvulling worden aanmerkelijk hogere drukken en vooral temperaturen bereikt Vlak voor het einde van deze compressieslag begint de brandstofinspuiting Na een korte inspuit- en ontstekingsvertraging verbrandt de brandstof spontaan Er volgt een onbeheerste verbranding met een snelle druk- en temperatuursstijging tot 45 à 50 bar en 1500 à 1600 °C Ondanks dat de inspuiting voortduurt neemt de drukgradiënt af doordat het luchtoverschot afneemt zodat er een gedeeltelijk beheerste verbranding plaatsvindt; arbeidsslag zuiger ↓ vlak na het begin van de arbeidsslag stopt de brandstofinspuiting Er vindt nu een naverbranding plaats van de resterende brandstof Door het toenemende volume neemt de druk af maar door de verbranding ligt deze hoger dan de compressiedruk Aan het einde van deze slag is de druk 3 à 4 bar en de temperatuur 600 à 700 °C; uitlaatslag zuiger ↑ vlak voor het einde van de arbeidsslag opent de uitlaatklep waardoor de druk daalt tot iets boven de atmosferische druk waarmee de uitlaatgassen uit de cilinder worden verdreven tijdens de uitlaatslag Aan het einde hiervan begint het proces opnieuw Tweetakt Tweetakt- of tweeslagdieselmotoren worden toegepast in sommige schepen dieselhydraulische en dieselelektrische locomotieven en Detroit diesel vrachtauto's Een tweetaktdiesel heeft cilinders die onderin over de volle omtrek voorzien zijn van spoelpoorten waardoor de spoellucht wordt toegevoerd Deze wordt afgesloten door de zuiger Oudere motoren hebben daarboven uitlaatpoorten waardoor de uitlaatgassen afgevoerd worden Vooral bij langeslagmotoren is de vulling bij deze lusspoeling problematisch Langsspoeling met een uitlaatklep bovenin het cilinderdeksel zorgt hier voor een hogere spoelluchtfactor zodat moderne motoren hier mee zijn uitgerust Het indicateurdiagram lijkt op dat van de vierslagmotor maar dan zonder de inlaat- en uitlaatslag compressieslag zuiger ↑ iets na het onderste dode punt ODP sluit de zuiger de spoelpoorten terwijl vrijwel tegelijkertijd de uitlaatklep sluit Hoewel de compressie iets later begint doordat de spoelpoorten nog afgesloten moesten worden verloopt het proces verder gelijk aan dat bij de vierslagmotor; arbeidsslag zuiger ↓ deze slag verloopt aanvankelijk ook als bij de vierslagmotor Op zo'n 20% van het onderste dode punt opent de uitlaatklep en daalt de druk dusdanig snel dat deze al weer lager is dan de spoeldruk op het moment dat de spoelpoorten geopend worden Indirecte inspuiting Veel oudere dieselmotoren werken volgens het indirecte principe de brandstof wordt daarbij niet rechtstreeks boven de zuiger ingespoten maar in een aparte voorkamer of wervelkamer De combinatie van druk en temperatuur bleef bij die oude machines onvoldoende om te kunnen starten Vaak werd daarbij in de voorkamer dan ook een gloeispiraal in zeer oude motoren zelfs gloeilonten geplaatst die de motor bij een koude start mee moet helpen aanslaan Bij een koude motor en koude voorkamer vindt de spontane zelfontbranding van de dieselbrandstof niet plaats zonder enige hulp Deze motoren werden tot voor kort zonder uitzondering in lichte dieselmotoren voor personenauto's gebruikt Zij konden hogere toerentallen bereiken mede door de toepassing van een roterende inspuitingspomp Deze inspuitpomp levert weer te weinig druk om in een grote dieselmotor te worden gebruikt Waterinjectie Op de wervelkamer werd ook wel een deksel met een holle gloeibol gemonteerd die met petroleum of gas voor het starten eerst roodheet diende te worden gestookt Vandaar de naam gloeikopdiesel Om bij gloeikopmotoren extra vermogen op te wekken werd er in de wervelkamer naast de brandstofinspuiting ook een waterinspuiting gemonteerd die werd gevoed met koud schoon buitenwater via een speciale waterpomp met excentriek op de hoofdas Dat water werd opgepompt als koelwater en afgeleid via een apart leidinkje van het koelsysteem naar een speciaal watervat in de machinekamer De inspuiting van water leverde ongeveer 10% extra vermogen Directe inspuiting Dit type inspuiting waarbij de brandstof rechtstreeks in de verbrandingsruimte wordt gespoten was tot voor kort voorbehouden aan zwaardere dieselmotoren vrachtauto's en groter Dit is opgelost door toepassing van elektrische en elektromagnetische motormanagementsystemen zoals bij pompverstuiver en common-rail dieselmotoren Tegenwoordig nemen de direct ingespoten diesels een steeds grotere plaats in de automobielindustrie in Het voordeel van deze modernere systemen is dat door de elektronische regeling van inspuitmoment en -hoeveelheid de uitstoot van schadelijke gassen emissies veel beter beheersbaar zijn Een nadeel is echter een relatief groot lawaai wat vooral bij oudere grote vrachtwagen- of tractormotoren bekend is Rotatiesnelheid Snellopende motoren Snellopende motoren n > 16 s-1 worden gebruikt voor de aandrijving van vrachtwagens autobussen tractoren auto's jachten compressoren pompen en kleine generatoren Middelsnellopende motoren Grote generatoren en dieseltreinen worden aangedreven door middelsnellopende motoren 4 < n < 16 Deze draaien met een vast toerental en zijn in staat om snelle belastingswisselingen op te vangen Middelsnellopende motoren worden eveneens in de scheepvaart gebruikt op relatief kleine schepen voor de voortstuwing en op grote grote schepen vaak als hulpmotor Op complexe schepen vormen ze vaak het hart van de dieselelektrische voortstuwing Langzaamlopende motoren De grootste dieselmotoren worden gebruikt om schepen aan te drijven Deze enorme motoren hebben vermogens tot 80 MW draaien met 60 tot 100 omwentelingen per minuut en zijn tot 15 meter hoog Ze lopen op goedkope residu brandstof waardoor het nodig is deze brandstof vlak voor de injectie te verhitten vanwege de hoge viscositeit Bedrijven als MAN B&W en Wärtsilä Sulzer Diesels ontwerpen zulke grote langzaamlopende tweeslagmotoren De krachtigste dieselmotor is de 14-cilinder Wärtsilä-Sulzer RTA96-C met 80 MW 108800 pk< ref> Rotatierichting Veel motortypes kunnen zowel links- als rechtsdraaiend gebouwd worden Middelgrote en grote scheepsdiesels zijn over het algemeen omkeerbaar in draairichting aangezien de schroef direct is verbonden met de motor Constructie Er kan op verschillende manieren onderscheid gemaakt worden naar constructie Zo zijn er trunkzuigermotoren en kruishoofdmotoren maar een ander onderscheid is tussen lijnmotoren en V-motoren Bij kruishoofdmotoren is de zuigerstang verbonden aan een kruishoofd dat verbonden is aan de drijfstang Hierdoor worden de zuigers niet zijdelings belast maar worden de zijdelingse krachten opgevangen door leibanen Bij trunkzuigermotoren is de zuiger direct aan de drijfstang bevestigd Hierdoor is deze motor lager van bouw maar moeten de zuigers nu wel de zijdelingse krachten opnemen waardoor meer slijtage optreedt Bij lijnmotoren liggen de cilinders in één vlak Bij V-motoren zijn de cilinderhartlijnen verdeeld over twee vlakken die elkaar onder een hoek van 45° tot 90° raken Een V-motor kan daardoor korter en lichter gebouwd worden Motorgestel Het motorgestel bestaat uit de fundatie; de krukkast; de cilinderbalk met de cilindervoeringen; de cilinderdeksels Bij de grote langzaamlopende kruishoofdmotoren zijn dit allemaal afzonderlijke constructiedelen eventueel weer opgebouwd uit weer kleinere delen Bij middelsnellopende en snellopende trunkzuigermotoren zijn cilinderbalk krukkast en fundatie vaak samengevoegd tot een gietstuk het monobloc Cilindervoeringen kunnen gekoeld worden door boorgat-koeling waarbij koelwater door in de cilinder geboorde gaten wordt geleid Bij grote tweeslagmotoren zijn ook de zuigers voorzien van koeling met water of olie Bij kleine vierslagtrunkzuigermotoren is de gasdruk op de zuigerveren tijdens de uitlaat- en inlaatslag dusdanig laag dat de smeerfilm voldoende kan herstellen bij spatsmering Bij grotere twee- en vierslagmotoren worden cilindersmeersystemen toegepast waarbij cilindersmeernippels door de cilindervoering zijn aangebracht In de cilinderdeksels bevinden zich de in- en uitlaatkleppen de brandstofklep de aanzetklep de ontlastklep en de indicateurkraan Kleinere motoren worden gestart met een startmotor en hebben geen aanzetklep en vaak ook geen ontlastklep en indicateurkraan Oudere tweeslagmotoren met lusspoeling hebben geen in- en uitlaatkleppen Met de aanzetklep wordt de startlucht toegelaten om de motor te starten Deze cilinderdeksels hebben ook boorgat-koeling Motordrijfwerk Het motordrijfwerk bestaat uit de krukas; de lagers; de drijfstangen; het kruishoofd; de zuigerstangen; de zuigers; de zuigerstangpakkingbussen; de aandrijving van de nokkenas; de aandrijving van de brandstofkleppen de aandrijving van de in- en uitlaatkleppen; de aandrijving van de brandstofpompen; de in- en uitlaatkleppen Krukas Van deze onderdelen is de krukas het meest gecompliceerd De grote langzaamlopende motoren hebben een opgebouwde krukas omdat het niet goed mogelijk is deze uit een stuk te maken Door temperatuursverschillen en slijtage zal een krukas vrijwel nooit volledig uitgelijnd zijn wat met behulp van een krukwangdeflectiemeting gecontroleerd kan worden Lagers In het drijfwerk bevinden zich diverse lagers Deze worden belast door de gaskracht de middelpuntzoekende kracht van de roterende krukas de oscillerende kracht van de op en neerbewegende zuiger en het gewicht van de onderdelen Afhankelijk van de belasting worden lagers uitgevoerd van witmetaal of trimetaal Van groot belang hierbij is een goede smering Zuiger De zuiger bestaat uit een zuigerkroon waarop de gaskracht werkt In de zuigerkroon zijn de zuigerveren aangebracht die de afdichting tussen zuiger en cilindervoering verzorgen Bij vierslagmotoren is de onderste veer van het verenpakket een olieafstrijkveer Tweeslagmotoren met lusspoeling hebben een zuigerhemd waarmee de spoel- en uitlaatpoorten kunnen worden afgesloten Zuigerstangpakkingbus Bij kruishoofdmotoren wordt de cilinderruimte afgesloten van de krukkast met een zuigerstangpakkingbus om verontreiniging van de smeerolie in de krukkast te voorkomen Hierdoor is de zuiger ook als spoelpomp te gebruiken Nokkenas De nokkenas wordt gebruikt om de in- en uitlaatkleppen en brandstofpompen via een stoterstang aan te drijven De nokkenas wordt aangedreven door de krukas via een tandwieloverbrenging ketting of riem Bij een tweeslagmotor draait de nokkenas met dezelfde snelheid als de krukas bij een vierslagmotor is dit de helft Bij langzaamlopende motoren wordt de uitlaatklep hydraulisch aangedreven dus niet meer door een stoterstang Common-rail Tegenwoordig wordt de nokkenasaandrijving van het brandstofsysteem steeds meer vervangen door een common-railsysteem Bij dit systeem is de brandstof onder inspuitdruk aanwezig in een gemeenschappelijke hogedrukleiding de common rail Op deze common rail zijn de verstuivers aangesloten via Piëzo techniek aangestuurde elektroventielen solenoid valves Om brandstof in te spuiten hoeven deze elektroventielen slechts te openen aangestuurd door de regelelektronica Daardoor kan het verloop van de inspuiting beter kan worden geregeld In plaats van de hele brandstofdosis ineens in te spuiten kan dit gefaseerd gebeuren Hiermee kan de verbranding een geleidelijker verloop krijgen waardoor de motor minder lawaai maakt en een beter rendement krijgt In elke situatie kan het tijdstip en verloop van de brandstofinspuiting aangepast worden aan het toerental en of de gevraagde belasting Op dezelfde manier kunnen ook de in- en uitlaatkleppen hydraulisch aangestuurd worden waardoor de nokkenas kan komen te vervallen Het systeem van geregelde inspuiting van onder hoge druk aanwezige brandstof in een gemeenschappelijke leiding de common rail is overigens niet nieuw Ruim 50 jaar eerder werd een dergelijk systeem in mechanische vorm reeds toegepast op motoren van Doxford Hierbij werd de functie van de elektroventielen nog door mechanisch bekrachtigde regelnaalden vervuld Als deze bleven hangen werd er continu brandstof ingespoten met als gevolg ernstige motorschade of zelfs explosie van de motor zoals op 18 april 1960 a b ms Pendrecht gebeurde Brandstofsysteem Het brandstofsysteem van een dieselmotor verschilt sterk van dat van een benzinemotor omdat de luchttoevoer en de brandstoftoevoer geheel gescheiden zijn Ook hier kan onderscheid gemaakt worden namelijk tussen motoren die lopen op residu's oftewel zware olie en destillaatbrandstof zoals dieselolie en marine diesel oil Lagedruksysteem De brandstoftanks zijn bij autos en vrachtautos in het chassis opgehangen tanks met vulopening ont- en beluchtingsmogelijkheid niveauopnemer en een afvoer naar de motor Tegenwoordig ziet men de lagedrukpomp die de brandstof naar hogedrukpomp perst wel in deze tank gemonteerd zitten PSA Bij schepen zijn de brandstoftanks of bunkers veelal ondergebracht in de dubbele bodem en in zijtanks In het geval van zware olie zijn deze tanks verwarmd Vanuit deze tanks wordt het met de trimpomp naar een bezinktank settling tank gepompt waar water en verontreinigingen sludge kunnen bezinken om afgetapt te worden Hierna gaat het door een separator waar water en verontreinigingen verder worden gescheiden van de olie Deze olie komt in de dagtank van waaruit de lagedrukpomp boosterpomp de olie door een voorwarmer via een filter — vaak een terugspoelfilter — naar het hogedruksysteem pompt Afhankelijk van de viscositeit kan de olie tot meer dan 150 °C verhit moeten worden om bij de verstuivers de juiste viscositeit te verkrijgen Hogedruksysteem De hogedrukbrandstofpomp zuigt aan uit het lagedruksysteem en voert de druk op naar 1000 tot 2000 bar Bij een bepaalde druk licht de verstuivernaald en verstuift de brandstof in de cilinder Hoe hoger de druk hoe kleiner de brandstofdruppels zijn en hoe sneller de verbranding verloopt De brandstofpomp wordt aangedreven door de nokkenas terwijl de opbrengstregeling door de regulateur wordt aangestuurd Deze opbrengstregeling kan een begin- of eindregeling zijn of een combinatie daarvan Bij een beginregeling wordt het vermogen aangepast door de aanvang van de injectie te variëren en ligt het einde vast terwijl dit bij de eindregeling andersom is Bij de gecombineerde regeling kan de gehele inspuitduur aangepast worden aan de over het belastingsgebied variërende inspuituitstel Dit is het tijdsverloop tussen het begin van de effectieve pompslag en het openen van de verstuivernaald Pompen van grotere dieselmotoren zijn plunjerregelend of klepregelend Bij kleinere motoren worden verdelerpompen en pompverstuivers gebruikt Bij common-rail vervalt de nokkenasaandrijving Bij dit systeem kan het inspuitmoment en de inspuitduur veel meer aangepast worden aan de belasting Retour- of lekgedeelte Zowel bij het lagedruk- als het hogedruksysteem wordt de druk geregeld door een retourdrukklep Hierdoor blijft de druk van de systemen constant onafhankelijk van de belasting van de motor Ook de opbrengstregeling van de hogedrukbrandstofpomp zorgt voor een retourstroom De overtollige brandstof wordt teruggevoerd naar de tank Luchtvoorziening Om bij het begin van de inlaatslag al een voldoende grote inlaatdoortocht te hebben worden de inlaatkleppen geopend voor het einde van de uitlaatslag Om voldoende uitlaatgassen te verdrijven sluiten de uitlaatkleppen pas in het begin van de inlaatslag Deze overlap is de spoelperiode en de hoek kan variëren tussen de 20 en 60° Bij toenemende rotatiesnelheid zal ook deze hoek toenemen Kleinere motoren zijn vanwege de eenvoud soms zelfaanzuigend maar bij grotere motoren wordt altijd drukvulling toegepast Om meer vermogen uit een cilinder te kunnen krijgen bij gelijkblijvend rendement moet er meer brandstof verbrand worden Daarvoor is ook meer lucht nodig die geleverd kan worden door de drukvulling Doordat de drukken en temperaturen hierdoor stijgen zorgt dit voor een grotere thermische en mechanische belasting voor de motor Door gebruik te maken van een turbocompressor wordt energie gebruikt uit de uitlaatgassen die anders grotendeels verloren zou zijn De compressor zuigt over het algemeen aan via een luchtfilter dat tevens een vlam- en geluiddempende taak heeft Het luchtfilter is vaak voorzien van een vervuilingsindicator; een sensor die constateert wanneer er een te grote onderdruk in het systeem ontstaat; Door de voorcompressie stijgt de temperatuur van de lucht Door na de compressor een luchtkoeler te plaatsen wordt de aanvangscompressietemperatuur omlaag gebracht wat zorgt voor een hogere luchtvulling en vermogen Langzaamlopende tweeslagdieselmotoren zijn altijd voorzien van drukvulling en hebben een aparte mechanisch aangedreven compressor om bij deellast — als de turbocompressor nog niet voldoende druk levert — voldoende lucht in de cilinders te pompen De uitlaatgassen drijven vervolgens de turbine van de drukvulgroep aan Dit kan op meerdere manieren zoals volgens het gelijkedruksysteem het stootsysteem het SPEX-systeem het pulse-convertorsysteem en de tweetrapsdrukvulling Trillingen In tegenstelling tot bijvoorbeeld turbines is de aandrijving bij verbrandingsmotoren niet continu Dit is een van de oorzaken van trillingen axiale trillingen; buigingstrillingen; torsietrillingen; Zodra deze trillingen in de buurt van de eigentrillingsfrequentie van de motor of onderdelen daarvan komen kan resonantie ontstaan wat schade tot gevolg kan hebben In dit geval zal de trilling gedempt moeten worden of weggenomen door de motor te balanceren Axiale trillingen Axiale trillingen — in de lengterichting van de krukas — worden veroorzaakt door torsietrilling radiale componenten van de gaskrachten versnellingskrachten van de cilinders en axiale krachten op de aandrijfas Alleen bij langzaamlopende tweeslagmotoren ligt de eigen axiale trillingsfrequentie binnen het toerenbereik van de motor zodat deze worden uitgerust met een axiale trillingsdemper Bij andere motoren is de axiale stijfheid dusdanig groot dat de trillingsfrequentie buiten het toerenbereik ligt Buigingstrillingen Buigingstrillingen ontstaan door doorbuiging van een as zoals de aandrijfas Als dit voor problemen zorgt kan de afstand tussen de aslagers veranderd worden Torsietrillingen Het geheel van krukas krukken zuigerstangen en zuigers kan worden opgevat als een torsie-elastisch systeem dat torsietrillingen ondergaat Deze ontstaan doordat een verbrandingsmotor een wisselend draaimoment heeft Dit is afhankelijk van het aantal cilinders de plaatsing daarvan en de ontstekingsvolgorde Het wisselende draaimoment ontstaat doordat de krachten op de zuigers wisselen Deze krachten bestaan uit die veroorzaakt door de gasdruk boven de zuiger en de versnellingskracht van de op en neer bewegende zuigers Bij elkaar genomen is dit de tangentiaalkracht Vaak wordt hiervoor de tangentiaaldruk gegeven Met behulp van een indicateurdiagram kan het tangentiaaldrukdiagram worden samengesteld door rekening te houden met de versnellingskrachten Dit zorgt voor een oneenparig verlopende krukasrotatie wat uitgedrukt kan worden met de oneenparigheidsgraad Dit kan beïnvloed worden door massa toe te voegen om de massatraagheidsmoment te vergroten; het vliegwiel Met een harmonische analyse kan de tangentiaaldruk worden ontleed in een oneindig aantal harmonischen Vooral als de harmonische componenten van meerdere cilinders elkaar versterken kan asbreuk optreden De toerentallen waarbij dit gebeurt zijn de hoofdkritische en nevenkritische rotatiefrequenties Deze toerentallen moeten vermeden worden Dieselklop Een andere trilling is de dieselklop die veroorzaakt wordt door te snelle drukstijging bij de verbranding Dieselklop ontstaat wanneer na de SOI Start Of Injection de ontstekingsuitstel te lang duurt bijvoorbeeld wanneer men werkt met diesel met een laag cetaangetal Na de injectie moet de brandstof namelijk eerst vernevelen vervolgens verdampen en dan pas kan een gasvormig lucht diesel mengsel gevormd worden Als dit hele proces te lang duurt zal het mengsel pas ontsteken wanneer de zuiger dicht bij het BDP is en de druk dus hoog is Hierdoor zal de druk plots heel snel stijgen Deze plotse drukstijging wordt dieselklop genoemd De remedie is een brandstof te gebruiken met hoog cetaangetal en dus gemakkelijk zelf-ontsteekt Sommige injectiesystemen maken gebruik van een pilootinjectie waarbij een kleine hoeveelheid diesel wordt ingespoten voor de hoofdinspuiting Hierdoor wordt het ontstekingsuitstel verkort Milieutechnische zaken Een dieselmotor heeft ten opzichte van een benzinemotor meer schadelijke emissie van roetdeeltjes en stikstofoxiden Binnen Europa gelden voor wegvoertuigen die nieuw verkocht worden emissie-eisen die vastgelegd zijn in de Euronormen Vanaf 2005 gaat Euro4 in en in 2010 komt de Euro5 norm Deze wordt vanaf 2013 weer opgevolgd door de Euro6 norm Daarin mag een dieselmotor waarschijnlijk evenveel stikstofoxiden en roetdeeltjes uitstoten als een benzinemotor wat vergaande aanpassingen zal vergen Op dit moment heeft een aantal automerken waaronder Peugeot Citroën en Toyota hun motoren uitgerust met een roetfilter Deze vangen de roetdeeltjes op en verbranden die bij verzadiging bij hoge temperatuur waardoor er geen schadelijke stoffen in het milieu komen Het rendement van een dieselmotor is hoger dan van een benzinemotor daarom is het brandstofverbruik bij gelijkblijvende prestaties lager en daarmee ook de emissie van kooldioxide het belangrijkste broeikasgas In tegenstelling tot het wegtransport bestonden er tot het begin van deze eeuw geen internationale emissienormen voor de motoren van binnenschepen Door het gebrek aan regulering ontstonden er voor de emissies van binnenvaart twee parallelle initiatieven van de Centrale Commissie voor de Rijnvaart CCR en de Europese Commissie De normen opgesteld door de CCR gelden in de Rijnoeverstaten en ook in België De CCR-1 norm is van kracht sinds 1 januari 2003 en geldt enkel voor nieuwe motoren De norm hangt af van het vermogen Strengere CCR-2 normen zijn voorzien voor 2008 De normen opgesteld door de Europese Commissie betreffen een amendering van richtlijn 97 68 EG met verschillende normen afhankelijk van de cilinderinhoud< ref> In de zeevaart en offshore worden eisen gesteld aan de emissies door Annex VI van Marpol Hier worden grenzen gesteld aan de hoeveelheid zwaveloxiden SOx< sub> en stikstofoxiden NOx< sub> SOx< sub> veroorzaakt zure regen en is vooral in kustgebieden een probleem aangezien het midden op zee door het zeewater geneutraliseerd wordt In beschermde gebieden mag dan ook alleen worden gevaren met laagzwavelige brandstof en niet met zware olie die gemiddeld zo'n 35% zwavel bevat NOx< sub> dragen bij aan smogvorming zure regen het versterkte broeikaseffect en het ozongat Manieren om deze te reduceren zijn verlaten van de brandstofinspuiting; verhogen ingespoten hoeveelheid brandstof; verhogen van de compressieverhouding; uitlaatgassencirculatie; toevoegen van water aan de brandstof; waterinjectie in de verbrandingsruimte; bevochtigen van de vullucht; verlagen van de temperatuur van de vullucht; reinigingsinstallatie met ammoniaktoevoeging in de uitlaatgassenkanaal Een geheel andere ontwikkeling is de toepassing van hybride voertuigen die worden aangedreven door een dieselmotor en een elektromotor afhankelijk van de toepassing Door de inzet van de elektromotor in met name stedelijke gebieden wordt de uitstoot van fijn stof en geluid drastisch verminderd Daarnaast gaat de koolstofdioxide uitstoot omlaag door het gebruik van de elektrische aandrijving Bijvoorbeeld de remenergie kan worden opgeslagen in een batterij en later opnieuw ingezet worden Fabrikanten Anglo Belgian Corporation Dunjo Douvrin-motor Mercedes-Benz Iveco Motors FPT Zie ook Dieselmotorfiets Tweetakt dieselmotor Dieselelektrische aandrijving Carels De Schlüsselmaschine E ook wel bekend als de Cypher Machine E is vooral bekend als de Enigma De Enigma is zowel een naam als een soortnaam van elektromechanische codeermachines van het type rotormachines Hiermee kunnen berichten gecodeerd worden in andere lettercombinaties dan het origineel die vervolgens weer terugvertaald kunnen worden door een identieke machine Enigma is Grieks voor raadsel Het Enigma-toestel werd in de jaren twintig op de markt gebracht door Chiffriermaschinen AG en in gebruik genomen door verscheidene Europese bedrijven diplomatieke diensten en legers maar werd vooral bekend als codeermachine van de Wehrmacht vóór en tijdens de Tweede Wereldoorlog in nazi-Duitsland Het principe is bedacht door de Nederlander Hugo Alexander Koch Nadat eerst de Poolse en nadien tijdens de Tweede Wereldoorlog de Britse inlichtingendienst erin slaagde de Enigmacodes te breken bleek het toestel een goudmijn van informatie over de Duitse oorlogsmachine De informatie verkregen door ontcijfering van de geheime Duitse berichten kreeg de codenaam "Ultra" en speelde een uiterst belangrijke rol in het verloop van de Tweede Wereldoorlog vooral in de U-bootoorlog in de Atlantische Oceaan de veldslagen in Afrika en de landing in Normandië De Enigma-machine was een zeer degelijk ontwerp waarvan de code onbreekbaar leek vanwege een ongeëvenaard cryptografisch veiligheidsniveau Het waren in beslag genomen codeboeken fouten door operators en onveilige procedures bij de vercijfering van berichten die het breken van de Enigmacode mogelijk maakten Tekenset De tekenset van zowel de klare tekst als de gecodeerde tekst bestond uit 26 tekens namelijk de hoofdletters van het alfabet; letters met diakritische tekens kleine letters cijfers leestekens en de spatie ontbraken zie ook onder De gecodeerde versie van een bericht had evenveel letters als de klare tekst Beschrijving De Enigma-machine is een elektromechanisch systeem Het toestel bestaat uit een QWERTZ-toetsenbord drie draaiende de vierde op de M4 draaide niet contactschijven rotors genaamd die worden voortbewogen door een stappenmechanisme en een paneel met lampjes De combinatie van het elektrische circuit en de mechanische beweging noemen we de vercijfering Het indrukken van een toets wordt via het elektromechanisch systeem vertaald in een oplichtend lampje dat de vercijferde letter voorstelt We volgen het stroomdiagram van de Enigma aan de hand van de afbeelding aan de linkerkant Deze afbeelding toont een machine met slechts vier letters In werkelijkheid zijn er 26 letters 26 lampjes en 26 stekkers en heeft elke rotor 26 doorverbindingen Van de batterij 1 vloeit de stroom door de wisselschakelaar 2 die bediend wordt door de ingedrukte A-toets de toets bevindt zich in de tekening onder de rode letter A naar het stekkerbord 3 Steckerbrett Dit stekkerbord maakt het mogelijk de bedrading tussen toetsenbord 2 en de niet draaiende vaste ingangsstator 4 Eintrittwalze te wijzigen met kabeltjes 8 Bij de letter A is momenteel niets aangesloten op het stekkerbord dus hier verandert niets De stroom gaat vervolgens van de contactbussen 3 op het stekkerbord door de ingangsstator 4 en door de drie stapsgewijs draaiende rotors 5 Walzen die de letters vercijferen door elkaar halen via hun interne bedrading om vervolgens door de reflector 6 Umkehrwalze via een andere weg teruggestuurd te worden door de rotors 5 langs het stekkerbord 7 De stroom arriveert op het stekkerbord bij de letter S Er is hier in de tekening een kabeltje 8 gelegd tussen S en D zodat de stroom verder gaat langs de niet ingedrukte toets D 9 en de gloeilamp D laat branden De A wordt dus vercijferd als D Zoals u kunt nagaan legt de stroom bij het drukken van de D-toets dezelfde weg af in omgekeerde richting en laat het A-lampje branden Dit is de voor Enigma zo typische reciproque omkeerbare versleuteling Er bevindt zich een batterijvak in het toestel maar op het frontpaneel is ook een aansluiting voor een uitwendige stroombron voorzien en enkele modellen hadden tevens een aansluiting met geïntegreerde transformator om te werken op netspanning Er kon ook van een externe transformator gebruikgemaakt worden omschakelbaar voor diverse spanningen van 110 tot 250 volt; deze kon maximaal vier Enigma's voeden Sommige toestellen hadden een draaischakelaar voor het selecteren van de stroombron met een extra stand om de lampjes via een weerstand minder fel te laten branden Rotors De rotors Walzen in het Duits waren oorspronkelijk de belangrijkste elementen van de vercijfering Deze ronde schijven van ongeveer 10 cm zijn vervaardigd uit bakeliet en metaal met in het midden een verstelbare ring met 26 letters of cijfers en een hiermee verbonden gladde ring met een uitsparing Aan de ene kant zijn er 26 verende contacten en de andere zijde bevat 26 vaste vlakke contacten De contacten aan beide zijden van de rotor zijn volgens een bepaald schema verbonden door middel van een interne bedrading De verende contacten van een rotor rusten tegen de vaste contacten van de rotor of de ingangsstator rechts ervan Door de alfabetring en dus ook de ring met de uitsparing te verdraaien kon de positie ten opzichte van de contacten gewijzigd worden ringinstelling Ringsstellung Deze bedrading vormt het feitelijke versleutelmechanisme van de rotors en verschilt voor elk van de beschikbare rotors in een set Elke rotor functioneert als een eenvoudige substitutievercijfering Het is de combinatie van verschillende rotors in serie in verschillende posities die de codering zo complex maakt Elke rotor heeft aan één zijde een getande ring en aan de andere zijde een gladde ring van dezelfde diameter voorzien van een uitsparing Beide worden gebruikt om met het stappenmechanisme de rotors te bewegen De rotors kunnen ook handmatig in de gewenste positie gezet worden dit vormde een deel van de dagelijks te veranderen begininstelling; deze instelling werd na elk bericht weer gewijzigd Vanaf 1939 gebruikten de Wehrmacht en Luftwaffe vijf verschillende rotors genaamd I II III IV en V Deze rotors hadden één uitsparing Volgens de daginstelling werden er drie rotoren gekozen en in de juiste instellingspositie gebracht De Kriegsmarine werd aanvankelijk voorzien van vijf later zeven en ten slotte acht rotors genummerd I t m VIII Deze drie extra rotors hadden twee uitsparingen waardoor de snelheid van rotorbewegingen verdubbelde bij de rotors die volgden op zo'n rotor Vanaf begin 1942 werd een vierde rotor ook Griekse rotor genoemd geïntroduceerd op het beruchte M4 Kriegsmarine-model Er waren twee verschillende genaamd Beta en Gamma Deze versmalde rotors waren echter niet verwisselbaar met de andere rotors Om een vierde rotor te kunnen plaatsen werd ook een nieuwe versmalde reflector gebruikt waartegen de vierde rotor werd geplaatst Deze vierde rotor draaide niet tijdens de vercijfering van een bericht dat zou in de praktijk toch nooit gebeuren en daarom werd er ook geen vierde pal gemonteerd Deze rotor kon echter wel handmatig in 26 verschillende posities worden gezet In een van de 26 posities simuleerde de Griekse rotor tezamen met de reflector van de M4 de bedrading van de reflector van de M3 waardoor de M4 als een M3 werkte De weerberichten die elke duikboot 's morgens vroeg uitzond werden via deze M3-simulatie gedaan en hiervan maakten de Britse cryptoanalisten dankbaar gebruik Dat de vierde rotor niet kon draaien maakte nauwelijks iets uit Immers de vierde rotor zou pas afhankelijk van de begininstellingen na enkele duizenden letters een stap kunnen maken; volgens voorschrift mochten de berichten niet langer zijn dan 250 letters waarna zo nodig met een nieuwe instelling moest worden verdergegaan Immers hoe langer een bericht is hoe makkelijker het is om de code te kraken Dit werd namelijk oa gedaan door frequentieanalyse in de 9e eeuw bedacht door de Arabieren via tabellen met de frequenties van het voorkomen van de verschillende letters en bepaalde korte groepjes van letters Dit geldt echter alleen voor een redelijk lange tekst Hoe langer het bericht hoe beter de tekst met de verschillende frequentietabellen zal overeenkomen Stappenmechanisme Het continu veranderen van de positie van de verschillende rotors zorgt ervoor dat elke letter telkens weer anders vercijferd wordt De rechtse snelste rotor beweegt telkens wanneer een toets ingedrukt wordt De middelste rotor beweegt afhankelijk van de instellingen minimaal 1 en maximaal 26 stappen van de rechtse rotor wanneer deze rotor één uitsparing heeft Voor de linkse rotor geldt hetzelfde Bij het indrukken van een toets beweegt een grote as met drie verende pallen omhoog Elke pal is voor de helft geplaatst over de alfabetring met uitsparing van de ene rotor; de andere helft over de getande ring van de rotor links daarvan Indien de uitsparing in de ring van een rotor onder de pal komt kan deze pal bij de volgende toetsaanslag bewegen tot in de getande ring van de rotor links daarvan De pal zal dan in de getande ring duwen en de rotor één stap voortbewegen Voor de middelste rotor geldt dat als de linkse rotor draait ook de middelste rotor nogmaals draait Dat komt doordat de pal zich niet alleen in de tandring van de linkse rotor bevindt maar ook nog in de uitsparing die even groot en gelijkvormig is aan de ruimte tussen twee tanden van de middelste rotor waardoor deze tegelijk met de linkse rotor een extra stap maakt Daar er rechts van de rechtse rotor geen rotor aanwezig is zal de pal bij elke toetsaanslag deze rotor doen draaien Wanneer er geen toets ingedrukt wordt zijn de pallen vrij van de rotors; hierdoor kan men alle rotors handmatig in beide richtingen draaien om de vereiste begininstelling te verkrijgen Verende rollers brengen en houden de rotors in de juiste stand ten opzichte van elkaar Er dient nog vermeld te worden dat het indrukken van een toets eerst de rotors zal doen draaien en pas daarna de omschakelaar zal bedienen waardoor de stroom door het circuit zal vloeien om de letter te vercijferen De toets dient zo lang ingedrukt te blijven tot de letter van het oplichtende lampje genoteerd is; loslaten doet het lampje doven Het stappenmechanisme zoals hierboven beschreven werd gebruikt door de Wehrmacht- en de Kriegsmarine-machines De Enigma-G van de Abwehr werkt totaal verschillend De Enigma-G heeft een draaiende reflector en drie rotors met resp 11 15 en 17 uitsparingen met onregelmatige tussenafstanden aangedreven door tandwielen De van de Enigma afgeleide machine die de Russen tijdens de Koude Oorlog in gebruik hadden maakte gebruik van tien rotors die alle bij elke toetsaanslag draaiden door middel van een elektromotor; de oneven rotors de ene kant op de even rotors de andere kant op Het toestel had geen stekkerbord en kabeltjes maar een omschakelmechanisme dat via een geponste kartonnen kaart ingesteld werd Dit voorkwam het nogal eens voorkomende verkeerd insteken van de kabeltjes Reflector De reflector of Umkehrwalze is wat de Enigma-machine onderscheidde van andere elektromechanische vercijfertoestellen Bij de interne bedrading van de rotors kan elke letter met een andere verbonden worden Zo kan A met F verbonden zijn en F met K Bij de reflector worden de letters echter in lussen verbonden waardoor de stroom weer in de rotoren teruggevoerd wordt en via een andere route de vercijferletter bereikt Als A met F is verbonden is dit ook omgekeerd het geval Hierdoor ontstaat een reciproque codering Het grote voordeel is dat wanneer bijvoorbeeld G in X wordt vercijferd men bij het ontcijferen enkel maar de X hoeft in te drukken om de G terug te krijgen Hierdoor hoefde de operator tijdens het ontcijferen geen andere handelingen uit te voeren dan tijdens het vercijferen Een nadeel dat later een zwakke schakel in de codering bleek is dat een letter nooit tot zichzelf vercijferd kan worden Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn voor de Wehrmacht-machine twee typen reflectors gebruikt B en C Tegen het einde van de oorlog is hier de reflector D aan toegevoegd Deze kon door middel van 12 draden met 24 stekkers worden aangepast De dertiende verbinding was vast aangebracht De vier-rotormachines van de Kriegsmarine zijn voorzien van speciale smalle reflectors ook B en C genaamd maar met een andere interne bedrading zie hierboven Stekkerbord Het stekkerbord of Steckerbrett werd in 1930 geïntroduceerd op de eerste versies van de Wehrmacht Dit stekkerbord is vooraan in de machine geplaatst Zonder stekkers vloeit de stroom van elke toets naar de corresponderende letter van de ingangsstator Indien een kabel met twee stekkers wordt geplaatst verbindt men een letterpaar Hierdoor worden de verbindingen van de twee letters verwisseld voor ze naar de ingangsstator gaan de draden van de stekkers zijn gekruist Het stekkerbord was een uitbreiding die de sterkte van encryptie van de Enigmamachines enorm verbeterde althans dat dacht men Oorspronkelijk werden er zes kabeltjes meegeleverd later tien Het grootste aantal mogelijke verbindingen wordt overigens bereikt bij het gebruik van elf kabeltjes de twaalfde en dertiende bracht dit aantal behoorlijk omlaag Elke letter heeft twee contactbussen Inbrengen van een tweepolige haakse stekker verbreekt de bovenste bus komende van het toetsenbord en de onderste bus die naar de ingangsstator gaat De pennen drukken via isolatiestukjes de kortsluitbrug weg De stekker aan het andere einde van de gekruiste kabel steekt in een andere letter waardoor de verbinding tussen de twee letters verwisseld wordt Het totale aantal mogelijke instellingen van rotors en kabeltjes tezamen was groter dan het aantal atomen in het gehele bekende universum Geen wonder dat de specialisten van de Abwehr de chef van de Kriegsmarine admiraal Karl Dönitz die op een gegeven moment lont rook bezwoeren dat de Enigma onkraakbaar was Dönitz dacht vervolgens aan spionage of verraad en de Enigma werd niet meer ter discussie gesteld Wel werd de M4 van een vierde rotor voorzien Dat grote overigens vermeende aantal lijkt misschien vreemd De Enigma was een vercijfermachine die gebruikmaakte van polyalfabetische substitutie Dat wil zeggen dat er gebruikgemaakt werd van zeer veel verschillende cijferalfabetten Een cijferalfabet is een alfabet in een volstrekt andere volgorde permutatie dan enig ander cijferalfabet Dit werd bij de Enigma bereikt door met pseudowillekeurige sleutels te werken voor elke te vercijferen letter een andere sleutel hetgeen op hetzelfde neerkomt Met 26 letters kunnen 26! het uitroepteken staat voor faculteit volstrekt verschillende volgordes permutaties worden gemaakt Dat is voor 26! het enorme aantal van 403 291 461 126 605 635 584 000 000; dat is enkele duizenden malen groter dan het vermeende aantal mogelijkheden van de Enigma Beperkingen van de Enigma De Britten waren reeds aan het begin van de oorlog in het bezit van de werking en de bedrading van de machine waardoor het gigantische aantal permutaties behoorlijk verminderde maar er bleef toch nog een enorm aantal mogelijkheden over te veel om te kraken De geniale Britse wiskundige Alan Turing die een sleutelfiguur zou worden in de theoretische informatica en tijdens de oorlog werkzaam was bij het project ULTRA het kraken van de Enigma bewees dat het grote aantal instellingen meer schijn dan werkelijkheid was Het begon al met de tweede keer dat het elektrische signaal via de reflector de rotors doorliep om uiteindelijk bij een lampje uit te komen De ontwerper beweerde dat dit het aantal permutaties behoorlijk vergrootte maar dat was niet het geval het werd juist drastisch kleiner! Ook het stekkerbord met zijn ruim 150 biljoen mogelijkheden met tien snoertjes waar men zo hoog over opgaf bleek van nul en generlei waarde wegens het feit dat het een vaste instelling betrof die niet door de stappende rotors werd veranderd Het resultaat van het stekkerbord kon geëlimineerd worden door intelligente instellingen van de rotors in de ontcijfermachines Dit was ook het geval bij de ringinstelling De codebrekers lieten stekkerbord en ringinstelling dan ook buiten beschouwing Het aantal keren dat de rotors per bericht stapten was ook betrekkelijk klein de vierde rotor stapte nooit de derde stapte hoogstens één keer en de tweede hoogstens een paar keer Verder bracht ook het feit dat een letter nooit tot zichzelf vercijferd kon worden het aantal mogelijke permutaties flink omlaag Al met al verschrompelde het oorspronkelijke astronomische aantal permutaties van meer dan 2×10²³ een 2 met 23 nullen tot een schamele 2 109 120 dus iets meer dan 2 miljoen Door dit alles hoefden de ontcijfermachines veel minder ingewikkeld te zijn en ook minder lang te zoeken Alan Turing was nu in staat het principe van de Bombe verder te ontwikkelen De Bombe een oorspronkelijke uitvinding van de Polen was een grote machine met een groot aantal rotors die allerlei vermoedelijke stukjes "klare tekst" van de berichten op diverse plaatsen van de "cijfertekst" kon uitproberen Oorspronkelijk werd dat met potlood en papier gedaan Deze methode van codebreken is al zeer oud De Britse codebrekers noemden deze stukjes "cribs" Daar het aantal praktische mogelijkheden enorm gereduceerd was waren de vermoedelijke stukjes klare tekst met de tientallen dag en nacht werkende sneldraaiende Bombes in een redelijk tijdsbestek vaak toch wel een etmaal te doorzoeken Als de cribs niet juist gekozen waren was er geen resultaat en moest er opnieuw naar cribs gezocht worden Zonder cribs is ontcijferen het zoeken naar een naald in een hooiberg Bij het ontcijferen werd niet van Enigma's gebruikgemaakt De gebruikte Bombes vonden bij een juiste keuze van de cribs een of twee instellingen van de Bombe die resultaat gaven dat was dus een andere instelling dan die oorspronkelijk bij de Enigma was gebruikt; de ringinstelling en de snoertjes waren automatisch in de gevonden instelling verdisconteerd De begininstelling voor de Bombe van het bericht kon nu gereconstrueerd worden waarna dezelfde Bombes met de gevonden instelling het gehele bericht snel konden ontcijferen Er kwam dus geen enkele Enigma aan te pas Ondanks de gigantische reductie van het werkelijke aantal permutaties kon de Enigma eigenlijk met de toen beschikbare middelen waaronder machines niet gekraakt worden althans niet op tijd Dat dit toch gebeurde was te danken aan het grote aantal slordigheden bij het gebruik Men was kennelijk zo overtuigd van de onkraakbaarheid dat de meest elementaire regels bij het vervaardigen van cijferberichten met welk systeem dan ook vaak niet in acht werden genomen waardoor er regelmatig cribs konden worden samengesteld Bij het kraken van ingewikkelde vercijfersystemen zijn er namelijk altijd enkele aanwijzingen nodig over wat waar kan staan Hoe groter deze stukjes zijn en hoe meer er zijn hoe beter De tientallen Bombes waren in staat om met brute force veel stukjes vermoedelijke klare tekst de "cribs" op diverse posities van de cijfertekst bij alle mogelijke instellingen te onderzoeken Moderne digitale systemen zijn niet op deze manier te breken Zie ook hierna onder de kop Het breken van de Enigma en hier vooral ook onder het kopje Het werk van de Britten Voor de verschillende berekeningen is er op de Duitse Wikipedia-site onder het lemma Enigma veel te vinden Accessoires Een handige toevoeging aan de M4 Enigma was de Schreibmax een kleine printer die op een smalle gegomde papierstrook de tekst kon afdrukken waardoor een tweede operator voor het aflezen van de lampjes overbodig was De Schreibmax werd bovenop de Enigmamachine geplaatst en was aangesloten op het lampjespaneel Hiervoor dienden dit paneel en alle lampjes verwijderd te worden De taak van de tweede operator kon ook vereenvoudigd worden door een extern lampjespaneel of Fernlesegerät Als de machine was voorzien van zo'n extern paneel was de behuizing van de Enigma breder om het extra paneel te kunnen bevatten Er was ook een uitvoering die nadien kon worden aangesloten maar daarvoor moesten net als bij de Schreibmax het paneel en de lampjes verwijderd worden Een ander voordeel van dit paneel was extra veiligheid Een gemachtigde persoon kon het ontcijferde bericht lezen terwijl dit voor de operator onzichtbaar bleef In 1944 werd op de Luftwaffe Enigma een extra mechanisme geïntroduceerd de zogenaamde Uhr klok Dit was een los kastje met daarin een schakelaar met 40 standen Hiermee kon men de kabels ingesteld volgens de Tagesschlüssel op eenvoudige wijze op 40 verschillende manieren verbinden met een nog groter aantal instellingen tot gevolg De meeste van deze instellingen waren niet paarsgewijs zoals gebruikelijk met de normale kabels Gebruik van de Enigma Het militair gebruik van Enigma werd opgedeeld in verscheidene netten Elk net had zijn eigen codeboeken en soms ook eigen procedures voor het instellen van de machine Elk net had ook zijn eigen codenaam Zo hadden de netten van de Kriegsmarine in Duitsland de namen van Germaanse mythologische figuren terwijl die in Bletchley Park het complex waar de Britten de Enigma-code kraakten namen van vissoorten kregen Instellingen De codeboeken werden op voorhand verspreid en bevatten de basisinstellingen voor één maand per dag Elk codeboek bevatte volgende instellingen Volgorde en keuze van de rotors Walzenlage Ringinstelling de positie van de interne bedrading ten opzichte van de alfabetring en uitsparing Ringstellung Stekkerinstellingen de verbinding van de letterparen op het stekkerbord Steckerverbindungen Startpositie van de rotors zichtbaar in de rotorvenstertjes verschillend voor elk bericht Grundstellung het eventuele gebruik van de startpositie hing af van de gebruikte procedure Het vercijferen van berichten In het begin van het militaire gebruik werden zowel rotors stekkers als startpositie van de Enigmamachine ingesteld op de daginstelling volgens de codeboeken De operator koos dan een willekeurig trigram de berichtsleutel Deze berichtsleutel werd tweemaal gecodeerd om vergissingen te vermijden Het trigram AES werd bijvoorbeeld gecodeerd in RHG YKI Daarna stelde de operator de rotors in op de startpositie AES en codeerde zijn bericht De gecodeerde berichtsleutel en het eigenlijke bericht werden samen verzonden De ontvangende operator stelde de machine in op de daginstellingen en ontcijferde de trigrammen RHG YKI Dit onthulde bij juiste ontcijfering de berichtsleutel AESAES Hij stelde vervolgens de startpositie in op AES en decodeerde de rest van het bericht De gevolgde procedure was echter nadelig voor de veiligheid van de vercijfering De berichtsleutel werd tweemaal gecodeerd en er ontstond een verband tussen de letters van de twee trigrammen Bovendien werd voor elke berichtsleutel dezelfde startpositie gebruikt Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd de procedure gewijzigd om de veiligheid te verhogen Hierdoor werd het gebruik van de daginstelling beperkt Vanaf 1940 gebruikte de operator de codeboeken alleen om de rotors en stekkers in te stellen Hij koos dan bijvoorbeeld een willekeurige startpositie DFG en vercijferde dan een willekeurige berichtsleutel XTE Dit resulteerde bijvoorbeeld in VEC Hij vercijferde het bericht zelf met berichtsleutel XTE als startpositie Vervolgens verzond hij de startpositie DFG en de vercijferde berichtsleutel VEC samen met het bericht De ontvanger stelde de machine in op startpositie DFG ontcijferde de berichtsleutel terug naar XTE en gebruikte deze als startpositie om het bericht te ontcijferen De beschreven procedure werd uitsluitend door Wehrmacht en Luftwaffe gebruikt De procedures van de Kriegsmarine voor het verzenden van berichten gecodeerd met de Enigma-machine waren veel complexer dan bij de Wehrmacht en Luftwaffe Alvorens het bericht te vercijferen met de Enigma werd het gecodeerd via het Kurzsignalheft of de Wetterkurzschlüssel Het Kurzsignalheft diende voor allerhande operationele berichten de Wetterkurzschlüssel voor het coderen van weerrapporten Het Kurzsignalheft bevatte tabellen met vierletterige codes die zinnen zinsdelen uitdrukkingen enz voorstelden Hierdoor werd het bericht aanzienlijk korter wat radiopeiling door de geallieerden moeilijker maakte Er was in allerhande uitdrukkingen en veel onderwerpen voorzien Logistieke zaken zoals bevoorrading en rendez-vouspunten met andere schepen positie- en grid- raster lijsten namen van alle havens en landen wapens weerstoestanden datum- en tijdstabellen enz Meer details op Procedures Een officier of schriftelijk gemachtigde onderofficier beheerde de codeboeken en stelde de rotors en ringinstellingen volgens de voorziene Tagesschlüssel in waarna hij het toestel vergrendelde met de twee sloten De operator kon alleen de startpositie van de rotors bepalen en de stekkers wijzigen Leestekens werden vervangen door zelden voorkomende letters of lettercombinaties Spaties werden gewoon weggelaten als de tekst hierdoor leesbaar bleef anders werd de laatste letter van een woord twee of driemaal gespeld of een X tussengevoegd afhankelijk van het woord en de leesbaarheid De X werd overal gebruikt als punt Andere leestekens verschilden echter al naar gelang het legeronderdeel Zo werd bij de Wehrmacht een komma vervangen door ZZ en een vraagteken door FRAGE of FRAQ Bij de Kriegsmarine werd een komma echter vervangen door een Y en het vraagteken door UD De combinatie CH zoals in Acht of Richtung werd steeds vervangen door Q Aqt Riqtung Twee drie of vier nullen werden vervangen door resp CENTA MILLE en MYRIA De Wehrmacht- en Luftwaffeberichten werden verstuurd in groepen van vijf letters terwijl de Kriegsmarineberichten vercijferd met de vier-rotor-Enigma werden opgedeeld in groepen van vier letters Regelmatig gebruikte uitdrukkingen of namen moesten afwisselend op verschillende wijze en op verschillende plaatsen geschreven worden om herkenbare patronen te vermijden enz Waarschijnlijk wegens het grote vertrouwen in de onkraakbaarheid van de Enigma werd daar vaak tegen gezondigd en hiervan maakten de Britten dankbaar gebruik Het versturen van berichten langer dan 250 letters was verboden om cryptoanalyse moeilijker te maken Grotere berichten werden opgedeeld en op een speciale wijze gemarkeerd waarbij elk deel zijn eigen vercijferde berichtsleutel had Voor meer details over de procedures zie Tony Sales vertalingen van en Geschiedenis Met de toename van de draadloze communicatie sinds circa 1900 werd men meer bewust van de noodzaak van geheimhouding van communicatie Toen de elektrotechniek op peil kwam begonnen mensen zich bezig te houden met automatisering van cryptografie Op 23 februari 1918 vroeg in Duitsland Arthur Scherbius patent aan voor een machine die bekend zou worden als Enigma Hij probeerde de machine aanvankelijk te slijten aan de Duitse Marine en het ministerie van Buitenlandse Zaken Hij had hiertoe een vennootschap opgericht Scherbius & Ritter De organisaties toonden geen interesse Op 7 oktober 1919 vroeg in Nederland Hugo Alexander Koch uit naam van zijn bedrijf Ingenieursbureau Securitas patent aan voor een soortgelijke machine Het bedrijf van Scherbius ging op in Gewerkschaft Securitas en onderhield zonder twijfel nauwe contacten met het bedrijf van Koch Dit wordt gestaafd door de gelijkenis in de naam van de bedrijven van beide heren en de Duitse invloed op het bedrijf van Koch maar vooral door de gelijkenis in de patenten die beide bedrijven voor latere innovaties aanvroegen Het Duitse patent 425147 is een vrijwel letterlijke vertaling van het Nederlandse patent 10700 Scherbius' bedrijf dat later ook de patenten van Koch overnam ging in 1923 op in Chiffriermaschinen Aktiengesellschaft Dit bedrijf exposeerde dat jaar op het congres van de Wereldpostunie de Glow-Lamp Ciphering and Deciphering Machine Enigma Dit zou later bekend worden als Enigma A een log toestel met schrijfmachine van circa 50 kg zonder stekkerbord Nadat een jaar later op hetzelfde congres een nieuwe versie Enigma B ook gedemonstreerd kon worden kreeg het nieuws aandacht in het Amerikaanse Radio News en een uitvoerige beschrijving in het werk Chiffrieren mit Geraten und Maschinen van Siegfried Türkel De toepassing van de reflector een idee van Scherbius’ collega Willi Korn leidde tot de ontwikkeling van de Enigma C Vanaf 1926 raakten strijdkrachten van verschillende naties geïnteresseerd Zo gaf de Nederlandse cryptoloog Henri Koot een beoordeling van de machine De Enigma C veel compacter dan zijn voorgangers en uitgerust met gloeilampen in plaats van een schrijfmachine leidde tot de ontwikkeling van de Enigma D in 1927 Dit model werd wijd verspreid in Europa en ver daarbuiten Militaire versies In 1926 kocht de Duitse Marine commerciële Enigma’s aan paste deze toestellen aan voor militair gebruik en noemde ze Funkschlüssel C Het toestel had een stappenmechanisme met pallen die in tanden op de rotors grepen In 1928 ontwikkelde Chiffriermaschinen AG een aangepaste versie van de Enigma met rotors die werden voortbewogen door een tandwielmechanisme in plaats van pallen en een draaiende reflector De rotors waren identiek aan die van de Enigma D maar waren voorzien van een tandwielring in plaats van de gebruikelijke tanden voor pallen Hoewel dit tussenmodel reeds in 1928 publiek werd getoond dateert het patent hiervoor echter pas van 1931 De uiteindelijke Enigma G had andere rotors met andere pinposities en enkele gewijzigde details zoals het tellermechanisme aan de andere zijde dan het tussenmodel De Duitse Abwehr kocht de 12 kg lichte Enigma G aan net als de Nederlandse Koninklijke Marine De Abwehr Enigma werd ook wel de Zahlwerk Enigma genoemd naar de teller die op het toestel zat Dit type is enkele jaren geleden in het nieuws gekomen door een diefstal van een dergelijke machine uit Bletchley Park De Enigma-G heeft een roterende reflector en drie wielen met resp 11 15 en 17 nokken die bewegen door middel van een stappenmechanisme dat werkt als dat van een kilometerteller De Wehrmacht nam in 1928 de Enigma D in gebruik maar bracht enkele wijzigingen aan waaronder de introductie van het stekkerbord Het is dit toestel de Enigma I dat bekend werd als de Wehrmacht Enigma Dit toestel werd op grote schaal verspreid in het Duitse leger en overheidsdiensten De Luftwaffe volgde in 1935 het voorbeeld van de Wehrmacht Het toestel was in het begin uitgerust met drie verschillende rotors die in de gewenste volgorde geplaatst konden worden Om het aantal combinaties uit te breiden kon de Wehrmacht vanaf 1939 voor de drie benodigde rotors kiezen uit een set van vijf rotors De Marine nam in 1934 de Wehrmacht Enigma over die voorzien was van het veiliger stekkerbord en breidde de set van drie standaardrotors eerst tot vijf en in 1939 tot acht rotors uit Het Marine Enigma-toestel kreeg de naam Funkschlüssel M of M3 Toen de beruchte doeltreffendheid van de U-boten in de loop van 1941 drastisch achteruitging drong admiraal Karl Dönitz aan op verbetering van de Kriegsmarine-Enigma’s Hoewel de Duitse inlichtingendienst de Abwehr hem ervan verzekerde dat Enigma onbreekbaar was voerde Dönitz begin 1942 het beruchte M4-model met vier rotors in Verschillende andere landen gebruikten eerdere modellen van de Enigmamachine In Zwitserland werd de Enigma K gebruikt De Italiaanse marine gebruikte de commerciële Enigma D net als Spanje tijdens de Spaanse Burgeroorlog Het berichtenverkeer van al deze modellen werd door verscheidene inlichtingendiensten gebroken vooral door de beperkte veiligheid vanwege het ontbrekende stekkerbord Japan gebruikte de Enigma T ook wel Tirpiz Enigma genoemd een aangepaste versie van de Enigma K Japan ontwikkelde ook een eigen versie van de Enigma met horizontaal geplaatste rotors Ook dit toestel was niet bestand tegen de codebrekers Er zijn naar schatting 100 000 Enigma-machines geproduceerd Na de Tweede Wereldoorlog werden Enigma-toestellen door de geallieerden verkocht aan verscheidene derdewereldlanden De geallieerden vertelden echter niet dat zij de met Enigma vercijferde berichten konden breken Het breken van de Enigma-codes is tot in de jaren zeventig topgeheimgehouden Na de Tweede Wereldoorlog was Enigma de basis voor vele geavanceerde mechanische en elektromechanische codeertoestellen zoals het Zwitserse NEMA-toestel met tien rotors Minder bekend is de geavanceerde programmeerbare Russische variant het M-125 Fialka-toestel dat tot voor kort topgeheim werd gehouden Breken van de Enigma De Polen waren de eersten die de Duitse Enigma-codes konden ontcijferen In januari 1929 vond een alerte Poolse douanebeambte een Duits pakket dat een Enigma-codeermachine bleek te bevatten en informeerde de Poolse veiligheidsdiensten Twee Poolse ingenieurs van het Biuro Szyfrów bestudeerden de Enigma-machine gedurende twee dagen maar vonden geen succesvolle methode om de Duitse militaire berichten te ontcijferen deels doordat de onderzochte machine een commerciële versie was Twee jaar later december 1931 ging een delegatie van het Franse Deuxième Bureau de Franse geheime dienst naar Warschau om foto's van Enigma-documenten te overhandigen aan het Poolse decoderingsbureau De Fransen hadden de documenten van de Enigma-spion Hans-Thilo Schmidt broer van de Duitse generaal Rudolf Schmidt gekocht Marian Rejewski een wiskundige van de Poolse universiteit van Poznań werd door luitenant Maksymilian Ciężki hoofd van de Duitse sectie binnen het Poolse decoderingsbureau gevraagd om het Enigma-raadsel te ontrafelen via een wiskundige methode Rejewski kwam erachter dat het raadsel alleen kon worden ontrafeld als hij een replica van de Enigma ter beschikking had Om deze replica te ontwikkelen bedacht hij een wiskundige formule om de interne bedrading van de rotor die uiterst rechts stond te achterhalen Na verschillende foutieve resultaten bij het toepassen van trial-and-error kwam hij erachter dat de bedrading van de Enigma-ingangsschijf in de militaire uitvoering afweek van die in de commerciële versie Na de ontdekking van de juiste bedrading van de Enigma-ingangschijf en met behulp van de Enigma-documenten die de Polen van de Franse geheime dienst hadden ontvangen kon Rejewski de bedrading van de andere rotors in de militaire Enigma-codeermachine kraken Hierna werden in het diepste geheim de eerste replica's geproduceerd waarna de Polen konden beginnen om de zwakke punten in de Duitse militaire berichten te achterhalen Marian Rejewski kreeg hierbij hulp van de wiskundigen Henryk Zygalski en Jerzy Różycki Eén manier om de zwakke punten in de Duitse Enigma-communicatie te vinden was het achterhalen van patronen wederkerende procedures of terugkerende berichten In de jaren dertig was het zwakke punt de berichtinstelling die tweemaal werd herhaald De codebrekers of cryptografen hoefden nu alleen maar alle mogelijke patronen van de wederkerende berichteninstelling te noteren tezamen met de wielinstellingen van de Enigma Deze methode werd de Karakteristieke methode genoemd De eerste Enigma-berichten werden in december 1932 gekraakt en de ontcijfermethoden werkten tot de Duitsers op 15 september 1938 hun Enigma-procedures veranderden De Polen vonden binnen enkele weken twee andere methodes de Bomba-methode "bomba kryptologiczna" en de methode van de geperforeerde vellen De Bombe was een grote machine met een groot aantal rotors die allerlei vermoedelijke stukjes van de berichten kon uitproberen Op een gegeven moment stonden in Engeland tientallen van deze machines dag en nacht te draaien Toen de Duitsers op 15 december 1938 het aantal Enigma-rotors verhoogden van drie naar vijf waarvan er drie volgens de dagsleutel gekozen werden konden de Polen hierna de vergroting van het aantal mogelijke instellingen met hun Bomba- en geperforeerde vellenmethodes nauwelijks bijhouden Op 1 januari 1939 veranderden de Duitsers nogmaals de Enigma-procedure waarbij ze het aantal externe stekkercontacten verhoogden van 6-10 naar 14-20 Het resultaat was dat de Poolse Bomba-methode zijn efficiëntie verloor en de Poolse Generale Staf in januari 1939 aan Maksymilian Cięźki en Guido Langer toestemming gaf om hun Enigma-geheimen door te geven aan de Franse en Britse collega's Op 24 en 25 juli 1939 werd te Pyry nabij Warschau een vergadering gehouden De Fransen die de Polen de Enigma-documenten hadden overhandigd en tot op dat ogenblik helemaal niets wisten van het kraken van de Enigma kregen samen met de Britten een Enigma-replica mee Het pionierswerk van de Poolse codebrekers bleek van onschatbare waarde maar kreeg na de oorlog niet altijd de waardering die het verdiende Het werk van de Polen De Duitsers werkten iedere dag met een andere instelling van de machine Dit was de dagsleutel die in de codeboeken stond Bovendien kreeg ieder bericht een eigen sleutel de berichtsleutel Voordat een bericht verstuurd werd werd de machine op de dagsleutel ingesteld Daarna werd de berichtsleutel overgezonden en vervolgens werd de machine op de berichtsleutel ingesteld Daarna kwam het bericht De dagsleutel specificeerde de gebruikte rotoren en de volgorde ervan met vijf rotoren waren er 60 mogelijkheden de ringinstelling de oriëntatie van de rotoren met drie rotoren waren er 17 576 mogelijkheden de instelling van het stekkerbord met zes snoertjes waren er 64 biljoen mogelijkheden De berichtsleutel bestond uit een andere oriëntatie van de drie rotoren Het stekkerbord en de volgorde van de rotoren werden voor de berichtsleutel niet veranderd Om fouten te voorkomen werd de berichtsleutel die uit drie letters bestond twee keer overgezonden Dit bleek een belangrijk aanknopingspunt te zijn voor de Poolse cryptoanalisten die werkten onder leiding van Marian Rejewski Stel de dagsleutel is $ Nu wordt de berichtsleutel overgezonden Deze is bijvoorbeeld XTE Men zendt deze twee keer over dus XTEXTE Gecodeerd is dat bijvoorbeeld VECTCE De ontvanger van het bericht kent de berichtsleutel niet maar hij weet dat de onbekende letter die met sleutel $ versleuteld wordt tot een V met sleutel $+3 versleuteld wordt tot een T Dit wordt genoteerd als V>T Voor de sleutels $+1 en $+4 is het E>C en voor de sleutels $+2 en $+5 is het C>E In de loop van de dag wordt een groot aantal berichten ontvangen en de eerste zes letters zijn allemaal met dezelfde daginstelling versleuteld Is de beginletter een V dan is de vierde letter altijd een T enzovoort Na enige tijd beschikt de cryptoanalist over een groot aantal gecodeerde berichtsleutels Hij weet nu dat als de beginletter een T is dan is de vierde letter een S En als de beginletter een S is dan is de vierde letter een D Na de D komt weer de V en zijn we terug bij het begin Hij noteert het resultaat als V>T>S>D>V Het hele resultaat ziet er bijvoorbeeld zo uit In de laatste regel van de tabel is vermeld hoe lang de ketens zijn Het is eenvoudig aan te tonen dat de lengtes altijd in paren voorkomen De volgende dag werd er een andere dagsleutel gebruikt Nu ontstonden er ketens van een andere lengte De ketenlengten zijn niet afhankelijk van de instelling van het stekkerbord wat het werk aanzienlijk vereenvoudigt De Polen stelden hun machines op verschillende dagsleutels in en bepaalden voor iedere sleutel hoe lang de ketens waren Het stekkerbord bleef buiten beschouwing en het aantal te onderzoeken combinaties was daardoor relatief klein dat wil zeggen ruim een miljoen Dit duurde een jaar Een moderne computer doet hetzelfde in een paar tellen Op die manier werd een codeboek samengesteld De Polen waren nu klaar om gecodeerde berichten te ontvangen Als nu op een dag berichten binnenkwamen dan bepaalden de cryptoanalisten met behulp van de eerste zes letters de lengten van de ketens Hiervoor waren meestal minder dan honderd berichten nodig In het codeboek kon nu de dagsleutel worden opgezocht Meestal was er meer dan een dagsleutel mogelijk bij een gegeven ketenlengte maar dat was een kwestie van uitproberen De instelling van het stekkerbord was nu nog niet bekend maar dat was een elementair karwei Het stekkerbord had weliswaar meer dan 100 miljard instelmogelijkheden maar het kwam slechts neer op een simpel substitutiecijfer en dat is uiterst eenvoudig te kraken Nu was de dagsleutel bekend en konden alle berichten van die dag probleemloos ontcijferd worden Het werk van de Britten De Britse Government Code and Cipher School in Bletchley Park brak de Enigmacodes aanvankelijk met pen en papier In augustus 1940 startten zij met het gebruik van hun eigen Bombe ontwikkeld door Alan Turing en Gordon Welchman Dit was eveneens een elektromechanische machine maar gebaseerd op een totaal ander principe Alle informatie die werd verkregen via het breken van Enigma had de codenaam "Ultra" en speelde een beslissende rol tijdens de gehele oorlog maar vooral in de Atlantische Oceaan Een belangrijke fout in het ontwerp van de Enigma was dat een letter nooit in zichzelf vercijferd werd wat het speurwerk van de codebrekers beperkte Een andere belangrijke techniek was het zoeken naar cribs Dit was het zoeken naar de juiste positie van vercijferde tekst binnen een bericht waarvan men de klare tekst vermoedde Door de strikte uniformiteit in de Duitse berichten kon men dikwijls voorspellen waar welk stukje tekst voor zou komen Was zon crib eenmaal gelokaliseerd dan zocht men met een Bombe de sleutelinstellingen die erbij hoorden om vervolgens het bericht te ontcijferen Zon Bombe liep uitsluitend de mogelijke instellingen af die een bepaalde cijfertekst en vermoede klaartekst combineerden en kon doorgaans binnen de 24 uur de juiste combinatie vinden Zo waren bij de Kriegsmarine de meeste cribs afkomstig van contactberichten door U-boten en van weerberichten Deze berichten werden omgezet in vierlettercodes Kurzsignalen genoemd alvorens te vercijferen met de Enigma De Britten slaagden er echter in de Kurzsignal-codeboeken te kraken wat dan weer cribs opleverde Enkele andere gemakkelijk te kraken cribs zijn bijvoorbeeld "An dem Oberbefehlshaber" "Nichts zu melden" of de afsluiter "Es lebe der Fuehrer" Deze topgeheime informatie diende erg omzichtig gebruikt te worden opdat het Duitse oppercommando niet zou beseffen dat er Enigmacodes gebroken werden Daarom werden er speciale verbindingsofficieren geplaatst in belangrijke hoofdkwartieren op het terrein die ervaren waren in het gebruik van de Ultra-informatie Zij kregen hun informatie rechtstreeks van een speciale afdeling die gespecialiseerd was in tactische analyse en snelle verspreiding van belangrijke informatie Winston Churchill zou het belang van geheimhouding zo groot hebben gevonden dat hij een bombardement op Coventry door de Duitsers heeft laten plaatsvinden hoewel de informatie hierover via "Ultra" vooraf bekend zou zijn geweest De "Ultra"-informatie bleek vooral uiterst doeltreffend in de strategisch zeer belangrijke Atlantische Oceaan in de strijd tegen de geduchte Duitse U-boten De aanvallen van deze duikboten waren zo vernietigend voor de geallieerde bevoorrading dat ze bijna de oorlog beslisten in het voordeel van Duitsland Dankzij het onderscheppen van de communicatie tussen de U-boten kon het tij alsnog gekeerd worden Zie het hoofdartikel over dit onderwerp Enigma en de U-bootoorlog Verder waren de Britten in staat om het berichtenverkeer tussen Kriegsmarine en Duitse wal uit te peilen waardoor op eenvoudige wijze Duitse schepen konden worden gelokaliseerd zoals dat gebeurde met de Bismarck Aanvankelijk kwamen er dagelijks meer berichten binnen dan de mannen en vrouwen van Bletchley Park konden ontcijferen doordat ze menskracht te kort kwamen De medewerkers meldden dat bij hun chef maar die vond dat hij het zich niet kon veroorloven nog meer budget aan te vragen Nadat Winston Churchill op bezoek was geweest richtten de codebrekers zich direct tot Churchill Deze zorgde er onmiddellijk voor dat het team werd uitgebreid Op een gegeven moment waren er 7000 personen in ploegendienst werkzaam Zie ook Enigma en de U-bootoorlog NEMA en M-125 Fialka M-209 Codeermachine Alan Turing Cryptografie Encryptie Computer Biuro Szyfrów Noten Bauer Friedrich L 1999 An error in the history of rotor encryption devices cryptologia Kahn David < nowiki>1996 The Codebreakers The Comprehensive History of Secret Communication from Ancient Times to the Internet Revised and Updated Scribner ISBN 0-684-83130-9 de Leeuw Karl 2003 The Dutch invention of the rotor machine 1915-1923 cryptologia Externe links Sites met uitleg Sites met simulators voor Windows Java-applet Christiaan Willem Ferdinand Adolf George Grieks Γεώργιος A Βασιλεύς των Ελλήνων Georgios A Vasilefs ton Ellinon Kopenhagen 24 december 1845 – Thessaloniki 18 maart 1913 was als George I koning van Griekenland vanaf 1863 tot zijn dood in 1913 Als Deense prins werd hij als zeventienjarige jongen gekozen door het Griekse parlement als koning van Griekenland der Hellenen omdat een jaar eerder koning Otto was afgezet Zijn benoeming werd ook door de Grote Mogendheden goedgekeurd Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland het Tweede Franse Keizerrijk en het Russische Rijk Als eerste Griekse monarch van een nieuwe dynastie werd zijn 50 jaar lange regering de langste in de moderne Griekse geschiedenis gekenmerkt door de territoriale winsten van Griekenland en vestigde het zijn plaats in de periode voor de Eerste Wereldoorlog Twee weken voor zijn 50-jarig regeringsjubileum en tijdens de Eerste Balkanoorlog werd George vermoord In scherp contrast met zijn eigen regering waren de regeringen van zijn opvolgers kort en onveilig Jeugd en familie George werd geboren als Prins Willem van Denemarken Christiaan Willem Ferdinand Adolf George van Sleeswijk-Holstein-Sonderburg-Glücksburg in Kopenhagen als tweede zoon van prins Christiaan van Sleeswijk-Holstein-Sonderburg-Glücksburg en diens vrouw prinses Louise van Hessen-Kassel Tot zijn bestijging van de troon in Griekenland stond hij bekend als Prins Willem Vilhelm de naam van zijn grootvader zowel aan zijn vaderskant als aan moederskant Frederik Willem van Sleeswijk-Holstein-Sonderburg-Glücksburg en Willem van Hessen-Kassel Willem was één van de Europese royals die afstamde van de keizers uit het Byzantijnse Rijk In 1852 werd zijn vader benoemd tot troonopvolger van de koning van Denemarken Frederik VII Toen werd hij Prins Willem van Denemarken en ook zijn broers en zussen kregen de titel Prins of Prinses van Denemarken Willem was een jongere broer van Frederik 1843-1912 die in 1906 koning werd en huwde met prinses Louise van Zweden en van Alexandra 1844-1925 de vrouw van koning Eduard VII van het Verenigd Koninkrijk Willem was een oudere broer van Dagmar 1847-1928 die tsarina van Rusland werd door haar huwelijk met tsaar Alexander III van Rusland toen Dagmar huwde kreeg ze de naam Maria Fjodorovna Thyra 1853-1933 die huwde met Ernst August II van Hannover en Waldemar 1858-1939 die Marie van Bourbon-Orléans huwde Willem begon zijn carrière bij de Koninklijke Deense Marine maar toen hij zeventien werd werd hij door het Griekse parlement gekozen tot nieuwe Koning der Hellenen op 30 maart 1863 als gevolg van de gedwongen abdicatie van Koning Otto Hij werd koning nog voor zijn vader dat deed Vader Christiaan werd koning van Denemarken op 15 november van hetzelfde jaar Leven Na het vertrek van Otto I leverde het Deense koningshuis Sleeswijk-Holstein-Sonderburg-Glücksburg een koning en wel de achttienjarige prins Willem tweede zoon van Christiaan IX die de naam van George I aannam De slanke en energieke koning trouwde enkele jaren later met Olga Konstantinova kleindochter van Nicolaas I van Rusland George I leefde sober werkte hard en reisde vier jaar door het land om de moeilijkheden van zijn volk te leren kennen Deense architecten zetten de bouwactiviteiten voort die de Beierse bouwmeesters onder Otto I begonnen waren Ondanks de democratische grondwet van 1864 algemeen mannenkiesrecht vrijheid van pers en godsdienst bleef Griekenland van een stabiele democratie verstoken Dé strijdvraag van ministerie en parlement bleef de nog onder Turks bewind staande Griekse gebieden met geweld bevrijden of de Turken te vriend houden om aan het economische herstel van eigen land te kunnen werken Als huwelijksgeschenk voor de nieuwe koning had Engeland in 1864 de Ionische Eilanden afgestaan en in 1877 werd het vruchtbare Thessalië bij Griekenland gevoegd In 1913 na de Balkanoorlogen volgden Kreta Noord-Griekenland en een aantal Egeïsche eilanden In datzelfde jaar werd de populaire koning George I toen hij door de straten van de pas verworven stad Thessaloníki wandelde door een geesteszieke Alexandros Schinas doodgeschoten Zijn oudste zoon Constantijn volgde hem op Kinderen Koning George I en koningin Olga hadden acht kinderen Genealogie Referenties Gijzeling is het opsluiten of gevangen houden van iemand als onderpand om van die persoon of van anderen bepaalde dingen gedaan te krijgen of zeker te stellen dat afspraken worden nagekomen Afhankelijk van wie gijzelt en met welke reden kan gijzeling een misdrijf zijn Men kan de volgende soorten gijzeling onderscheiden het misdrijf waarin iemand wederrechtelijk wordt gevangen en opgesloten om bepaalde eisen kracht bij te zetten zie Gijzeling misdrijf een overheidsmaatregel waarbij mensen worden vastgezet en met zware straffen worden bedreigd bij acties van hun aanhangers zie Gijzeling overheidsmaatregel een gerechtelijke maatregel om iemand te dwingen aan zijn verplichtingen aan een ander te voldoen zie Civiele gijzeling een maatregel om iemand te dwingen een bevel op te volgen om een boete te betalen of om te getuigen zie Gijzeling dwangmaatregel een maatregel ten betoon van vertrouwen Een overeenkomst of contract werd kracht bijgezet door iemand uit de kring van de contractpartners vrijwillig te gijzel te geven aan de andere partij Dit is in de Westerse wereld in onbruik geraakt Vergelijk met onderpand Grootneerlandisme is het staatkundige streven om Vlaanderen en Nederland te verenigen in een unitaire federale of confederale Nederlandstalige staat Mogelijke benamingen hiervoor zouden zijn "Groot-Nederland" of "Dietsland" In de literatuur heet dit streven ook wel de Groot-Nederlandse gedachte Onder die naam kwam dit streven voor het eerst naar voren in de jaren 1920 Het idee zelf bestaat echter al van voor de tijd van het Bilateraal plan ter verdeling van de Zuidelijke Nederlanden Er bestaat een begripsverwarring met de term Heel-Nederland ook wel Bourgondicisme genoemd waarbij de hereniging van België Frans-Vlaanderen "Zuid-Vlaanderen" Nederland en Luxemburg beoogd wordt zoals ongeveer in de tijd van de Zeventien Provinciën Anders dan Groot-Nederland is dit een meertalige staatkundige grootheid Daarbij moet echter opgemerkt worden dat het huidige Nederland ook een meertalige staat is in Friesland wordt immers Fries gesproken op Bonaire Papiamento en op Sint-Eustatius en Saba Engels wat tevens de officiële tweede taal is van de gemeente Amsterdam Pleitbezorgers Een groot pleitbezorger en autoriteit op dit gebied was de sociaaldemocratische historicus Pieter Geijl 1887-1966 met als grondlegging de essays De Groot-Nederlandsche gedachte I 1925 en II 1930 voor zijn visie Daarna poogde Geijl in zijn vierdelige werk Geschiedenis van de Nederlandsche Stam 1930-1959 1961-1962 een historische lijn in de samenhang van het Nederlands taalgebied te schetsen tot 1798 Ook heeft hij vóór de Tweede Wereldoorlog zich actief ingezet om zijn ideaal ingang te doen vinden een hereniging van het Nederlands taalgebied zou bij de Nederlandse volksaard passen In 2005 vatte jurist en CDA-politicus Andries Postma de argumenten hiervoor nog eens samen Overeenkomst wat betreft stemgedrag Taalkundige overeenkomsten dankzij de Nederlandse Taalunie en het Standaardnederlands Economische overeenkomsten dankzij fusies met onder andere Fortis Bank en ING de doelstellingen van het VEV en de vereniging van de Kamer van Koophandel Convergentie in het onderwijs dankzij de GENT-akkoorden Culturele overeenkomsten als gevolg van het Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland vòòr 1995 het Cultureel Verdrag België-Nederland kritisch gevolgd door de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland waardoor onder andere Convergentie in de media Hierbij is onlangs de samenwerking gekomen tussen de TROS en de VTM Ook werken de VRT en de NOS samen in BVN In 2005 werd ook Internet-radiostation Radio Mi Amigo 192 opgericht een vanuit Nederland opererende vrije radio die zich beroept op de Vlaamse zeezender Radio Mi Amigo en daarom naast Nederlandse ook Vlaamse dj's in dienst heeft Radio Popular volgde in 2006 Aanhangers en aanhang De Groot-Nederlandse beweging ontstond aan het einde van de 19de eeuw In België kwam de Nederlandstalige burgerij steeds meer in het geweer tegen de bevoorrechte positie van het Frans en de dienovereenkomstige achterstelling van het Nederlands door de overheid en in het openbare leven De wens om de verbroken band tussen de Nederlandssprekenden te herstellen en de positie van het Nederlands in België te verbeteren leidde tot de oprichting van het Algemeen-Nederlands Verbond in 1895 De Eerste Wereldoorlog verscherpte de tegenstellingen tussen Franstaligen en Nederlandstaligen in België Zo leidde de Flamenpolitik van de Duitse bezetter die onder andere de bestuurlijke scheiding tussen een Nederlands- en een Franstalig deel van België inhield tot een anti-Belgische reactie in de Vlaamse Beweging Die anti-Belgische reactie werd nog gevoed door het aankaarten van vermeende misstanden in het Belgische leger hoewel de taalkwestie bij de soldaten aan het front nauwelijks een vraagstuk was en de Belgische legerleiding aanmerkelijk behoedzamer met haar manschappen omsprong dan de andere oorlogvoerende landen Niettemin werd de wens om af te scheiden van België en aan te sluiten bij Nederland sterker Het Algemeen-Nederlands Verbond kon aan het einde van de Eerste Wereldoorlog rekenen op een aanzienlijke aanhang in zowel Nederland als België onder meer onder studenten Onenigheid over de radicale koers van de Vlaamse Beweging leidde echter tot een afscheuring van de studentenafdelingen in het Diets Studenten Verbond Tijdens het interbellum was de Groot-Nederlandse gedachte populair in Nederland en deze populariteit werd breed gedragen door alle zuilen heen Een deel van de Groot Nederlanders keerde zich tegen de Walen die niet tot de Dietse gemeenschap zouden behoren Een herstel van het Vereenigd Koninkrijk der Nederlanden binnen de grenzen van 1815-1830 zou niet Groot Nederlands maar "Bourgondisch" zijn Zuid-Afrika behoorde wèl tot die Dietsche gemeenschap De gezamenlijke taal was het verbindend element waar gezamenlijke godsdienst en gezamenlijke geschiedenis deze was immers lange tijd onderbroken ontbraken Het Grootneerlandisme dat in Vlaanderen en in Nederland enige aanhang geniet wordt door sommigen in verband gebracht met het fascisme van het interbellum en de collaboratie In de jaren 30 was in Rotterdam al de Stichting Noord-Nederland-Vlaanderen opgericht Deze stichting zou zo'n duizend leden gaan tellen De Tweede Wereldoorlog bracht niet alleen België maar ook Nederland onder Duitse bezetting Even werd er geloofd dat de Duitsers een Groot-Nederlandse staat zouden toestaan De Duitse bezetter en met name de SS-stroming zag echter niets in dit idee; men wenste een Groot-Duits ofwel Groot-Germaans Rijk waarin de verschillen tussen Duitse en Nederlandse bevolkingsgroepen miskend werden Hitler verbood na verloop van tijd alle Groot-Nederlandse propaganda en sommige groepen als Nederland Eén! gingen in het verzet tegen de nazi's Vooraanstaande Groot-Nederlanders kwamen zelfs in een gevangenkamp terecht zoals de Nederlandse professor Pieter Geyl en enkele Nederlandse leden van Verdinaso Na de oorlog kreeg de Groot-Nederlandse gedachte echter het stigma van collaboratie opgeplakt Vele Vlaamse kopstukken van de Groot-Nederlandse gedachte voor 1940 hadden namelijk verregaand gecollaboreerd met de Duitsers met name in het VNV en hadden in contact gestaan met de NSB De NSB had op haar beurt de term Diets gekaapt en de prinsenvlag misbruikt voor haar eigen politieke doeleinden Zodoende kwam de Groot-Nederlandse gedachte in een kwaad daglicht te staan in beide Benelux-staten Enkele decennia na de oorlog kwamen er in de politiek langzaamaan toch mensen die de gedachte opnieuw voorstelden Eerst waren dit alleen radicale partijen maar ook bij de gematigde partijen kreeg en krijgt het idee geleidelijk meer aandacht Het lijkt erop dat het idee vooral na 2006 nieuw leven ingeblazen is gekregen Uit verschillende opinie-onderzoeken is naar voren gekomen dat een derde tot 50% van de Vlaming wel iets ziet zitten in de vorming van eerst een onafhankelijk Vlaanderen en naderhand een verdere samenwerking met Nederland en dat van de Nederlanders twee derde dit ziet zitten In de politiek In de naoorlogse politiek hebben personen van diverse politieke stromingen zich eens of meermaals positief over dit idee uitgesproken Deze zijn onder andere Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard dominee Willy Kuijpers en Hugo Schiltz Marcel Minnaert Hilbrand Nawijn Partij voor Nederland in het verleden en in het heden Bert Anciaux spirit Frits Bolkestein VVD Siegfried Bracke N-VA voormalig Belgisch politiek journalist Axel Buyse Vlaams Vertegenwoordiger in Nederland Bart De Wever en Matthias Storme N-VA Filip Dewinter Vlaams Belang Derk Jan Eppink LDD Europees parlementslid Sven Gatz Open Vld en Bert Bakker D66< ref> Erik Jurgens PvdA Andries Postma CDA Jan Terlouw D66 Louis Tobback spa Geert Wilders PVV zie ook verder in dit artikel Verscheidene leden van de Nederlandse Volksunie en de inmiddels voormalige Nationale Alliantie Op 12 mei 2008 liet Geert Wilders PVV in De Telegraaf weten dat hij een fusie van Nederland en Vlaanderen wel ziet zitten Als voordelen noemt hij de haven van Antwerpen het goede schoolsysteem in Vlaanderen een extra luchthaven verbeterende werkgelegenheid en lagere belastingen Wilders stelt dan ook voor als navolging van eerdere peilingen referenda te houden in zowel Nederland als Vlaanderen over de fusie Hij is niet van plan zon fusie aan de Vlamingen op te leggen maar zegt dat Balkenende over dit onderwerp met zijn Vlaamse collegas moet gaan praten Balkenende reageerde hierop door te zeggen dat het "lot van België niet aan ons is" Vanuit belgicistische hoek reageerde Luc Van der Kelen met de woorden dat hij blij was dat de Vlamingen welkom zijn maar een fusie niet ziet zitten Yves Leterme reageerde op 13 juni 2008 in de Volkskrant met de woorden dat een fusie tussen België en Nederland sciencefiction is en dat Wilders te simplistisch denkt over de Belgische crisis Leterme sprak wel zijn steun uit voor een verdere samenwerking in Benelux-verband ook wilde hij een nauwere samenwerking met Noordrijn-Westfalen Op 7 juli kwam Wilders samen met Martin Bosma in de NRC met een vervolgstuk waarin hij duidelijk maakt dat er nu moet worden gehandeld omdat "het met de kunstmatige staat aan onze zuidgrens snel is gedaan" Wederom laat hij de gezamenlijke geschiedenis terugkomen en maakt hij duidelijk dat hij het volk wil raadplegen voordat er werkelijk stappen worden ondernomen Aan het einde zegt Wilders "Nederland moet de Vlaamse Leeuw aan de borst drukken En zeggen welkom thuis we zijn je nooit vergeten" Onderzoeken naar ondersteuning van de Groot-Nederlandse gedachte Het Algemeen-Nederlands Verbond en het opgeheven Algemeen-Nederlands Congres bundelden velen aan beide kanten van de grens en in de diaspora die een op taal en cultuur gebaseerde Groot-Nederlandse gedachte aanhangen Ook in de Marnixring de Orde van den Prince en onder de abonnees van Ons Erfdeel en Septentrion vindt men veel Groot-Nederlanders terug Grensoverschrijdend gemeente-overlegorgaan Benego bepleit op praktische gronden een Groot-Nederland Volgens een in het verleden door het Nederlandse dagblad De Telegraaf gehouden peiling onder 3500 lezers was een kwart van hen vóór het samengaan van Vlaanderen en Nederland In Vlaanderen is de aanhang van het idee onduidelijker Bij een onderzoek van Jaak Billiet van de Katholieke Universiteit Leuven uit 1999 bleek 1 à 2% van de Vlamingen gewonnen voor dit idee Bij niet-representatieve opiniepeilingen op het internet lopen de resultaten uiteen van 2% tot 51% De tendens tussen 1999 en 2007 was wel stijgend Het ANP meldde op 21 augustus 2007 dat uit onderzoek van TNS NIPO in opdracht van RTL Nieuws blijkt dat ruim 85 procent van de Nederlanders een intensievere samenwerking met Vlaanderen wel ziet zitten Sterker nog bijna twee op de drie Nederlanders zijn vóór een samenvoeging van de twee gebieden Meer dan 60 procent van de Nederlanders denkt dat beide landen beter worden van een fusie Verder blijkt dat één op de vijf Nederlanders vindt dat de Oranjes de nieuwe staat moeten leiden 16 procent vindt dat beide koningshuizen moeten worden afgeschaft en 17 procent vindt dat beide gebieden hun koningshuizen moeten behouden Wel denkt 83 procent van de ondervraagden dat België ondanks alles zelfstandig zal blijven voortbestaan tegenover 14 procent die denkt dat België zich zal splitsen Een kwart van de Nederlanders steunt de gedachte dat Vlaanderen en Wallonië van elkaar moeten scheiden Als reactie hierop voerden zowel VRT als de Vlaamse krant Het Laatste Nieuws een internetpeiling uit in Vlaanderen Beide tonen een uiteenlopend resultaat VRT laat 36% optekenen Het Laatste Nieuws 509% met 127% die die optie wil op latere termijn Een echt duidelijk patroon tekent zich dus niet af in de peilingen Brussel Het sterk verfranste Brussel wordt niet altijd meegenomen in Groot-Nederland Hierdoor zou Brussel dan een enclave in Groot-Nederland vormen en omdat het ook niet tot Wallonië behoort is het niet duidelijk wat er met Brussel moet gebeuren Volgens de een moet Brussel toch bij Groot-Nederland horen gezien zijn geschiedenis als Nederlandstalige stad en of omdat het de officiële hoofdstad van Vlaanderen voor zowel het Vlaams Gewest als de Vlaamse Gemeenschap is Anderen vinden dat het vanwege zijn vermeende Franstaligheid bij Wallonië hoort en weer anderen zien Brussel liever als een soeverein onafhankelijk Europees Hoofdstedelijk District wat de Europese hoofdstad vormt onder leiding van de Europese Unie vergelijkbaar met Washington DC en het Australisch Hoofdstedelijk Territorium Heel-Nederland In de Vlaamse Beweging bij de Vlaams-nationalisten wordt de term Heel-Nederland gebruikt waar het volgens de definiëring in dit artikel Groot-Nederland zou moeten zijn De schijnbare begripsverwarring heeft te maken met de perceptie van een volksnationalistische wereldbeschouwer de Nederlandse natie zou zich definiëren als de volkseenheid die het Nederlands als taal hanteert Daaruit volgt dat Nederland Vlaanderen en ook Zuid- of Frans-Vlaanderen een organische eenheid vormen op grond van het Nederlandse volk dat daar al eeuwenlang verblijft Zie ook de opmerking over deze begripsverwarring bij Heel-Nederland Andere namen voor Groot-Nederland Behalve Groot-Nederland bedacht door Pieter Geyl en Heel-Nederland door bovenstaande Vlaams-nationalisten onder andere Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard bestaan er nog andere namen voor de staat die Vlaanderen en Nederland zou moeten verenigen Dietsland wordt ook vaak gebruikt Dit slaat terug op het begrip Diets Omdat deze benaming besmet is geraakt vanwege de collaboratiebewegingen in de Tweede Wereldoorlog zie boven wordt deze door velen ongeschikt bevonden De Nederlanden of De Verenigde Nederlanden worden ook vaak genoemd evenals De Republiek der Verenigde of Herenigde Provinciën Orangisme De vlag leidt vaak tot verwarring met het begrip orangisme in Belgische zin Veel orangisten zijn Groot-Nederlanders en vice versa zeker sinds 1980 Orangisme is gericht op het Huis van Oranje-Nassau grootneerlandisme echter op de meer staatkundige en culturele problematiek Niettemin zijn de scheidslijnen in Vlaanderen vrij dun geworden wegens de vermeende Fransgezindheid van de Belgische monarchie Een Groot-Nederlander kan streven naar een monarchie of Dubbelmonarchie de terugkeer van het stadhouderschap een republiek een unie een eenheidsstaat een federatie of een confederatie Dat alles kan natuurlijk desgewenst ook binnen de Benelux of de Europese Unie Vlag Grootneerlandisten voeren meestal de Prinsenvlag die voor het eerst in de Tachtigjarige Oorlog gebruikt werd door de aanhangers van Willem van Oranje die de leider van de Opstand werd Deze Geuzen waren overal in de Nederlanden actief ook in Wallonië De Unie van Utrecht dat het verbond was tussen de Noordelijke Nederlanden en verscheidene Vlaamse en Brabantse steden gebruikte de vlag en de latere Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden stelde de Prinsenvlag in als officiële vlag te land en ter zee Daarom heeft de vlag historische waarde voor Grootneerlandisten De oranje-blanje-bleuvlag is tijdens de 17e en 18e eeuw geleidelijk vervangen door de huidige rood-wit-blauwe vlag die uiteindelijk tijdens de Bataafse Republiek werd vastgelegd Sindsdien is de Prinsenvlag ook gebruikt door orangisten omdat de oranje kleur de verbondenheid met het huis Oranje-Nassau bleef benadrukken hetgeen geleid heeft tot begripsverwarring met grootneerlandisme orangisme en grootneerlandisme gaan niet noodzakelijk hand in hand Zie ook Aldietse beweging Dietsland Heel-Nederland staatkunde Lage Landen Pan-nationalisme Rattachisme Splitsing van België Externe links Artikel van Andries Postma Reformatorisch Dagblad 13 juni 2001 Howard Robard Hughes Humble Texas 24 december 1905 – Houston Texas 5 april 1976 was een Amerikaans piloot filmproducent filmregisseur vliegtuigbouwer playboy excentriekeling filantroop en kluizenaar Zijn bekendheid dankt hij vooral aan zijn verhoudingen met bekende actrices en zijn excentrieke gedrag op latere leeftijd wat destijds breed werd uitgemeten in de pers Daarnaast verbrak hij verschillende snelheidsrecords voor vliegtuigen en bouwde hij Trans World Airlines uit tot een van de grotere Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen Hij was een van de rijkste mensen ter wereld Jeugd en Hollywood Zijn geboorteplaats staat niet vast; volgens sommige bronnen is hij geboren in de plaats Humble en volgens andere in Houston Zijn moeder was Allene Gano en zijn vader Howard Robard Hughes senior< ref> Op 25 januari 1925 noteerde hij dat hij de beste golfspeler van de wereld wilde worden de beste piloot en de bekendste filmproducent Zijn vader Howard R Hughes sr had een met diamant bezette boorkop voor het boren naar aardolie uitgevonden Hughes senior verkocht zijn uitvinding niet maar gaf die in bruikleen en kreeg geld voor elke keer dat de boorkop werd gebruikt Hughes volgde een plattelandsschool in Californië maar maakte die niet af Zijn moeder overleed in 1922 toen Hughes zestien was Terwijl hij in 1924 studeerde aan het Rice Institute later bekend als Rice University overleed zijn vader Op negentienjarige leeftijd erfde hij zo diens zeer winstgevende Hughes Tool Company Hij kon daardoor rechtstreeks beschikken over de 800000 dollar die hij had geërfd Hughes gaf zijn studie op en werd directeur van het bedrijf Nog datzelfde jaar verhuisde hij naar Hollywood met Ella Rice die hij in Houston had leren kennen Ze trouwden in 1925 de echtscheiding volgde in 1929< ref> Hughes werd filmproducent Zijn films The Racket uit 1928 en The Front Page uit 1931 werden genomineerd voor een Oscar Hughes produceerde ook de film Hells Angels 1930 waarvoor hij het scenario schreef en de regie deed en Scarface 1932 Hells Angels is de eerste Amerikaanse film die meer dan een miljoen dollar kostte Zijn meest bekende film is The Outlaw uit 1943 met Jane Russell in de hoofdrol Voor Russell liet hij een speciale push-upbeha ontwerpen Zowel met deze film als met Scarface kreeg Hughes problemen met de Amerikaanse filmkeuring Wegens Scarface werd hij bovendien bedreigd door de maffia In deze tijd had Hughes verhoudingen met diverse actrices onder wie Katharine Hepburn twee jaar Bette Davis Jean Harlow en Ava Gardner Ook met Ginger Rogers en Gloria Vanderbilt beiden 18 jaar had hij een verhouding< ref> Hughes de piloot en vliegtuigbouwer Hughes was gedurende zijn hele leven een luchtvaartgek een piloot en een autodidactisch luchtvaarttechnisch ontwerper In 1932 begon hij in Burbank de Hughes Aircraft Company als subdivisie van de Hughes Tool Company< ref> Hij vestigde diverse wereldrecords en ontwierp en bouwde diverse vliegtuigen terwijl hij aan het hoofd stond van Hughes Aircraft Op 19 januari 1937 vestigde Hughes een nieuw record door in 7 uur 28 minuten en 25 seconden van Los Angeles naar New York te vliegen Op 10 juli 1938 vestigde hij een nieuw record door in 91 uur rond de wereld te vliegen In datzelfde jaar werd het Houston Municipal Airport in Houston omgedoopt in Howard Hughes Airport maar de naamswijziging werd teruggedraaid na protesten tegen het vernoemen van de luchthaven naar een nog levende persoon De huidige naam is William P Hobby Airport Eveneens in 1938 plaatste William John Frye een voormalige Hollywood stuntvlieger die directeur werd van de luchtvaartmaatschappij Transcontinental and Western Airlines TWA in 1950 omgedoopt in Trans World Airlines een order voor de nieuwe Boeing 307 Stratoliner het eerste passagierstoestel met een drukcabine Hij haalde Hughes die ook bezeten was van vooruitstrevende vliegtuigtechnologie over om deze aankoop te financieren Hierdoor werd Hughes in april 1939 de grootste aandeelhouder van TWA Gedurende de jaren veertig en jaren vijftig bleef TWA wedden op de meest geavanceerde vliegtuigen grotendeels als gevolg van Hughes' interesse in de ontwikkeling van vliegtuigen Onder zijn leiding groeide de luchtvaartmaatschappij aanzienlijk Op 7 juli 1946 maakte Hughes de eerste proefvlucht met het experimentele vliegtuig XF-11 Onderdeel van zijn vluchtplan was een rondvlucht boven Los Angeles om het nieuwe toestel te laten zien Door een olielek ging een van de tegengesteld draaiende propellers andersom draaien Hughes probeerde het toestel te redden door een noodlanding te maken op het golfterrein van de Los Angeles Country Club Enkele seconden voor de landing daalde het toestel sterk en vervolgens stortte het neer in de woonbuurt rond de Country Club Het toestel raakte drie huizen en vervolgens explodeerden de brandstoftanks waardoor een huis en het gebied er omheen in brand vlogen Hughes lag naast het vliegtuig maar werd gered door een sergeant van de Amerikaanse mariniers die in het huis ernaast op bezoek was Hughes had een sleutelbeen en zes ribben gebroken en had derdegraads brandwonden Het letsel had tot zijn dood invloed op hem en velen schrijven zijn latere verslaving aan opiaten toe aan de hoge dosering morfine die hij na het ongeluk voorgeschreven kreeg Zijn kenmerkende snor die hij later in zijn leven droeg was een poging om een klein litteken in zijn gezicht te verbergen Een van zijn grootste ondernemingen was de H-4 Hercules bijgenaamd de Spruce Goose "de sparrenhouten gans" een enorme vliegboot die vlak na de Tweede Wereldoorlog werd voltooid De Hercules maakte maar één vlucht met Hughes aan de stuurknuppel in 1947 Het toestel was aanvankelijk door de Amerikaanse regering besteld voor gebruik tijdens de Tweede Wereldoorlog maar was niet op tijd klaar Hughes werd opgeroepen om te getuigen voor een onderzoekscommissie van de senaat Hij moest uitleggen waarom het toestel niet tijdens de oorlog aan de United States Air Force was afgeleverd De commissie ging echter uiteen zonder een eindrapport te hebben afgeleverd Hughes wilde het contract dat hij had nakomen Omdat de Amerikaanse regering hem vrijwel geen metaal toewees bouwde hij het toestel grotendeels van berkenhout Het vliegtuig was jarenlang in Long Beach te zien naast de Queen Mary en verhuisde ten slotte naar McMinnville in Oregon waar het tegenwoordig deel uitmaakt van het Evergreen Aviation Museum< ref> Hughes na de oorlog In 1948 kocht Hughes de filmstudio RKO die in financiële problemen was geraakt Hij bemoeide zich met de filmproductie en legde zelfs het filmen voor weken of maanden stil RKO werd in 1955 verkocht; de keten van bioscopen van RKO werd afgesplitst wegens een kartelzaak Na de oorlog bouwde Hughes zijn Hughes Aircraft om tot een bedrijf voor defensieopdrachten Delen van het bedrijf kwamen bij McDonnell Douglas terecht en ten slotte bij Boeing toen de twee bedrijven samengingen Het restant van Hughes Aircraft werd in 1998 aan Raytheon verkocht Howard Hughes Medical Institute In 1953 stichtte Hughes het Howard Hughes Medical Institute in Delaware< ref> Het werd opgericht voor fundamenteel biomedisch onderzoek De bedoeling was in Hughes woorden de "oorsprong van het leven zelf" te doorgronden Door velen werd het instituut beschouwd als een soort belastingvrijhaven voor Hughes Hij gaf al zijn aandelen in Hughes Aircraft Company aan het instituut waardoor het defensiebedrijf een charitatieve instelling was geworden die was vrijgesteld van het betalen van belasting Het gevolg was een langdurige juridische strijd tussen Hughes en de Amerikaanse belastingdienst die tenslotte door Hughes werd gewonnen Na Hughes dood in 1976 groeide het instituut uit tot een van de belangrijkste filantropische instellingen voor onderzoek op het gebied van biologie en medicijnen Het beschikte over fondsen ter waarde van 11 miljard dollar In 1957 trouwde Hughes met actrice Jean Peters Kort voor de presidentsverkiezingen van 1960 raakte de reputatie van Richard Nixon beschadigd door onthullingen over een bedrag van 205000 dollar dat Hughes aan een broer van Nixon had geleend en dat nooit was terugbetaald< ref> Hughes Space and Communications werd in 1961 gesticht In hetzelfde jaar spande het management van TWA een proces aan tegen bestuursvoorzitter Hughes wegens een verschil van mening over de wijze waarop het bedrijf werd geleid Hughes was gedwongen TWA in 1966 voor circa 500 miljoen dollar te verkopen< ref> In de jaren zeventig keerde hij weer in de luchtvaartindustrie terug Hij kocht de luchtvaartmaatschappij Air West en doopte het bedrijf om in Hughes Airwest Glomar Explorer In 1972 werd Hughes door de CIA benaderd om te helpen bij het heimelijk bergen van een Sovjet-Russische onderzeeboot die vier jaar eerder bij Hawaï was gezonken Uit de samenwerking ontstond de Hughes Glomar Explorer een bergingsschip dat speciaal voor deze operatie werd ontwikkeld Nu Hughes meewerkte kon de CIA een aannemelijk klinkende cover story vertellen Het schip van Hughes was volgens dit verhaal bedoeld voor onderwateronderzoek op zeer grote diepte en voor het winnen van mangaanknollen In de zomer van 1974 probeerde de Glomar Explorer de onderzeeboot te bergen Als gevolg van een mechanisch defect in de grijper zou de helft van de onderzeeboot zijn afgebroken Dit deel dat volgens zeggen het codeboek en de kernraketten bevatte zou naar de zeebodem zijn gezonken Twee torpedo's met kernkoppen en enkele codeermachines voor versleutelde communicatie konden wel worden gered Er wordt echter wel gedacht dat in werkelijkheid het hele schip werd geborgen en dat de CIA door desinformatie de Sovjets in de waan wilde brengen dat de berging grotendeels was mislukt De operatie die de codenaam Project Jennifer had gekregen raakte in februari 1975 bekend doordat inbrekers in juni 1974 geheime documenten uit het hoofdkwartier van Hughes in Los Angeles hadden meegenomen Deze documenten hadden een rol moeten spelen in een gerechtelijk onderzoek naar Hughes diens overname van een luchtvaartmaatschappij en een mogelijk verband tussen deze overname en de inbraak in Watergate Volgens sommigen was de inbraak bij Hughes een poging tot een cover-up van politieke corruptie op allerlei niveaus Hughes documenteerde alles over zijn contacten met politici en regeringsinstanties Hughes de kluizenaar Aan het eind van de jaren vijftig of misschien zelfs al eerder vertoonde Hughes symptomen van een obsessieve-compulsieve stoornis OCS< ref> De eens zo flitsende verschijning verdween uit het openbare leven en werd een mysterie De media volgden geruchten over zijn verhuizingen en gedrag Volgens diverse geruchten was Hughes terminaal ziek of geestelijk instabiel of zelfs dood en vervangen door iemand die zich voor hem uitgaf Er hadden zich al eerder symptomen van een obsessieve-compulsieve stoornis voorgedaan In de jaren dertig vertelden zijn vrienden al dat Hughes geobsedeerd was door de afmetingen van erwten een van de dingen die hij graag at en dat hij een speciale vork gebruikte om ze op grootte te sorteren voor hij ze opat Toen hij producent was van The Outlaw raakte Hughes geobsedeerd door een klein foutje in een van Jane Russells blouses Volgens Hughes bobbelde stof bij een naad waardoor het leek voor Hughes althans alsof Russell op elke borst twee tepels had Hij schreef een gedetailleerd memo over de oplossing van dit probleem Hughes werd een kluizenaar Hij was verslaafd aan medicijnen en leefde in verduisterde kamers doodsbang voor bacillen Hoewel hij op afroep over een kapper kon beschikken liet Hughes zijn haar en zijn nagels hoogstens één keer per jaar knippen Hij had diverse artsen in dienst maar raadpleegde ze zelden en volgde hun adviezen niet op Hij raakte verslaafd aan codeïne en andere pijnstillers was erg kwetsbaar en gebruikte lege dozen van Kleenex tissues als schoenen Hij zou zijn urine in flessen bewaren al is het niet zeker of hij dat permanent deed of alleen een keer toen het toilet was overgelopen Hij wikkelde alles wat hij moest aanraken in papieren handdoekjes om zichzelf te beschermen tegen bacillen Als jonge man had hij syfilis opgelopen en sommige van zijn biografen schrijven zijn vreemde gedrag toe aan het derde stadium van deze ziekte Latere jaren Met zijn hofhouding verhuisde Hughes van hotel naar hotel van Beverly Hills Hotel naar Boston van Boston naar Las Vegas Toen hij bang werd dat de Desert Inn hem op straat zou zetten kocht hij het hele hotel op tezamen met diverse andere hotels en casino's Castaways New Frontier Landmark Sands en Silver Slipper Hij moderniseerde Las Vegas door een groot deel van de stad van de maffia over te nemen Hij kocht televisiezenders als KLAS-TV in Las Vegas zodat er altijd iets voor hem op televisie was als hij wegens slapeloosheid de hele nacht op bleef Zijn favoriete film in de laatste jaren van zijn leven schijnt Poolbasis Zebra te zijn geweest naar het gelijknamige boek van Alistair MacLean Hij liet de film eindeloos afdraaien in zijn huisbioscoop Zijn ondergeschikten konden op het laatst de muziek van de film niet meer aanhoren Hughes aanzienlijke belangen in bedrijven werden in de gaten gehouden door een kleine groep ondergeschikten die soms de "Mormonenmaffia" werd genoemd omdat de groep voor een groot deel uit leden van de Mormoonse kerk bestond< ref> Ze handelden niet alleen de dagelijkse gang van zaken af maar probeerden ook aan Hughes bizarre wensen tegemoet te komen Zo hield Hughes erg van een bepaald merk bananen-notenijs en zijn ondergeschikten zaten dan ook met hun handen in het haar toen ze hoorden dat de fabriek in Los Angeles de productie van deze smaak ijs zou staken Ze plaatsten nog snel een megabestelling van het ijs Enkele dagen nadat het in Las Vegas was aangekomen liet Hughes zijn ondergeschikten weten dat hij genoeg had van bananen-notenijs Voortaan wilde hij alleen vanille-ijs Nog jarenlang aten zijn personeelsleden en hun gezinnen en kennissen gratis bananen-notenijs In Nevada oefende Hughes veel macht uit Toch had ook zijn invloed grenzen Hughes was bang voor de gevolgen van de atoomproeven die in de woestijn van Nevada werden gehouden en vroeg zijn medewerkers om president Lyndon B Johnson en later Richard Nixon een miljoen dollar te bieden voor het beëindigen van de proeven Hughes' medewerkers probeerden de presidenten echter niet om te kopen maar lieten Hughes weten dat Johnson het aanbod had afgewezen en dat ze Nixon niet konden bereiken Terwijl hij steeds verder achteruit ging verhuisde Hughes naar de Bahama's Vancouver Londen en diverse andere plaatsen Hij verbleef altijd in een penthouse met verduisterde ramen Als hij het hotel ten slotte verliet moest het vaak geheel worden opgeknapt In 1971 scheidde hij voor de wet van Jean Peters; het paar leefde overigens al jaren gescheiden Ze ging akkoord met een levenslange alimentatie van zeventigduizend dollar per jaar met inflatiecorrectie en ze zag af van alle claims op Hughes' bezittingen Hoewel Hughes normaal erg paranoïde was eiste hij tot verbazing van zijn ondergeschikten geen geheimhouding van Peters Peters weigerde te vertellen over haar leven met Hughes en wees diverse lucratieve aanbiedingen om dat wel te doen af Ze zei alleen dat ze Hughes voor de scheiding in geen jaren had gezien Volgens sommige speculaties inzake de Watergate-affaire werd de inbraak in opdracht van Richard Nixons medewerkers gepleegd om potentieel gevaarlijke documenten terug te halen waaruit betalingen van Hughes aan Nixon bleken en in een poging om de Democraten met Hughes in verband te brengen Larry O'Brien de voorzitter van het campagne-team van de Democraten in wiens kantoor werd ingebroken was sinds 1968 een betaalde lobbyist voor Hughes In 1972 beweerde de schrijver Clifford Irving dat hij medeauteur was van een geautoriseerde autobiografie van Hughes Hij veroorzaakte een sensatie in de mediawereld Omdat Hughes in afzondering leefde aarzelde hij om Irving te veroordelen waardoor velen geloof schonken aan diens beweringen In een van de zeer schaarse telefoongesprekken die Hughes voerde ontkende hij vlak voor publicatie van Irvings boek diens hele verhaal Irving kwam later veertien maanden achter de tralies Hughes stierf op 70-jarige leeftijd aan boord van een vliegtuig terwijl hij op weg was van zijn penthouse in Mexico naar het Methodist Hospital in Houston Hij was zo onherkenbaar dat de FBI erop stond vingerafdrukken te gebruiken om Hughes stoffelijk overschot te identificeren Uit de autopsie bleek dat nierfalen de doodsoorzaak was Zijn lichaam was in bijzonder slechte conditie Op röntgenfotos waren afgebroken injectienaalden te zien die in zijn armen zaten Howard Hughes is begraven op Glenwood Cemetery in Houston Erfenis Hughes liet twee miljard dollar na< ref> Een zekere Melvin Dummar beweerde dat hij in 1975 Howard Hughes had meegenomen als lifter en dat Hughes hem na afloop van de reis zijn hele vermogen had nagelaten Maar na diverse rechtszittingen bleek dat Dumars beweringen frauduleus waren De film Melvin and Howard 1980 gaat over dat verhaal Ook diverse andere mensen claimden Hughes' nalatenschap Na jarenlange processen werd de erfenis tenslotte in 1983 verdeeld over 22 verwanten Hughes Aircraft bleef eigendom van het Hughes Medical Institute en werd in 1985 voor 5 miljard dollar aan General Motors verkocht In 1984 betaalden de erfgenamen actrice Terry Moore een bedrag De hoogte bleef geheim Moore beweerde dat ze in 1949 in het geheim met Hughes was getrouwd en dat ze nooit waren gescheiden< ref> Ze schreef een boek over haar relatie met Hughes onder de titel The Beauty and the Billionaire Boeken films liedjes over hem Er zijn talloze boeken over Hughes geschreven In Nederland wijdde Willem Frederik Hermans een essay aan hem Over het leven van Hughes zijn ook drie films gemaakt The Amazing Howard Hughes 1977; regie William A Graham met Tommy Lee Jones als Howard Hughes The Aviator 2004; regie Martin Scorsese met Leonardo DiCaprio als Howard Hughes The Hoax 2006; regie Lasse Hallström Citizen Kane is mogelijk op zijn leven geïnspireerd Tony Stark alias Iron Man is geïnspireerd op Howard Hughes Verder bestaan er diverse liedjes over hem of waarin hij wordt genoemd Een instructie bestaat uit een richtlijn opgesteld voor een uit te voeren handeling Wanneer men instructies geeft wordt informatie over een bepaalde actie overgebracht Dit kan zijn hoe wanneer of en op welke manier de actie plaats moet vinden Instructies kunnen op diverse manieren aan diverse ontvangers overgebracht worden Instructies zitten bijvoorbeeld bij een nieuw gekocht product meestal in papieren vorm Dit wordt ook wel een handleiding genoemd Instructies kunnen ook bestaan uit direct communicatie tussen mensen of dieren Als iemand bijvoorbeeld Af! tegen zijn hond roept is de hond geïnstrueerd dat hij moet gaan liggen Klikt iemand op het printicoon in een tekstverwerker wordt het programma geïnstrueerd het document af te drukken Instructies kunnen ook onderdeel zijn van een werkinstructie Zie ook Instructie Vaticaan Instructie computer Werkinstructie Irak Arabisch العراق al-ʿIrāq Koerdisch Komara Êraqê officieel de Republiek Irak is een land in het Midden-Oosten Het ligt voor een groot deel in en rond het stroomgebied van de rivieren de Eufraat en de Tigris Irak grenst in het zuidoosten aan de Perzische Golf en verder met de klok mee aan Koeweit Saoedi-Arabië Jordanië Syrië Turkije en Iran Het land behoort tot de Arabische Liga Wat betreft de naam van het land wordt wel beweerd dat deze in de loop der eeuwen van de naam van de stad Uruk zou zijn afgeleid Geschiedenis De Sumeriërs Het gebied dat het huidige Irak inneemt is vrijwel hetzelfde als het vroegere Mesopotamië het land tussen de rivieren Eufraat en Tigris De eerste complexe menselijke beschavingen op aarde ontstonden hier die van de Sumeriërs Dit volk ontwikkelde rond 3400 vChr het eerste schrift de eerste voorbeelden van literatuur Epos van Gilgamesj de eerste geschreven wetten de eerste steden en volgens sommige archeologen ook het wiel Irak wordt daarom ook wel de bakermat van de beschaving genoemd De Sumeriërs waren vanaf circa 3500 vChr georganiseerd in stadstaten zoals Uruk Ur en Lagasj Akkadische overheersing Vanaf 2500 vChr kwam een reeks van Semitische culturen het land te domineren de Akkadiërs de Arameeërs en Assyriërs Het Semitisch verving langzaam het Soemerisch als voertaal en taal van bestuur wel bleef Soemerisch door de eeuwen heen altijd gebruikt worden als religieuze taal Onder de Akkadiërs ontstond in dit gebied het eerste rijk toen de legendarische Sargon de Grote zijn autoriteit verspreidde over heel Mesopotamië circa 2350 vChr Dit Akkadische Rijk zakte na de dood van Sargon meteen in doordat het bij zijn opvolgers ontbrak aan organisatievermogen en charisma Het rijk zou nog wel zo'n twee eeuwen blijven voortbestaan in een veel kleinere omvang dan onder Sargon voordat het definitief viel onder druk van invasies door stammen uit het Zagrosgebergte circa 2150 vChr Onder de Akkadiërs vond een opmerkelijke mengeling plaats van de Soemerische en Semitische culturen Soemerische literatuur waaronder het Epos van Gilgamesj werd vertaald naar het Akkadisch Soemerische goden werden opgenomen in het Akkadische pantheon en de Soemerische taal bleef in gebruik als bestuurstaal Ook in de bouwkunst borduurden de Akkadiërs voort op de Soemerische tradities Rond 2100 vChr ontstond de zogenaamde Derde dynastie van Ur het laatste Soemerische koninkrijk In deze periode probeerden de heersers de nadruk te leggen op hun Soemerische afkomst en de Soemerische cultuur Deze periode wordt daarom wel een Soemerische renaissance genoemd Toch namen deze Soemeriërs niet volledig afstand van het Akkadische erfgoed Sargon wordt in deze periode geëerd als grote held en de koningen gebruiken allemaal de titel koning van Soemer en Akkad De Derde dynastie van Ur kwam ten einde in 2004 vChr na een verwoestende invasie vanuit Elam Na het instorten van Ur kwam Mesopotamië onder invloed te staan van de Amorieten een Semitisch volk dat oorspronkelijk in noordelijk Syrië leefde Het gebied werd hierna gedomineerd door tientallen Amoritische en Akkadische stadstaten Een van deze staatjes was dat van Babylon In het noorden van Mesopotamië vestigden Akkadische koningen de stad Assoer De stad kwam te domineren over noordelijk Mesopotamië en zou zijn naam geven aan dit gebied Assyrië De Assyriërs bouwden een enorm handelsnetwerk op gebaseerd op de karum Dit waren Assyrische handelskoloniën die in naburige staten de Assyrische handel regelden en controleerden Deze karums werden meestal gesticht in of nabij bestaande nederzettingen en vielen onder het bestuur van Assoer De bekendste karum is die van Kanesj Behalve Klein-Azië waren er ook karums in noordelijk Syrië Dit Assyrische handelsnetwerk kwam ten einde rond 1700 vChr onbekend is waarom De val van dat handelsimperium in Klein-Azië viel samen met de opkomst van het rijk der Hettieten daar Ondertussen groeide Babylon uit tot de belangrijkste metropool van zuidelijk Mesopotamië onder de beroemde Hammurabi circa 1800 vChr de zesde Amoritische koning van Babylon Tegenwoordig is Hammurabi vooral bekend van zijn wetteksten Het Oude Koninkrijk van Babylon bleef bestaan tot het in 1575 vChr werd bezet door de Hettieten Hierna volgde een lange periode waarin de Babyloniërs en Assyriërs of door naburige volkeren werden gedomineerd door respectievelijk de Kassieten en de Mitanni of met elkaar in conflict waren Dit is de zogenaamde Amarna-periode waarin het Nieuwe Rijk van Egypte de grote macht was in het Nabije Oosten Er is relatief weinig bekend over Mesopotamië in deze periode Toch was het juist de Akkadische taal die in deze periode diende als diplomatieke taal van het Nabije Oosten Officiële communicatie tussen Egypte en andere staten vond plaats in het Akkadisch Bewijs van de invloed die de Mesopotamische beschaving zelfs in dit dieptepunt behield zie de Amarna-brieven De Nieuw-Assyrische en Nieuw-Babylonische Rijken In 911 vChr kwam geheel Mesopotamië in handen van Assyrië Dit Nieuw-Assyrische Rijk heerste niet alleen over Assyrië en Babylonië maar veroverde enorme delen van het Nabije Oosten de Levant Cyprus Elam delen van Klein-Azië en zelfs Egypte Babylon kwam meerdere malen in opstand tegen de Assyrische overheersing en in 689 vChr werd de stad volledig vernietigd Deze daad schokte het volk zodanig dat de Assyriërs niet veel later begonnen met de herbouw ervan In deze periode zien we het Aramees langzaam het Akkadisch vervangen Sprekers van het Aramees begonnen zich vanaf circa 1200 vChr in Syrië te vestigen Daar organiseerden zij zich in kleine stadsstaten zoals Aram-Damascus Nadat deze Aramese staatjes werden opgenomen door de Nieuw-Assyrische oorlogsmachine gebeurde iets opmerkelijks Het Aramees werd niet vervangen door de Akkadische taal van Mesopotamië maar in plaats daarvan ging het Aramees een steeds belangrijkere rol spelen in administratie van het Nieuw-Assyrische Rijk Gedacht wordt dat dit te maken had met de beruchte gewoonte van de Nieuw-Assyriers om veroverde volkeren elders in het Rijk te vestigen om zo de kans op opstanden te verminderen Zo zouden sprekers van het Aramees over heel het Nabije Oosten verspreid raken en de taal snel aan invloed toenemen Vanaf de 8e eeuw vChr was het Aramees en niet langer het Akkadisch de belangrijkste taal in Mesopotamië en de Levant Ook verving het Aramese alfabet langzaam het duizenden jaren oude Soemerische spijkerschrift Dit alfabet ontstond vanaf 900 vChr in Syrië uit het Fenicisch alfabet Op zijn beurt stond het Aramese alfabet aan de wieg van het Arabische en het Hebreeuwse alfabet De Nieuw-Assyriers waren berucht vanwege hun onderdrukkende beleid en continue oorlogsvoering maar staan tegelijk bekend om hun geweldige prestaties in de kunsten en de architectuur In 658 vChr viel het Assyrische Rijk uiteen en ontstond het zogenaamde Nieuw-Babylonische Rijk Babylon werd weer de hoofdstad en voor de stad brak haar belangrijkste bloeiperiode aan Met ruim 150000 inwoners was het veruit de grootste stad ter wereld alleen Memphis kwam enigszins in de buurt Dit Babylon was een groot centrum voor wetenschap De faam van de stad reikte tot het oude Griekenland en Carthago in het westen en India in het oosten De Mesopotamische cultuur verspreidde zich over het Nabij Oosten en het Aramees werd er de lingua franca De Perziche en Hellenistische periodes Het Nieuw-Babylonische Rijk werd in de 6e eeuw vChr door de Perzen veroverd De Perzen adopteerden veel van de Babylonische tradities en Babylon werd ook hun hoofdstad Het Perzische Rijk strekte zich uit van Egypte tot aan de Indus Alexander de Grote veroverde in de 3e eeuw vChr op zijn beurt alle Perzische gebieden Zijn wens om Babylon de hoofdstad te zien worden van zijn verenigde Griekse rijk zou niet uitkomen; kort na zijn dood viel zijn rijk uiteen Het Babylonische gebied viel in handen van de Griekse Seleuciden die in eerste instantie vanuit Seleucia aan de Tigris over de oosterse delen van het ingestorte rijk van Alexander heersten Onder de Parthen en Sassaniden bleef het gebied een belangrijke rol spelen; de hoofdstad van die rijken Ctesiphon was er meestal gelegen Het islamitische tijdperk In de 7e eeuw kwamen de Arabieren die in enkele jaren tijd heel Irak lostrokken van Perzische controle Irak speelde een belangrijke rol in de Eerste Fitna het eerste militaire conflict in de gelederen van de moslims Het was het kerngebied van kalief Ali ibn Aboe Talib die geconfronteerd werd met opstanden in Syrië en Egypte In Irak bleef de bevolking Ali trouw ook na zijn dood Het protosjiisme was daarmee geboren In de 8e eeuw stichtten de Abbasiden die eerder de Omajjaden hadden afgezet de stad Bagdad De nieuwe heersers verplaatsten de islamitische hoofdstad van Damascus naar Bagdad Bagdad werd het centrum van een wereldrijk dat zich uitstrekte van diep in noordelijk Afrika tot aan de grens met China Bagdad was een centrum van macht en wetenschap en gedurende lange tijd de grootste stad ter wereld Sommige historici denken dat het de eerste stad is geweest met meer dan een miljoen inwoners In de 10e eeuw brak een rumoerige periode uit waarbij de centrale macht van de Abbasiden langzaam verdween Noord-Afrika en Syrië kwamen in de loop van de 10e eeuw onder de heerschappij van de sjiitische Fatimiden en in de oostelijke gebieden waren de verschillende emiraten slechts in naam onderdanig aan Bagdad Vanaf 930 was Bagdad de zetel van slechts een van drie kalifaten in Mahdia zetelde het sjiitische Fatimidenkalifaat terwijl Córdoba het centrum was van een soennitisch tegen-Kalifaat Vanaf de 10e eeuw raakte het land hyperverstedelijkt op een schaal die pas weer te zien was in het 19e eeuwse West-Europa Steden zoals Bagdad Koefa Basra en Mosoel bereikten torenhoge inwonersaantallen en het platteland stroomde leeg Dit had als effect dat de Iraakse economie in de 11e eeuw volledig instortte In 1258 werd een toen al flink gekrompen Bagdad met de grond gelijk gemaakt door de Mongolen Ongeveer een eeuw later werd het land geplunderd door de Aziatische moslimheerser Timoer Lenk Een verarmd Irak werd in de 16e eeuw ingenomen door de Ottomaanse Turken wier rijk in 1917 ten val kwam Bij de verdeling van het Ottomaanse Rijk door de Volkenbond kwam Irak onder Brits mandaat Faisal Ibn Hoessein werd door de Britten geïnstalleerd als koning De Britten maakten Irak een min of meer zelfstandig land dat in 1932 onafhankelijkheid verwierf In 1941 veroverde het Verenigd Koninkrijk het land nog een keer een militaire staatsgreep in 1958 maakte een einde aan de door de Britten opgelegde monarchie Recente oorlogen In 1979 werd Saddam Hoessein de machtigste man binnen de Ba'ath-partij en daarmee van het land Zijn regime maakte een hardhandig einde aan alle politieke oppositie en voerde een waar schrikbewind Irak voerde van 22 september 1980 tot 20 augustus 1988 met buurland Iran een acht jaar durende en zeer bloedige oorlog de Irak-Iranoorlog Gelijktijdig met de oorlog vond ook de al-Anfaloperatie plaats waarbij Koerden werden gedwongen te verhuizen om plaats te maken voor Arabieren De gifgasaanval op Halabja was hier een onderdeel van Op 2 augustus 1990 viel Irak het veel kleinere buurland Koeweit binnen en bezette het in 1 uur Dat luidde het begin van de Golfoorlog van 1990-1991 in Koeweit werd in 1991 door een internationale coalitie bevrijd in een operatie met de naam Desert Storm Het luchtruim in het noorden en het zuiden van Irak werd daarna overgenomen door de VS Frankrijk en Engeland en minimaal 30 andere landen volgens deze landen als uitvloeisel van VN-resolutie 688 In 2003 werd Hoessein verdreven na een aanval van een internationale coalitie de zogenaamde Coalition of the Willing onder leiding van de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk tijdens de Irakoorlog Nadat op 1 mei 2003 de oorlog over werd verklaard werd in Irak een stabilisatiemacht geïnstalleerd de Stabilisation Force Iraq Ook werd een overgangsregering ingesteld de Coalition Provisional Authority CPA onder leiding van de Amerikaan Paul Bremer Op 28 juni 2004 droeg de CPA de macht over aan een interim-regering onder leiding van premier Iyad Allawi en president Ghazi al-Yawar Na verkiezingen in 2005 kwam een nieuwe regering aan de macht met Nouri Maliki als premier Op 15 december 2011 verlieten de Amerikaanse troepen na meer dan 8 jaar Irak de Irakoorlog was officieel voorbij In 2013 werd in Irak en vooral in Bagdad een serie aanslagen gepleegd met een groot aantal slachtoffers In juni 2014 begon de separatistische organisatie Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIS vanuit het noorden van het land een offensief tegen het regeringsleger ISIS veroverde vanuit het noorden van het land de steden Mosoel Tikrit Baiji Saadiyah en Jalawla De opmars van ISIS kon pas worden gestopt bij de voor Sjiieten heilige stad Samarra iets meer dan 100 kilometer ten noorden van Bagdad Samen met de steden Falluja en Ramadi in de westelijke provincie Anbar die in 2013 al grotendeels onder controle van ISIS vielen heeft de beweging nu vrijwel het hele westen en midden van het land in bezit Een groot aantal door de ISIS gevangen genomen militairen werd door aanhangers geëxecuteerd< ref> Geografie Irak heeft een oppervlakte ongeveer gelijk aan 12 keer de oppervlakte van Nederland In het noorden reiken de bergen tot 3600 meter hoog en in het zuiden ligt het land net boven de zeespiegel Van noord naar zuid stromen de twee grote rivieren die in Turkije ontspringen de Eufraat en Tigris Bij al-Qunra komen de rivieren samen en verandert de naam in Sjatt al-Arab Na circa 185 kilometer stroomt de rivier in de Perzische Golf Na Bagdad is het verval gering en de stroomsnelheid van de rivieren laag Irak is grotendeels door buurlanden ingesloten de kustlijn is slechts 58 kilometer lang Er zijn vier landschappen te onderscheiden het heuvel- en bergachtige noorden Koerdisch gebied met veel rivieren en een vruchtbare bodem een steppegebied in het noordwesten tussen de rivieren Eufraat en Tigris het dichtbevolkte gebied aan de benedenloop van Eufraat en Tigris ruwweg tussen Bagdad en de Perzische Golf de woestijnen en steppewoestijnen in het westen en het zuiden De zomers zijn zeer heet en droog met temperaturen tot 50 °C; de meeste neerslag valt 's winters vooral in het noorden Landbouw en veeteelt zijn hierdoor goed mogelijk Voor de waterhuishouding is Irak voor 80% afhankelijk van de buurlanden Turkije en Syrië hebben in de rivieren naar Irak stuwdammen gebouwd waardoor de wateraanvoer stroomafwaarts naar Irak is verminderd De hoofdstad van Irak Bagdad is vrij centraal gelegen aan de Tigris Andere belangrijke steden zijn de havenstad Basra Al Basrah en de noordelijke steden Mosoel en Kirkoek en Erbil De belangrijkste religieuze steden speciaal voor sjiitische moslims zijn Najaf Karbala Kadhemiya Samarra en Koefa Bevolking De bevolking kende een snelle groei In 1900 waren er twee miljoen Irakezen In 2010 telde het land 304 miljoen inwoners Circa twee derde van de bevolking woont in steden Bagdad is veruit de grootste stad van het land met bijna 6 miljoen inwoners Bevolkingsgroepen In het midden en zuiden van Irak wonen Arabieren De meesten van hen ongeveer 60% van de totale bevolking zijn sjiitisch Zij wonen hoofdzakelijk in het zuiden waar zich ook de heilige steden van de sjiieten Karbala en Najaf bevinden Daarnaast woont een grote groep sjiieten in Bagdad de meesten in de wijk Sadr City voorheen Saddam-stad In het midden van Irak in de zogenoemde Soennitische driehoek wonen de meeste soennitische Arabieren die ongeveer 20% van de bevolking uitmaken De overwegend soennitische Koerden leven in het noorden van Irak dat ook wel Iraaks-Koerdistan wordt genoemd De Koerden hebben een zekere mate van autonomie Ze hebben een eigen taal het Koerdisch en een eigen cultuur In het Iraakse deel van Koerdistan wonen circa zes miljoen Koerden Zij hebben als hoofdstad Arbil Hawlêr Verder hijsen ze weliswaar met de Iraakse vlag ernaast een eigen vlag In de Koerdische regio leven ook Chaldeeën Arabieren en Turkomannen Door de Tweede Golfoorlog en islamistische terreur is het aantal Chaldeeën en of christelijke bevolking in recente jaren echter sterk teruggelopen Iraakse Turkomannen leven voornamelijk in Kirkoek Ook leven er grote groepen Iraakse Turkomannen tussen Kirkoek en Bagdad en in Arbil Religie Ruim 96% van de bevolking is islamitisch iets meer dan de helft van hen behoort tot de sjiieten de rest tot de soennieten die echter merendeels bevoorrechte posities innamen 3% van de bevolking is christen voornamelijk Chaldeeën Er zijn kleine gemeenschappen Mandaeërs en Jezidi's Volgens een telling in 1957 waren er ca 6 miljoen islamieten 200000 christenen 4000 joden en verder aanhangers van verschillende sekten waaronder die der Jezidi's In 1969 werd de islam tot staatsgodsdienst verklaard Joodse gemeenschap De joodse gemeenschap is door emigratie naar Israël sterk in aantal teruggelopen Christendom De niet met Rome geünieerde nestoriaanse christenen gewoonlijk met de naam Assyriërs aangeduid wonen voornamelijk in het noorden van Irak in het gebied van Mosoel Zij hebben een eigen patriarch Voor de met Rome verbonden christenen van de Chaldeeuwse ritus voornamelijk geconcentreerd in Bagdad bestaat sinds 1553 het Patriarchaat van Babylonië der Chaldeeën Tariq Aziz was ten tijde van het bewind van Saddam Hoessein een bekende christen in Irak Voor de katholieken van de Latijnse ritus werd in 1632 een bisdom opgericht dat in 1848 tot aartsbisdom werd verheven De protestantse zending begon in 1830 met de komst van de Baseler Missionsgesellschaft In 2003 woonden nog 13 miljoen christenen in het land Na de val van het regime van Saddam Hoessein dat jaar en de daarop volgende onrust en islamitische terreur is hun aantal drastisch afgenomen Ze hebben vaak hun toevlucht genomen tot Westerse landen Een deel is gevlucht naar Noord-Irak waar het relatief veiliger was Politiek Onder Saddam Hoessein was Irak een dictatuur Na de machtsovername door de Amerikanen werd een Coalition Provisional Authority ingesteld die de macht overnam Hoewel de Amerikanen en Britten hun eigen favoriete rechtssysteem wilden invoeren stuitte dit op tegenstand van onder anderen ayatollah Ali al-Sistani Op 28 juni 2004 werd de macht formeel overgedragen aan een door de CPA benoemde regering waarna in begin 2005 verkiezingen werden gehouden Ghazi al-Yawar was gedurende die periode interim-president van Irak Iyad Allawi was toen interim minister-president Op 30 januari 2005 werden de eerste verkiezingen gehouden Jalal Talabani werd president en Ibrahim Jaafari werd premier Een speciaal comité met Koerdische soennitische en sjiitische vertegenwoordigers stelde op 28 augustus 2005 een ontwerpgrondwet op die in oktober 2005 in een referendum aan het Iraakse volk werd voorgelegd Op 15 december vonden volgens de nieuwe grondwet verkiezingen plaats Geen van de partijen wist een absolute meerderheid te behalen Van de 275 zetels gingen er 128 naar de sjiitische Verenigde Iraakse Alliantie 53 naar de Democratische Patriottische Alliantie van Koerdistan en 44 naar het soennitische Iraaks Akkoord Front Daarnaast veroverden negen andere partijen één of meer zetels Op 5 november 2006 veroordeelt het Iraaks Gerechtshof Saddam Hoessein tot de doodstraf Op 26 december 2006 werd Saddam Hoessein ook in hoger beroep ter dood veroordeeld Op 30 december 2006 werd de executie voltrokken Volgens mensenrechtenorganisaties is het een politiek vonnis en is er geen sprake geweest van een eerlijke rechtsgang bij zijn veroordeling Op 24 juli 2014 werd president Talabani opgevolgd door Fuad Masum Federaal systeem Er zijn sinds het toenemende geweld in Irak verscheidene voorstellen geweest om de orde te handhaven maar tevergeefs Het merendeel van deze voorstellen werd uiteindelijk afgekeurd Het zogenaamde verdelingsplan van Joseph Biden – een variatie op de verdeling in Bosnië in 1995 – roept op voor het verdelen van Irak in drie semiautonome gebieden die door een centrale regering worden vastgehouden Dat zou dus betekenen dat Irak officieel wordt verdeeld in Koerdistan Shiastan en Sunnistan Het voorstel verwoordt openhartig wat vele Midden-Oostenexperts zeggen Iraakse sjiieten en soennieten streven niet naar verzoening en vrede Zij zijn nog steeds niet in staat geweest een oliewet samen te stellen en feit is dat door het toenemende geweld veel sjiieten de soennitische buurten en steden ontvluchten en vice versa In Iraaks-Koerdistan bestaat sinds 1993 een semionafhankelijke staat waarin de Koerden zichzelf besturen met veel invloed van Bagdad Leiders President Fuad Masum Vicepresident geen Premier Haider al-Abadi Vicepremier Rowsch Shaways Saleh al-Mutlaq Hussain al-Shahristani Bestuurlijke indeling Irak is sinds 1976 ingedeeld in achttien gouvernementen of provincies Tijdens de Golfoorlog van 1990-1991 claimde Irak het bezette Koeweit als het "negentiende gouvernement" Economie De economie van Irak leunt zwaar op de productie van aardolie en aardgas Dit is de belangrijkste bron van inkomsten voor het land het grootste exportproduct en levert een majeure bijdrage aan de inkomsten van de overheid Sinds 2006 is het bruto binnenlands product BBP verviervoudigd van $ 648 miljard naar $ 2196 miljard in 2012< ref> De verdubbeling sinds 2006 is mede het gevolg van de stijging van de olieproductie en olieprijs en het economisch herstel na de oorlog Het BBP per hoofd van de bevolking was $ 3881 in 2010 In 2009 telde de beroepsbevolking 85 miljoen mensen Hiervan was een vijfde werkzaam in de landbouw hetzelfde aandeel werkte in de industrie en circa 60% in de dienstensector Binnen de dienstensector is de overheid een zeer belangrijke werkgever De werkloosheid was circa 15% in dat jaar maar dit is een duidelijke schatting Energie In 1929 werd bij Baba Gurgur ten noorden van de stad Kirkoek het eerste olieveld aangeboord In 1933 kwam de productie goed op gang en snel kwam zon 4 miljoen ton aardolie op jaarbasis uit de bronnen Vanaf 1934 werd ook olie geëxporteerd en in 1951 maakte olie 51% van de totale export uit gevolgd door gerst 20% en dadels 11% De Iraakse staat kreeg van de Iraq Petroleum Company IPC royaltys uitgekeerd die een belangrijke bron van inkomsten betekenden In de overeenkomst van 1951 kreeg de overheid daarbovenop nog een aandeel van 50% in de winst van het IPC Irak was een van de mede oprichters van de OPEC in 1960 en is nog steeds lid van deze organisatie Na de machtsovername door de Ba'ath-partij in 1968 nationaliseerde de Iraakse overheid in 1973 de IPC en haar dochterondernemingen Al deze ondernemingen werden ondergebracht in staatsoliemaatschappij de Iraq National Oil Company INOC In combinatie met de sterk gestegen olieprijs als gevolg van de oliecrisis van 1973 stegen de inkomsten uit olie van $ 600 miljoen in 1972 naar $ 85 miljard in 1976 en ongeveer $ 265 miljard in 1980 In 2012 werden de aardoliereserves van Irak getaxeerd op 140300 miljoen vaten; in 2009 werd deze nog getaxeerd op 115000 miljoen vaten De verbetering van de veiligheidssituatie in het land maakte het zoeken naar nieuwe oliereserves beter mogelijk Ongeveer 10% van de wereldwijde oliereserves liggen in Irak Na Venezuela Saudi-Arabië en Iran stond Irak in 2012 op de vierde plaats van landen met de grootste oliereserves De Iraakse gasreserves zijn aanzienlijk met 3158 miljard kubieke meter ofwel een wereldmarktaandeel van iets minder dan 2% De gasproductie welke veelal bij de winning van olie mee naar bovenkomt is met zo'n 16 miljard kubieke meter op jaarbasis aanzienlijk maar wordt nauwelijks commercieel benut Minder dan 10% werd in 2010 verkocht en ongeveer de helft werd afgefakkeld Hieronder een figuur met historische olieproductie en export data van Irak Het binnenlands verbruik van petroleumproducten is ongeveer 05 miljoen vaten per dag Het land beschikt over diverse raffinaderijen waaronder een in de havenstad Basra De totale raffinagecapaciteit is 08 miljoen vaten per dag Buitenlandse handel De export van olie is de belangrijkste bron van inkomsten In 2012 bedroeg de totale exportwaarde $ 943 miljard hiervan was het aandeel van aardolie en olieproducten $ 940 miljard Minder dan 2% van alle exportinkomsten zijn afkomstig van andere producten dan olie Irak had in de afgelopen vijf jaren een overschot op de handelsbalans De belangrijkste exportmarkten zijn de Verenigde Staten de landen van de Europese Unie en Azië Deze drie regio's nemen circa 75% van de Iraakse export op De belangrijkst importpartners zijn andere Arabische landen gevolgd door Europese landen die geen lid zijn van de Europese Unie De samenstelling van de import is divers; machines en transportmiddelen zijn de grootste categorie gevolgd door levensmiddelen chemische producten en brandstoffen Buitenlandse schuld Per ultimo 2004 bedroeg de totale buitenlandse schuld van de Iraakse overheid circa $ 120 miljard Deze torenhoge schuldenlast was een zware belasting voor het land In November 2004 kwamen een aantal schuldeisers verzameld in de Club van Parijs overeen een deel van schuld kwijt te schelden In een drietal stappen werd de schuld aan deze overheden met 80 % verminderd van een oorspronkelijk bedrag van $ 389 miljard< ref> Eind 2009 bedroeg deze schuld nog $ 933 miljard Met een groot aantal particuliere schuldeisers is nadien overeenstemming bereikt die een vergelijkbare verlichting van de schuldenlast zal betekenen zoals overeengekomen met de Club van Parijs in 2004 Indien dit akkoord wordt gefinaliseerd zal de schuld tot onder de $ 40 miljard dalen< ref> Zie ook Christendom in Irak Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIL in het Nederlands gebruikelijk Islamitische Staat in Irak en Syrië ISIS of kortweg Islamitische Staat IS uitspraak ie es Arabisch الدولة الاسلامية في العراق والشام ad-Dawla al-Islāmiyya fi al-Irāq wa-sh-Shām afkorting داعش Daisj is een jihadistisch-salafistische militie en een zelfbenoemde staat die delen van Syrië en Irak omvat Het gebied waar IS actief is is het gebied dat vroeger de Levant heette IS streeft naar een kalifaat een staat die door een kalief dat wil zeggen een opvolger van de islamitische profeet Mohammed wordt geregeerd In juni 2014 waren al meer dan een miljoen Irakezen vanwege het geweld van IS hun woonplaats ontvlucht De Verenigde Naties houdt IS verantwoordelijk voor diverse schendingen van mensenrechten en oorlogsmisdaden Amnesty International claimt dat etnische zuiveringen op een "historische schaal" plaatsvinden door IS IS wordt gezien als een terroristische organisatie door onder meer de Verenigde Naties Syrië Libanon Irak Israël de Europese Unie de Verenigde Staten Australië Canada Indonesië Maleisië de Verenigde Arabische Emiraten Egypte India en Rusland Meer dan 60 landen voeren direct of indirect oorlog tegen IS Doel Het doel van Islamitische Staat in Irak en de Levant is jihad tegen de Amerikanen in Irak en tegen iedereen die volgens IS met hen samenwerkt voornamelijk sjiieten en het stichten van een islamitisch kalifaat in Irak Syrië en omliggende Arabische landen De na 1918 getrokken grenzen in het Midden-Oosten dienen te worden uitgewist Dit kalifaat zou derhalve het gehele Midden-Oosten Noord-Afrika het Iberisch Schiereiland al-Andalus Turkije en de Balkan moeten omvatten Hiertoe tracht IS ook buiten Irak en Syrië een aanwezigheid op te bouwen en provincies vilayets te stichten Ideologisch verwante groeperingen al dan niet daartoe aangemoedigd zweren trouw aan IS Dit heeft zich al voorgedaan in Libië in Derna Egypte in de Sinaï de Gazastrook Algerije Marokko Of IS daadwerkelijk zeggenschap over deze groeperingen heeft is echter twijfelachtig Christenen jezidis en andere niet-moslims krijgen de keus zich te bekeren als dhimmi als niet-moslim belasting djizja te betalen of om te komen door het zwaard Niet-salafistische soennieten soefis en sjiieten worden gezien als afgedwaald van de ware leer en krijgen eveneens de keuze tussen de dood of bekering tot de salafistische puristische vorm van de islam die IS propageert Actieve strijders Strijdmacht van IS Over de totale strijdmacht die IS ter beschikking staat bestaan slechts schattingen Schattingen van de CIA moesten voortdurend worden bijgesteld De Russische generale staf schatte het aantal IS-strijders op 70000 terwijl Koerdische bronnen over 200000 strijders spreken Belangrijker is het feit dat IS een grote hoeveelheid zware wapens heeft buitgemaakt op de legers van de Iraakse en de Syrische regering Bovendien beschikt de beweging over een harde kern van ervaren strijders Rekrutering Zoals ook gebeurde tijdens de Syrische burgeroorlog maar daar in mindere mate trekken veel mannen uit andere landen naar het gebied om vooral aan de zijde van IS mee te vechten IS werft actief onder jonge mannen om voor de organisatie te strijden Een deel van deze mannen zijn geradicaliseerde moslims maar een ander deel bestaat uit nieuwe bekeerlingen die zich voelen aangetrokken tot de eenvoudige extremistische boodschap van IS Er zouden in totaal ten minste 15000 strijders uit 80 landen aan de zijde van IS meestrijden Hieronder bevinden zich Saoedi's 7000 Tunesiërs 5000 en Jordaniërs 2500 maar ook uit Frankrijk België Nederland en Duitsland zouden mannen toetreden tot IS Het aantal Britten zou 200 tot 2000 bedragen Ook uit China en zelfs uit Japan zouden strijders zijn toegetreden Buitenlandse jihadisten voornamelijk wanneer zij niet de Arabische taal spreken staan onderaan de rangorde binnen IS Ze worden gewantrouwd en onderworpen aan vernederingen Buitenlandse jihadistische bewegingen als Boko Haram en Abu Sayyaf hebben solidariteit met IS betuigd Ook onafhankelijke of aan het Vrij Syrisch Leger FSA gelieerde rebellengroepen in Syrië lopen soms in hun geheel over naar IS die succesvoller lijkt in de bestrijding van Assads troepen Landen uit de westerse wereld vinden het hun verantwoordelijkheid ervoor te zorgen dat zo min mogelijk mannen aan de kant van IS in het gebied gaan vechten Er bestaat angst dat zij verder zullen radicaliseren en strijdervaring opdoen die zij vervolgens bij terugkeer zullen gebruiken voor terroristische daden Ook in China en de Filipijnen bestaat deze angst namelijk dat door deze kruisbestuiving separatistische en jihadistische groeperingen worden gestimuleerd Daarbij roept IS lone wolves alleen werkende terroristen die zich met IS-gedachtegoed identificeren op tot het plegen van aanslagen Een Nederlands sprekende Koerdische man die tegen IS vocht verklaarde dat strijders van IS die door zijn kamp gevangen worden genomen meteen worden geëxecuteerd< ref> Geschiedenis Ontstaan Islamitische Staat in Irak en de Levant werd in 2003 als Al Qaida in Irak en later in 2014 als Islamitische Staat in Irak ISI opgericht als vereniging van vaak aan Al Qaida verbonden jihadistische organisaties om naar eigen zeggen de soennitische Irakezen te beschermen en de islam te verdedigen Na het uitbreken van de Syrische burgeroorlog in 2011 werd het werkterrein uitgebreid met Syrië door in januari 2012 Jabhat al-Nusra het steunfront te stichten Al vrij snel ontstond er echter onenigheid tussen ISI en al-Nusra waarbij de laatste de steun van Al Qaida kreeg Reden hiervoor was dat waar Al Qaida wilde dat ISI in Irak en al-Nusra in Syrië zich toelegden op het bestrijden van respectievelijk de legers van Irak Syrië en de Verenigde Staten ISI ook op grote schaal onschuldige burgers sjiieten alevieten en vrijzinnige moslims doodde Hierop begon ISI zelf in Syrië te opereren en noemde zich voortaan de Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIL in het Nederlands gebruikelijk Islamitische Staat in Irak en Syrië ISIS IS weigerde in Syrië samen te werken met andere jihadistische opstandelingengroepen zoals het aan Al Qaida gelieerde Jabhat al-Nusra en bestreed deze lang evenzeer als het Syrische regeringsleger Hoewel de organisatie oorspronkelijk uit Al Qaida is voortgekomen trok Al Qaida-leider Ayman al-Zawahiri uiteindelijk in januari 2014 zijn handen van ISIS af Op 29 juni 2014 noemde de terreurbeweging zichzelf Islamitische Staat of IS Sinds het offensief in Irak in juni 2014 leken IS en al-Nusra weer vrede te hebben gesloten maar nadien waren er toch weer regelmatig confrontaties In de grensgebieden tussen de twee landen zouden al-Nusra-strijders zich zelfs hebben aangesloten bij IS IS veroverde grote delen van Oost-Syrië die aansluiten op het door IS veroverde gebied in Irak 2014 In juni 2014 begon IS een offensief tegen het leger van Irak Tegenstanders van IS die gevangen werden genomen werden geëxecuteerd Opmars IS veroverde vanuit het noorden van het land de steden Mosoel Tikrit Baiji Saadiyah en Jalawla IS heeft tevens honderden gijzelaars vooral journalisten en hulpverleners in Syrië en buitenlandse arbeiders in Irak leven soms al jaren in gevangenschap Hierbij maakt IS geen onderscheid tussen vijandige strijders of onschuldige burgers Zo houdt IS ook kleine kinderen en soennitische burgers gevangen onder mensonterende omstandigheden Volgens de Verenigde Naties worden kinderen van minderheidsgroepen gemarteld verkracht en vermoord< ref> 16 juni viel ook Tel Afar in handen van strijders van IS Dat was de laatste grote stad in het noorden van Irak die ze nog niet hadden veroverd De Turkmenen de grootste bevolkingsgroep van de stad zijn deels soennitisch en deels sjiitisch maar wilden zich niet mengen in het sektarisch geweld Bij de inname van de stad werd heftig gevochten en vielen volgens de Turkse media vele doden Een deel van de 200000 inwoners is naar soennitisch Koerdisch gebied gevlucht een ander deel naar sjiitische dorpen op het platteland Een strategisch doel van IS is Baiji de grootste raffinaderij van Irak< ref> In de vierde week van het offensief in Irak werd Bagdad grotendeels omsingeld Soennitische en sjiitische dorpen ten noorden westen en zuiden van de hoofdstad vielen in handen van IS Het Iraakse leger probeerde tevergeefs Tikrit te heroveren Op 30 juni publiceerde IS een propagandavideo waarin volgens de terreurbeweging te zien zou zijn hoe zij een gebouw nabij Mosoel tot ontploffing brengen waar zij voornamelijk sjiieten in hadden opgesloten< ref> In juli begon IS een offensief tegen de Syrische Koerden die een eigen autonome regio genaamd Ro­ja­va hebben De Syrische Koerden worden steeds meer door de Turkse Koerden door de PKK ondersteund In juli begon Islamitische Staat ook een offensief tegen de Syrische overheid Ze slaagden erin basissen in het oosten van Syrië te veroveren om haar gebied te consolideren Een aardgasveld dat door Islamitische Staat werd veroverd werd door de Syrische overheid heroverd< ref> IS zou het soennitisch deel van Irak in rap tempo hebben kunnen veroveren omdat zij daarbij steun kregen van het Naqshbandi soefi-leger onder leiding van oud-leden van de Baath-partij van Saddam Hoessein De twee partijen verschillen echter fundamenteel over hun religieuze opvatting de soefis staan een seculiere staat voor Andere factoren die de snelle opmars bevorderden waren de verdeeldheid binnen de Iraakse regering de weigering van de Koerden om met de centrale regering op te trekken en de steun van de soennitische bevolking die het beu was door de sjiitische meerderheid als tweederangs burgers te worden behandeld IS kon met grote moeite doordringen buiten de soennitische driehoek in het midden van Irak rond de stad Samarra waarbuiten ze immers vrijwel geen draagvlak van de bevolking hadden IS bleek bovendien niet in staat om deze plaatsen die als het meest radicaal van het land bekendstaan volledig onder controle te houden daar de meeste soennitische stammen in de regio zich tegen hen keerden en de hulp inriepen van het Iraakse leger Bij gevechten tussen IS en het Iraakse leger zouden in dit gebied vele honderden sjiitische vrijwilligers en IS-strijders zijn omgekomen Volgens Human Rights Watch pleegden beide partijen oorlogsmisdaden als massa-executies en martelingen maar zijn deze misdaden oververtegenwoordigd van de kant van IS Het Naqshbandi soefi-leger raakte begin juli tevens in een strijd met IS verwikkeld in de soennitische driehoek IS executeerde 12 Naqshibandi in het stadje Saadiya ten noorden van Bagdad< ref> Jezidi's In Mosoel voerde IS gedurende juli een etnische zuivering uit vrijwel alle christenen jezidis en sjiieten werden de stad uit gejaagd bekeerd of geëxecuteerd Ook soennieten in de stad die zich tegen IS uitspraken werden vermoord Halverwege juli 2014 zouden al bijna 12 miljoen mensen voor IS naar de Koerdische Autonome Regio zijn gevlucht< ref> In de Sinjarbergen werden tienduizenden jezidis door IS belegerd De Amerikaanse luchtmacht dropte voedselpakketten en water en wisten de Koerden een corridor naar de bergen te veroveren zodat de meeste jezidis konden ontsnappen Hoewel de opmars in juli en augustus 2014 vertraagd leek duurde deze nog steeds voort Hoewel de Koerden betere weerstand konden bieden wist IS een aantal plaatsen en de Mosoeldam op hen te veroveren De hoofdstad Erbil werd bedreigd waarop de Amerikaanse luchtmacht bombardementen op IS uitvoerde en diverse landen de Koerden met wapenleveranties steunden Nadat Al-Maliki zich gedwongen zag af te treden verklaarden soennitische stammen in de provincie Anbar dat zij met de nieuwe Iraakse premier wilden samenwerken om IS te bestrijden Onthoofdingen Eind juli 2014 onthoofdde IS tientallen Syrische soldaten in Raqqa waarna hun hoofden op palen in het centrum van de stad werden gespiest< ref> Eén van de middelen die IS gebruikte voor hun propaganda was het op internet zetten hoe gevangen genomen journalisten en hulpverleners werden onthoofd Op deze manier werden vermoord James Foley persfotograaf Steven Sotloff journalist David Haines hulpverlener en Alan Henning ook hulpverlener Duitsland en Frankrijk leverden in augustus 2014 wapens en materieel aan de Koerden die zich militair tegen IS verzetten In september 2014 besloten verschillende andere westerse landen om gevechtsvliegtuigen naar het gebied te sturen om daar stellingen van IS te bombarderen Groot-Brittannië België Denemarken en Nederland< ref> Nederland opereert alleen boven Irak Een extra reden voor Engeland om de strijd tegen IS te steunen waren de onthoofdingen David Haines en Alan Henning kwamen uit Engeland Op 16 november maakte IS bekend dat de Amerikaanse hulpverlener Peter Kassig was onthoofd tijdens een massa-executie met achttien gevangen Syrische officieren en piloten uit het leger van president Assad< ref> Eén van de beulen die voorafgaand aan de executie zich meer dan eens tegen het westen richtte was een uit Londen afkomstige man Verspreiding operaties en uitroepen kalifaat Op 21 juni nam IS controle over de steden Tur-Aibil aan de Jordaanse grens en Al-Walid bij Syrië Ook Saoedi-Arabië dat zelf veel IS-financiers huisvest stuurde zijn leger naar de grens met Irak 30000 Saudi's namen hier de plaats in van het Iraakse leger dat de grens halsoverkop had verlaten om noordelijker gelegen steden te beschermen tegen aanvallen van IS Het Saoedische koningshuis zou zich tevens zorgen maken omdat IS dreigementen heeft geuit richting de heilige steden Mekka en Medina Volgens IS zouden deze plaatsen zijn voorzien van afgodsbeelden ter verering van het koningshuis Nadat het offensief in Irak was vastgelopen verstevigde IS zijn greep op het oosten van Syrië Met de in Irak buitgemaakte wapens werden andere rebellen verdreven uit de provincie Deir ez-Zor Tevens zette IS de wapens in tegen de Koerden vlak bij de grens met Turkije waarna de Turken het leger mobiliseerden langs de grens Een week eerder zou IS een Iraaks depot met chemische wapens hebben bemachtigd< ref> De Syrische regering beschuldigde de terreurbeweging eerder al van het gebruik van gifgassen in de Syrische burgeroorlog IS zette de aanval op de Koerden in Syrië door en in september veroverden de terroristen tientallen dorpen rond de Koerdische stad Kobani Zo'n 140000 Koerden vluchtten in enkele dagen tijd naar Turkije Op 29 juni 2014 maakte IS bekend dat leider Abu Bakr al-Baghdadi Ibrahim Awwad Ibrahim Ali al-Badri al-Samarrai Volgens IS moeten alle moslims wereldwijd de nieuwe kalief erkennen een aanspraak die al spoedig door vooraanstaande islamitische geleerden wereldwijd met klem werd weersproken Tevens zouden zij een plan bekend hebben gemaakt om binnen 5 jaar de gehele islamitische wereld te veroveren inclusief het Iberisch Schiereiland en het voormalige Byzantijnse Rijk Coalitie tegen IS In het vierde kwartaal van 2014 sloten landen een bondgenootschap tegen IS Met militaire middelen door het uitvoeren van bombardementen en het afschieten van raketten begonnen de landen van de coalitie de strijd tegen IS De regeringen van diverse landen in de Golf stellen zich ook tegen IS op en laten Amerikaanse straaljagers vanaf hun grondgebied aanvallen op IS uitvoeren< ref> Volgens John Kerry de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken is in de strijd tegen IS het volgende nodig Met militaire middelen IS bestrijden IS afsnijden van hun financiële middelen Voorkomen dat personen uit het Westen zich bij IS aansluiten De ideologie van IS weerleggen IS kan alleen definitief worden verslagen wanneer een leger over land IS verdrijft Volgens velen waaronder Bert Koenders de minister van Buitenlandse Zaken voor Nederland gaat de strijd tegen IS nog jaren duren maar het is in geen geval de bedoeling dat westerse landen op Iraaks en Syrisch grondgebied meedoen IS verdrijven moet in eerste instantie het leger van Irak zelf doen Niet deel uitmakend van de coalitie maar niettemin tegenstanders van IS zijn De regering-Assad met wie de coalitie openlijke samenwerking weigert; Iran dat de Syrische en Iraakse regeringen steunt en onafhankelijk van de coalitie intervenieert ten gunste van de Koerden en Iraakse regering De coalitie bemoeit zich niet met de Iraanse interventie en steun terwijl Israel deze veroordeelt China en Rusland die eveneens Assad steunen zouden graag samenwerking met of deelname aan de coalitie door Iran zien; voor de VS is dat voorlopig niet bespreekbaar Door de regering-Assad en Iran gesteunde sjiitische groeperingen zoals Hezbollah en de Houthis Rivaliserende streng-islamitische groeperingen zoals Al Qaida en de Taliban Hoewel Israël beducht is voor IS met name door aanwezigheid in zowel Syrië als de Sinai heeft het zich voorlopig afzijdig gehouden Het beschouwt Iran als een groter gevaar dan IS en is bang dat het Westen in ruil voor Iraanse steun concessies doet betreffende het Iraanse nucleaire programma Ook is het bang dat een overwinning voor Assad en diens bondgenoten leidt tot een sterkere aanwezigheid van oa Hezbollah Kobani Het overheersende nieuws dat in het derde kwartaal van 2014 uit het gebied kwam was de slag om Kobani het beleg van IS van de Syrische stad Kobani aan de grens met Turkije Een coalitie met onder meer de Verenigde Staten bombardeert de stad om de Koerdische strijders te ondersteunen en de burgers van Kobani tegen IS te beschermen Hoewel het leven van de burgers in groot gevaar is intervenieert Turkije niet omdat de bevolking van Kobani een voornamelijk Koerden zijn Wel staat Turkije de Peshmarga dat zijn Koerden uit Irak toe in Kobani de Koerden daar te gaan helpen De stad is voor het grootste deel verwoest 2015 In januari 2015 nam IS twee Japanse gijzelaars gevangen en dreigde hen te onthoofden omdat Japan geld ter beschikking had gesteld voor de opvang van vluchtelingen van IS wat klaarblijkelijk als een tegen IS gerichte daad werd geïnterpreteerd Japan trachtte met de Jordaanse regering tot een uitruil van de Japanse gijzelaars en de Jordaanse piloot Moaz al-Kasasbeh tegen een Jordaanse jihadiste te komen maar uiteindelijk onthoofdde IS beide Japanse gijzelaars< ref> Een door IS gevangen genomen journalist John Cantlie wordt door IS gebruikt en waarschijnlijk gedwongen reportages te maken voor IS Uit deze reportages zou blijken dat IS een goed georganiseerde staat zou hebben opgebouwd dat het dagelijks leven gewoon doorging dat de bevolking bevrijd was van hun regeringen die zich door de Amerikaanse en Iraanse regeringen als marionetten zouden laten gebruiken en dat IS de slag om Kobani zou hebben gewonnen Ook uitte Cantle kritiek op de coalitie wiens bommen voornamelijk onschuldige burgers zouden treffen< ref> In januari 2015 wisten de Syrische Koerden IS uit Kobani te verdrijven De Koerden grepen hierop het verkregen momentum aan om vrijwel het gehele oorspronkelijk bezette gebied te heroveren waarbij het weinig tegenstand van IS ontmoette In januari 2015 bleek dat IS een macht in Afghanistan had opgebouwd Op 3 februari werd bekend dat Al-Kasasbeh al op 3 januari om het leven was gebracht door hem levend te verbranden Op 10 februari werd door haar familie en de Amerikaanse regering bevestigd dat de Amerikaanse hulpverleenster Kayla Mueller was overleden In augustus van 2013 was ze door IS gevangen genomen die maakte haar overlijden eerder bekend Volgens IS was ze als gevolg van een Jordaanse luchtaanval om het leven gekomen De Amerikaanse regering gaf geen commentaar op deze verklaring In februari 2015 heeft een tak van IS in Libië 21 koptische christenen uit Egypte onthoofd De Egyptische president zei dat zijn land op een passende manier op de dood van haar onderdanen zou reageren< ref> Zowel Egypte als Libië voerde luchtaanvallen op doelen van IS in Libië uit waarbij tientallen IS-strijders werden gedood Frankrijk zette het vliegkampschip Charles de Gaulle tegen de IS in< ref> Mosoel De IS had Mosoel in het noordwesten van Irak in het begin van 2015 nog stevig in handen Daarom bereidden de Verenigde Staten een militaire aanval op Mosoel voor die vooral door Irakese militairen moest worden uitgevoerd In het noordoosten van Syrië werden in de tweede helft van februari door de IS een groot aantal meer dan 200 christenen ontvoerd< ref> Tikrit In juni 2014 had de IS Tikrit veroverd Het Iraakse leger poogde aanvankelijk tevergeefs de stad te heroveren Veel inwoners zijn sinds de inname op de vlucht geslagen De organisatie Tot Islamitische Staat in Irak en de Levant behoorde onder andere Al Qaida in Irak De emir van Al Qaida in Irak Abu Hamza al-Muhajir werd op vrijdag 20 april 2007 uitgeroepen tot minister van Oorlog voor Islamitische Staat Na zijn dood op 18 april 2010 werd hij opgevolgd door Abu Suleiman al-Naser De eerste emir van de Staat was Abu Abdullah al-Rashid al-Baghdadi die na zijn dood eveneens op 18 april 2010 werd opgevolgd door Abu Bakr al-Baghdadi IS heeft naar eigen zeggen de provincies Anbar Diyala Ninawa en delen van Babel en Wasit in handen Baquba werd als hoofdstad van Islamitische Staat in Irak en de Levant aangemerkt In de steden Ramadi en Falluja heeft IS de meeste aanhangers In de Syrische burgeroorlog strijdt zij zowel tegen de regering van Bashar al-Assad als tegen diverse andere rebellengroeperingen in Syrië inclusief zowel gematigd religieuze als jihadistische groeperingen Strijders van IS bleken door hun jarenlange ervaring in het vechten tegen Amerikaanse sjiitische en Koerdische legers in Irak het meest getraind en succesvol in de Syrische burgeroorlog tegen het leger van Assad Hierdoor sloten veel andere doorgewinterde strijders uit Noord-Afrika en Tsjetsjenië zich bij hen aan en konden zij in korte tijd een groot deel van Noordoost-Syrië in handen nemen Hun aantrekkingskracht op lokale rebellen is echter kleiner omdat het doel van IS geen democratie of verdrijving van Assad is IS is enkel uit op het consolideren van grondgebied om haar eigen interpretatie van de islam te verspreiden De praktijken van IS vertonen veel gelijkenis met die van de Taliban in het grensgebied tussen Pakistan en Afghanistan Zo heeft de terreurbeweging al ruim een jaar volledig de controle over de stad Raqqa waar het zijn strikte vorm van de sharia implementeert Alleen al voor de stad Mosoel publiceerde IS een lijst van 50 moskeeën die vernietigd moeten worden In moskeeën die de terreurbeweging heeft opgeblazen lagen tevens eeuwenoude korans en Hadith-verzamelingen die in vlammen zijn opgegaan Behalve de aanslagen en willekeurige moorden op yezidi's zouden in de tweede helft van 2014 op eigen gebied 1878 personen zijn geëxecuteerd Het merendeel 1175 bestond uit burgers waaronder 8 vrouwen en 4 kinderen die de opgelegde streng-islamitische wetgeving hadden overtreden 120 personen waren lid van IS en werden gestraft voor ongehoorzaamheid of voor militaire tegenvallers tegen onder andere de Peshmarga De rest bestond uit voormalige troepen van Assad en lokale stammen die zich tegen IS hadden verzet< ref> Onderwijs voor meisjes werd verboden voor jongens zijn er in het door IS gecontroleerde gebied alleen nog religieuze scholen madrassa die het radicale gedachtegoed van de terreurbeweging onderwijzen Video's van diploma-uitreikingen van basisscholen die door IS op sociale media werden gezet tonen jonge kinderen in camouflagekleding en zwarte martelaarsgewaden In Mosul hielden ouders massaal hun kinderen thuis uit protest tegen het door IS opgelegde curriculum IS pretendeert een islamitische staat of kalifaat op te bouwen en tracht als zodanig legitimiteit op te bouwen; in de eerste plaats in het eigen gebied en in de tweede plaats als gebaar richting met name soennieten in het buitenland Zo heeft de staat een sociaal hulpprogramma en liet ambtenaren in het veroverde gebied in functie blijven zolang ze zich naar de wensen van IS schikten Zowel een reguliere als een zedenpolitie zijn in functie en dwingen de door de beweging opgelegde normen af Ook kondigde IS aan een eigen valuta in te willen voeren In Dabiq worden de harde maatregelen inclusief seksslavernij van yezidi-vrouwen gerechtvaardigd en bevinden zich interviews met gevangenen oa westerse gevangenen en een gevangengenomen Jordaanse piloot en jihadgangers geïnterviewd Jonge meiden van 14 en 15 jaar zijn in het oorlogsgebied terechtgekomen waar IS fatwas heeft uitgegeven die de strijders het recht geeft om geslachtsgemeenschap te hebben met zon kind door voor een nacht in een schijnhuwelijk te treden Onder Syrische vluchtelingen zouden nog jongere meisjes zijn verkocht als seksslaaf aan rijke wahabis en pedofielen Sleutelfiguren IS is voortgekomen uit een coalitie van jihadistische opstandelingen in Irak die samen werken met het baathistische Leger van de Mannen van de Naqshbandi Orde waarin zich veel oud-Baathisten bevinden Een deel van deze voormalige kaders uit Saddam Hoesseins regime heeft de extremistische leer van IS aanvaard is geradicaliseerd en bekleedt met name in Irak sleutelfuncties Ook in Syrië mogen ambtenaren uit het Assad-regime in functie blijven zolang ze gehoorzamen aan IS Het monsterverbond tussen IS en de Naqshibandi levert IS aan de ene zijde bestuurlijke en militaire ervaring en verschaft de ex-Ba'athisten van de Naqshibandi een nieuwe machtsbasis Sleutelfiguren binnen IS zijn Abu Bakr al-Baghdadi werkelijke naam Ibrahim Awwad Ibrahim Ali al-Badri al-Samarrai de leider en zelfbenoemde kalief Sinds hij het kalifaat uitgeroepen heeft laat hij zich aanduiden als kalief Ibrahim Hij vertoont zich zelden in het openbaar Abu Muslim al-Turkmani werkelijke naam Fadel Ahmed Abdullah al-Hiyali een ex-kolonel uit het Iraakse leger ten tijde van Saddam Hoessein die de leiding heeft over de Iraakse operaties van IS Abu Ali al-Anbari een ex-generaal uit het Iraakse leger ten tijde van Saddam Hoessein die de leiding heeft over de Syrische operaties van IS Abu Ayman al-Iraqi werkelijke naam Adnan Latif Hamid al-Sweidawi hoofd van de militaire raad de shura van IS Abu Mohammad al-Adnani werkelijke naam Abu Mohammad al-Adnani al-Shami heeft een achtergrond als verzetsstrijder tegen de Amerikaanse invasie in Irak sinds 2003 en heeft de leiding over officiële communicaties van IS Abu Omar al-Shishani of Abu Omar de Tsetsjeen werkelijke naam Tarkhan Tayumurazovich Batirashvili is een belangrijke commandant en heeft waarschijnlijk de IS-troepen aangevoerd in de slag om Kobani Hij was oorspronkelijk een orthodox-christelijke maar ethnisch Tsjetsjeense Georgier met een christelijke vader en moslimmoeder Hij vocht mee in het Georgische leger in de Georgisch-Russische Oorlog in 2008 en bekeerde zich vrij snel daarna tot de islam waarop hij een radicale levenshouding aannam en zich bij jihadistische groeperingen aansloot Hij is zeer herkenbaar omdat hij zijn gezicht niet maskert en een lange rode baard heeft Overigens worden de meeste niet-Arabische jihadisten binnen IS niet hoog aangeslagen Jihadi John werkelijke naam Mohammed Emwazi geboren als Muhammad Jassim Abdulkarim Olayan al-Dhafiri is een Engelse in Koeweit geboren moslim van Iraakse afkomst Hij heeft voor de camera verscheidene gijzelaars onthoofd en politieke leiders en landen bedreigd Hij staat zodanig bekend als beul van de IS Ook bewaakte hij gijzelaars met 3 andere Engelse moslims De gevangenen herkenden hun accent en dit leverde hen de bijnaam de Beatles op Emwazi die duidelijk de belangrijkste van het groepje was werd John genoemd naar John Lennon De media veranderden dit in Jihadi John Aqsa Mahmood een vrouwelijke jihadiste uit Glasgow die naar de IS trok er trouwde en nu voor de IS propaganda maakt< ref> Middelen IS is met een geschat vermogen van meer dan 2 miljard dollar de rijkste terreurbeweging in de wereld Dit vermogen maakt het succes van de organisatie mogelijk Hoewel donaties aanvankelijk de belangrijke inkomstenbron vormden trekt IS inmiddels voornamelijk inkomsten uit criminele activiteiten in en het te gelde maken van economische hulpbronnen in het bezette gebied IS heeft inkomsten uit de handel in aardolie IS probeert oliebronnen te veroveren en te behouden In 2003 werden vele kostbaarheden uit het Nationaal Museum van Irak in Bagdad gestolen Sindsdien worden er in Irak en Syrië heel veel antieke voorwerpen gestolen wat zeer ten koste gaat van het materieel erfgoed van het gebied Ook voor IS is de verkoop van gestolen kunst een bron van inkomsten Kunstroof is in het gebied een groot probleem Deze vindt veelvuldig plaats doordat tal van archeologische vindplaatsen worden leeggeroofd< ref> IS wordt ook gesteund door individuele donaties uit Qatar en de Verenigde Arabische Emiraten Donaties vormen met 50 miljoen dollar op jaarbasis met 2% maar een klein deel van de inkomsten Op kleinere schaal heeft IS inkomsten uit de plundering van banken diefstal van staatseigendom afpersing van winkeliers belasting van christenen en het heffen van tol Dit levert IS gezamenlijk op jaarbasis met USD 360 miljoen 12% op USD 120 miljoen of 4% wordt op jaarbasis verdiend met het kidnappen van belangrijke personen om losgeld te innen Met de cementindustrie wordt USD 292 miljoen of 10% van de jaarlijkse inkomsten verdiend met de verkoop van fosfaten USD 300 miljoen 10% en van voedingsmiddelen USD 200 miljoen 7% Steun Deze groepen hebben steun voor IS verklaard ofwel volledig of gedeeltelijk Boko Haram< ref> Bangsamoro Islamitische Vrijheidsstrijders< ref> Jemaah Islamiyah< ref> Ansar al-Sharia Tunisië Ansar al-Sharia Libië< ref> Mujahideen Shura Council in the Environs of Jerusalem< ref> Islamitische Beweging van Oezbekistan< ref> Jamaah Ansharut Tauhid Saoedi-Arabië Hoewel Saoedi-Arabië zelf ontkent dat ze IS steunen zeggen onder meer de Iraakse president Nouri al-Maliki NBC de BBC en The New York Times dat Saoedi-Arabië IS financiert< ref> Turkije Turkije wordt ervan beschuldigd IS te steunen vooral door de Syrische Koerden Volgens journalist Patrick Cockburn zijn er sterke aanwijzingen voor een zekere mate van samenwerking tussen de Turkse inlichtingendiensten en IS hoewel de precieze aard van de relatie troebel zou zijn In Turkije zelf veroorzaakt IS toenemende politieke polarisatie tussen secularisten en islamisten< ref> Israël officieel de Staat Israël Hebreeuws Medinat Jisraël; Arabisch Dawlat Israïl is een land in Azië het Midden-Oosten en de Levant Israël grenst aan Libanon Syrië Jordanië Egypte en de Palestijnse Gebieden Het land heeft een kust aan de Middellandse Zee en een haven aan de Rode Zee Israël is een representatieve democratie en een van de hoogste in de wereld< ref> Geschiedenis Na de Tweede Wereldoorlog was Groot-Brittannië erg verzwakt en zag het land zich genoodzaakt om het bestuur over Brits Mandaatgebied Palestina op te geven aan de Verenigde Naties De Verenigde Naties richtten een comité op genaamd de UNSCOP dat de regie had om te bepalen over de toekomst van het Brits Mandaatgebied De UNSCOP kwam in resolutie 181 tot de conclusie om het Mandaatgebied Palestina te beëindigen en een tweestatenoplossing te vestigen De grootste Joodse delegaties toentertijd gingen hiermee akkoord maar de Arabische delegaties weigerden een tweestatenoplossing en weigerden ook de erkenning van Israël Nadat bekend was geworden dat resolutie 181 niet geaccepteerd werd door de Arabische delegaties brak er een burgeroorlog uit tussen de Joodse en Arabische gemeenschap in het Mandaatgebied Toen de Britten zich volledig terugtrokken uit het Mandaatgebied verklaarde de Joodse gemeenschap Israël tot een onafhankelijke staat Vervolgens vielen buitenlandse Arabische troepen uit onder andere Syrië Irak en Egypte binnen en bevochten zij Israëlische troepen Uiteindelijk wisten de Israëlische troepen de Arabische troepen zodanig te verslaan dat Israël zelfs gebied veroverde dat verder strekte dan resolutie 181 had voorzien In 1956 brak de Suezcrisis uit een oorlog tussen Israël Groot-Brittannië en Frankrijk enerzijds en Egypte anderzijds Israël veroverde in deze oorlog de Sinaï om daardoor de scheepvaart via het Suezkanaal naar de havenstad Eilat weer mogelijk te maken Bij de wapenstilstand van 1957 kreeg Israël een vrije doorvaart door het kanaal en werd er een VN-troepenmacht in de Sinaï gestationeerd Het Israëlische leger trok zich deels terug uit de Sinaï en de Gazastrook In 1964 werd de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie PLO opgericht met als doel het bevrijden van de Palestijnse staat met de grenzen zoals die door het Britse mandaat geschapen en tot 1947 van kracht waren resolutie 181 van de Verenigde Naties van november 1947 De internationale terreur tegen Israël en Joodse belangen buiten Israël intensiveert Ook de internationale isolatie van Israël neemt toe in bijvoorbeeld de VN waar Arabische landen en een aantal derdewereldlanden een machtsblok vormen en de Sovjet-Unie die zich tijdens de Koude Oorlog van Israël een Amerikaanse bondgenoot afkeert Tijdens de Zesdaagse Oorlog in juni 1967 veroverde Israël de Gazastrook en het schiereiland Sinaï op Egypte de Westelijke Jordaanoever op Jordanië en de Golanhoogten op Syrië Door de gevechten vluchtten veel Palestijnen en Syriërs uit deze door Israël ingenomen gebieden Hierdoor veranderde de geopolitieke situatie in deze gebieden Door de inname van de Westelijke Jordaanoever kwamen ongeveer miljoen Palestijnen onder Israëlische militaire controle hetgeen spanningen in die gebieden en de Israëlische samenleving veroorzaakte Na de Zesdaagse Oorlog polariseerde de situatie in het Midden-Oosten verder Israël begon met de bouw van Joodse nederzettingen in de bezette gebieden waarop Palestijnen aanvallen op Joodse doelen binnen en buiten Israël intensiveerden Het kwam ook regelmatig tot schermutselingen tussen Israël en zijn buurlanden Op Grote Verzoendag Jom Kipoer in 1973 één van de belangrijkste godsdienstige dagen in de Joodse kalender openden Egypte en Syrië een grootschalige aanval op Israël Israël was aanvankelijk verrast door de aanval maar wist na enkele nederlagen de status quo van vóór de oorlog te herstellen In 1977 bracht Anwar Sadat de Egyptische president een bezoek aan Israël en sprak in Jeruzalem het parlement de Knesset toe Hiermee bereidde hij de weg voor voor hernieuwde vredesgesprekken In 1978 kwamen met bemiddeling van de Verenigde Staten onder leiding van president Jimmy Carter de Camp Davidakkoorden tot stand Een vredesverdrag tussen Egypte en Israël volgde waarna Israël zich uit de Sinaï terugtrok Op 26 maart 1979 werd de vrede getekend en was Egypte het eerste Arabische land dat Israël erkende De vrede met Egypte had tot gevolg dat dit land tijdelijk geschorst werd uit de Arabische Liga Dit leidde indirect tot de moordaanslag op Sadat in 1981 In 1987 ontstaat er onder de Palestijnen een uitbarsting van geweld die tot na 1990 zal duren Deze Eerste Intifada was een volksprotest tegen de Israëlische aanwezigheid op de Westelijke Jordaanoever Dit protest werd naast gewelddadig verzet zoals het gooien van stenen en molotovcocktails gekenmerkt door algemene stakingen burgerlijke ongehoorzaamheidsacties het weigeren van betalen van door Israël opgelegde belastingen politieke graffiti het oprichten van een ondergronds scholennetwerk -na het uitbreken van de Eerste Intifada had de Israëlische regering de sluiting van alle Palestijnse scholen bevolen- en het boycotten van Israëlische producten Na de Golfoorlog waarbij de Palestijnen openlijk de zijde van Irak hadden gekozen worden in 1993-95 in Oslo de Oslo-akkoorden gesloten Hiermee wordt de PLO door Israël erkend als wettige vertegenwoordiger van de Palestijnse belangen en belooft de PLO op haar beurt het terrorisme tegen Israël te staken Onder de bepalingen van het akkoord wordt de Palestijnse Autoriteit opgericht Deze instantie zal gefaseerd het beheer krijgen over de Palestijnse gebieden die Israël bezet houdt PLO-leider Yasser Arafat de Israëlische premier Yitzchak Rabin en de Israëlische minister van buitenlandse zaken Shimon Peres ontvangen hiervoor in 1994 de Nobelprijs voor de Vrede Met Jordanië wordt op 26 oktober 1994 een vredesverdrag gesloten waarbij Israël door Jordanië wordt erkend Premier Rabin wordt in 1995 vermoord door een Joodse extremist Na de akkoorden blijkt echter dat de Palestijnse verwachtingen verbetering van de leefomstandigheden veiligheid vrede en vrijheid door het Oslo-proces niet worden waargemaakt dat Israël het bestuur nog steeds in handen houdt dat de nederzettingen worden uitgebreid Israël verdubbelde het aantal kolonisten van 200000 tot 400000 en dat de economische situatie slechter wordt dan vóór 1987 Op 28 september 2000 bezoekt de toenmalige Israëlische oppositieleider Ariel Sharon omringd door honderden Israëlische soldaten de Tempelberg de heiligste plaats in het jodendom waar zich ook de Al-Aqsamoskee bevindt in rangorde de 3de heilige plaats van de islam Massale demonstraties en geweldsuitbarstingen breken kort hierna uit ook in Israël zelf Bij een demonstratie in Israël schiet de Israëlische politie 13 Israëlische Palestijnen dood In 2002 begint Israël met de bouw van de Westoeverbarrière langs de grens met de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook Op enkele plaatsen wordt de barrière tot diep in Palestijns grondgebied aangelegd Sharon wordt tot premier gekozen en zijn regering stelt dat de barrière de veiligheid van Israël vergroot Cijfers over scherpe daling van het aantal terreuraanslagen die vanuit de Palestijnse gebieden op Israël worden gepleegd geven aan deze stelling kracht< ref> In 2004 stemt de Knesset in met het plan van de regering-Sharon tot terugtrekking uit de Gazastrook en ontmanteling van de Joodse nederzettingen aldaar Vooral vanuit joods-orthodoxe hoek bestaat grote weerstand tegen het plan dat desondanks een jaar later wordt uitgevoerd Tegelijkertijd worden de nederzettingen op de Westoever uitgebreid De verkiezingen in de Palestijnse gebieden in 2006 worden gewonnen door de fundamentalistisch-islamistische verzetsbeweging Hamas Dit leidt tot een economische en politieke boycot van de Palestijnse Autoriteit door Israël de VS en de EU die Hamas als een terroristische organisatie aanmerken Na een aanval een van de vele Anno 2014 probeert de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry na een conflict in de Gazastrook de al jaren vastzittende vredesonderhandelingen tussen de Palestijnen en de Israëliërs weer vlot te trekken Een van de problemen is de situatie rond de Gazastrook Sinds 2007 bestaat er een algehele blokkade van dit gebied door Israël en controleert het Israëlische leger de toegang tot de Gazastrook vanaf zijn grondgebied terwijl de zuidgrens door Egypte wordt bewaakt Israël weigert bovendien te onderhandelen met Hamas dat door Israël als terroristische organisatie wordt beschouwd Hamas dat in de Gazastrook aan de macht is erkent op zijn beurt de staat Israël niet Nog een ander probleem dat de vredesonderhandelingen belemmert zijn de uitbreidingen van de Israëlische nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever die internationaal rechtelijk als illegaal zijn bestempeld maar waarvan Israël vindt dat ze legitiem zijn Geografie Het klimaat behoort tot het Middellandse Zeeklimaat hete en droge zomers en natte zachte winters In het centrum en noorden grotere hoogte en de kuststrook invloed van de zee van Israël is het klimaat meestal gematigd Het zuiden is heet en droog De meeste neerslag in de kustgebieden en het heuvelachtige centrum valt in de winter en het voorjaar Incidenteel kan er ook wel eens sneeuw vallen in de hogere gedeelten zoals in Jeruzalem en de betwiste Golanhoogten Israël ligt tussen de geografische coördinaten 31 30 N 34 45 O De grens heeft een lengte van in totaal 1006 km maar voor ongeveer de helft is deze nog niet definitief met Egypte 255 km definitief met de Gazastrook 51 km niet betwist met Jordanië 238 km definitief met Libanon 79 km nauwelijks betwist met Syrië 76 km betwist en met de Westelijke Jordaanoever 307 km betwist De kustlijn is 273 km lang Israël maakt continentale aanspraken tot op de diepte van bodemexploitatie en beschouwt 12 zeemijlen als zijn territoriale zee Tot de geografische vormen rekent men onder meer de Negevwoestijn in het zuiden de lage kustgebieden een centraal gelegen gebergte en de Jordaanvallei Het laagste punt is de Dode Zee -421 m en het hoogste de Hermonberg 2814 op de betwiste Golanhoogten of anders de Meronberg op 1208 m Het landgebruik is als volgt vruchtbaar 17%; In gebruik voor landbouw 4%; In gebruik voor veeteelt 7%; Bossen en bosgronden 6%; anders 66% 1993 Het geïrrigeerd land beslaat een oppervlakte van 1800 km² 1993 Op 22 maart 2008 maakte het Israëlische waterschap in een rapport bekend dat er de ergste watercrisis in tien jaar dreigde te ontstaan Oorzaken die genoemd werden waren waterverbruik vervuilde waterbronnen en veel groenverlies Bestuurlijke indeling Israël kent geen eenduidige regionale indeling hoewel de zes districten van het ministerie van binnenlandse zaken bindend zijn voor oa planologie en statistieken Regionale zaken worden door de regering en de gemeenten geregeld De districten mechoz mv mechozot zijn Jeruzalem Jeroesjalajiem hoofdstad Jeruzalem Noorden Tsafon hoofdstad Nazareth Haifa Chefa hoofdstad Haifa Centrum Merkaz hoofdstad Ramla Tel Aviv Tel Aviv hoofdstad Tel Aviv Zuiden Darom hoofdstad Beër Sjeva De districten Noorden Haifa Centrum en Zuiden zijn onderverdeeld in subdistricten nafa mv nafot Er zijn 70 steden de grootste daarvan zijn Jeruzalem Tel Aviv Haifa Rishon LeZion en Ashdod Voorts zijn er plaatselijke regionale en industriële gemeenten Gemeentebesturen beschikken over de nodige macht en zowel de burgemeesters als gemeenteraadsleden worden rechtstreeks door de geregistreerde inwoners verkozen ook zij die de Israëlische nationaliteit niet bezitten de twee industriële gemeenten hebben geen bevolking en verkiezingen Staatsinrichting Israël is een unitaire republiek en officieel een parlementaire democratie Het staatshoofd is de president maar die heeft beperkte bevoegdheden Een hiervan is het aanstellen van de formateur De president wordt gekozen door het parlement voor een termijn van 7 jaar De huidige president is Reuven Rivlin Israël heeft een ongeschreven grondwet Na de parlementsverkiezingen wordt de president geïnformeerd door de fractieleiders en kiest hij de persoon die de beste kansen heeft een regering te vormen De regering wordt samengesteld door diegene die de vorming gelukt Deze wordt tevens minister-president na de goedkeuring van de gehele regering door het parlement Sinds 2009 is Benjamin Netanyahu premier en hoofd van de uitvoerende macht sinds 2013 als leider van het kabinet-Netanyahu III De wetgevende macht of het parlement is de Knesset waarin 120 leden De Knesset wordt verkozen in algemene verkiezingen waarin alle staatsburgers in Israël vanaf achttien jaar het kiesrecht genieten inclusief personen die in ziekenhuizen penitentiaire en psychiatrische instellingen verblijven; stembussen maken een ronde waar mensen niet naar de stembus kunnen komen Buiten Israël kunnen alleen personen op officiële missie stemmen Verkiezingen voor de Knesset worden ten minste iedere vier jaar gehouden maar kunnen ook eerder vallen als de Knesset dit beslist Zetels worden verdeeld in proportie tot het totaal aantal stemmen aan de politieke partijen die aan een minimum van 2% van de stemmen voldoen in de praktijk meer dan 2 zetels Men stemt op lijsten die van tevoren worden vastgelegd De meeste parlementsleden zijn in de lijsten gerangschikt door partijverkiezingen waarin alle partijleden mogen stemmen In de jaren 1990 werden naast de parlementsverkiezingen ook directe verkiezingen voor minister-president gehouden hetgeen de kiezer nog meer macht gaf en bedoeld was de positie van de premier te versterken Echter omdat men vaker de algemene belangen in de stem voor premier bevredigd zag werkte het systeem ongunstig voor de massapartijen en gunstig voor de kleine partijen Hoewel de premier meer zeggenschap over zijn ministers kreeg moest hij juist macht inleveren tegenover het parlement en werden de regeringen minder stabiel Uiteindelijk is men van dit systeem afgestapt In de onafhankelijkheidsverklaring uit 1948 stond geschreven dat de Israëlische staat binnen enkele maanden een grondwet zou voltooien Dat is tot op heden niet gebeurd Wel zijn er 14 zogenaamde basiswetten aangenomen die voorbestemd zijn als hoofdstukken in de grondwet en een speciale status genieten tussen de wetten Ook is er een commissie in het leven geroepen die zich bezighoudt met het opstellen van een grondwet en thans een voorstel voor de Knesset voorbereidt Het hooggerechtshof president in 2006 is Dorit Beinisch gebruikt deze wetten om de grondwettigheid van andere wetten door het parlement te testen als er een procedure inzake de geldigheid van een wet wordt ingediend Bevolking Demografie De bevolking van Israël is Vrouwen vormen de meerderheid van bevolking 506% De mediane leeftijd is 282 92% van de bevolking woont in steden of stedelijke plaatsen en 8% in dorpen Minder dan 2% woont in een kibboets in 1948 was dat nog 6% De jaarlijks bevolkingsgroei is 18% voornamelijk 88% door natuurlijke groei de rest door een positieve immigratiebalans In de jaren 1990-2005 immigreerden 1002400 mensen naar Israël waarvan 908400 uit de voormalige Sovjet-Unie Uit Ethiopië immigreerden tot 2005 94700 immigranten naar Israël waarvan sinds 1990 49700 Bevolkingsgroepen Israël is het enige land ter wereld met een Joodse bevolkingsmeerderheid De voornaamste bevolkingsgroepen zijn Joden 76% en Arabieren 20% Overigen 4% zijn meestal familieleden van Joden die volgens de "wet van terugkeer" naar Israël zijn geëmigreerd of geremigreerd Deze groep heeft altijd bestaan maar is sinds de jaren 90 van de 20e eeuw omvangrijk geworden door de immigratie uit de voormalige Sovjet-Unie Hiernaast zijn er nog tal van kleine gemeenschappen zoals Tsjerkessen en Armenen Religie De meerderheid van de Joden is in Israël geboren 65% Van de Joodse bevolking is circa een derde religieus en twee derde seculier waarvan een groot deel wel traditioneel is wat duidt op een sterke affiniteit met het orthodoxe jodendom zonder een volledig religieus leven te leiden In totaal 10% charedisch jodendom 10% religieus modern-orthodox jodendom religieus zionisme 14% religieus-traditioneel 22% niet-religieus traditioneel 22% seculier De Joodse bevolking leeft verspreid door het hele land met grote concentraties in de steden zoals Tel Aviv in en rond het westelijk deel van Jeruzalem langs de kusten en in de valleien van Galilea De meerderheid van de Arabieren is in Israël geboren en is moslim 166% van de Israëliërs 21% van de Israëlische bevolking is christen en in meerderheid Arabisch de Arabische Druzen vormen 17% van de bevolking Belangrijke Arabische concentraties zijn plaatsen in het oosten van de Sharonstreek langs Wadi Ara en in Centraal-Galilea de oostelijke wijken van Jeruzalem en Bedoeïenen-plaatsen in de noordelijke Negev Daarnaast zijn er minderheidsgodsdiensten zoals bahá'ís Milieu De voornaamste vraagstukken op milieugebied beperkte natuurlijke zoetwaterbronnen en dito landbouwgrond vergen serieuze maatregelen en leggen beperkingen op Andere vraagstukken zijn woestijnvorming luchtvervuiling door de uitstoot van schadelijke stoffen industrie en verkeer grondwatervervuiling door industrieel en huishoudelijk afval chemische meststofen en pesticiden Zandstormen kunnen er tijdens voorjaar en zomer voorkomen Israël neemt deel aan verdragen ten aanzien van biodiversiteit klimaatverandering woestijnvorming bedreigde diersoorten gevaarlijke afvalstoffen nucleaire teststop bescherming ozonlaag olielozingen op zee en wetlands Voorts heeft het het Kyoto-protocol ondertekend maar niet geratificeerd en het Protocol tot conservering van het leven in zee Werelderfgoed Bijbelse tels Tel Beër Sjeva Tel Hazor en Tel Megiddo Heilige plaatsen van het bahá'í-geloof in Haifa en West-Galilea Massada Jeruzalem Oude stad van Akko Wierookroute Woestijnsteden in de Negev Avdat Halutza Mamshit en Shivta Witte stad van Tel Aviv Economie Israël heeft een technologisch vooruitstrevende markteconomie met substantiële sturing vanuit de overheid Het is afhankelijk van import van ruwe olie granen ruwe grondstoffen militair materieel en water Ondanks beperkte natuurlijke rijkdommen heeft Israël zijn agrarische en industriële sectoren intensief ontwikkeld Het land is grotendeels onafhankelijk wat betreft de voedselproductie behalve voor granen Belangrijkste exportproducten zijn diamant technologisch hoogontwikkelde apparatuur en landbouwproducten fruit en groenten Israël kampt met omvangrijke begrotingstekorten die gedekt worden door grote bankoverschrijvingen uit het buitenland en door buitenlandse leningen Ruwweg de helft van de buitenlandse overheidsschulden staan uit in de Verenigde Staten die Israëls voornaamste leverancier is van economische en militaire hulp De grootste instroom van Joodse immigranten uit de voormalige Sovjet-Unie vond plaats van 1989-1999 waarmee het totaal aantal Russische immigranten op 1 miljoen kwam een zevende van de totale bevolking Zij dragen met hun wetenschappelijke en professionele ervaring veel bij aan de economische toekomst van het land De instroom gekoppeld aan de opening van nieuwe markten aan het einde van de Koude Oorlog versterkte en versnelde de groei van de economie van Israël De groei begon echter te stagneren in 1996 toen de overheid strengere fiscale en monetaire maatregelen oplegde waardoor de immigratiebonus zijn werking verloor Wel brachten deze maatregelen de inflatie in 1999 tot een laagterecord Cijfers Nationaal Inkomen $1663 miljard Nationaal Inkomen per hoofd van de bevolking $26200 Economische groei 45% 2007 Inflatie -01% 2007 Werkloosheid 83% 2006 Export $4286 miljard 2006 Import $478 miljard 2006 Israël bezit de volgende natuurlijke rijkdommen koper fosfaten bromide kalium klei zand zwavel asfalt mangaan alsook een grote hoeveelheid aardgas waarvan begin 2009 een groot veld voor de kust werd ontdekt en een kleine hoeveelheid ruwe olie Energie Tot 1999 kende Israël nauwelijks een energiesector Er werd wel geboord naar olie en gas maar nauwelijks iets gevonden tot de ontdekking van Yam Tethys Dit was de grootste gasvondst van het land met een aanvankelijke reserve van 32 miljard kubieke meter De productie uit dit gasveld gelegen in de Middellandse Zee bij de stad Ashkelon kwam op gang in 2004 en in 2009 werd er 29 miljard kubieke meter gas geproduceerd In 2009 werd een nieuwe en grotere ontdekking gedaan circa 90 kilometer van Haifa en in 1700 meter diep water gelegen Tamar Dit gasveld bevat ongeveer 238 miljard kubieke meter gas en kan Israël voor decennia van aardgas voorzien Het eerste gas werd op 31 maart 2013 geproduceerd In december 2009 werd een contract getekend met het nutsbedrijf Israël Electric Corporation Dit bedrijf zal voor een periode van 15 jaar ten minste 27 miljard kubieke meter gas van het Tamarveld afnemen voor de opwekking van elektriciteit In 2009 werd 40% van de elektriciteit opgewekt door gasgestookte centrales en het aandeel zou volgens de toenmalige verwachtingen verder toenemen tot 70% in 2013 Naast de eigen gasproductie heeft Israël ook importcontracten gesloten met buurland Egypte In het jaar 2000 werd East Mediterranean Gas opgericht en dit bedrijf heeft een mandaat om gedurende 20 jaar zeven miljard kubieke meter gas aan Israël te verkopen In 2007 werd begonnen met de bouw van een pijpleiding tussen beide landen en in 2008 werd het eerste commerciële gas getransporteerd< ref> Talen De meest voorkomende talen in Israël zijn Hebreeuws en Arabisch Het klassiek Hebreeuws was eeuwenlang een dode taal maar werd in de negentiende eeuw weer tot leven geroepen en gemoderniseerd Russisch is de derde meest gesproken taal andere talen worden slechts door kleine groepen gesproken Transport Auto De voornaamste vorm van vervoer in Israël is de auto Israël beschikt over een uitgebreid en goed onderhouden wegennet De verkeersregels zijn vrijwel identiek aan die van west Europa In Israël is bijzonder veel verkeerspolitie op de weg Binnen de steden kan het verkeer bijzonder zwaar zijn dit is met name in de regio Tel Aviv en in Jeruzalem het geval Openbaar vervoer Openbaar vervoer is ruimschoots aanwezig en bestaat voornamelijk uit bussen Het spoornetwerk is ongeveer 1000 km lang Treindiensten worden uitgevoerd door de Rakevet Yisra'el De trein is voornamelijk langs de kust van belang tussen Beer Sheva Ben Gurion Luchthaven Tel Aviv Haifa Nahariya Met uitzondering van dit traject en enkele kleinere lijnen bestaat al het openbaar vervoer uit bussen De buslijnen worden in het grootste deel van het land door Egged geëxploiteerd; in de regio Tel Aviv ook door Dan Stadsbussen rijden zeer frequent Eind 2011 is de eerste tramdienst van het land van start gegaan in Jeruzalem Luchtvaart Israël heeft verschillende vliegvelden waarvan Luchthaven Ben-Gurion de grootste is Defensie Israëls defensie is vrijwel uitsluitend de taak van het Israëlische defensieleger Israel Defense Forces IDF dat actief is op de grond in de lucht en op zee De IDF wordt beschouwd als één van de sterkste en meest geavanceerde legermachten in het Midden-Oosten De wapensystemen en technologieën werden ontwikkeld door westerse landen voornamelijk de VS door Israëls eigen militaire industrie die ook weer technologieën exporteert en historisch ook Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk Alle Israëlis mannen en vrouwen hebben dienstplicht op achttienjarige leeftijd maar islamitische en christelijke Arabieren personen die fulltime religie studeren en vrouwen die zichzelf religieus' noemen getrouwd zijn of kinderen hebben worden hiervan gevrijwaard Dienstplicht duurt drie jaar voor mannen en twee jaar voor vrouwen drie jaar in gevechtstaken Na de dienstplicht moeten Israëlische mannen bij de IDF in reservedienst een aantal weken per jaar tot hun veertigste Vrouwen gaan meestal slechts een of twee jaar in reservedienst Israël wordt alom gezien als een kernmacht het bezit nucleaire faciliteiten en algemeen wordt aangenomen dat het land in het bezit is van kernkoppen Israël heeft het Non-proliferatieverdrag niet ondertekend en niet alle nucleaire instellingen worden van buitenaf geïnspecteerd Het land houdt een "nucleaire ambiguïteit" vol het heeft altijd ontkend in het bezit te zijn van kernwapens maar zegt wel de capaciteit te hebben om ze te produceren Zie ook Israël van A tot Z Wijnstreken van Israël'' Joodse geschiedenis Palestina Arabisch-Israëlisch conflict Externe links De Israëlische parlementsverkiezingen van 17 maart 2015 waren de verkiezingen voor de 20e Knesset De Likoed is met 30 zetels als grootste partij uit de bus gekomen De Zionistische Unie bestaande uit de Arbeidspartij van Isaac Herzog en HaTnoe'ah van Tzipi Livni haalde 24 zetels De verkiezingen waren ruim twee jaar vervroegd omdat premier Benjamin Netanyahu de ministers Tzipi Livni van HaTnuah en Yair Lapid van Yesh Atid ontslagen had waardoor kabinet-Netanyahu III geen meerderheid meer had in de Knesset Resultaten De kiesdrempel voor de 120 Knesset-zetels lag op 325 procent Tien partijen hebben de kiesdrempel gehaald Kleinere partijen haalden dat percentage niet bij de verkiezingen van 2013 toen de kiesdrempel nog 2 procent was Daarom hebben drie overwegend "Arabische" partijen met een gezamenlijke lijst meegedaan De Arbeidspartij en Hatnuah hebben ook met een gemeenschappelijke lijst meegedaan om de grootste partij te worden en de premier te kunnen leveren De sluitingsdatum waarop Israëlische politieke partijen hun kandidatenlijsten konden indienen was 29 januari 2015 Zesentwintig politieke partijen deden mee aan de verkiezingen Deelnemende partijen De Zionistische Unie De Arbeidspartij en HaTnuah De Israëlische Arbeidspartij en HaTnuah komen met een gezamenlijke lijst die in het Hebreeuws "HaMachaneh haTsioni" heet betekenis "het Zionistische Kamp" en in het Engels "The Zionist Union" betekenis "de Zionistische Unie" Er is afgesproken dat als de Arbeidspartij en Hatnuah de verkiezingen winnen en de nieuwe regering zullen vormen Isaac Herzog de eerste twee jaar premier zal zijn en Tzipi Livni de resterende tijd Het centrale partijcomité van de Arbeidspartij heeft de gezamenlijke lijst en het plan voor de roulatie in de nacht van 14 op 15 december 2014 officiëel goedgekeurd Hatnuah kreeg de plaatsen 28162124 en 25 op de lijst Van 20 tot en met 25 december verlieten vier politici Hatnuah waardoor Tzipi Livni en Amir Peretz van Hatnuah waarschijnlijk respectievelijk plaats twee en acht op de lijst krijgen Op 31 december 2014 stelden Isaac Herzog en Tzipi Livni professor Manuel Trajtenberg uitspraak Trachtenberg voor als hun kandidaat voor de post van minister van Financiën De Arbeidspartij Ha'Avodah hield op 13 januari interne partijverkiezingen Negenentwintigduizend van de geregistreerde partijleden brachten hun stem uit opkomst 59 % Oud-voorzitter Shelly Yachimovich behaalde de derde plaats op de lijst na Isaac Herzog en Tzipi Livni Hatnuah die volgens afspraak de tweede plaats krijgt De vierde plaats ging ook naar een vrouw Stav Shaffir Knessetlid Itzik Shmuli behaalde de vijfde plaats Op de plaatsen 6 tot en met 10 komen Omer Bar-Lev Amir Peretz Hatnuah Merav Michaëli en Eitan Cabel Isaac Herzog kon zelf de kandidaat voor plaats elf kiezen Dit werd uiteindelijk professor Manuel Trajtenberg Peilingen voorspellen dat de lijst 23 à 25 knesset-zetels gaat halen Likoed Benjamin Netanyahu is bij de interne verkiezingen van Likoed HaLikud op 31 december 2014 herkozen als voorzitter van deze partij Hij had nadat 80 procent van de stemmen geteld waren al 75 procent van de stemmen De andere kandidaat Danny Danon had toen negentien procent Zes procent onthield zich van stemming De Likoed-leden stemden ook over de samenstelling van de kieslijst en of de voorzitter van de Likoed het recht houdt om zelf twee kandidaten op de plaatsen 11 en 23 van de lijst te zetten Minister van Binnenlandse Zaken Gilad Erdan haalde de tweede plaats op de knesset-lijst van Likoed gevolgd door Yuli Edelstein de huidige voorzitter van de Knesset op plaats drie Nieuw op de lijst is Miri Regev op plaats vijf Ze was vroeger woordvoerder van het Israëlische Defensieleger voor de media Netanyahu plaatste oud-minister Benny Begin een zoon van Menachem Begin op plaats 12 en Anat Berko een deskundige op het gebied van terrorisme op plaats 23 van de Likoed-lijst Yesh Atid Yair Lapid is de voorzitter van de door hem opgerichte partij Yesh Atid betekenis "Er is toekomst" De lijst van Yesh Atid werd zondag 25 januari op de nieuwssite NGRcoil gepubliceerd Na Yair Lapid volgen de oud-ministers Shai Piron Onderwijs Yael German Gezondheidszorg Meir Cohen Welzijn en Ya'akov Peri Wetenschappen Op plaats zes komt Ofer Selah de fractievoorzitter van Yesh Atid Drie knesset-leden zijn gestopt Oud-generaal Elazar Stern tot voor kort knesset-lid voor Hatnuah komt op plaats 12 wat volgens de peilingen nog een verkiesbare plaats is Het Joodse Huis Het Joodse Huis HaBayit HaYehudi hield op 14 januari 2015 interne partijverkiezingen Naftali Bennett werd herkozen als voorzitter Het centrale comité van de uiterst-rechtse Tekuma-partij koos 11 januari haar vertegenwoordigers die met de plaatsen 2 9 14 en 18 op de lijst van het Joodse Huis meedoen aan de verkiezingen Uri Orbach die plaats 7 op de lijst had werd in januari 2015 ernstig ziek en overleed op 16 februari 2015 in het ziekenhuis Hij was sinds 2013 minister van pensioenzaken Arabische partijen Vier overwegend Arabische partijen komen met een gezamenlijke lijst om een grotere kans te hebben de kiesdrempel te halen maar ze behouden hun eigen interne structuur Het gaat om 1 Balad; 2 De Verenigde Arabische Lijst VAL Hebreeuws afkorting Raam bestaande uit onder andere de Zuidelijke factie van de Islamitische Beweging van Israël; 3 Taal en 4 de linkse partij Hadash uitspraak Chadasj die zowel Joodse als Arabische leden telt Dov Khenin was wel het enige Joodse Knesset-lid van Hadash in de negentiende Knesset Hadash en Balad hebben op 17 januari interne partijverkiezingen gehouden Jamal Zahalka werd herkozen als partijleider van Balad Ayman Odeh werd gekozen als nieuwe partijleider van Hadash als opvolger van Mohammad Barakeh die uit de politiek stapt Ayman Odeh van Hadash staat bovenaan de gezamenlijke lijst die Wamab gaat heten De plaatsen 12 en hoger zouden rouleren tussen kandidaten van verschillende partijen Avigdor Lieberman van Jisrael Beeténoe wou verhinderen dat de lijst meedoet aan de verkiezingen en wou een petitie indienen bij de centrale kiescommissie om de lijst te diskwalificeren omdat Balad terroristische organisaties zou steunen en met de vijanden van Israël zou samenwerken Likoed het Joodse Huis Jisraël Beeténoe Shas Yachad en Yesh Atid hebben bij de centrale verkiezingscommissie een petitie ingediend om Hanin Zoabi nummer zeven op de kandidatenlijst te diskwalificeren Yesh Atid wou ook Baruch Marzel die op de lijst van Yachad staat diskwalificeren De centrale kiescommssie heeft op donderdag 12 februari beide kandidaten gediskwalificeerd Balad is in hoger beroep gegaan bij het Israëlische Opperste Gerechtshof Het Opperste Gerechtshof maakte de diskwalificatie van Chanin Zoabi en die van Baruch Marzel ongedaan In 2013 werd Chanin Zoabi ook door de kiescommissie gediskwalificeerd en ook toen werd de diskwalificatie door het Opperste Gerechtshof ongedaan gemaakt Jisrael Beeténoe Jisrael Beeténoe Yisrael Beitenu presenteerde op 20 januari 2015 haar lijst Ze is samengesteld door een partijcommissie van Jisrael Beeténoe Shas Shas uitspraakSjaas is een van oorsprong Sefardische charedische partij Bijna twee weken leek het erop dat Aryeh Deri de voorzitter van Shas zou stoppen Hij had op 30 december 2014 zijn ontslagbrief bij Yuli Edelstein de voorzitter van de Knesset ingediend hoewel de 19e Knesset toen al was ontbonden De andere knesset-leden van Shas hadden dat eveneens gedaan Het was het gevolg van het uitlekken van een video uit 2008 waarin rabbijn Ovadia Yosef vertelde dat hij Eli Yishai als voorzitter van Shas wou houden en niet wou vervangen door Aryeh Deri die toen in de gevangenis zat omdat hij veroordeeld was voor het aannemen van smeergeld Aryeh Deri heeft ook zijn ontslag bij de raad van Thora-wijzen van Shas ingediend maar de raad wou dat Aryeh Deri bij Shas blijft als voorzitter en schreef hem een brief dat ze hem geen toestemming gaf om te vertrekken Dertien dagen later kondigde Aryeh Deri aan toch bij Shas te blijven en Shas te blijven leiden zoals de Shas-raad wil Verenigd Thora-Jodendom Rabbijn Yakov Litzman is de voorzitter van de charedische partij het Verenigd Thora-Jodendom VTJ die in 1992 gevormd werd door een unie tussen Agoedat Israël en Degel HaTorah De partij heeft een lijstverbinding met Shas VTJ heeft voor de eerste zeven plaatsen van de lijst dezelfde kandidaten die in 2013 verkozen werden Meretz Het duizend personen tellende centrale partijcomité van Meretz hield op 19 januari 2015 in Tel Aviv interne partijverkiezingen Voorzitter Zahava Gal-On werd herkozen Kadima Kadima haalde in 2013 twee zetels Volgens de peilingen zal Kadima op zichzelf in 2015 de kiesdrempel niet halen Shaul Mofaz zal ook niet deelnemen aan de lijst Het Zionistische Kamp zoals eerder werd aangenomen en zei dat hij in januari zou stoppen met de politiek Hij werd opgevolgd door Akram Hasson die daarmee de eerste Druus is die een Israëlische politieke partij leidt Kulanu Een nieuwe partij is Kulanu uitspraak Koelanoe betekenis "Wij Allen" De partij werd in november 2014 opgericht door Moshe Kahlon die in die maand uit de Likoed gestapt is Moshe Kahlon ziet zichzelf nog als Likoednik maar de Likoed is volgens hem veranderd Moshe Kahlon zei eind 2014 dat hij het economische stelsel wil veranderen omdat in 2014 een groot deel van de bevolking minder dan $ 1000 per maand verdiende Moshe Kahlon wil de nieuwe minister van Financiën worden In januari 2015 verhoogde de regering Netanyahu III het minimumloon in Israël wel al met 700 NIS van 4300 NIS naar 5000 NIS per maand Het tweede lid van Kulanu is Michael Oren die van 2009 tot 2013 Israëlisch ambassadeur in de Verenigde Staten was De partij heeft voor de verkiezingen van 2015 een lijstverbinding met Jisrael Beeténoe Yachad Eli Yishai is uit de van oorsprong Sefardische charedische partij Shas gestapt en heeft een nieuwe partij gesticht Yachad Betekenis "Samen" Eli Yishai was lange tijd voorzitter van Shas als vervanger van Aryeh Deri totdat Aryeh Deri het weer overnam De reden van zijn vertrek uit Shas is dat de relatie met zijn rivaal Aryeh Deri was verslechterd Zo vroeg Aryeh Deri van hem om een blanco ontslagbrief te schrijven die Shas zou kunnen gebruiken als Eli Yishai zich niet aan de partijbesluiten zou houden Eli Yishai dacht dat zijn rivaal Aryeh Deri die brief wel tegen hem zou willen gebruiken om hem uit de partij te zetten De partij werd aanvankelijk als Maran geregistreerd en later werden Yachad en Haam Itanoe betekenis "Het volk met ons" als partijnaam overwogen Uri Ariel is uit de partij Het Joodse Huis gestapt en kwam op plaats 2 van de lijst Er werd verwacht dat nog een aantal Knesset-leden van Het Joodse Huis naar Haam Itanu zou overstappen Op 29 januari 2015 kwamen Yachad en Otzma Yehudit overeen om met een gezamenlijke lijst te komen Baruch Marzel nummer 4 op de lijst werd net als Chanin Zoabi van de Arabische Lijst door de centrale kiescommissie gediskwalificeerd Yaïr Lapid van Yesh Atid had een petitie tegen de deelname van Baruch Marzel getekend omdat hij extreem rechts zou zijn Hij was ook voor de diskwalificatie van Hanin Zoabi omdat die extreem links zou zijn Tzipi Livni wou een petitie voor de diskwalificatie van Zoabi alleen ondertekenen als Baruch Marzel dan ook gediskwalificeerd zou worden Baruch Marzel en Hanin Zoabi zijn beiden in hoger beroep gegaan en hebben beiden van het Israëlische Gerechtshof toestemming gekregen om deel te nemen aan de verkiezingen voor de twintigste Knesset Bezchutan Ruth Colian maakte 20 januari 2015 bekend met een partij voor charedische vrouwen aan de verkiezingen deel te willen nemen De charedische partijen Shas Het Verenigd Thora-Jodendom en Ha'am Itanu hebben geen vrouwen op de lijst Ruth Colian vindt dat getalenteerde charedische vrouwen zo geen kans op een carrière krijgen Noah Erez en Keren Mozen zouden ook op de lijst komen Het is de eerste partij voor charedische vrouwen in de Knesset Stoppende parlementariërs Likoed Limor Livnat de minister van Cultuur en Sport stopt na 22 jaar in de politiek als lid van de Knesset voor de Likoed en dertien jaar als minister Gideon Sa'ar is in november 2014 gestopt Moshe Feiglin was aanvankelijk één van de drie kandidaten voor het voorzitterschap van de Likoed Hij wou echter dat de interne partijverkiezingen van de Likoed pas in januari 2015 gehouden zouden worden zodat hij zich beter kon voorbereiden Toen het interne hof van de Likoed anders besloot trok hij zich terug als kandidaat Hij haalde bij de interne verkiezingen geen realistische plaats op de lijst Inmiddels is hij uit de Likoed gestapt en heeft aangekondigd dat hij een nieuwe partij op gaat richten Deze partij zou nog niet aan de verkiezingen van 2015 deelnemen maar pas aan de verkiezingen daarna Moshe Feiglin wordt gezien als een vertegenwoordiger van de Joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever ook wel de kolonistenbeweging genoemd Arbeidspartij Binyamin Ben-Eliëzer stopt met de politiek wegens gezondheidsredenen Hij heeft dertig jaar in het leger gediend en dertig jaar in de politiek gezeten Avishay Braverman stopt ook Jisrael Beeténoe Uzi Landau stopt met het werk als de Knesset-lid van Jisrael Beeténoe Yisrael Beitenu Faina Kirschenbaum stopt voorlopig omdat ze zich moet verdedigen in een rechtszaak De Israëlische politie doet een groot onderzoek naar corruptie waarbij tientallen personen uit die partij betrokken zouden zijn Volgens Avigdor Lieberman echter waren de meesten van die verdachten niet van Jisrael Beeténoe Yair Shamir een zoon van Yitzhak Shamir stapt uit de partij Jisrael Beeténoe Hij is overigens geen verdachte in het politieonderzoek Yesh Atid Adi Koll doet niet mee aan de volgende verkiezingen maar keert terug naar haar vorige baan Ze had blanco gestemd over het wetsvoorstel dat de kiesdrempel naar 325 % zou verhogen wat haar een bestraffing opleverde omdat ze niet volgens de partijdiscipline stemde Het was ook niet waarschijnlijk dat ze zou worden herkozen omdat ze een niet-verkiesbare plaats op de lijst zou krijgen Shimon Solomon en Rina Frenkel kandideren niet als knesset-lid maar gaan uitvoerend werk voor Yesh Atid doen Meretz Op 31 december 2014 deelde Nitzan Horowitz mee niet mee te doen aan de verkiezingen in 2015 Kadima Israël Hasson van Kadima stopt als parlementariër in de Knesset Hatnuah Van 22 tot en met 25 december 2014 zeiden achtereenvolgens Elazer Stern David Tzur Amram Mitzna en Meir Sheetrit te stoppen als politicus voor Hatnuah Elazer Stern overwoog om over te stappen naar Jisrael Beeténoe maar koos uiteindelijk voor Yesh Atid Amram Mitzna vertelde dat Tzipi Livni zonder overleg met de andere knesset-leden van Hatnuah een gezamenlijke lijst met de Arbeidspartij was overeengekomen Hadash Bij de interne partijverkiezingen van Hadash op 17 januari 2015 verklaarde de voorzitter Mohammad Barakeh officiëel dat hij geen kandidaat zal zijn bij de volgende verkiezingen Knesset-lid Afou Agbaria stopt ook Referenties Jean Kockerols Brecht 13 augustus 1958 is een Belgisch geestelijke en hulpbisschop van het aartsbisdom Mechelen Brussel Levensloop Kockerols werd licentiaat in de rechten en in het maritiem recht en werkte als jurist bij de Belgische Scheepvaartmaatschappij CMB Hij was tegelijk net zoals de Antwerpse bisschop Johan Bonny vrijwilliger bij de Arkgemeenschappen van Jean Vanier in Luik Cognac en Brussel wat bij hem de roeping tot het priesterschap deed ontstaan Op 18 september 1993 werd hij in Brussel tot priester gewijd Hij studeerde verder en werd baccalaureus in kerkelijk recht en in de filosofie Hij verwierf ook een diploma voor studies in ontwikkelingssamenwerking Aan de Gregoriaanse universiteit in Rome behaalde hij een doctoraat in de theologie Hij was achtereenvolgens 1995-2001 medepastoor parochie Onze-Lieve-Vrouw van het Heilig Hart Etterbeek en pastoor van de Sint-Pietersparochie Sint-Pieters-Woluwe 2001 stichter en sindsdien directeur van de Centre d’études pastorales in Brussel 2004 pastoor van de Sint-Pietersparochie Ukkel 2006 apostolisch commissaris voor het tijdelijke bij de Zusters van de Eucharistie 2007 pastoor van de parochies Sint-Marcus en Sint-Paulus Ukkel 2007 medeverantwoordelijk voor de pastoraal in het Frans in de parochies van Ukkel pastorale eenheid Boetendaal 1 januari 2007 deken van Brussel-Zuid Hij werd ook directielid van het Diocesaan Seminarie Limelette en Brussel directeur van de Ecole de la foi en docent aan het ‘Institut d’Etudes Théologiques’ Brussel Hulpbisschop Op 21 februari 2011 werd hij door paus Benedictus XVI benoemd tot hulpbisschop van het aartsbisdom Mechelen-Brussel voor het vicariaat Brussel Als titulair bisdom werd hem het voormalige bisdom Ieper toegewezen Op zondag 3 april 2011 werd hij in de Nationale Basiliek van Koekelberg door aartsbisschop André Léonard tot bisschop gewijd Publicaties L'Esprit à la Croix La dernière onction de Jésus voorwoord kardinaal Danneels Lessius Brussel 1999 ISBN 2-87299-073-9 SODIS 8556143 La liturgie à Taizé in La Maison-Dieu n255 2008 3 p41-61 Externe links Jihadi of jihadist meervoud jihadi's of jihadisten ook gespeld als djihadi Het woord werd al begin jaren 1990 gebruikt< ref> De oorsprong van de benaming ligt bij de voorstanders ervan zoals Osama bin Laden zelf die het woord jihadi in vele publieke toespraken en teksten en pamfletten gebruikten Soms wordt het in meer algemene zin gebruikt voor een ieder die op vurige en hardnekkige wijze iets nastreeft In het Arabisch wordt in plaats van jihadi gesproken van moedjahid meervoud moedjahedien als het gaat om mensen die de jihad nastreven Het ontstaan van het woord jihadi uit jihad zou mogelijk kunnen zijn gebaseerd op het voorbeeld van het woordeinde -i wat verwijst naar de plaats van oorsprong zoals "Saoedi" "Pakistani" Afghani of "Misri" van Egypte of de Arabische naam Misr voor dat land K3 is een van oorsprong Belgische meidengroep met een Nederlandstalig repertoire pop soms wel aangeduid als pop of bubblegum pop voornamelijk gericht op een jeugdig publiek De naam van de groep verwijst naar de eerste letters van de voornamen van de oorspronkelijke bezetting de Belgische zangeressen Karen Damen Kristel Verbeke en Kathleen Aerts Hiervan verliet de laatste in 2009 de groep Op 3 oktober 2009 nam de Nederlandse Josje Huisman haar plaats in na het winnen van de talentenjacht K2 zoekt K3 De muziek wordt geproduceerd door het productiebedrijf Studio 100 Miguel Wiels schrijft de muziek voor K3 samen met zijn twee collega's Alain Vande Putte en Peter Gillis K3 werd opgericht door Niels William Geschiedenis Niels William bracht K3 samen en had eerst de intentie om een soort Vlaamse Spice Girls te vormen De eerste single Wat ik wil was echter weinig succesvol In 1999 nam K3 deel aan de preselecties voor de Belgische inzending naar het Eurovisiesongfestival met het nummer Heyah mama Het liedje werd weinig positief beoordeeld door Marcel Vanthilt die de meisjes fijne vleeswaren noemde Heyah mama werd ondanks alles toch op single uitgebracht en werd de eerste grote hit voor de meidengroep Het nummer bereikte de tweede plaats en bleef 25 weken in de Ultratop 50 staan In sneltempo veroverde K3 Vlaanderen en een jaar later ook Nederland Nummers als Heyah mama I love you baby Alle Kleuren Blub ik ben een vis! Tele-Romeo Toveren Verliefd De 3 biggetjes Oya lélé Hart verloren Liefdeskapitein Kuma He Ya Ya Yippee Dokter Dokter en Kusjesdag waren grote hits voor de drie zangeressen Ook heeft K3 negen succesvolle albums uitgebracht Het achtste album Ya Ya Yippee was in de voorverkoop goed voor meer dan 50000 verkochte cds in de Benelux Het negende album Kusjes was goed voor 20000 verkochte cds in de voorverkoop In 2002 heeft Niels William K3 verkocht aan Studio 100 Sinds 2002 presenteert K3 een televisieserie voor kinderen met de titel De Wereld van K3 Van het programma was er zowel een Vlaamse als Nederlandse versie nu is er alleen nog de Nederlandse versie Ook zijn er diverse dvd's verschenen Volgens K3 zelf zit er nog lang geen sleet op het format 10 mei 2008 bliezen zij tien verjaardagskaarsjes uit in een nieuwe K3-show 10 jaar K3 De film " K3 en het magische medaillon" volgt in 2004 en kan 450000 bezoekers trekken Nederland volgt en K3 staat gedurende 2005 twaalf keer in een uitverkocht Ahoystation in Rotterdam Op 10 juni 2006 werd er een feest gegeven in Plopsaland ter ere van het tienjarig bestaan van Studio 100 De meiden mochten toen het K3-museum openen Het museum geeft een overzicht van de carrière van K3 Er zijn interviews kleding en stukken uit de films te zien waaronder de luchtscooters uit de film K3 en het Magische Medaillon Ook de vele gouden en platina platen zijn er te zien Op 23 maart 2009 maakte Studio 100 op een persconferentie in Schelle bekend dat Aerts na tien jaar de populaire meidengroep zou verlaten Karen Damen en Kristel Verbeke gingen samen verder onder dezelfde naam Op 25 maart 2009 maakte Studio 100 bekend dat er in een tv-programma gezocht zou worden naar een nieuw lid Die dag werd ook het wassen beeld van Aerts in Madame Tussauds verplaatst Aerts brak niet alleen met K3 maar tevens met Studio 100 Zij wilde solo verder als zangeres en op 13 april 2009 maakte KWAGGA de uitgeverij van Niels William bekend dat Aerts voortaan onder hun dak zit In tegenstelling tot eerdere berichten ambieert Aerts geen carrière als schlagerzangeres Eind juni is het laatste optreden van Kathleen met K3 op het Studio 100 Zomerfestival 2009 Via de Belgische zender VTM ging K3 op zoek naar een nieuw lid door middel van een tv-programma De talentenjacht zou eerst een samenwerking tussen RTL 4 en VTM zijn maar het werd later toch een samenwerking tussen SBS 6 en VTM Het programma was vanaf 23 augustus 2009 op tv te zien en heette K2 zoekt K3 Op 3 oktober werd Josje Huisman de winnares van het programma zowel bij de jury de televoting als bij Karen en Kristel en daarmee het nieuwe lid van K3 De eerste single MaMaSé! is in oktober 2009 platina geworden Op 23 november kwam een nieuw album uit bestaande uit twee cd's een met oude nummers die opnieuw ingezongen zijn nu met Huisman en een met 12 nieuwe nummers Begin januari 2010 kwam het nieuws dat K3 een eigen komische reeks genaamd Hallo K3! zal krijgen In 2011 werd dit programma op de televisie uitgezonden In 2011 kwam K3 met een musical gebaseerd op het sprookje Alice in Wonderland Het tweede seizoen van Hallo K3 was ook vanaf 3 oktober 2011 in België te zien In mei gaven de drie meiden drie avonden een gastoptreden bij Toppers In Concert 2011 in de Amsterdam ArenA Op 31 oktober 2011 kwam er een nieuwe single uit genaamd Eyo! Op 18 november 2011 werd het gelijknamige album uitgebracht Op 12 december 2012 kwam de film K3 Bengeltjes uit in de bioscoop nadat de titelsong Waar zijn die Engeltjes al begin juli verscheen Dit lied stond wekenlang op 1 in de Vlaamse Top 10 van de Ultratop 50 Op 15 juni 2013 verscheen de single "Eya Hoya" en een week later de bijbehorende videoclip Op 18 maart 2015 maakte de groep bij monde van zangeressen Karen Kristel en Josje bekend dat de groep een doorstart zou maken met drie nieuwe zangeressen die geworven worden via een nieuw televisieprogramma onder de titel K3 zoekt K3 Tevens kondigden ze een uitgebreide tournee aan waarin de oude samenstelling de nieuwe samenstelling introduceert< ref> Media Films In september 2004 kwam de debuutfilm van K3 K3 en het Magische Medaillon uit De film ging op 29 september 2004 in première Naast K3 vertolkt ook Paul de Leeuw geest een rol in de film Indra Siera deed de regie In juli 2006 kwam de tweede film van K3 K3 en het IJsprinsesje uit De film ging op 20 juli 2006 in première Naast K3 vertolken ook Carry Tefsen heks Peter Faber koning Flurkentijn en Urbanus tovenaar een rol in de film Siera deed opnieuw de regie In december 2007 kwam de derde film van K3 K3 en de Kattenprins uit De film ging op 19 december 2007 in première Naast K3 vertolken ook Irene Moors en Terence Schreurs fee een rol in de film Matthias Temmermans deed ditmaal de regie De meiden van K3 deden ook de stemmen van vleesetende planten in een Piet Piraat-film Eind 2010 kwam er een dvd uit genaamd K3 en het wensspel waarin een aantal liedjes van het album MaMaSé gezongen wordt Eind 2011 kwam er een nieuwe K3-muziekspecial uit genaamd K3 en het droombed Onderdeel hiervan waren vijf liedjes uit het album Eyo! waaronder de videoclip van Eyo! zelf In december 2012 kwam de vierde film uit van de meidengroep K3 K3 Bengeltjes< ref> Naast de vaste cast van Hallo K3! Jacques Vermeire Winston Post en Metta Gramberg spelen ook Chris Van den Durpel Michel Van Dousselaere Camilia Blereau Bianca Vanhaverbeke Jill Peeters Sam Gooris Laurine Verbruggen Tove Tielemans en Fleur Mertens mee in de film De regie is in handen van Bart Van Leemputten Begin 2013 verscheen de dvd K3 Mode meiden een muziekspecial met daarin 5 videoclips van het album Engeltjes In 2014 kwam een vijfde film van K3 uit K3 Dierenhotel Het grootste deel van deze film werd opgenomen in Wallonië De vaste cast van Hallo K3 Jacques Vermeire Winston Post en Metta Gramberg speelt mee Televisie K3 heeft sinds 2003 een eigen kinderprogramma genaamd De Wereld van K3 Dit programma wordt op de Nederlandse televisie uitgezonden door de TROS op Nederland 3 in het kinderblok Z@ppelin In het programma ontvangen de meiden van K3 elke aflevering een bekend iemand komt vaste gast Martin Gaus met een dier langs en komen er een goochelaar en een kok De meiden treden in de show ook zelf op en afleveringen van Kabouter Plop Piet Piraat en Bumba worden tijdens het programma uitgezonden In België was het programma van 2004 tot 2007 op VTM te zien Sinds 2010 zijn er ook afleveringen van De Wereld van K3 opgenomen met Josje Seizoen 1 is inmiddels in Nederland en België op televisie geweest Ook hadden de meiden een gastrol als zichzelf in de kinderserie Samson & Gert in de afleveringen K3 op bezoek 2000 en K3 komt niet 2002 Sinds 2010 2011 in Nederland is er een komische televisieserie omtrent de groep op televisie genaamd Hallo K3! De televisieserie gaat over de meiden die samen in een appartement wonen en een balans proberen te vinden tussen een ster zijn en het gewone leven Er zijn intussen al twee seizoenen uitgebracht en het nieuwe is op dit moment lopende Sinds 3 mei 2014 hebben de meiden ook een eigen wensprogramma op Studio 100 TV Kinderen van 7 tot 12 jaar kunnen hun wensen insturen en K3 probeert ze dan te vervullen Het programma wordt elke zaterdagochtend uitgezonden en herhaald op zondagmiddag Musicals De zangeressen van K3 hebben ook in musicals gespeeld In Doornroosje speelden ze de drie goede feeën en in de musical De 3 biggetjes speelden ze de rollen van Knirrie Kristel Knarrie Karen en Knorrie Kathleen Van de drie artiesten heeft Aerts de meeste musicalervaring Ze speelde in de musical Sneeuwwitje en tijdens het zwangerschapsverlof van Verbeke de hoofdrol in De kleine zeemeermin samen met Kim-Lian van der Meij In 2007 vertolkte K3 voor de tweede keer hun rol als biggetjes in de musical De 3 biggetjes die toen opnieuw werd uitgevoerd Van februari tot en met mei 2008 was Verbeke te zien in de musical Pinokkio als Nina de Ballerina Pinokkio's geweten De eerste K3-musical met Josje werd van 9 tot 15 april 2011 in België opgevoerd en in Nederland van 30 juli tot en met 28 augustus Karen Kristel en Josje vertolkten de hoofdrollen in de musical Alice in Wonderland met bekende acteurs zoals Jacques Vermeire Stripreeks De vedettestrip over K3 heet De avonturen van K3 Boekjesreeks K3 heeft ook een boekenreeks De eerste paar delen waren boeken met foto's maar later met getekende plaatjes De tweede versie van de boekjes ging over hun avonturen als prinsessen Verder staat er nog een pocketreeks gepland Airplay Doordat K3 popmuziek maakt die vooral kinderen aanspreekt wordt die vaak als kindermuziek gezien Hierdoor weigeren de meeste radiostations en zenders als MTV de muziek en clips te draaien Discografie Albums |- |align"left"|Parels 2000||13-10-2000||21-10-2000||15||93|| |- |align"left"|Alle kleuren||12-09-2000||28-04-2001||14wk||81|| |- |align"left"|Tele-Romeo||31-08-2001||24-11-2001||12wk||56|| |- |align"left"|30 Hits in een box||06-12-2001||15-12-2001||52||20|| Verzamelalbum |- |align"left"|Verliefd||06-09-2002||14-09-2002||14wk||34|| |- |align"left"|Oya lélé||06-09-2003||20-09-2003||14wk||34|| |- |align"left"|5 Jaar Hun grootste hits!||15-03-2004||20-03-2004||13||45|| Verzamelalbum |- |align"left"|De wereld rond||06-09-2004||11-09-2004||12wk||33|| |- |align"left"|Kuma he||03-10-2005||08-10-2005||11wk||40|| |- |align"left"|Ya ya yippee||04-09-2006||09-09-2006||11wk||17|| |- |align"left"|Kusjes||19-10-2007||27-10-2007||2||32|| |- |align"left"|Vakantiehits 2||01-06-2009||06-06-2009||57||13|| Verzamelalbum |- |align"left"|Vakantiehits||30-05-2008||17-10-2009||92||1|| Verzamelalbum |- |align"left"|''Mamasé!||23-11-2009||21-11-2009||16wk||106|| 3x Platina |- |align"left"|''Alice in Wonderland de musical||25-03-2011||02-04-2011||4||33|| Platina |- |align"left"|Eyo!||18-11-2011||19-11-2011||11wk||45|| Platina |- |align"left"|Engeltjes||26-11-2012||24-11-2012||11wk||46|| Platina |- |align"left"|15 jaar De 60 grootste hits!||29-04-2013||04-05-2013||26||42|| |- |align"left"|Loko le!||22-11-2013||30-11-2013||4||49|| |} Dvd's {| class"wikitable sortable" style"margin05em 1em 05em 0; font-size 85%; text-aligncenter;" |- !width250 |Dvd's met hitnoteringen in de Nederlandse Music Top 30!!width"100"|Datum vanverschijnen!!width"100"|Datum vanbinnenkomst!! Hoogste positie!! Aantal weken!! Opmerkingen  |- |align"left"|Alle Kleuren en meer!||19-11-2001||06-04-2002||7||9|| |- |align"left"|Tele-Romeo en meer!||14-06-2002||13-07-2002||5||7|| |- |align"left"|Doornroosje de musical||23-01-2003||01-02-2003||3||9|| |- |align"left"|Toveren Tour||2-05-2003||17-05-2003||12wk||27|| |- |align"left"|De 3 biggetjes de musical||30-10-2003||08-11-2003||5||9|| |- |align"left"|K3 in de Ardennen||24-11-2003||27-12-2003||5||19|| |- |align"left"|K3 in Wonderland||16-02-2004||06-03-2004||12wk||30|| |- |align"left"|5 jaar K3||10-03-2004||27-03-2004||3||19|| |- |align"left"|''Alle kleuren & Tele-Romeoen meer!||2004||18-09-2004||3||3|| |- |align"left"|De wereld rond||9-05-2005||21-05-2005||11wk||48|| |- |align"left"|K3 in Ahoy||27-04-2006||13-05-2006||2||25|| |- |align"left"|Zing en Dans mee met K3||2008||13-09-2008||5||48||| |- |align"left"|K3 en het Toverhart||12-11-2008||29-11-2008||9||44||| |- |align"left"|K3 Show MaMaSé!||19-05-2010||22-05-2010||112wk||82||| Best verkochte dvd van 2010 |- |align"left"|K3 en het wensspel!||27-10-2010||30-10-2010||14wk||39||| |- |align"left"|K3 en de Wondermachine Show ||26-01-2011||29-01-2011||17wk||79||| |- |align"left"|Alice in Wonderland de musical||14-09-2011||17-09-2011||15wk||69|| Platina |- |align"left"|K3 en het droombed||15-02-2012||25-02-2012||14wk||78|| |- |align"left"|K3 in concert Live in Ahoy||16-05-2012||12-05-2012||111wk||88|| |- |align"left"|De beste K3 shows||21-11-2012||01-12-2012||19||1|| |- |align"left"|Modemeiden||30-01-2013||30-01-2013||14wk||56|| |- |align"left"|15 jaar De beste clips||21-08-2013||24-08-2013||11wk||59|| |- |align"left"|15 jaar- Verjaardagsshow||25-09-2013||28-09-2013||2||68|| |- |align"left"|Muziekspecials box||2014||18-10-2014||14||6|| |} {| class"wikitable sortable" style"margin05em 1em 05em 0; font-size 85%; text-aligncenter;" |- !width250 |Dvd's met hitnoteringen in de Vlaamse Muziek-DVD Ultratop 10 20!!width"100"|Datum vanverschijnen!!width"100"|Datum vanbinnenkomst!! Hoogste positie!! Aantal weken!! Opmerkingen  |- |align"left"|In wonderland||2004||20-03-2004||11wk||7|| |- |align"left"|5 jaar||2004||20-03-2004||2||27|| |- |align"left"|Doornroosje de musical||2004||24-07-2004||6||13|| |- |align"left"|Toveren In wonderland||2005||19-02-2005||6||4|| |- |align"left"|De wereld rond||2005||14-05-2005||11wk||23|| |- |align"left"|In Ahoy'||2006||06-05-2006||15wk||38|| |- |align"left"|Karaoke||2007||15-12-2007||2||37|| |- |align"left"|K3 en het heksenexamen De wereld rond K3 in Ahoy||2008||19-04-2008||13wk||29|| |- |align"left"|K3 en het toverhart||2008||29-11-2008||3||48|| |- |align"left"|MaMaSé! show||2010||29-05-2010||112wk||105|| Best verkochte dvd van 2010 |- |align"left"|K3 en het wensspel||2010||06-11-2010||14wk||46|| |- |align"left"|De wondermachine show||2011||05-02-2011||121wk||85|| |- |align"left"|De 3 biggetjes de musical||2011||02-04-2011||5||16|| |- |align"left"|Alice in Wonderland de musical||2011||17-09-2011||111wk||89|| Best verkochte dvd van 2011 |- |align"left"|K3 en het droombed||2012||18-02-2012||16wk||81|| |- |align"left"|K3 in concert Live in Ahoy||2012||19-05-2012||19wk||69|| |- |align"left"|Modemeiden||2013||02-02-2013||123wk||77|| Best verkochte dvd van 2013 langs op nr 1 ooit |- |align"left"|15 jaar De beste clips||2013||24-08-2013||13wk||52|| |- |align"left"|15 jaar verjaardagsshow||2013||28-09-2013||115wk||48|| |} Filmografie Deze filmografie is alleen voor K3 in zijn complete samenstelling Zie de persoonlijke pagina's van de leden voor andere producties waar ze een deel van uitmaken {| class"wikitable" ! colspan"7" | Film |- ! Jaar ! Productie ! Karens rol ! Kristels rol ! Kathleens rol ! Josjes rol ! Opmerking |- |2004 |K3 en het Magische Medaillon | Karen | Kristel | Kathleen | | |- |rowspan"3"|2006 |K3 en het IJsprinsesje | Karen | Kristel | Kathleen | | |- |Piet Piraat en het Vliegende Schip | Rode Vleesetende plant | Blauwe Vleesetende plant | Gele Vleesetende plant | | Alleen stemmen |- |K3 in de sneeuw | Karen | Kristel | Kathleen | |- |2007 |K3 en de Kattenprins | Karen | Kristel |Kathleen | | |- |2010 |K3 en het wensspel | Karen | Kristel | | Josje | Direct-to-DVD |- |2011 |K3 en het droombed | Karen | Kristel | | Josje | Direct-to-DVD |- |2012 |K3 Bengeltjes | Karen | Kristel | | Josje | |- |2012 |K3 Modemeiden | Karen | Kristel | | Josje | Direct-to-DVD |- |2014 |K3 Dierenhotel | Karen | Kristel | | Josje | |- ! colspan"7" | Musical |- ! Jaar ! Productie ! Karens rol ! Kristels rol ! Kathleens rol ! Josjes rol ! Opmerking |- |2002-2003 | Doornroosje | Goede Fee Karamella | Goede Fee Kristella | Goede Fee Kathalenia | | |- |2003 | De 3 Biggetjes | Knarri | Knirri | Knorri | | |- |2007 | De 3 Biggetjes | Knarri | Knirri | Knorri | | |- |2011 | Alice in Wonderland | Karen | Kristel | | Josje | |- ! colspan"7" | Serie |- ! Jaar ! Productie ! Karens rol ! Kristels rol ! Kathleens rol ! Josjes rol ! Opmerking |- |2000 |rowspan"2"|Samson en Gert | Karen | Kristel | Kathleen | | Afl K3 op bezoek |- |2002 | Karen | Kristel | Kathleen | | Afl K3 komt niet |- |2010-2013 |Hallo K3! | Karen | Kristel | | Josje | |} Trivia In 2002 is bekend geworden dat bij achteruit afspelen van het liedje Oma's Aan De Top de woorden "grote massamoord" te horen zouden zijn K3 heeft laten weten dat dit op volkomen toeval berust In 2004 werd in Zuid-Afrika X4 gelanceerd door Niels William de geestelijk vader van K3 die in 2002 naar dat land is vertrokken en daar zijn eigen studio heeft opgericht X4 zingt zowel in het Engels als in het Afrikaans De eerste single was Heyah Mama In mei 2007 lanceerde Studio 100 een gelijksoortige groep in Duitsland onder de naam Wir 3 De eerste single die in Duitsland wordt uitgebracht is Heyah Mama Ook in Duitsland is er een brunette een blondine en een roodharige In 2007 is een ploeg van Madame Tussauds uit Londen bij K3 langsgeweest om hun maten op te nemen De drie wassen beelden van K3 zijn bestemd voor het museum in Amsterdam Op 4 juli hebben de meiden hun wassen evenbeelden onthuld Het nummer Trouwen van K3 is gebruikt als de titelsong voor het Nederlandse programma De Weddingplanner K3 is ook kort te zien aan het einde van de aflevering "Het Lied" van de Vlaamse comedyserie FC De Kampioenen Zie ook Lijst van bestverkopende Belgische muziekartiesten Wir 3 X4 Externe link Kerala Malayalam കേരളം is een deelstaat in het uiterste zuidwesten van India Hoofdstad van Kerala is Thiruvananthapuram Trivandrum de officiële taal Malayalam De oppervlakte bedraagt 38863 km² wat iets kleiner is dan Nederland Bij de volkstelling van 2001 had de deelstaat 31841374 inwoners Geschiedenis Door de eeuwen heen is het gebied achtereenvolgens bezet door de Portugezen Nederlanders en Engelsen De laatsten schiepen de staat Madras die het hele zuiden van het subcontinent omvatte Op 1 november 1956 werd Madras opgesplitst langs etnische en taallijnen waarbij onder meer de deelstaat Kerala ontstond Geografie De staat is een langgerekte strook land langs de Arabische Zee Er zijn veel kanalen meren en rivieren te vinden achter de kustlijn die samen bekendstaan als de Backwaters Het bergachtige binnenland is onderdeel van de West-Ghats en de kust vormt het grootste deel van de kust van Malabar De grootste stad is de hoofdstad Trivandrum 744739 gevolgd door Kochi Cochin 596473 Het stedelijke gebied van Kochi is echter wel groter 1355406 dan die van Trivandrum 889191 Drie andere grote steden zijn; Kozhikode Calicut 436527 Kollam 361441 en Thrissur 317474< ref> Bestuurlijke indeling Kerala is bestuurlijk onderverdeeld in 14 districten Hieronder volgt een lijst van de districten Bevolking Demografie Tegenwoordig is het een staat waar het analfabetisme het laagst van het land is minder dan 10% tegenover 352% gemiddeld in heel India en het gemiddelde opleidingsniveau het hoogst Ook de gemiddelde levensstandaard ligt hoger dan in de rest van het land Religie Het percentage hindoes is met 562% relatief laag Er zijn grote minderheden moslims 247% en christenen 190%< ref> De christenen uit Kerala staan bekend als de Thomaschristenen die verschillende vormen van het Syrisch christendom belijden en een van de oudste christelijke gemeenschappen ter wereld vormen In Kochi vroeger Cochin bestaat een kleine maar 1300 jaar oude Joodse gemeenschap Cultuur In Kerala wordt jaarlijks het internationaal filmfestival van Kerala gehouden Dit is een van de drie belangrijkste filmfestivals van India In Kerala is Kutiyattam bekend deze vorm van theater is geplaatst op de Lijst van Meesterwerken van het Orale en Immateriële Erfgoed van de Mensheid Een ontbijt dat zowel in de deelstaten Kerala als Tamil Nadu populair is is de pasta-achtige Idiyappam Zie ook Lijst van gouverneurs van Kerala Externe link Kikkers Anura zijn een van de drie groepen van amfibieën naast de salamanders Caudata en de wormsalamanders Gymnophiona Kikkers hebben een vrijwel wereldwijde verspreiding en leven in sterk uiteenlopende habitats Kikkers behoren tot de gewervelde dieren ze hebben vier poten maar geen staart en verschillen hiermee van de meeste andere amfibieën Alle kikkers hebben een afgeplat peervormig lichaam en uitpuilende ogen De kop en bek zijn breed de lange achterpoten zijn sterk gespierd en goed ontwikkeld Kikkers zijn de enige dieren die een kwaakblaas hebben en hiermee soortspecifieke geluiden maken om elkaar te lokken Net als andere amfibieën zijn kikkers koudbloedig hierop is zowel de bloedsomloop als de ademhaling aangepast Een aantal soorten houdt een zomerrust of winterslaap om erg warme respectievelijk koude jaargetijden te doorstaan De ontwikkeling van de kikker van larve tot adult is uniek binnen de gewervelden Kikkers doorlopen een volledige metamorfose waarbij de larve er totaal anders uitziet dan de volwassen kikker Kikkers eten een breed scala aan prooien meestal kleine dieren als insecten en andere ongewervelden De grotere soorten eten soms kleine gewervelden Kikkers hebben vele natuurlijke vijanden zoals vissen vogels zoogdieren en reptielen Veel soorten worden direct of indirect bedreigd door de mens een aantal soorten is hierdoor sterk bedreigd of uitgestorven Sinds 1985 is het aantal beschreven amfibieën met meer dan een derde toegenomen dit geldt met name voor de kikkers De indeling van de kikkers is door deze constante aanvoer van nieuwe inzichten sterk aan verandering onderhevig Het feit dat sommige soorten pad worden genoemd is hier een voorbeeld van dit heeft tegenwoordig geen wetenschappelijke basis meer< ref> In dit artikel worden alle soorten daarom verder met kikker aangeduid Naamgeving De wetenschappelijke naam Anura betekent letterlijk zonder ἀνα- ana- staart οὐρά oura dit is het grootste verschil met vrijwel alle andere amfibieën die een relatief lange staart hebben Kikkers ontwikkelen wel een staart maar deze gaat weer verloren bij de metamorfose De verouderde wetenschappelijke naam Salientia is afgeleid van het Latijnse salire dat springen betekent De Latijnse namen voor kikker rana en pad bufo en de Griekse naam voor kikkers Batrachus worden vaak gebruikt in termen die slaan op aan kikkers verwante zaken zoals bufotoxine voor het gif van padden Daarnaast dragen sommige andere dieren en planten de naam -kikker of -pad al slaat de naam niet altijd op de diergroep De term kikkererwt ook wel keker bijvoorbeeld heeft niets met kikkers te maken maar is afgeleid van de wetenschappelijke naam van het plantengeslacht erwt Cicer Veel dieren die enigszins op een kikker of pad lijken worden benoemd naar kikkers zoals de padhagedissen en verschillende soorten vissen Voorbeelden zijn de paddenvis Batrachus grunniens en de vorskwab Raniceps raninus waarbij de wetenschappelijke naam twee keer verwijst naar rana De vorskwab lijkt niet op een volwassen kikker maar lijkt op een groot uitgevallen kikkervisje met zijn brede en bolle kop en zwarte kleur De slakken behorend tot de familie Bursidae worden padden- of kikkerhorens genoemd wat waarschijnlijk slaat op de ruwe structuur en de vlekkerige kleur van de schelp De herkomst van de Nederlandse naam kikker of kikvors is niet duidelijk; de naam vors of vorse lijkt op het Duitse Frosch en het Engelse frog maar de herkomst van het Nederlandse woord is onzeker Binnen de Nederlandse taal zijn er verschillende dialecten die een groot aantal verschillende woorden voor kikker kunnen hebben Een voorbeeld is het Limburgs waar de kikker afhankelijk van de regio onder andere bekendstaat als kwakker kwakvors paddenmoek vros kikmauw en kruts In andere dialecten komt men onder meer ook wel puit pudde en work tegen Verspreiding Van alle amfibieën hebben de kikkers het grootste verspreidingsgebied zo komen in Australië geen salamanders voor de kikkers zijn hier juist sterk vertegenwoordigd Kikkers komen vrijwel wereldwijd voor zowel in tropische subtropische als gematigde gebieden maar zelfs in zeer koude gebieden zoals dicht bij de Noordpool komen enkele soorten voor In Noord- en Zuid-Amerika komen kikkers voor van noordelijk Canada met uitzondering van het uiterste oosten tot Chili Slechts in een deel van het Andesgebergte in het westen van Chili en op Vuurland komen geen soorten voor In Afrika hebben de kikkers zich over het gehele continent verspreid op de Saharawoestijn na Op het Arabisch Schiereiland ontbreken de kikkers alleen in het centrale deel en in Azië ontbreken ze alleen in een noordelijke strook dicht bij de Noordpool Europa is het enige continent waar de soorten overal voorkomen tot in het noorden van Scandinavië De gewone pad Bufo bufo heeft de noordelijkste verspreiding en komt voor tot het noorden van Noorwegen Het verspreidingsgebied dekt ook bijna het gehele vasteland en grotere eilanden van Oceanië Op Zuidereiland dat tot Nieuw-Zeeland behoort ontbreken de kikkers evenals op vele geïsoleerde oceanische eilandjes Kikkers komen tegenwoordig niet voor op Antarctica er zijn hier echter wel fossiele resten van kikkers gevonden Het verspreidingsgebied verschilt vaak per familie; zo zijn de echte kikkers vrijwel kosmopolitisch de schuimnestboomkikkers komen alleen voor in Europa Azië en Afrika Kleinere families hebben door het lage soortenaantal in de regel een meer geïsoleerde verspreiding zo leven de Australische fluitkikkers alleen in Australië en Nieuw-Guinea de staartkikkers zijn endemisch in Nieuw-Zeeland In het Nederlandse taalgebied In de Antillen Suriname Nederland en België komen ongeveer 125 verschillende soorten kikkers voor die vanwege de geografische variatie en daarmee gepaard gaande sterke verschillen in begroeiing luchtvochtigheid en temperatuur tot verschillende families behoren en een grote vormenrijkdom kennen In Europa leven ongeveer 50 soorten waarvan er een aantal ook in Nederland en België voorkomt In gematigde streken zoals West-Europa komen relatief minder soorten voor dan in subtropische streken Vrijwel alle soorten die in de Benelux voorkomen zijn hier vrij zeldzaam tot sterk bedreigd Alle soorten zijn beschermd en vele staan op de rode lijst Voor veel soorten geldt echter dat ze in andere delen van Europa nog algemeen voorkomen Met een aantal soorten gaat het in Nederland de laatste tijd beter omdat natuurbeheer en verbeterde waterkwaliteit zijn vruchten af begint te werpen Een voorbeeld hiervan is de boomkikker Hyla arborea hoewel alleen plaatselijke successen zijn geboekt In Nederland en België komen 11 soorten inheemse kikvorsachtigen voor die tot verschillende families behoren De Amerikaanse brulkikker is een exoot uit Amerika Op de Nederlandse Antillen ABC-eilanden komen oorspronkelijk geen kikkers voor de eilanden zijn geografisch gezien te geïsoleerd Wel zijn enkele soorten geïntroduceerd zoals de fluitkikker Eleutherodactylus johnstonei familie Eleutherodactylidae op Curaçao en Pleurodema brachyops familie Leiuperidae op Aruba In Suriname komen iets meer dan 100 soorten kikkers voor uit 12 verschillende families De soorten behoren tot de families Aromobatidae 5 Brachycephalidae 7 echte padden 6 glaskikkers 5 pijlgifkikkers 3 Leiuperidae 3 fluitkikkers 19 Microhylidae 8 tongloze kikkers 3 echte kikkers 1 en ten slotte de boomkikkers waartoe de meeste soorten behoren 42 Het geslacht Leptodactylus Leptodactylidae is met 18 soorten het sterkst vertegenwoordigd Van sommige soorten wordt vermoed dat ze in Suriname voorkomen maar dit is niet zeker zoals eerder genoemde Eleutherodactylus johnstonei Habitat Kikkers kunnen in vrijwel alle habitats overleven dankzij hun goed ontwikkelde aanpassingsvermogen De enige plaats waar ze niet kunnen leven is de zee Veel soorten kunnen slecht tegen zout water al is er bij enkele soorten enige tolerantie zelfs bij kikkerlarven De meeste soorten leven in tropische regenwouden op de bodem of in bomen Ook in moerassen bossen heiden graslanden ondergelopen weilanden mangroven en zelfs in woestijnen en berggebieden kunnen ze overleven Veel soorten zijn aangepast op een specifiek habitat maar velen kunnen ook in andere omgevingen overleven zodat ze zich ook kunnen handhaven als de omstandigheden drastisch veranderen Kikkers zijn wat betreft hun levenswijze op verschillende manieren in te delen zoals de hoogte waarop ze leven en de afhankelijkheid van water Sommige soorten leven op de bodem in de strooisellaag tussen de bladeren of klimmen wel eens in lage struiken Een aantal soorten is strikt boombewonend en leeft in bomen tussen de bladeren Deze verdeling heeft overigens geen enkele relatie met de familie waartoe een soort behoort Vrijwel alle kikkers leven weliswaar in vochtige omstandigheden maar betreden alleen in de voortplantingstijd het water om de eieren af te zetten Ze zijn daarom vaak te vinden bij het water maar veel van deze soorten zijn voornamelijk landbewonend Ze betreden het water buiten de voortplantingstijd alleen bij gevaar om te ontsnappen aan vijanden Sommige kikkers zetten echter ook de eieren op het land af en komen nooit in het water Deze soorten leven vaak wel in zeer vochtige omstandigheden Andere soorten zijn juist zo sterk aan het water gebonden dat ze nooit aan land komen De tongloze kikkers bijvoorbeeld kunnen zich op het land moeilijk voortbewegen en kunnen er niet lang overleven Dergelijke soorten hebben vaak sterke specialisaties op het water die bij andere soorten minder zijn ontwikkeld Voorbeelden zijn grote zwemvliezen tussen de tenen en een afgeplat lichaam om sneller te kunnen zwemmen Exoten Een aantal soorten kikkers heeft zich gevestigd in gebieden waar ze eigenlijk niet thuis horen Dergelijke soorten ontwikkelen zich soms tot een invasieve soort en worden als plaag beschouwd Dit betekent dat ze zich niet alleen kunnen handhaven en voortplanten in andere gebieden maar ook de inheemse soorten benadelen Voorbeelden zijn de brulkikker in Europa onder andere in Nederland en België en de agapad in Australië Beide soorten worden wat groter waardoor ook andere kikkers op het menu staan Met name de agapad draagt daarnaast een grote gifvoorraad zodat de natuurlijke vijanden in het door de kikker gekoloniseerde gebied niet zijn aangepast op het gif van het dier en kunnen sterven als ze een exemplaar verorberen Uiterlijke kenmerken Alle kikkers hebben eenzelfde bouwplan waardoor ze van alle andere dieren en amfibieën te onderscheiden zijn Ook soorten met de meest bizarre vormen zijn herkenbaar als kikker Kikkers hebben een peervormig afgeplat lichaam met een niet door een hals ingesnoerde kop wat de bewegingsvrijheid van de kop beperkt en een brede bek Er zijn enkele uitzonderingen De tongloze kikkers Pipidae hebben een afgeplat lichaam en wijken hiermee af van alle andere families De trommelvliezen of tympanen zijn bij veel soorten goed te zien De ogen puilen uit en staan aan de bovenkant van de kop maar zijn vanaf de bovenzijde niet te zien en bedekt door de oogleden Alleen bij soorten die meer in het water leven zijn de ogen wat naar boven geplaatst Kikkers zijn er in vele vormen en maten Met name de lengte kan variëren De kleinste soorten bereiken een lengte van ongeveer een centimeter en een gewicht van een paar gram De grootste worden tientallen centimeters lang en bereiken een gewicht tot meer dan een kilo Drie van de grootste soorten ter wereld zijn de reuzenpad Chaunus marinus 17 tot 23 centimeter de goliathkikker Conraua goliath 17 tot 32 cm en de reuzenfluitkikker Leptodactylus pentadactylus tot 185 cm De poten dragen lange tenen al dan niet met zwemvliezen of hechtschijven Kikkers hebben relatief veel grotere achterpoten dan voorpoten Dit komt ook voor bij de salamanders de enige andere amfibieën met poten De achterpoten van kikkers zijn grotendeels onder het lichaam gevouwen in rust waarbij de voorpoten ondanks hun geringere lengte vaak beter zichtbaar zijn Bij veel soorten die een camouflagekleur dragen als groen bruin of grijs is de binnenzijde van de dijen felgeel of rood wat dient om vijanden af te schrikken Zie ook onder het kopje verdediging Kikkers of padden? Kikkers en padden werden lange tijd beschouwd als twee aparte groepen binnen de Anura Soorten met een gladde huid en een gespierd lichaam die meer bij het water leven en goed kunnen springen door de langere achterpoten werden kikker genoemd Soorten met een ruwe huid en een gedrongen lichaam die meer op het land leven en slecht kunnen springen door de kortere achterpoten werden pad genoemd Dit was ook terug te voeren op de taxonomische indeling; alle soorten met een ruwe huid behoorden tot de familie padden Bufonidae en alle andere soorten behoorden tot families die kikkers werden genoemd Tegenwoordig is bekend dat een ruwe of een gladde huid langere of kortere achterpoten en het bezit of ontbreken van het vermogen om te springen weliswaar belangrijke verschillen zijn maar niets te maken hebben met de afstamming van de kikkers Soorten met een ruwe huid zijn soms ontstaan uit soorten met een gladde huid en vice versa; er zijn ook soorten met een gladde huid die verwant zijn aan soorten met een ruwe huid Hetzelfde geldt voor de op het land of juist op het water aangepaste levenswijze de lengte van de achterpoten en het vermogen om te springen Een voorbeeld van een dergelijke mengvorm is de geelbuikvuurpad die een ruwe huid heeft maar niet op het land leeft en juist sterk op een leven in het water is aangepast Bij de boomkikkers een familie waarvan de meeste soorten boombewonend zijn en een gladde huid hebben komen soorten voor die een ruwe huid hebben en meer op de bodem actief zijn en niet in bomen leven Al deze kenmerken hebben -zo weet men tegenwoordig- niets te maken met een gemeenschappelijke voorouder maar komen verspreid voor binnen de gehele orde van de kikvorsachtigen en is een vorm van convergente evolutie De familie Bufonidae die in het Nederlands werd aangeduid met de padden kreeg een engere definitie alleen soorten die in het bezit zijn van een ontwikkeld orgaan van Bidder werden tot de groep van echte padden gerekend Het orgaan van Bidder is een voortplantingsorgaan dat bij alle kikkers in aanleg aanwezig is maar al snel degenereert alleen bij de padden kan het zich volledig ontwikkelen Het orgaan is bijzonder omdat het mannetjes eicellen kan laten aanmaken en zo als het ware mannetjes in vrouwtjes kan veranderen Een ander verschil tussen de soorten uit de familie Bufonidae en andere groepen is het ontbreken van tanden die soorten uit andere families meestal wel hebben Alle padachtige soorten die het orgaan van Bidder niet hebben zijn ondergebracht in andere families en worden niet langer tot de Bufonidae gerekend De Nederlandse namen van deze soorten met als bekendste de vuurbuikpad en de knoflookpad zijn echter niet mee veranderd Hierdoor draagt een kikker soms de naam -pad maar wordt beschouwd als padachtige kikker en wordt met kikker aangeduid Andersom gaat het ook op; de klompvoetkikkers dragen door hun gladde huid de naam -kikker maar behoren tot de familie echte padden Hierdoor is het idee om sommige kikkers pad te noemen geheel verlaten en worden alle soorten met kikker aangeduid Kop De kop is niet duidelijk afgesnoerd van de rest van het lijf maar de meeste soorten hebben brede kaken waardoor goed te zien is waar de schedel eindigt en het lichaam begint Achter de ogen zijn aan de bovenzijde vaak twee vergrote en langwerpige bobbels aanwezig die bij een aantal soorten nauwelijks zichtbaar zijn maar bij andere soorten juist opvallen een voorbeeld is de agapad Dit zijn de paratoïden of oorklieren de gifklieren die als de pad wordt verstoord of wordt opgegeten een irriterende tot soms zelfs giftige substantie uitscheiden Zie ook onder het kopje verdediging Bij strikt in het water levende soorten zijn de ogen meer aan de bovenzijde van de kop gepositioneerd Deze soorten struinen vaak de bodem van het water af op zoek naar voedsel Gevaar zoals watervogels en vissen komt altijd van boven waardoor deze aanpassing een voordeel is Ze kunnen zo ook tijdens de ademhaling aan de oppervlakte onder water blijven terwijl alleen de ogen en neusgaten boven water uitsteken Dit is een typische specialisatie van aquatische dieren en komt ook voor bij onder andere de krokodilachtigen Kikkers die veel op het land leven hebben hier niet zoveel aan en hebben ogen die meer aan de zijkanten of voorzijde van de kop zitten De oogleden zijn onbeweeglijk een kikker kan de ogen dus niet sluiten maar trekt met spieren de oogbal letterlijk in de oogkas De ogen van kikkers zijn net als veel reptielen en zoogdieren voorzien van een knipvlies dat als beweegbaar ooglid functioneert De kikker kan dit half doorzichtige vlies sluiten zodat het oog beschermd is maar het dier nog wel kan zien Het wordt gebruikt tijdens het zwemmen zodat de ogen niet beschadigd raken door objecten onder water De ogen worden niet centraal aangestuurd maar kunnen onafhankelijk bewegen dankzij spieren rond het oog Kikkers hebben een reflecterend laagje op het netvlies dat tapetum lucidum wordt genoemd en tapijt van licht betekent Dit laagje zorgt ervoor dat kikkers beter kunnen zien in het donker wat bij vrijwel alle soorten van pas komt vanwege de nachtactieve levenswijze Het tapetum lucidum is echter niet uniek voor kikkers en komt ook voor bij reptielen als krokodilachtigen en veel nachtactieve zoogdieren zoals katachtigen De iris is vaak bruin of groen van kleur maar kan veel verschillende kleuren hebben zoals zilverkleurig goudkleurig bronskleurig geel of helderrood Een voorbeeld van een kikker met bloedrode ogen is de Duellmanohyla uranochroa De pupil kan verschillende vormen hebben soorten die overdag actief zijn hebben vaak een horizontale of ronde pupil nachtactieve kikkers hebben vaak een verticale pupil Er zijn echter ook tussenvormen waarbij een druppelvormige hartvormige driehoekige en zelfs een stervormige pupil kan voorkomen Direct achter de ogen zijn vaak twee ronde afwijkend gekleurde platte schijven aanwezig dit zijn de tympana of trommelvliezen Deze zijn niet bij alle soorten goed te zien omdat ze soms zeer klein zijn Kikkers hebben geen gebit zoals mensen en omdat een echte onderkaak ontbreekt hebben ze alleen kegelvormige in de bovenkaak gepositioneerde tanden maxiliaire tanden Enkele soorten hebben ook tanden in het verhemelte vomerine tanden genoemd De tanden zijn niet geschikt om prooien te vermalen en dienen slechts om deze vast te houden terwijl de prooi met de tong ogen en poten naar binnen wordt gewerkt De soorten uit de familie padden hebben geen tanden wat een belangrijk onderscheid is met andere kikkers Zintuigen Een kikker heeft een relatief slecht gezichtsvermogen vanwege de onbeweeglijke lens zodat het oog niet kan focussen Het beeld is niet scherp en het is onduidelijk of kikkers kleuren kunnen zien Kikkers kunnen daarnaast alleen bewegende beelden waarnemen; als een vijand of prooi stilstaat kan een kikker deze niet meer onderscheiden Dit heeft niets met de ogen te maken maar met de signaalverwerking in de hersenen Tenslotte heeft een kikker geen nek waardoor de kop niet gedraaid kan worden Als een kikker een mogelijke prooi of vijand nader wil onderzoeken moet het gehele lichaam worden gedraaid wat de positie van het dier kan verraden Kikkers kunnen niet zo goed horen als veel andere gewervelden maar ze kunnen wel geluiden waarnemen en zo vijanden opmerken of kwakende soortgenoten lokaliseren Naast het gehoor hebben soorten die veel in het water leven zintuiglijke cellen aan de zijkanten van het lichaam die gevoelig zijn voor drukverschillen en dienen om prooien en vijanden waar te nemen in het water Deze organen zijn vergelijkbaar met de zijlijn van vissen Een voorbeeld is de klauwkikker waarbij de tastzintuiglijke organen zichtbaar zijn als kleine stikseltjes aan weerszijden van het lichaam Kikkers zijn in staat om naar hun oorspronkelijke voortplantingswater terug te keren Kikkers maar ook salamanders kennen dus een vorm van navigatie maar het mechanisme hierachter is niet precies bekend Poten Kikkers hebben altijd lange poten en vijf tenen en vier vingers de meeste soorten hebben zwemvliezen aan de achterpoten die bij de voorpoten ontbreken Aan iedere hand en voet is een rudimentaire teen of vinger aanwezig die zeer klein is en alleen te zien bij het skelet De poten van kikkers zijn van alle lichaamskenmerken het sterkst aangepast op de leefomgeving De aanwezigheid of het juist ontbreken van verschillende kenmerken aan de poten geven vaak een indruk van de levenswijze of zelfs tot welke groep een soort behoort Kikkers hebben bijvoorbeeld nooit nagels of klauwen met als uitzondering de klauwkikkers Soorten die veel in het water leven hebben goed ontwikkelde zwemvliezen die tot de punten van de tenen reiken Soorten die minder aangepast zijn op het water hebben zwemvliezen die tot het midden van de tenen zijn vergroeid of de vliezen ontbreken volledig De vliezen tussen de tenen dienen echter niet altijd om te zwemmen want ook boombewonende soorten hebben vaak huidvliezen tussen de tenen Ze dienen bij deze soorten om het hechtoppervlak van de poot te vergroten zodat ze beter blijven plakken Er zijn zelfs soorten zoals de vliegende kikkers uit het geslacht Rhacophorus die de vliezen gebruiken om stukjes van boom tot boom te zweven Na een sprong worden de poten gespreid waarbij de vliezen voor een maximale luchtweerstand zorgen waardoor de kikker niet naar beneden valt Er wordt een glijdende beweging door de lucht gemaakt waarbij een afstand van 15 meter kan worden afgelegd Kikkers kunnen meestal goed springen er zijn soorten die meer dan 20 keer hun eigen lichaamslengte kunnen overbruggen in een enkele sprong Hierbij worden de ogen gesloten om pas vlak voor de landing weer te worden geopend Sommige landbewonende soorten hebben een meer huppende voortbeweging of kunnen snel kruipen Bij het zwemmen worden de voorpoten tegen het lichaam gedrukt en met de achterpoten gezwommen dit lijkt nog het meest op de schoolslag Door de zwemvliezen is een grotere voortstuwing mogelijk en kan de kikker snel wegzwemmen Gravende kikkers hebben vaak korte maar gespierde poten en een goed ontwikkelde metatarsusknobbel of voetwortelknobbel een verharde structuur aan de achtervoet Veel terrestrische soorten zoals de knoflookpad kunnen zich hierdoor razendsnel ingraven Het bijzondere is dat ze zich niet zoals vrijwel alle gravende dieren met de voorpoten ingraven maar achterwaarts met de achterpoten Soorten uit de familie Scaphiopodidae scaphio spade poda poot hebben hiertoe zelfs een schoffelachtige verhoornde rand aan de metatarsusknobbel Veel kikkers zijn boombewonend en zijn behendige klimmers zoals de boomkikkers de schuimnestboomkikkers en de glaskikkers Klimmende soorten hebben zogenaamde hechtschijfjes wat een sterke specialisatie is die bij geen enkele andere diergroep voorkomt De hechtschijven hebben de vorm van een zuignap maar de werking is wezenlijk anders De hechtschijf bestaat uit vele kleine 5- tot 6-hoekige groepjes cellen gescheiden door microscopisch kleine kanaaltjes Op het oppervlak is een door speciale klieren uitgescheiden laagje slijm aanwezig dat een iets hogere viscositeit heeft dan water Zodra de hechtschijf op de ondergrond wordt geplaatst wordt de vloeistof de kanaaltjes ingedreven Het contactoppervlak blijft zo droog zodat de teen niet kan wegslippen en de 5- of 6-hoekige structuren kunnen zich goed hechten aan de kleinste onregelmatigheden Dit mechanisme wordt onderzocht omdat het mogelijke toepassingen biedt als antislipmateriaal Mannetjes en vrouwtjes zijn niet zelden aan de poten van elkaar te onderscheiden de mannetjes hebben in de paartijd dikkere poten wat veroorzaakt wordt door een ophoping van lymfevocht Daarnaast hebben ze zogenaamde copulatieborstels die dienen om het vrouwtje beter vast te kunnen houden tijdens de amplexus of paargreep Huid De huid van alle amfibieën dient niet zozeer ter bescherming van het lichaam in tegenstelling tot de reptielen waarvan de huid schubben of hoornplaten draagt De huid is stug maar kwetsbaar en speelt een grote rol bij zowel de ademhaling als de waterhuishouding en is hiertoe erg dun sterk doorbloed en waterdoorlatend Kikkers hoeven in tegenstelling tot reptielen geen water op te nemen met de bek ze nemen het op door de huid middels osmose Vooral het gebied rond de dijen dat het vaakst contact maakt met water is hierop aangepast Een nadeel is dat veel soorten in permanent vochtige omgevingen moeten verblijven omdat ze anders snel uitdrogen Vanwege de dunne permeabele huid zijn kikkers gevoelig voor vervuiling en andere veranderingen binnen een ecosysteem Hierdoor wordt de aanwezigheid van kikkers door biologen als een belangrijke indicator gezien voor een gezond milieu Verschillende trucjes worden gebruikt om zo min mogelijk water te verliezen zoals het in groepen verblijven waarbij de dieren huidcontact maken Hierdoor wordt het aan de buitenlucht blootgestelde huidoppervlak per kikker kleiner wat voordelig is Dit komt vooral voor bij kikkers die op enige hoogte leven in de relatief droge bomen en struiken Andere soorten zoals de Australische koraalteenboomkikker hebben een waterafstotend wasachtig laagje op de huid De belangrijkste aanpassing van de kikkers om waterverlies tegen te gaan is echter terug te vinden in het gedrag Kikkers vermijden zonlicht en trekken zich overdag terug De gevoeligheid voor droogte is een van de belangrijkste redenen van de nachtactieve levenswijze van de kikkers Naast water wordt ook zuurstof voor een belangrijk deel opgenomen door de huid en koolstofdioxide wordt afgegeven aan de buitenlucht Kikkers zijn hierop niet zo goed aangepast als andere amfibieën zoals de meeste salamanders die helemaal geen longen meer hebben en volledig afhankelijk zijn van keel- en huidademhaling Een aantal kikkers kan gedurende de winterslaap maandenlang overleven op de bodem van een sloot ze zijn dan echter niet actief en de stofwisseling staat vrijwel stil De huid zit niet strak om het lichaam maar hangt enigszins los en bij sommige soorten is het huidoppervlak veel groter dan het lichaamsoppervlak Een extreem voorbeeld is Telmatobius culeus die het water nooit verlaat Zowel de huid als de aquatische levenswijze zijn aanpassingen op de geografische verspreiding van het dier dat endemisch is in het Titicacameer in Zuid-Amerika op bijna 4000 meter boven zeeniveau Hier is het zeer koud en het water heeft een lage zuurstofconcentratie Daarnaast is er een verhoogde uv-straling door de hooggelegen ligging van het meer waardoor de kikker niet op het land kan leven Net als alle reptielen en amfibieën moeten kikkers regelmatig vervellen wat met een meer wetenschappelijk woord ecdysis wordt genoemd Hierbij wordt de huid volledig vernieuwd wat belangrijk is omdat een kikker de huid niet alleen gebruikt om het lichaam te scheiden van de buitenwereld maar ook door de huid ademt en water opneemt Bij de vervelling moet een kikker zich uit de oude huid werken door deze open te scheuren Dit is te zien doordat ongebruikelijke bewegingen worden gemaakt zoals het overdreven opensperren van de bek of het langs het lichaam schuren van de poten om de huid af te stropen Veel kikkers eten de afgeworpen huid op zodat deze niet verloren gaat en wordt hergebruikt Kikkers kunnen van huidskleur veranderen doordat ze de verdeling van pigmenten in de cellen van de huid chromatoforen kunnen herverdelen Als ze opeengepakt zitten in de cel heeft de huid een lichte kleur als ze zich verspreiden door de cel krijgt de huid een donkere kleur Kikkers hebben hier in tegenstelling tot sommige reptielen zoals kameleons echter geen controle over Onder normale omstandigheden heeft de huid de normale basiskleur en bij slechte omstandigheden als stress bedreiging of ziekte kleurt de huid donkerder De huidskleur hangt verder af van de omgevingstemperatuur de luchtvochtigheid en de intensiteit van het licht De kleuromslag is niet erg groot van een heldere lichtere kleur als het dier zich in de ideale omstandigheden bevindt en een donkere grauwe kleur bij slechte weersomstandigheden In vroegere tijden werden verschillende soorten boomkikkers wel gebruikt om het weer te voorspellen maar enig bewijs dat deze methode van weersvoorspelling enige wetenschappelijke waarde heeft is nooit geleverd zie ook het kopje Fabeltjes over kikkers Van enkele soorten is bekend dat de huidskleur drastisch kan veranderen tijdens de paartijd onder invloed van hormonen zoals de ook in Nederland en België levende bruine kikker en de heikikker Dit gebeurt alleen bij de mannetjes en deze kleur is maar tijdelijk een paardracht is hoogst uitzonderlijk bij amfibieën Soms komen ook blauwe exemplaren voor van soorten die normaal gesproken een groene kleur hebben dit is echter een genetische afwijking waarbij het dier geen gele pigmenten kan aanmaken waardoor de groene kleur blauw wordt< ref> Dit wordt cyanisme blauwheid genoemd en is blijvend cyanisme heeft een negatieve invloed omdat de kikker erg opvalt voor vijanden De huid van groene kikkers kleurt ook blauw onder invloed van chemicaliën zoals conserveringsvloeistoffen De koraalteenboomkikker bijvoorbeeld is groen van kleur maar heeft de wetenschappelijke soortnaam caerulea gekregen wat blauw betekent Dit misverstand werd veroorzaakt doordat de ontdekker van de eerste exemplaren de dieren conserveerde en vervolgens verzond naar de beschrijver van de soort Skelet De schedel is compact relatief licht en grotendeels afgeplat veel schedelbeenderen zijn gefuseerd en de oogkassen zijn relatief groot De hersenen worden beschermd door een brug tussen de ogen dit deel van de schedel is verhoogd Kikkers hebben een uniek skelet waarin ze sterk verschillen van alle andere dieren zelfs alle andere amfibieën De drie belangrijkste verschillen zijn het ontbreken van een staart in de volwassen vorm de verkorte samengedrukte wervelkolom en het driedelige gevorkte bekken Kikkers hebben vijf tot negen wervels vóór het heiligbeen meestal acht Daarachter zijn drie tot vier wervels aanwezig die gefuseerd zijn tot een staafvormig stuitbeentje of urostyl dat eveneens ontbreekt bij andere amfibieën Naast deze kenmerken hebben kikkers vele andere aanpassingen om beter te kunnen springen zoals enkele gefuseerde botten verlengde voetbeentjes en zelfs gedegenereerde delen van het skelet zoals de ribben Het gespecialiseerde skelet dient niet alleen om goed te kunnen springen maar ook om te zorgen dat het dier geen schade ondervindt als het na een sprong neerkomt op de ondergrond De gevorkte en uit drie delen gevormde bekkengordel bestaat uit het dubbele darmbeen en het stuitbeen wat uniek is in de dierenwereld Het bekkengordel vangt de grootste klappen op de schouder- en bekkengordel zijn goed ontwikkeld De achterpoten zijn achteraan het lichaam aangehecht zodat het lichaam een betere balans heeft bij het springen Veel soorten hebben slechts zeer kleine werveluitsteeksels echte ribben ontbreken meestal Soorten uit de families Dicroglossidae en Nieuw-Zeelandse oerkikkers hebben ribachtige werveluitsteeksels De lange achterpoten zijn voorzien van flexibele botten die hun stevigheid ontlenen aan de gefuseerde beenderen Het kuitbeen fibula en het scheenbeen tibia zijn met elkaar vergroeid tot een enkele structuur het zogenaamde tibiofibula Hetzelfde geldt voor de beenderen van de onderarm waarvan de ellepijp ulna en het spaakbeen radius het samengestelde radioulna vormen Een ander typisch kenmerk van het skelet zijn het sterk verlengde sprongbeen astragalus en hielbeen calcaneum Bij zoogdieren als de mens zijn dit onooglijk kleine botjes in de voet Bij kikkers worden deze sterk verlengde botten gebruikt als hefboomsysteem om nog beter te kunnen springen Ze hebben morfologisch wel wat weg van een kuit- en scheenbeen maar zijn een onderdeel van de voet De botten van kikkers hebben groeiringen die jaarlijks worden aangevuld en net als de jaarringen van bomen geteld kunnen worden Hierdoor is uit het bot van een kikker af te leiden hoe oud het dier geworden is Inwendige organen De organen van kikkers zijn gelegen in een enkele lichaamsholte en worden niet gescheiden door bijvoorbeeld een borstvlies zoals bij zoogdieren het geval is Het spijsverteringsstelsel bestaat van voor naar achter uit de mondholte de slokdarm de J-vormige maag 8 de drielobbige lever 9 en de galblaas 10 waar gal wordt opgeslagen Het laatste deel van de spijsvertering bestaat uit de dunne- 11 en dikke darm 5 en ten slotte de cloaca 12 het uitscheidingsorgaan Het uitscheidingsapparaat bestaat uit de nieren de urineleider de urineblaas en de cloaca De nieren waarvan de bijnier zichtbaar is als een lichtgekleurde band op het midden van de nier filteren giftige stoffen uit het bloed Vervolgens worden de afvalstoffen door de urineleider naar de urineblaas getransporteerd en uitgescheiden door de cloaca Daarnaast is de huid een belangrijk uitscheidingsorgaan De geslachtsorganen zijn uitwendig niet te zien alleen bij autopsie zijn bij de mannetjes de testikels en zaadleiders waarneembaar Bij de vrouwtjes zijn de eierstokken de eventuele eicellen 4 en de spaghettiachtige eileiders duidelijk te onderscheiden Zowel bij mannetjes als vrouwtjes zijn aan weerszijden van de geslachtsorganen vetlichamen aanwezig die een enigszins sterachtige vorm vertonen Bloedsomloop Het hart van een kikker wordt beschermd door het hartzakje of pericardium Bij sommige soorten glaskikkers is dit te zien als een wit vlies Het hart bestaat uit een linkerboezem 6 en een rechterboezem 1 en één kamer het ventrikel 7 Bij zoogdieren als de mens heeft het hart twee kamers zodat het bloed gescheiden blijft De kamer heeft ook geen tussenschot zoals sommige reptielen maar de indeling ervan zorgt ervoor dat het zuurstofarme en zuurstofrijke bloed zich niet goed mengen De bloedstromen komen weliswaar bij elkaar in het ventrikel maar het zuurstofarme bloed wordt onderin het ventrikel afgegeven terwijl het zuurstofrijke bloed in de bovenzijde wordt gepompt Ademhaling De ademhaling van kikkers is gecompliceerd; de gaswisseling waarbij koolstofdioxide wordt uitgescheiden en zuurstof wordt opgenomen kan plaatsvinden via de huid huidademhaling middels longen longademhaling en ook door zuurstofopnemend weefsel in de mond- en keelholte keelademhaling Bij huidademhaling wordt zuurstof opgenomen uit het water of uit de lucht maar in het laatste geval alleen bij vochtige omstandigheden de huid moet namelijk vochtig zijn om te kunnen ademen De huid is goed doorbloed en vaak erg dun voor een efficiënte opname van zuurstof De longen lijken op die van andere dieren maar de borstspieren worden niet gebruikt bij de ademhaling Een kikker heeft ook geen ribben die bij de meeste gewervelden een belangrijke rol spelen bij de longademhaling De lucht wordt bij kikkers in de longen gebracht door de neusgaten te sluiten en de bek en mond of keelopening te vergroten Vervolgens worden de neusgaten weer gesloten en de mondopening verkleind wat de lucht de longen in drijft Om de lucht uit te ademen wordt de mondopening weer vergroot en wordt de lucht uit de longen gezogen Ten slotte worden de neusgaten geopend en de mondholte verkleind en stroomt de lucht naar buiten Bij keelademhaling wordt de lucht door de neusgaten opgezogen en langs de mondholte naar de keel geperst Hier wordt zuurstof opgenomen door sterk doorbloed weefsel waardoor de ingeademde lucht de longen niet bereikt Ook sommige andere waterdieren hebben dergelijke zuurstofopnemende weefsels soms op de meest uiteenlopende plaatsen Een voorbeeld is de fitzroyschildpad die deels door weefsel in de cloaca ademt door er water in- en uit te pompen Tot zeer recentelijk werd aangenomen dat kikkers wellicht niet altijd gebruikmaken van longen maar deze wel altijd hebben Pas in 2008 werd ontdekt dat dit niet voor alle soorten geldt; de op Kalimantan levende Barbourula kalimantanensis is althans voor zover bekend de enige kikker die geen longen heeft Deze soort haalt al de benodigde zuurstof volledig uit keel- en huidademhaling Bij andere amfibieën als salamanders is dit vrij normaal maar een longloze kikker was nog niet eerder beschreven Levenswijze Kikkers spelen vanwege het soms massale voorkomen vooral van de larven een grote rol binnen het ecosysteem De grote hoeveelheden larven dienen voornamelijk als voedsel voor waterinsecten en sommige vissen De gemetamorfoseerde kikkers staan als kleine carnivore gewervelden midden tussen kleinere ongewervelde dieren die gegeten worden en grotere gewervelde dieren die leven van kikkers Temperatuurregeling Kikkers kunnen zeer slecht tegen hoge temperaturen omdat ze dan snel uitdrogen Tegen lage temperaturen zijn de meeste soorten veel beter bestand al verloopt bij lage temperatuur het metabolisme trager en kunnen ze zich maar langzaam voortbewegen Het metabolisme is sterk afhankelijk van de omgevingstemperatuur Dit heeft als voordeel dat bij een lage temperatuur de voedselbehoefte aanmerkelijk lager is maar bij een hogere temperatuur is de kikker actiever en kan meer voedsel zoeken In warme gebieden In gebieden waar het in de zomer aanhoudend droog en warm is wordt een aestivatie of zomerslaap gehouden Sommige kikkers hebben zich aangepast door in droge tijden een cocon te maken van slijm en afgeworpen huid zodat ze hete zomers kunnen weerstaan een voorbeeld is de Indische stierkikker Kaloula pulchra Andere voorbeelden zijn de Australische soorten uit het geslacht Litoria en de Afrikaanse kikkers die tot het geslacht Smilisca behoren Deze soorten komen bij regen massaal uit hun schuilplaats en planten zich snel voort ook de larven ontwikkelen zich snel Zodra het warmer wordt en de oppervlaktewateren opdrogen hebben de larven zich volledig ontwikkeld tot kikkers Deze graven zich in om pas het volgende jaar tevoorschijn te komen waarna de cyclus zich herhaalt Soorten die in streken leven waar weinig schuilmogelijkheden zijn en oppervlaktewater ontbreekt schuilen ondergronds Dergelijke soorten kunnen zich snel ingraven en kunnen zo binnen korte tijd en op iedere plek een ondergronds koel verblijf creëren Ook in meer gematigde landen als Nederland en België wordt het soms te warm waardoor de kikker zich ingraaft een voorbeeld is de knoflookpad In koude gebieden In gebieden waar het vaak aanhoudend koud is zoals gedurende de winters in de Lage Landen schuilen kikkers maandenlang in een sluimertoestand onder boomstronken of zelf gegraven holletjes of soms in de modder van oppervlaktewateren dit wordt de winterslaap genoemd Sommige kikkers zijn zo goed op koude aangepast dat ze temperaturen kunnen overleven onder het vriespunt waarbij delen van het lichaam bevriezen De temperatuur kan hierbij dalen tot -6 graden Celsius waarbij 65% van het water in het lichaam bevriest In het voorjaar ontdooit de kikker en komt weer tot leven een voorbeeld is de boskikker Lithobates sylvaticus die tot boven de poolcirkel voorkomt De kikker overleeft dergelijke lagere temperaturen door de suikers in het bloed als antivries te gebruiken< ref> De lever van het dier bevriest als laatste dit orgaan maakt dan ook de suikers aan die de ijsvorming tegengaan Deze opmerkelijke eigenschap is al lang bekend en werd al beschreven in 1747 Sommige soorten landschildpadden kennen overigens hetzelfde trucje en ook kikkers in Nederland en België die een overwintering kennen maken gebruik van suikers die ervoor zorgen dat er geen grote ijskristallen worden gevormd en de lichaamscellen niet worden beschadigd maar als ze bevriezen overleven ze dit niet Naast de voor de kikker zelf ongunstige weersomstandigheden in periodiek heel warme of koele gebieden zoals uitdroging en oververhitting respectievelijk onderkoeling is er gedurende een hete zomer of strenge winter weinig tot geen voedsel te vinden Dergelijke soorten kunnen hierdoor niet het hele jaar actief zijn en een gevolg is dat ze zich minder snel kunnen ontwikkelen dan veel tropische soorten die zich niet zelden het gehele jaar rond kunnen voortplanten Voedsel en jacht De larven van kikkers leven voornamelijk van plantaardig materiaal zoals algen maar ook detritus als dode plantaardige en dierlijke delen in het water De voedseldeeltjes worden verkleind met de rijen tandjes op de onder- en bovenlip Er zijn ook soorten die micro-organismen eten of met de buisvormige bek kleine diertjes naar binnen zuigen In stromend water levende kikkervisjes filteren voedseldeeltjes uit het water Van sommige kikkers is bekend dat er zeer veel eieren worden afgezet maar omdat de larven voornamelijk leven van elkaar hoeft het voortplantingswater geen voedsel te bevatten Een voorbeeld is de soort Lepidobatrachus laevis waarvan de larven net als de ouders een relatief brede bek hebben waarmee ze elkaar in één hap verorberen Gemetamorfoseerde exemplaren zijn nog klein en eten kleine terrestrische diertjes als luizen en mijten ze zijn net als volwassen kikkers carnivoor Bij kikkers wordt regelmatig plantaardig materiaal in de maag aangetroffen dit wordt vaak met het prooidier doorgeslikt en is onbedoelde bijvangst Van slechts één kikker is bekend dat in hoofdzaak plantaardig materiaal gegeten wordt Deze boomkikker Xenohyla truncata leeft voor een belangrijk deel van vruchten Grotere kikkers leven van ongewervelden meestal insecten en de larven wormen spinnen en naaktslakken In principe pakken kikkers alles wat ze kunnen overmeesteren dit heeft te maken met hun slechte gezichtsvermogen en het feit dat ze in een reflex toehappen Alles wat een mogelijke prooi is wordt met de relatief brede bek opgeslokt Grotere soorten eten daarom ook wel kleine knaagdieren andere kikkers vissen jonge vogels of kleine reptielen maar nooit als hoofdvoedsel Enkele soorten hebben zich gespecialiseerd in een bepaalde groep prooidieren zoals muggen kleine kreeftachtigen of mieren De prooi wordt vaak gevangen met behulp van een kleverige tong die snel en gericht kan worden weggeschoten en weer ingetrokken net zoals bij kameleons Als de prooi verder weg is kruipt of springt de kikker dichterbij De tong grijpt de prooi en trekt deze in de bek in een tijdsbestek van minder dan een seconde Uit videobeelden blijkt dat de kikker de prooi met gesloten ogen beschiet waardoor deze van tevoren moet worden gelokaliseerd De tongloze kikkers moeten de prooi met de vingers naar binnen proppen Andere soorten zoals de schijftongkikkers hebben wel een tong maar deze is vastgegroeid met de bek en kan niet worden uitgestoken Kikkers hebben vaak kleine tandjes in de bovenkaak die niet dienen om te snijden of malen maar om de prooi vast te houden Vanwege het ontbreken van malende tanden wordt de prooi altijd in één keer opgeslokt soms terwijl deze nog tegenspartelt Bij het verzwelgen van de prooi worden de oogballen gebruikt; deze worden door spieren in de schedel naar beneden getrokken en drukken zo de prooi de keel in Veel soorten die grotere prooien eten hebben een opvallend brede bek en krachtige kaakspieren zodat de prooi niet kan ontsnappen Veel kikkers eten grote hoeveelheden plaaginsecten als vliegen en muggen krekels slakken en kakkerlakken en ruimen grote hoeveelheden plaaginsecten op Ze zijn daarom zeer nuttig voor de mens maar enkele soorten hebben ook hun nadelen Van Amerikaanse brulkikkers die leven bij viskwekerijen is bekend dat zo'n 30% van de dieren vis in de maag heeft Ook kunnen de kikkervisjes een belangrijke voedselconcurrent zijn voor jonge vissen Voortplanting Amfibieën onderscheiden zich voornamelijk van andere dieren in de voortplanting Kikkers kennen in principe een uitwendige bevruchting en maken geen gebruik van een spermatofoor zoals veel salamanders De bevruchting vertoont veel overeenkomsten met die van de vissen Een ander typisch kenmerk van de amfibieën is het ontbreken van een embryonaal vlies en een eierschaal ter bescherming van het embryo Het larvale stadium is uniek binnen de gewervelden; kikkers kennen een volledige metamorfose waarbij de larve totaal niet lijkt op het volwassen dier Herpetoloog Dr Tyrone Hayes beschrijft de kikker als volgt "this is an animal that's really two animals in one In one tiny little egg it has the entire genome to make two completely different animals"< ref> Vertaling "dit is een dier dat wezenlijk twee dieren ineen is In ėėn klein eitje zit het complete genoom om twee totaal verschillende dieren voort te brengen" De mannetjes en de vrouwtjes zijn voornamelijk te onderscheiden aan de lengte; bij de meeste kikkers worden de vrouwtjes beduidend groter dan de mannetjes Mannetjes hebben daarnaast verdikte paarkussentjes of copulatieborstels aan de voorpoot Deze dienen om het vrouwtje beter vast te kunnen houden tijdens de amplexus Slechts enkele soorten kennen een dusdanig sterk seksueel dimorfisme dat lange tijd gedacht werd dat de mannetjes en vrouwtjes tot verschillende soorten behoorden Een voorbeeld is de rode pad Ollotis periglenes waarvan de mannetjes helder oranje van kleur zijn maar de vrouwtjes daarentegen hebben een bonte vlekkentekening op een donkere basiskleur Kikkers lokken elkaar niet met kleuren geuren of bepaald gedrag maar door paargeluiden die geproduceerd worden door lucht uit de longen langs het strottenhoofd te persen die de stembanden doen trillen Rietkikkers en sommige boomkikkers en pijlgifkikkers maken gedurende de paartijd die soms het hele jaar beslaat zeer hoge en harde geluiden om de andere sekse te lokken Het geluid dat ze produceren kan de menselijke pijngrens bereiken en de kikkers worden door de lokale bevolking als plaag gezien omdat ze mensen uit hun slaap houden Kikkers zijn de enige dieren die kunnen kwaken het gebruiken van de huid van de wangen of keel is oprekbaar om geluiden te produceren Kikkers die kwaken zijn in de regel de mannetjes en iedere soort heeft zijn eigen toonhoogte frequentie en duur van de roep zo lokt een mannetje geen vrouwtjes van de verkeerde soort Een sterk opgeblazen kwaakblaas is vaak bijna doorzichtig en sommige soorten kunnen de kwaakblaas zo ver opblazen dat deze bijna net zo groot is als de kikker zelf en het dier lijkt te ontploffen een voorbeeld is de eikpad De roep van deze soort staat bekend als een van de luidste uit de dierenwereld en het fluitende geluid doet pijn aan de oren Andere soorten die zeer hard kunnen kwaken komen uit de familie Hyperoliidae deze kikkers worden ook wel fluitkikkers genoemd Sommige kikkers maken meer zagende blaffende of knorrende geluiden Een bijzondere soort is de knoflookpad deze kikker kwaakt onder water om vrouwtjes te lokken De Chinese soort Odorrana tormota heeft een bij amfibieën ongebruikelijke specialisatie die normaal gesproken alleen voorkomt bij vleermuizen en dolfijnen Deze kikker kan ultrageluid produceren met de kwaakblaas en ook is het trommelvlies aangepast zodat de andere sekse het geluid kan horen Het trommelvlies is hiertoe komvormig en is dicht bij het binnenoor gepositioneerd Deze aanpassing dient waarschijnlijk om boven het geluid van klaterend water en andere dierengeluiden uit te komen Bij enkele soorten zoals de klauwkikker is het juist het vrouwtje dat kwaakt en zo aan de mannetjes laat weten dat ze paringsbereid is Bij een aantal soorten verdedigen de mannetjes hun territorium fel Als ze het gekwaak van mannelijke soortgenoten horen gaan ze op zoek naar de concurrent en vechten net zo lang tot het andere mannetje vlucht of tot de dood erop volgt een voorbeeld is de aardbeikikker Oophaga pumilio Bij andere soorten zoals Adelotus brevis hebben de mannetjes een paar opvallend grote bijna slagtandachtige uitsteeksels in de bovenkaak die dienen om concurrenten te bevechten Van de zogenaamde gladiatorkikkers onder andere Hypsiboas boans en Hypsiboas faber is bekend dat ze uitsteeksels aan de tenen hebben waarmee ze mannelijke concurrenten dodelijk kunnen verwonden Omdat kikkers een uitwendige bevruchting kennen maken ze gebruik van een zogenaamde paargreep of amplexus waarbij het mannetje altijd bovenop zit Tijdens deze reflex verkrampen de voorpoten van het mannetje waardoor hij goed vastgeklemd zit Dergelijke wellustige mannetjes nemen het niet zo nauw en klampen soms een verkeerde soort aan dit kan zelfs een totaal andere diersoort zijn zoals een salamander of een vis Ook dode wijfjes die in staat van ontbinding verkeren en zelfs kluiten modder kunnen voor een geschikte partner worden aangezien Bij de meeste soorten grijpt het mannetje bij de amplexus het vrouwtje bij de oksels wat amplexus axillaris wordt genoemd Bij kikkers die elkaar bij de lendenen vastklemmen heet dit een amplexus lumbaris Deze soorten behoren tot de meer primitieve families als de Pelodytidae en de knoflookpadden De eigenlijke bevruchting vindt in de regel onder water plaats Hierbij kromt het vrouwtje haar rug wat een voorbode is van de afzet van eieren Het mannetje herkent dit en loost vervolgens zijn sperma De mannetjes mengen dus pas tijdens de afzet van de eieren hun sperma met de onbevruchte eieren van de vrouwtjes Als de eieren uit het vrouwtje glijden worden ze opgevangen in de tot een soort kom gevouwen achterpoten van het mannetje waarna hij zijn zaad laat lopen zodat zo veel mogelijk eieren worden bevrucht Tijdens de ejaculatie nemen zowel het mannetje als het vrouwtje een sterk verkrampte houding aan Hierbij is de rug van het vrouwtje is sterk gekromd en de ogen van het mannetje zijn gesloten Er zijn maar enkele soorten waarvan bekend is dat ze een inwendige bevruchting kennen Voorbeelden zijn de soorten uit het geslacht levendbarende padden Nectophrynoides en de staartkikker Ascaphus truei De mannetjes van deze laatste soort hebben een gespierde staartachtige structuur aan de achterzijde die bij de paring wordt ingebracht bij het vrouwtje Dit functioneel gezien op een penis lijkend orgaan is een aanpassing op de snel stromende beken waar de kikker in leeft Het sperma zou bij een normale bevruchting snel wegspoelen Ontwikkeling De eiomhulsels van kikkers zijn meestal gelatineus en doorzichtig De eieren worden afgezet in grote ovale massas die wel kikkerdril worden genoemd De eiermassa kan worden afgezet in grote of kleine klompen of in snoeren Het aantal varieert van enkele tientallen tot honderden en kan oplopen tot duizenden eieren per legsel De eieren hebben een dun vliezig omhulsel dat wordt aangemaakt door de eileiders en opzwelt zodra het met water in contact komt De eieren drijven vlak onder het wateroppervlak of worden aan ondergedoken planten bevestigd zodat de embryos meer zuurstof verkrijgen De eieren worden vaak in stilstaande wateren afgezet om te voorkomen dat de embryo's te veel door elkaar worden geschud soorten die de eieren in stromende wateren afzetten bevestigen deze vaak aan of onder stenen zodat ze niet wegspoelen Afhankelijk van de soort bedraagt de incubatietijd ongeveer enkele dagen Van sommige soorten zoals Melanophryniscus stelzneri is bekend dat de eieren binnen 24 uur uitkomen wat uitzonderlijk snel is voor een embryonale ontwikkeling van een gewerveld dier Tropische soorten zetten vaak gedurende het gehele jaar eieren af soorten in gematigde streken produceren jaarlijks nageslacht of slaan een jaartje over om energie op te doen Soms zijn de eieren niet bevrucht of raken geïnfecteerd door schimmels waardoor ze sterven ze worden dan wit van kleur Nadat het embryonale stadium is doorlopen komen de eieren uit en verschijnen de kikkervisjes de nog pootloze maar van kieuwen voorziene larven leven de eerste dagen van de dooier Het zijn eerst nog kleine pootloze zwarte en wormachtige diertjes met kleine kieuwen Kikkervisjes van sommige soorten maken geen pigment aan waardoor ze bijna doorzichtig zijn Vlak na hun geboorte zijn de larven weinig mobiel maar ze ontwikkelen al snel een gespierde staart waardoor ze zich kunnen verspreiden en naar voedsel kunnen zoeken Na enige tijd ontwikkelen zich de achterpoten en later komen de voorpoten tevoorschijn De voorpoten groeien net zo snel als de achterpoten maar zijn de eerste tijd niet zichtbaar omdat ze zich ontwikkelen in de kieuwzakken Ze zijn dus niet te zien tot ze uiteindelijk doorbreken Later verdwijnen de kieuwen en staart de bijna volledig ontwikkelde larven kruipen dan op het land en lijken uiterlijk al op een kikker hoewel ze nog niet geslachtsrijp zijn De meeste soorten doorlopen de embryonale en larvale ontwikkeling binnen enkele weken tot maanden Sommige kikkers kennen een meerjarig larvaal stadium Dit heeft te maken met een lage temperatuur tijdens de ontwikkeling een voldoende hoge temperatuur is van grote invloed op de ontwikkelingsduur De meeste kikkers zoeken slechts tijdens de paartijd het water op voor de afzet van eieren en leven de rest van het jaar op het land Er is bekend dat van veel soorten waaronder in Nederland en België levende kikkers de larven onder bepaalde omstandigheden erg groot kunnen worden wat de reusvorm wordt genoemd Na de metamorfose zijn de kikkers echter niet groter dan andere exemplaren Een extreem voorbeeld is de paradoxale kikker Pseudis paradoxa waarvan het kikkervisje een lengte van 25 centimeter kan bereiken terwijl de kikker maximaal 5 cm meet Kikkers zijn vrijwel altijd eierleggend alleen de soorten uit geslacht Nectophrynoides zijn althans voor zover bekend eierlevendbarend De jongen komen levend ter wereld en zowel het embryonale als het larvale stadium worden volledig in het ei voltrokken Ze kennen een ook een inwendige bevruchting wat eveneens uitzonderlijk is binnen de kikkers Er bestaan bij de kikkers ook veel hybriden dit zijn vruchtbare kruisingen tussen verschillende soorten of ondersoorten De determinatie van deze kikkers is vaak niet eenvoudig omdat kenmerken van de dieren kunnen overlappen met die van beide oudersoorten Vijanden Er zijn er veel dieren die kikkers eten vooral slangen vogels schildpadden hagedissen rovende zoogdieren en grote vissen Voor veel dieren zoals jonge krokodilachtigen zijn kikkers een onmisbare bron van voedsel om te overleven Veel soorten die eigenlijk andere prooien eten pakken soms ook wel een kikker een voorbeeld is de egel die voornamelijk van insecten leeft In Nederland en België worden kikkers voornamelijk gegeten door vogels zoals de kraai de roerdomp en met name de blauwe reiger die voornamelijk van kikkers leeft Ook de ringslang eet vrijwel uitsluitend kikkers en struint de oevers af In het water leven vijanden zoals de snoek en de otter de kikker vlucht dan door naar de bodem te zwemmen met de gespierde achterpoten en zich in de modder te verschuilen Andere vijanden in de Benelux zijn de marter en de bunzing Kikkers zijn kannibalistisch en eten als ze de kans krijgen kleinere kikkers zelfs kleinere soortgenoten worden niet gespaard Dit geldt overigens ook voor de larven die zich bij voedseltekort aan elkaar vergrijpen Kikkers hebben zoals alle dieren te lijden onder parasieten zoals de knutten een groep van muggen uit het geslacht Corethrella die gespecialiseerd zijn in kikkers Sommige vliegen bijvoorbeeld Lucilia bufonivora richten de kikker op een verschrikkelijke manier te gronde doordat ze de larven in de neusholte van het dier afzetten De maden vreten zich vervolgens een weg door de kop van de nog levende kikker tot de dood erop volgt De parasitaire lintworm Spirometra mansonoides is een parasiet die onder andere kikkers aantast en een zeer complexe levenscyclus kent De worm begint als microscopisch kleine larve die kleine dieren als kreeftachtigen en kikkervisjes infecteert Deze krijgen na een infectie misvormingen zoals meer of juist minder poten De volwassen worm leeft uiteindelijk in grotere zoogdieren als tijgers en andere katachtigen< ref> De worm tast ook andere amfibieën aan zoals salamanders Verdediging De belangrijkste vorm van passieve verdediging is het aan de omgeving aangepaste uiterlijk Veel kikkers zijn goed gecamoufleerd door een op de leefomgeving afgestemde kleur tot een op een blad lijkende lichaamsvorm Actieve verdediging bestaat meestal uit wegvluchten bij gevaar veel soorten springen in het water en duiken een tijdje onder Kikkers die in het nauw worden gedreven blijven meestal zitten en houden zich dood Veel kikkers die wat groter worden kennen een breed scala aan bluf- of dreiggedrag Met name landbewonende soorten kunnen zich vol met lucht blazen bij gevaar zodat ze vast komen te zitten in het hol en een vijand ze er niet uit krijgt Dit is overigens ook een verdedigingsstrategie bij veel hagedissen Hetzelfde gedrag vertonen kikkers bij een confrontatie met slangen naast een vergroot lichaamsvolume wordt een pose aangenomen die het dier nog groter doet lijken door hoog op te poten te staan Zo lijkt de kikker groter en boller en is het voor de slang moeilijker de kikker op te eten Slechts enkele soorten zullen een belager bespringen en soms kan een beet worden uitgedeeld Een voorbeeld is de soort Lepidobatrachus laevis die twee dolkachtige uitsteeksels in de bovenkaak heeft Deze worden voornamelijk gebruikt om soortgenoten te bevechten in de paartijd maar kunnen ook voor de verdediging worden ingezet en de huid van zoogdieren als de mens penetreren Over de verschillende vormen van actieve verdediging is nog weinig bekend van enkele soorten weten we dat de verdediging al begint in het ei De larven van Duellmanohyla uranochroa bijvoorbeeld zijn in staat om voortijdig het ei te verlaten als ze worden aangevallen De eieren worden onder een blad geplakt dat boven het water hangt als slangen de eieren opeten herkennen de larven de trillingen als gevaar en verlaten het ei vroegtijdig waarna ze in het water vallen Ze zijn dan nog niet helemaal ontwikkeld maar hebben zo wel een grotere overlevingskans Het is ook bekend dat de larven van deze soort zich heel snel ontwikkelen als er veel vijanden in het water leven maar juist een langzame ontwikkeling kennen als er op de oever veel spinnen lopen Camouflage De meeste soorten kikkers hebben een groene bruine of grijze kleur vaak met grillige vlekken om minder goed zichtbaar te zijn voor vijanden Sommige soorten hebben naast camouflagekleuren ook een aantal lichaamsaanpassingen die ze nog beter doen wegvallen tegen de achtergrond Veel soorten hebben twee plooien aan weerszijden van de rug die dorsolaterale lijsten worden genoemd Vaak is de kleur tussen deze lijsten op het midden van de rug anders dan de kleur onder de lijsten op de flanken Hierdoor zijn kikkers vanuit de lucht moeilijker te zien omdat het lichaam door deze schakering in drieën wordt verdeeld waardoor het dier beter wegvalt tegen de achtergrond De structuur van de huid ondersteunt de camouflage soorten die in bomen leven plakken vaak aan bladeren en hebben een groene kleur en gladde huid om niet op te vallen Soorten die op de bodem leven hebben over het algemeen een korrelige huid en een bruine kleur om aan de aandacht van vijanden te ontsnappen Enkele soorten hebben hoornachtige uitsteeksels boven de ogen die echter niet verhard zijn maar bestaan uit zacht huidweefsel Ze dienen dan ook niet ter verdediging maar om de lichaamsvorm grilliger te maken zodat de kikker minder opvalt Sommige soorten hebben onregelmatige huidplooien op de rug en flanken die doen denken aan de nerven van een blad Deze aanpassingen komen alleen voor bij soorten die op de bodem leven; ze vallen door het bladachtige uiterlijk vrijwel volledig weg tegen de achtergrond Een voorbeeld van deze bladachtige kikkers vinden we bij het geslacht Ceratobatrachus Een aantal soorten uit verschillende families heeft vele kleine stekelachtige structuren op de rug die eveneens niet verhard zijn maar de kikker doen lijken op een pluk mos De glaskikkers danken hun naam aan de halfdoorzichtige huid maar dit varieert enigszins per soort Met name aan de buikzijde zijn vrijwel alle organen zichtbaar Bij veel soorten glaskikkers maar ook bij boomkikkers uit de onderfamilie Phyllomedusinae is ontdekt dat de huid dezelfde golflengte infrarood licht weerkaatst als planten wat waarschijnlijk een aanpassing is om niet op te vallen voor vijanden Wetenschappers denken dat dit vooral dient om zich te camoufleren voor slangen Slangen als boa's en pythons bezitten receptoren voor infrarood aan de voorzijde van de kop de labiale groeven genoemd waarmee prooien worden opgespoord< ref> Schrikkleuren Een aantal kikkers heeft felle kleuren om aan te geven dat ze oneetbaar of giftig zijn of gebruiken schrikkleuren om vijanden af te schrikken Het bekendst zijn de pijlgifkikkers die alle kleuren van de regenboog kunnen hebben Zo komen rode blauwe gele felgroene oranje en wit-met zwarte soorten voor Naast pijlgifkikkers zijn er ook andere soorten die een opvallende kleur hebben Voorbeelden zijn de tomaatkikker Dyscophus antongilii uit Madagaskar en de rode pad Ollotis periglenes uit Brazilië die respectievelijk dieprood en helderoranje van kleur zijn Een aantal soorten heeft onopvallende kleuren op de rugzijde maar felle rode of gele kleuren aan de buikzijde en onderzijde van de poten Het bekendst zijn de vuurbuikpadden die hier de naam aan te danken hebben maar ook sommige andere kikkers hebben felle buikkleuren Bij verstoring kromt de kikker de poten boven het lichaam waardoor de schrikkleuren onder de poten zichtbaar worden Dit onnatuurlijke gedrag de buik is immers het kwetsbaarst wordt ook wel het unkenreflex genoemd Het unkenreflex is een kolderiek gezicht omdat het net lijkt of de kikker uit wanhoop zijn poten boven het hoofd houdt Als een vijand de kikker omdraait wordt ook de felle buik zichtbaar Een veel gebruikt trucje is de felle kleur aan de binnenzijde van de dijen die niet te zien is zolang de kikker stilzit Pas als het dier wegspringt komt de schrikkleur tevoorschijn waardoor een vijand wordt afgeleid en de kikker kan ontsnappen De vieroogkikker Eupemphix nattereri gaat nog verder deze soort heeft oogvlekken aan de achterzijde van de dijen die in rust verborgen zijn Als een vijand nadert gaat de kikker op de poten staan en laat zijn gevlekte achterkant zien waarbij de ogen zichtbaar worden Deze vorm van bluf komt ook bij andere dieren voor zoals de dagpauwoog een vlindersoort Er zijn ook soorten met daadwerkelijk fel gekleurde ogen zoals bijvoorbeeld de roodoogmakikikker Dergelijke soorten hebben zoals de naam al aangeeft helder rode ogen die in rust worden ingetrokken en niet goed zichtbaar zijn Bij verstoring worden de ogen zichtbaar en komt de bloedrode kleur tevoorschijn Giftige kikkers Kikkers hebben gifklieren waarvan de paratoïden vaak het duidelijkst zichtbaar zijn deze zijn net achter de ogen gepositioneerd De knoflookpadden en de vuurbuikpadden scheiden een stof af die ruikt naar knoflook of uien bij de gewone pad doet de geur denken aan vanille De uitscheiding smaakt zeer bitter en irriteert de slijmvliezen maar is niet gevaarlijk Het kan ook irritaties aan de ogen veroorzaken als het bijvoorbeeld via de vingers wordt overgebracht Bij een aantal tropische soorten worden echter verschillende zeer toxische verbindingen uitgescheiden waarvan het effect varieert van hevige irritatie tot verlammingsverschijnselen het gif kan bij sommige soorten fataal zijn Het gif van de giftigste soort de pijlgifkikker Phyllobates terribilis kan inname van slechts 2 microgram van het secreet dodelijk zijn voor de mens Natuurlijke vijanden zijn overigens niet zelden immuun voor de door kikkers uitgescheiden giftige verbindingen Ze kunnen zo de giftigste kikkers eten zonder hier schade aan te ondervinden een voorbeeld is de slang Liophis epinephelus Het gif bevat vaak een sterke antibacteriële werking waardoor de verbindingen onderzocht worden in de geneeskunde Giftige kikkers met felle kleuren behoren niet altijd tot de pijlgifkikkers ook soorten uit het geslacht Mantella behorend tot de familie Mantellidae zijn fel van kleur en erg giftig Dit is echter een vorm van convergente evolutie omdat de groepen duizenden kilometer van elkaar verwijderd zijn en niet aan elkaar verwant lijken Sommige onschuldige soorten imiteren giftige soorten zoals de niet-giftige Allobates zaparo die zowel de giftige Ameerega bilinguis als de zeer giftige Ameerega parvula imiteert Deze drie soorten zijn nauwelijks uit elkaar te houden Giftige kikkers kunnen gevaarlijk zijn voor mensen en vooral voor huisdieren die onbekend zijn met de lokale soorten omdat ze niet weten welke soorten ze beter kunnen ontwijken in tegenstelling tot inheemse diersoorten Bedreiging door de mens Vervuiling Kikkers zijn gevoelig voor vervuiling omdat ze vanwege de complexe ontwikkeling en metamorfose sterk afhankelijk zijn van hormonen Dit zijn ontwikkelingsregulerende verbindingen die belangrijk zijn voor de ingrijpende transformatie van kikkervisje tot kikker Door vervuiling kan de hormoonhuishouding verstoord raken en hierdoor ontstaan misvormingen en veranderingen in het uiterlijk het gedrag en de voortplanting Het is bekend dat kikkers bijvoorbeeld kleiner blijven minder gaan eten of minder eieren produceren Bij een teveel aan meststoffen in het oppervlaktewater of de bodem wordt de habitat overwoekerd door vegetatie en trekken de dieren weg naar minder begroeide locaties Vermesting leidt meestal tot verzuring in een te zuur milieu kunnen kikkers en hun eieren en larven zich niet ontwikkelen De belangrijkste bedreiging is een infectie met de schimmel Batrachochytrium dendrobatidis die de beruchte ziekte chytridiomycose veroorzaakt De schimmel is wereldwijd verspreid door toedoen van de mens Een aantal soorten zoals de klauwkikker en de reuzenpad werden in Zuid-Amerika de Caraïben en Australië als zwangerschapstest gebruikt Ook de internationale handel in exotische dieren speelt een rol omdat zo kikkers in nieuwe gebieden worden geïntroduceerd waardoor geïnfecteerde exemplaren nieuwe gebieden kunnen besmetten Bovenop de andere bedreigingen verzwakt de schimmel veel soorten nog verder De toepassing van bepaalde probiotische bacteriën zou een positieve invloed kunnen hebben maar grootschalige resultaten zijn tot zover bekend uitgeblevenBioEd Online Nature News Helen Pearson Probiotics could save frogs Bacterial baths help amphibians fight off fungus < ref> Verdwijnen habitat Door het droogleggen van gebieden voor de landbouw of irrigatie wordt de habitat te droog waardoor de kikkers verdwijnen evenals het droogleggen van moerassen om van muggen af te komen Hierdoor verandert het milieu drastisch en maken kikkers geen schijn van kans Niet alleen droogt het voor de voortplanting en schuilmogelijkheden noodzakelijke oppervlaktewater op ook prooidieren en de schaduw biedende vegetatie verdwijnen De kap van bossen verkleint het leefgebied van veel soorten Dit is een wereldwijd probleem en geldt niet alleen voor de tropische bossen in Zuid-Amerika Voorbeelden van Afrikaanse kikkers die hierdoor worden bedreigd zijn de levendbarende pad Nectophrynoides viviparus en Leptopelis parkeri Het verkeer eist jaarlijks vele slachtoffers met name soorten die naar het voortplantingswater trekken zie ook amfibieëntrek en in gebieden waar zowel veel kikkers als een hoge verkeersdrukte is zoals Nederland worden jaarlijks vele dieren platgereden In door de mens druk bezochte gebieden worden kikkers verstoord in hun levenswijze en vertrekken naar andere gebieden Het veranderen van de habitat is voor een deel toe te schrijven aan klimaatverandering al is het bij veel soorten onbekend welke effecten deze veranderingen precies veroorzaken Zo zou de opwarming van de aarde een rol spelen bij het verspreiden van de eerder genoemde Batrachochytrium -schimmel Van een verhoogde ultraviolette straling wordt vermoed dat deze door de eieren van de kikkers wordt geabsorbeerd en beschadigingen veroorzaakt aan het DNA waardoor de kikkers misvormingen vertonen Eenzelfde effect geeft vervuiling met een aantal chemicaliën Andere menselijke bedreiging In een aantal streken is de invoer van invasieve soorten de oorzaak van de achteruitgang van amfibieën waaronder kikkers In Australië bijvoorbeeld worden steeds meer roofvissen uitgezet in de natuur die de eieren en de larven van kikkers opeten Daarnaast is er al vele tientallen jaren geleden de agapad uitgezet met als doel insecten te bestrijden Helaas wordt deze exoot zo groot dat voornamelijk andere grotere dieren worden gegeten waaronder andere kikkers In België en Nederland zijn sommige poelen door het uitzetten van zonnebaarzen ongeschikt geworden voor zeldzame en bedreigde soorten als de knoflookpad Een andere bedreiging is de handel in exotische dieren en andere handelingen waarbij de mens kikkers direct uit hun leefomgeving haalt Veel soorten kikkers zijn populair in de dierenhandel en worden op grote schaal gevangen in het wild wat de natuurlijke populaties aantast Dit geldt met name voor de bedreigde soorten omdat ze exclusief zijn en veel geld opleveren Kikkers worden daarnaast gevangen en geconsumeerd bekend zijn de kikkerbilletjes die als een delicatesse worden beschouwd en alleen in de meer exclusieve restaurants op het menu staan Kikkers worden in achtergestelde landen door de plaatselijke bevolking gegeten en gezien als bush meat een Engelse term voor dierlijk voedsel uit de natuur Een voorbeeld is de oproep van de militaire junta van Myanmar na de catastrofale tyfoon in 2008 aan de bevolking om geen westers voedsel aan te nemen maar vooral gebruik te maken van de natuur door kikkers te vangen en op te eten Bescherming Sinds de jaren vijftig is een wereldwijde achteruitgang geconstateerd in het aantal en de verspreiding van de amfibieën Officieel zijn er in de laatste 500 jaar 34 soorten verdwenen maar over een derde van alle soorten is vrijwel niets bekend ook niet hoe het met ze gaat In totaal zijn waarschijnlijk al veel meer soorten verdwenen maar onderzoek hiernaar is moeilijk In landen als Zimbabwe en Myanmar bijvoorbeeld is vanwege de politieke situatie geen monitoring mogelijk Enkele fascinerende soorten die worden beschouwd als uitgestorven zijn de knaloranje rode pad en alle soorten die tot de maagbroeders behoren Bij vrijwel alle reptielen en amfibieën zoals een aantal salamanders zijn beschermingsprogramma's opgezet voor bedreigde soorten maar bij de kikkers is dit slechts op zeer beperkte schaal toegepast De cijfers over de situatie van de huidige amfibieën waarvan het grootste deel kikkers zijn alarmerend; ruim 7% meer dan 400 soorten staat op het punt van uitsterven tegenover 18% van de vogels en 38% van de zoogdieren In totaal gaat ruim 40% van alle amfibieën achteruit; de situatie van zo'n 400 soorten is kritiek waarvan bij 200 soorten de oorzaak onbekend is Het jaar 2008 is door natuurbeschermingsorganisaties en dierentuinen uitgeroepen tot het jaar van de kikker in de hoop wereldwijde aandacht te verkrijgen voor de bedreiging van de kikkers Over de mogelijke gevolgen voor de mens of de natuurlijke ecosystemen van een verdere achteruitgang of zelfs het uitsterven van een groot deel van de kikkers is nog weinig bekend Het verdwijnen van de kikkers heeft mogelijk een negatieve impact op de ontwikkeling van toekomstige medicijnen Daarnaast zullen dieren die voornamelijk van kikkers leven het zeer moeilijk krijgen of ook verdwijnen Kikkers in het dagelijks leven Net als alle amfibieën zijn kikkers niet erg aaibaar en voelen koud nat en slijmerig aan Veel mensen hebben een uitgesproken hekel aan kikkers en vinden ze vies of zijn bang voor kikkers omdat ze onverwachts wegspringen of giftig zouden zijn Mensen die bang zijn voor kikkers lijden aan Ranidafobie indien de angst zich toespitst op pad-achtige exemplaren wordt gesproken van Bufonofobie De meeste kikkers scheiden stoffen uit die bij contact de ogen of de slijmvliezen van de mond of neus irriteert maar zijn verder ongevaarlijk In het dagelijks leven spelen kikkers een bescheiden rol vanwege de verborgen levenswijze Slechts af en toe komen ze in Nederland en België wel eens in het nieuws omdat een bouwproject of evenement geannuleerd wordt na het aantreffen van een zeldzame soort Kikkers bereiken soms het nieuws bijvoorbeeld omdat er een onbekende soort is ontdekt zoals de in 2003 ontdekte neuskikker In 2007 haalde Japanse wetenschappers het wereldnieuws door de introductie van een doorzichtige kikker Fabeltjes over kikkers Over de kikkers bestaan verschillende fabeltjes mythes en broodje-aap verhalen Enkele bekendere zijn Kikkers kunnen het weer voorspellen In westelijk Europa werden kikkers gebruikt om het weer te voorspellen De veranderende huidkleur van een kikker heeft inderdaad te maken heeft met een andere temperatuur of luchtvochtigheid maar een accurate weersverwachting is hieruit niet te herleiden De aboriginals van Australië en de oorspronkelijke bewoners van Amerika beschouwden kikkers als de brengers van regen Dit is wel te verklaren omdat kikkers die in droge streken leven bij regen massaal tevoorschijn komen vanwege de vaak kortstondige vochtige omstandigheden maar kikkers hebben uiteraard geen invloed op het weer Kikkers zijn giftig Slechts weinig soorten kikkers zijn gevaarlijk voor de mens deze soorten komen alleen voor in regenwouden in Azië en Midden- en Zuid-Amerika Giftige kikkers hebben meestal een felle kleur als waarschuwing voor vijanden zoals de pijlgifkikkers en sommige mantellas Kikkers zijn heilzaam In sommige Aziatische landen worden kikkerpoten op open wonden of ooginfecties aangebracht in de veronderstelling dat dit de genezing zal bespoedigen In werkelijkheid is er een risico op besmetting met parasieten die op de kikkers leven die via infecties en wonden gemakkelijk binnen kunnen dringen Een voorbeeld van een dergelijke parasiet is de lintworm Spirometra erinaceieuropaei Padden veroorzaken wratten Padden of padachtige kikkers hebben geen wratten maar slijm- en gifklieren in de huid die ze een wrattig uiterlijk geven Wratten bij de mens worden veroorzaakt door een virus en hebben niets met kikkers of padden te maken Kikkers brengen ongeluk in Aziatische landen als Japan worden kikkers als geluksbrengers gezien in andere culturen juist als symbool voor onheil< ref> Medisch Bepaalde kikkers spelen een rol in de biologische of medische sector Een aantal soorten wordt gebruikt in biologielessen waarbij ze worden opengesneden om de anatomie te bestuderen Hiervoor worden soorten gebruikt die algemeen voorkomen zoals de luipaardkikkers in de Verenigde Staten De eicellen van verschillende soorten tongloze kikkers worden onderzocht in de genetica Een recente ontwikkeling is het kweken van kikkers met een meer doorzichtige huid zodat ze voor de bestudering van de ontwikkeling van de eieren niet meer gedood hoeven worden In vroegere tijden werd de klauwkikker gebruikt in een zwangerschapstest Als de urine van een zwangere vrouw wordt geïnjecteerd onder de huid gaat de kikker eitjes leggen wat een betrouwbaar resultaat gaf De door de huid uitgescheiden verbindingen worden onderzocht op mogelijke medische toepassingen Het gif van een Zuid-Amerikaanse soort bevat een verbinding die kan worden gebruikt als pijnstiller De stof heeft een sterkere werking dan morfine maar is minder verslavend Niet alleen de giftige stoffen worden onderzocht ook de antivirale en antibacteriële verbindingen die worden uitgescheiden ter bescherming zijn mogelijk bruikbaar in de geneeskunde In de cultuur Ons koude kikkerlandje is een term die wel gebruikt wordt voor en door Nederlanders Kikkers zijn onderwerp van een aantal spreekwoorden en gezegdes en komen ook terug in allerlei culturenEen kikker speelt bijvoorbeeld een rol in het sprookje van de kikkerkoning waarin een prinses die zich over haar tegenzin heen zet en de smerige kikker kust waarna deze in een prins verandert Andere bekende kikkers zijn Kermit de kikker en Kikker uit de boekenserie van Max Velthuijs Enkele voorbeelden van spreekwoorden en gezegdes waarin kikkers een rol spelen zijn Een kruiwagen vol kikkers; een moeilijk in de hand te houden situatie Van een kikker kan men geen veren plukken; men kan geen geld krijgen van iemand zonder vermogen Een kale kikker zijn; erg arm zijn Kikkerbloed hebben; het nooit koud hebben Ergens verkikkerd op zijn; ergens verliefd op zijn Als een kikker op een kluitje; geen bewegingsruimte hebben Een kikker in de keel hebben; een hese stem hebben Een koele kikker zijn; zich niet snel druk maken Waar kikkers zijn daar is ook water; als er veel geruchten zijn is er meestal iets van waar idem waar rook is is vuur Hij is er af als een kikker van zijn staart; hij heeft helemaal niets meer Hij is een driftkikker idem gifkikker; hij is erg opvliegend Een bekend kinderliedje over kikkers Daar zaten zeven kikkertjes van JP Heije 1843 begint als volgt Daar zaten zeven kikkertjes Al in een boerensloot De sloot was toegevroren Ze lagen hallef dood Ze kwekten niet ze kwaakten niet Van honger en verdriet Evolutie De eerste amfibieën ontstonden tijdens het laat-Devoon toen soorten leefden als Ichthyostega een salamanderachtig amfibie dat 370 miljoen jaar geleden op het land kroop De belangrijkste veranderingen die de Anura hebben ondergaan is het korter worden van het lichaam en het verliezen van de staart Fossiele kikkers zijn over de hele wereld gevonden inclusief gebieden waar de Anura tegenwoordig niet meer voorkomen zoals Antarctica Gerobatrachus hottoni is een vrij recent 2008 ontdekte soort die uiterlijk een kruising was tussen een kikker en een salamander Deze soort leefde 250 miljoen jaar geleden en had een gehoor dat lijkt op dat van de moderne salamanders maar daarnaast een brede schedel die overeenkomsten vertoont met die van de hedendaagse kikkers De oudst bekende vorm van een op een kikker gelijkend amfibie is de soort Triadobatrachus massinoti die komt uit het Onder-Trias en is gevonden op het Afrikaanse eiland Madagaskar Deze soort is ongeveer 250 miljoen jaar oud en had nog niet alle kenmerken die tegenwoordig aan kikkers worden toegeschreven< ref> Zo leek de schedel al wel op die van een kikker breed en met grote oogopeningen maar had het dier ook kenmerken die niet gevonden worden bij de moderne amfibieën Zo was het lichaam langer en het had meer wervels en niet-gefuseerde staartwervels Dit in tegenstelling tot de moderne kikkers waarvan de staartwervels versmolten zijn Ook waren scheen- en kuitbeen nog niet gefuseerd wat doet vermoeden dat Triadobatrachus geen beste springer was Het dier wordt daarom als een voorloper van de moderne kikkers beschouwd Een andere fossiele kikker van ongeveer dezelfde leeftijd is Prosalirus bitis deze soort werd ontdekt in 1985 in Arizona Net zoals Triadobatrachus had ook deze soort geen sterk vergrote achterpoten Hij bezat al wel het typische gevorkte bekken dat net als bij de moderne soorten uit drie delen bestond De oudste soort die echt tot de kikkers mag worden gerekend is Vieraella herbsti uit het Jura Deze soort heeft een leeftijd van 188 tot 213 miljoen jaar en is alleen bekend van een afdruk van de rug- en de buikzijde beide van hetzelfde exemplaar dat ongeveer 33 millimeter lang was De soort Notobatrachus degiustoi is met een leeftijd van 155 tot 170 miljoen jaar iets jonger Biologen zijn er nog niet uit of deze kikker verwant is aan de primitieve Leiopelma- soorten of dat het dier behoort tot een zustergroep van de Anura en daarmee strikt genomen toch niet tot de kikkers kan worden gerekend Indeling Alle kikkers behoren tot de orde Anura Fischer von Waldheim 1813 vroeger werd de groep aangeduid met de naam Salientia Merrem 1820 Kikkers zijn net als alle dieren en planten verdeeld in verschillende groepen zoals families onderfamilies en geslachten Sommige families en geslachten zijn bekender dan andere; voorbeelden van bekende geslachten zijn de schijftongkikkers Discoglossus mantella's Mantella en de in Europa levende groene kikkers Peleophylax Bekendere families zijn de echte kikkers Ranidae de pijlgifkikkers Dendrobatidae de padden Bufonidae en de boomkikkers Hylidae Een complicerende factor is het voortschrijdend inzicht door nieuwe ontdekkingen ieder jaar worden weer nieuwe soorten ontdekt Recentelijk 2008 zijn vliegende kikkers ontdekt op Sumatra zeer kleine soorten die werden aangetroffen onder bladeren op Cuba en in Venezuela is een soort ontdekt die een verschrikkelijke stank verspreidt bij verstoring< ref> Regelmatig wordt bij bekende soorten een eigenschap ontdekt die eigenlijk niet bij de als verwant beschouwde soorten past zodat de soort uiteindelijk wordt ingedeeld binnen een nieuwe groep Het gaat voornamelijk om genetische verschillen maar ook anatomische verschillen kunnen leiden tot andere inzichten Enkele soorten zoals bijvoorbeeld Ranitomeya imitator kennen zo veel variaties die totaal niet op elkaar lijken dat lange tijd werd gedacht dat de diverse kleurvariaties tot verschillende soorten behoorden Al deze nieuwe of afwijkende soorten zullen worden ingepast binnen de huidige indeling van de kikkers wat onvermijdelijk zal leiden tot nieuwe splitsingen en een andere indeling Een voorbeeld zijn de kikkers uit het geslacht Atelopus die enige tijd als een aparte familie werden gezien Atelopodidae Tegenwoordig wordt deze groep weer tot de padden gerekend De kikkers zijn anno 2009 verdeeld over 47 families exclusief de fossiele of meer recentelijk uitgestorven families zoals de Rheobatrachidae Tot 2006 was de Anura verdeeld in ongeveer dertig families waarvan enkele families zijn afgesplitst Ook werden de families in drie onderordes verdeeld maar deze worden niet meer algemeen erkend vanwege de parafyletische verwantschappen De grootste familie is de Brachycephalidae met meer dan 800 soorten de kleinste familie is de Rhinophrynidae die slechts één soort telt dit wordt wel monotypisch genoemd De genoemde soorten en familie- aantallen veranderen echter regelmatig Veruit de meeste soorten en groepen van soorten hebben geen Nederlandse naam Afbeeldingen BestandBlason ville fr Yport Seine-Maritimesvg|Wapen van een deelgemeente van het Franse departement Seine-Maritime BestandBalozisvg|Wapen van Baloži BestandWappen Altenmoorpng|Wapen van Altenmoor BestandBlason ville fr Soual Tarnsvg|Wapen van Soual < gallery> BestandAzureuspng|De blauwe pijlgifkikker stond model voor het logo van Vuze een Java BitTorrent BestandAltar der Krötenjpg|Templo Mayor in Mexico-Stad Altaar van de padden 1470 een symbool voor water BestandThe Wind in the WillowsPNG|een van de vier hoofdpersonages van De wind in de wilgen is Toad een pad BestandOtto Marseus van Schrieck 001jpg|Otto Marseus van Schrieck Blaue Winde Kröte und Insekten 1660 toont een etende pad < gallery> Zie ook Amfibieën Salamanders Lijst van Nederlandse kikkers Lijst van families van kikkers Externe links Onderstaand enkele externe links voor meer informatie over kikkers waarvan enkele in het Engels Bronnen De Knesset Hebreeuws letterlijk vergadering of samenkomst is het parlement van de staat Israël Het bestaat uit één Kamer en telt 120 leden waaronder een voorzitter De huidige voorzitter is Yuli-Yoel Edelstein van Likoed Het gebouw waarin het parlement samenkomt draagt eveneens de naam Knesset; het staat in de wijk Givat Ram in het centrum van Jeruzalem Geschiedenis Tot 1949 fungeerde de voormalige op vrijwillige basis samengestelde Joods-Palestijnse volksvertegenwoordiging als raad voor de jonge staat Israël In 1949 direct na de Israëlische Onafhankelijkheidsoorlog verkoos men geen parlement maar een tijdelijke volksraad Deze had tot functie het schrijven van een grondwet Al snel bleek echter dat men niet tot het schrijven van een grondwet over kon gaan De volgende redenen worden hiervoor aangedragen Aanhangers van de Arbeidspartij vreesden dat een grondwet de macht van premier Ben-Gurion zou beperken Religieuzen vonden dat er geen basiswet voor Joden mag bestaan buiten de heilige boeken om Oppositieleden waren verontrust dat zij geen stempel op de grondwet zouden kunnen drukken Daarom besloot men geleidelijk een grondwet te schrijven in de vorm van basiswetten die samen de grondwet gingen vormen De volksraad benoemde zichzelf tot parlement oftewel de Knesset Een pikant detail is dat de grondwet tot vandaag de dag niet geheel is voltooid Foto's BestandKnesset in Jerusalem Israeljpg|De Knesset van buiten BestandPikiWiki Israel 7260 Knesset-Roomjpg|De Knesset van binnen < gallery> Zie ook Lijst van leden van de 19e Knesset de huidige Knesset sinds 5 februari 2013 Lijst van leden van de 18e Knesset de vorige Knesset van 24 februari 2009 tot 4 februari 2013 Externe links website van de Knesset website van de Knesset website van de Knesset Een koe is een vrouwelijk rund en als moederdier een belangrijke producent van melk Een melkkoe geeft in een lactatieperiode tussen de 5 en 35 liter melk per dag gemiddeld 20 liter melk per dag Een koe wordt gemiddeld 315 dagen per jaar gemolken Dit komt neer op een gemiddelde productie van 7875 liter melk per koe per jaar Sommige koeien produceren tijdens hun leven wel 100000 liter melk De statistiek regelgeving en voorlichting in deze sector wordt bijgehouden door het Productschap Zuivel Koeien zijn derhalve belangrijk voor onze voedselvoorziening Anno 2010 wordt door de melkveesector in samenwerking met de fokkerijorganisaties getracht duurzamer met de koeien om te gaan zodat die een hogere productieve leeftijd bereiken< ref> Er is een groot aantal rundveerassen Een koe kan een leeftijd van 20 jaar bereiken Tegenwoordig wordt de gemiddelde melkkoe echter maar vijf à zes jaar oud Wanneer een koe minder melk geeft of niet optimaal vruchtbaar is wordt ze afgevoerd naar het slachthuis Ze wordt dan vervangen door een vaars een jonge koe met vaak een beter genetisch potentieel Spijsvertering Een koe behoort tot de herbivoren Zij trekt het gras met de tong van de grond en maalt het tussen de onderste tanden en de kaken De koe is een herkauwer en slikt het gras bijna zonder kauwen in Een koe heeft vier magen Als de eerste maag de pens vol is komt het gras terug in de mond en kauwt de koe het fijn Hierna wordt het weer ingeslikt In de pens wordt het voedsel door micro-organismen gefermenteerd De tweede maag de netmaag zorgt ervoor dat het gefermenteerde voedsel doorstroomt naar de boekmaag In deze derde maag wordt het vocht uit het verteerde voedsel gehaald Als laatste volgt de vierde maag de lebmaag Deze maag lijkt het meest op de maag zoals bij niet herkauwende zoogdieren Hier wordt het voedsel verteerd en naar de dunne darm doorgegeven In de darm gaat de vertering verder en worden de vrijgekomen voedingsstoffen via de darmwand in het bloed opgenomen Via het bloed worden de voedingsstoffen getransporteerd naar de plaats waar ze nodig zijn Onverteerde voedselresten worden via de anus als ontlasting uit het lichaam verwijderd De ontlasting van een koe wordt als mest gebruikt Van kalf tot koe Het jong van een koe wordt een kalf genoemd Een koe heeft een gemiddelde draagtijd van 281 dagen Een eenjarig dier wordt een pink genoemd Ze wordt op een leeftijd van ongeveer vijftien maanden gedekt of geïnsemineerd Als een pink uiervorming krijgt heet ze een klamvaars Na het afkalven het baren van een kalf heeft ze een leeftijd van ongeveer 24 maanden en wordt dan een melkvaars genoemd Na ongeveer drie weken kan de vaars opnieuw worden bevrucht Een vaars klaar om te worden bevrucht heet tochtig Deze tochtigheid herhaalt zich elke drie weken totdat de vaars drachtig is Als een koe voor de tweede keer heeft gekalfd heet ze een schotter na de derde keer een 3e kalfs koe na de vierde een 4e kalfs koe etc Melkproductie Goede Nederlandse melkkoeien gaven rond 1900 per jaar zo'n 2500 Liter melk< ref> In 1950 gaf een gemiddelde koe 3980 l jaar In 2006 is dat toegenomen tot 7800 l terwijl sommige koeien nu zelfs 12000 l jaar geven Deze verhoging van de melkproductie is tot stand gekomen door selectief fokken en door het bijvoeren met krachtvoer De melk wordt gevormd in de melkblaasjes van de uier Melkvormende cellen halen de nodige bestanddelen uit het bloed Er moet circa 300 tot 400 l bloed door de uier stromen om 1 l melk te maken Druppels melk verlaten de melkklieren pas wanneer de druk in de melkboezem te groot wordt Wanneer op de juiste manier op de tepels op de uier van een koe wordt geduwd komt er melk uit Vanouds ging dat met de hand maar op moderne boerderijen met veel koeien is dat niet meer haalbaar Daar wordt dan ook machinaal gemolken met een melkmachine Een soort klauw met vier tepelhouders rubberen zuignappen wordt aan de tepels van de koe gehangen Dit wordt mogelijk gemaakt met behulp van een vacuümpomp Door een zogenaamde pulsator wordt de onderdruk ritmisch gevarieerd om het zuigen van een kalf na te bootsen In principe moet een koe twee keer per dag worden gemolken in ieder geval de eerste tien maanden nadat een kalfje is geboren Vandaar dat het door de veehouder vanuit financieel oogpunt gewenst is dat een koe ieder jaar een kalf krijgt Een pasgeboren kalf wordt meestal meteen bij de moeder weggehaald om besmettingen met ziektes te voorkomen De eerste drie dagen krijgt het om het afweersysteem op te bouwen de moedermelk de biest met een nepspeen te drinken De biest is de eerste melk die een koe maakt wanneer ze is bevallen Bij zoogkoeien gaat het niet om de melk maar om het vlees Melkkoeien geven meer melk dan een kalf kan drinken van de overige melk worden zuivelproducten gemaakt Een gedeelte van de vrouwelijke kalveren blijft op het bedrijf en wordt opgefokt tot melkkoe De jonge stieren gaan als vleeskalf naar een kalveropfokbedrijf en blijven daar om te worden afgemest tot ze twee jaar zijn Record Het record op productie van koemelk op één dag staat sinds 1997 op naam van een Zuid-Afrikaanse koe met 1112 liter Ze verbrak daarmee het oudere record van 1093 liter Het Belgische record staat op naam van Katrien die in 2005 874 liter leverde en daarmee het oude record van 74 liter verbrak Mijlpalen Een melkkoe kan verschillende belangrijke mijlpalen halen in haar leven hoeveel melk ze heeft geproduceerd en hoe ze is gekeurd Melkproductie Op het gebied van melkproductie zijn er twee mijlpalen 100000 l melk Dit is normaal gesproken de eerste mijlpaal die een koe haalt vaak wanneer ze tussen de 12 en 16 jaar is Doordat koeien meer melk zijn gaan geven wordt deze mijlpaal tegenwoordig steeds meer gehaald Eerder werd er een feest gegeven tegenwoordig krijgt men alleen nog maar een certificaat van het stamboek 10000 kg vet en eiwit Deze mijlpaal is veel moeilijker te halen Wanneer een koe in haar hele leven meer dan 10000 kg vet en eiwit heeft gegeven wordt ze gehuldigd vaak samengaand met een feestje Deze koeien hebben dan ongeveer tussen de 125000 en 150000 l melk gegeven Show Bij een show worden de koeien per groep ingedeeld Bij roodbont zijn dat roodbont vaarzen roodbont midden en roodbont oud Per groep worden kleinere groepen ingedeeld die gelijktijdig de showring in gaan De winnares van een groepje krijgt de status 1A of 1B en mag verder naar de finale Hieruit wordt een kampioen en een reservekampioen gekozen Alle kampioenen en reservekampioenen gaan strijden voor de titel algemeen kampioen Hoe groter de show hoe belangrijker de prijs Er zijn diverse grote shows in Nederland HHH show Nederlandse Rundvee Manifestatie NRM die is tweejaarlijks en de CRV KoeExpo Op Europees niveau is er nog een EK Exterieur Een koe kan op lichaamsbouw worden beoordeeld dit noemt men keuring op exterieur Een keurmeester waardeert de koe door haar punten te geven voor verschillende onderdelen Een vaars kan in totaal tussen de 71 en 89 punten behalen Een score VG89 houdt in dat de vaars bijna perfect is Op oudere leeftijd kan zij opnieuw worden gekeurd en de status excellent krijgen als het aantal punten tussen EX90 en EX99 ligt Hoger dan EX95 is in Nederland nog nooit gegeven De gemiddelde beoordeling bedraagt in Nederland 823 punten Afbeeldingen Video Koemelk is de melk uit de uiers van een koe Koemelk is de melk die door mensen in Nederland en België het meest wordt gedronken Een koe produceert pas melk als er een kalf is geboren Melken Omdat een koe pas melk produceert als er een kalf is geboren worden koeien bijna ieder jaar zwanger gemaakt Het kalf mag twee dagen bij de moeder drinken waarna het wordt weggehaald en kunstmelk krijgt De koe blijft echter nog melk produceren voor het kalf waardoor de koe gemolken kan worden Na 300 dagen melken krijgt de koe twee maanden rust Hierna krijgt de koe wederom een kalf waardoor het melken weer kan beginnen Een koe wordt minstens twee maal per dag gemolken Vanouds gebeurde dat met de hand door in de spenen te knijpen de melker of melkster ging daarbij onder de koe zitten op een melkkruk De melk werd verzameld in melkbussen die twee keer per dag door de zuivelfabriek werden opgehaald Een grote boer had melkmeiden en melkknechten in dienst voor wie het melken de belangrijkste taak was In kleinere bedrijven hielp vaak een deel van het gezin mee Na het midden van de 20e eeuw kwam er op steeds meer boerderijen een melkmachine Onder de koe werd een melkemmer gehangen die met vier zuignappen de melk uit de uier zoog De zuignappen werden door de melkmachine pulserend vacuüm gezogen De koeien werden 's zomers in de wei gemolken Aan het eind van de 20e eeuw kwamen steeds meer loopstallen met een melkstal in zwang daarom worden sindsdien nog maar weinig koeien buiten gemolken De koeien worden twee of drie keer per dag naar de melkstal gedreven waar ze langs de melkmachine lopen De boer schuift de zuignappen op de tepels en de melk wordt naar de koeltank gepompt Moderne melkstallen zijn voorzien van melkrobots en werken volautomatisch Een koe kan op elk moment van de dag langs de melkmachine lopen en wordt dan zonder menselijke tussenkomst gemolken Iedere melkveehouderij beschikt over een koeltank waarin de melk een aantal dagen bewaard kan worden Oudste sporen Na chemische ouderdomsanalyse van melksporen aangetroffen op potscherven is in 2008 vastgesteld dat de koe al 8000 jaar geleden werd gemolken Veel langer dan voorheen werd aangenomen De scherven zijn gevonden in Tell Sabi Abyad Noord-Syrië bij archeologische opgravingen van een prehistorische nederzetting uit de Halafcultuur die dateert van 7000 tot 5000 voor Christus Bestanddelen Suikers Een liter melk of yoghurt bevat gemiddeld 40 gram suiker 4 gram per 100 ml in de vorm van lactose Dit in tegenstelling tot kaas waarin de lactose door melkfermenten is omgezet in water en kooldioxide Kaas is dus een betere keuze dan melk of yoghurt voor mensen met lactose intolerantie of prikkelbaredarmsyndroom De lactose bestaat uit 2 suikers de helft glucose en de andere helft galactose Vetten Rauwe koemelk wordt in de meeste Europese landen niet rechtstreeks verkocht aan de consument De consumptiemelk die in de winkel te koop is is gepasteuriseerd en bevat na behandeling in de zuivelfabriek een gestandaardiseerde hoeveelheid melkvet volle melk meer dan 35 g l halfvolle melk tussen 15 g l en 18 g l magere melk 0 tot minder dan 3 g l Het verwijderen van circa de helft van de vetten uit de melk levert halfvolle melk op Magere melk of taptemelk bevat zo goed als geen vetten maximaal 03% Tijdens procesmatige bereiding van deze producten wordt de koemelk eerst volledig afgeroomd en later weer volgens vaste industriële verhoudingen toegevoegd aan de vetloze magere melk Eiwitten De eiwitten in koemelk bestaan voor circa 80% uit caseïne en voor de resterende 20% uit wei Wei is wat overblijft bij de kaasproductie Weiproteïne-concentraat wordt door sporters gebruikt om spiergroei en -herstel te bevorderen Voedingswaardetabel Gemiddelde voedingswaarde per 100 ml hoeveelheden variëren per merk Een liter koemelk weegt 1030 gram Houdbaarheid Gepasteuriseerde melk Om koemelk ongeveer een week houdbaar te maken wordt de melk gepasteuriseerd Dat is een proces waarbij de melk gedurende 30-40 seconden op 72°C wordt verwarmd en vervolgens weer afgekoeld Dit verwarmen en koelen wordt nog tweemaal herhaald Bij elke behandeling verdwijnt een groot percentage van de bacteriën Uiteindelijk blijven er zo weinig over dat ze voor de volksgezondheid geen gevaar meer opleveren De samenstelling van de melk verandert door deze behandeling nauwelijks Gepasteuriseerde melk dient in de koelkast te worden bewaard Gesteriliseerde melk Om melk langdurig houdbaar te maken wordt de melk gesteriliseerd Dat is een proces waarbij de melk sterk wordt verhit tot boven 100°C Hierbij worden bacteriën gedood maar ook de smaak wordt aangetast en een aantal vitamines wordt gedeeltelijk afgebroken Gesteriliseerde melk kan buiten de koelkast worden bewaard mits onaangebroken UHT UHT-sterilisatie de afkorting staat voor ultra hoge temperatuur is het kortstondig verhitten op zeer hoge temperatuur Door deze speciale behandeling blijft de smaak van de melk beter behouden dan bij een langzamere sterilisatie op een gematigde temperatuur De melk kan ook buiten de koelkast worden bewaard als hij onaangebroken blijft Door deze eigenschappen is UHT-sterilisatie de meest gebruikte manier om melk langdurig te bewaren Allergie en intolerantie Lactose-intolerantie Lactose-intolerantie is het bekendste verschijnsel dat samenhangt met de consumptie van koemelk door mensen Mogelijk 10% van de oorspronkelijke inwoners van Noord-Europa lijden hieraan in meerdere of mindere mate Dit is echter een uitzondering op de rest van de wereld waar het merendeel van de mensen lactose intolerant zijn Lactose-intolerantie is het onvermogen de melksuiker lactose te verteren waardoor darmklachten ontstaan Jonge zoogdieren zijn dankzij het enzym lactase in staat lactose om te zetten in de monosachariden glucose en galactose die vervolgens opgenomen worden in het bloed Het vermogen dit enzym te maken neemt met het stijgen van de leeftijd geleidelijk af zodat de meeste mensenrassen en alle andere zoogdieren op volwassen leeftijd lactose-intolerant worden Volwassenen uit bevolkingsgroepen die van oudsher hun hele leven melkproducten gebruiken kunnen over het algemeen wel lactose verdragen Het voorkomen van verminderde lactosetolerantie varieert van 5% in Noord-Europa tot meer dan 90% in Afrikaanse en Aziatische landen Lactose-intolerantie is iets anders dan koemelkallergie één van de meest voorkomende allergieën Bij een allergie zet een eiwit het afweersysteem in werking en ook een geringe hoeveelheid daarvan kan tot een levensbedreigende toestand leiden Koemelkallergie Koemelkallergie of koemelkeiwitallergie is een voedselallergie waarbij er sprake is van een ongewenste reactie op eiwitten uit koemelk door een abnormale reactie van het immuunsysteem van het lichaam Koemelkallergie is de meest voorkomende voedselallergie bij baby’s Voedingscentrum Het Voedingscentrum erkent bepaalde risico's van het drinken van melk maar gaat niet in op Lactose-intolerantie of koemelkallergie Het standpunt van het centrum luidt per januari 2013 als volgt< ref> Melk en melkproducten zuivel zijn een belangrijk onderdeel van een gezond voedingspatroon Zuivel staat dan ook in de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum Voor melkproducten is de gemiddelde aanbevolen hoeveelheid 450-650 ml per persoon per dag Deze hoeveelheden zijn gebaseerd op de consensusrapporten over calciumbehoefte De aanbevolen hoeveelheid draagt voor circa 50% bij aan de geadviseerde hoeveelheid calcium De rest wordt in het Nederlands voedingspatroon geleverd door bronnen zoals kaas en groenten Calcium is samen met vitamine D belangrijk voor een goede botgezondheid en het voorkomen van botbreuken Om voldoende calcium binnen te krijgen is zuivel en melk een belangrijke bron die past in het Nederlandse voedingspatroon In Nederland is zuivel bovendien een belangrijke leverancier van eiwitten en de vitamines B2 en B12 Gebruik bij voorkeur magere varianten van zuivel die evenveel calcium bevatten als gewone varianten maar minder verzadigd vet Te veel verzadigd vet verhoogt het risico op hart- en vaatziekten Het World Cancer Research Fund WCRF constateert een dubbelzinnige relatie tussen melk zuivel en kanker Aan de ene kant verlaagt melk calcium waarschijnlijk het risico op darmkanker Aan de andere kant bestaan aanwijzingen dat een hogere inname van melk zuivel calcium gerelateerd zou zijn aan een verhoogd risico op bijvoorbeeld prostaatkanker De kracht van het bewijs voor het beschermende effect van melk op het darm-colon-rectum kankerrisico wordt door WCRF als ‘waarschijnlijk aangegeven Het risicoverhogend effect van melk en melkproducten op prostaatkanker als ‘beperkt’ Vooralsnog spreken de cijfers over de relatie tussen melk zuivel en kanker eerder voor dan tegen zuivelconsumptie Biologische Koemelk Verschil in productie De huisvesting van biologische melkveehouderij verschilt weinig met de gangbare Beide systemen bieden veel ruimte voor natuurlijk gedrag Gemiddeld wordt er in de biologische melkveehouderij meer geweid en meer gebruikgemaakt van potstallen Beide zijn positief voor beweging en comfortabel rusten en liggen In de biologische melkveehouderij komen minder stofwisselingziekten voor omdat veel melkveehouders het type dier selecteren dat minder hoog-productief is en past bij een lagere voederwaarde van het rantsoen Uierontsteking bij melkkoeien komt meer voor in de biologische sector Biologische melkveehouders mogen niet zoals hun gangbare collega’s met antibiotica de koeien ‘droog zetten’ om deze aandoening te voorkomen Bij de biologisch-dynamische melkveehouderij is vastgelegd dat de hoorns niet mogen worden verwijderd Producten waar de melk van deze koeien voor wordt gebruikt dragen het Demeter keurmerk In de normen voor de biologische melkveehouderij mogen de hoorns wel worden verwijderd Er is bij de biologische landbouw geen norm voor de tijd dat kalveren bij de moeder moeten drinken Wel moeten kalveren verplicht biologische melk krijgen in plaats van het gangbare kunstmelk Steeds meer biologische en biologisch-dynamische bedrijven kiezen ervoor om de kalveren bij de moeder te houden Verschil in kwaliteit Biologische melk is rijker aan goede vetzuren antioxidanten en vitamines dan niet biologische melk De verschillen zijn grotendeels te verklaren door het grotere aandeel gras en klaver in het dieet van biologische koeien Daarnaast verlaagt biologische melk het risico op eczeem Zie ook Koemelkallergie Melkbrigade Melkboer De Koerden Koerdisch کورد Kurd zijn een volk verspreid over verschillende landen met ruim 35 miljoen De Koerden zijn in de meerderheid in de autonome regio van Iraaks-Koerdistan en in de autonome regio van Syrisch-Koerdistan en zijn een belangrijke minderheid in de buurlanden Turkije en Iran waar de Koerdische nationalistische bewegingen blijven vechten voor meer vrijheden Algemeen De herkomst van de Koerden is niet geheel duidelijk Volgens de Koerdische professor Mehrdad MR Izady zijn de Koerden de afstammelingen van de volkeren die zich in de loop van duizenden jaren vestigden in de geografische landstreek die Koerdistan heet Hun taal het Koerdisch waarvan meerdere varianten en dialecten bestaan is net als het Perzisch een Indo-Iraanse taal De Koerden wonen in Turkije Syrië Irak Iraaks-Koerdistan Iran Armenië en in de vroegere Sovjet-Unie Er is ook een Koerdische diaspora die vooral in Noord-Amerika en Europa woont De Koerden vormen een van de volkeren die een eigen taal en cultuur hebben maar geen eigen staat In Irak hebben de Koerden na de val van het regime van Saddam Hoessein verregaande autonomie verworven Aan het begin van de 20e eeuw toen het Ottomaanse Rijk werd opgedeeld was in het Verdrag van Sèvres 1920 autonomie voor de Koerden voorzien met de mogelijkheid tot onafhankelijkheid na enkele jaren Hiervan is niets terechtgekomen Door de opstand van Turkse patriotten onder leiding van Atatürk is het verdrag nooit rechtsgeldig geworden De Vrede van Lausanne in 1923 die de grenzen van het moderne Turkije vastlegde repte met geen woord over de Koerden Religie De meeste Koerden zijn religieus Circa 90% is moslim en ook zijn veel Koerden Jezidi's Een klein deel circa 5% is christelijk en er bestaat zelfs een kleine joodse minderheid Van deze laatste groep is sinds de onafhankelijkheid van Israël een deel naar dit land geëmigreerd In de 7e eeuw hebben de meeste Koerden zich bekeerd tot de islam na de Arabische invasie Volgens velen hadden de Koerden vroeger Zoroastrisme als geloof vandaar ook dat ze elk jaar het zoroastrische nieuwjaar uitbundig vieren Ook vieren ze Newroz een feest afkomstig uit het Midden-Oosten waarbij de komst van de lente wordt gevierd De huidige situatie Het streven te komen tot een Koerdische staat Koerdistan wordt door diverse landen in de regio gezien als bedreiging van de integriteit van hun grondgebied en hun stabiliteit Turkije Veel Turken uit Turkije zijn geëmigreerd naar andere landen zoals landen in West-Europa In landen als Nederland België Duitsland Zwitserland en Oostenrijk woont een grote Turkse minderheid Een deel van deze gastarbeiders zijn echter geen etnische Turken maar Koerden De Koerden kennen een moeilijke geschiedenis in relatie tot de Turkse regering Deze heeft lange tijd ontkend dat ze bestonden In het Ottomaanse Rijk werden de vele volken binnen het rijk betrekkelijk ongemoeid gelaten als ze zich maar schikten onder het bewind Na de stichting van het moderne Turkije veranderde dit Na de Turkse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog werd in 1920 de Vrede van Sèvres getekend tussen de Geallieerden en het Ottomaanse Rijk Krachtens deze overeenkomst zou Turkije veel territorium verliezen en er zou onder andere een onafhankelijk Koerdistan ontstaan Turkse patriotten onder leiding van Mustafa Kemal Atatürk vonden het verdrag echter onaanvaardbaar Er werd een onafhankelijkheidsoorlog gevoerd 1919-1923 die door Turkije werd gewonnen In het nieuwe vredesverdrag de Vrede van Lausanne was geen sprake meer van een Koerdistan Vanaf 1924 was Atatürk het nieuwe staatshoofd en volgens hem pasten Koerden niet binnen zijn ideaal van een "Turkse natiestaat" waarbinnen volgens Atatürk alleen "Turken" woonden Het woord "Turk" is in de grondwet als volgt gedefinieerd Iedereen die in Turkije woont wordt Turk genoemd De discussie die dit tot gevolg heeft is of het woord "Turk" een nationaliteit is of aan een etnische afkomst refereert Atatürk en zijn opvolgers waren voorstander van een sterk etnisch Turks nationalisme om hiermee de nieuwe staat te versterken Hierbij werden minderheden zoals Koerden en ook Armeniërs cultureel onderdrukt en gedwongen zich te assimileren met de Turkse meerderheid In 1927 riepen de Koerden in het noordoosten van het land de Republiek Ararat uit In 1930 werden de Koerden op bloedige wijze verslagen door het Turkse leger In de volkstellingen tot 1965 werden de etnische minderheden van Turkije geregistreerd In de jaren dertig en veertig werden de Koerden daarbij als "Bergturken" dağlı geregistreerd Sommige Turkse taalkundigen probeerden -met officiële steun van de Turkse overheid- zelfs aan te tonen dat het Koerdisch een dialect zou zijn van het Turks In de jaren tachtig werd een nieuw eufemisme bedacht voor de Koerden; ze werden nu geregistreerd als "Oostelijke Turken" doğulu Een aantal medewerkers van de SIS Turks Bureau voor de Statistiek die bij de volkstelling van 1985 het mogelijk wilden maken aan burgers in de volkstellingslijsten aan te geven dat ze als tweede taal Koerdisch spraken werden hiervoor door de staat aangeklaagd De Turkse grondwet kent naast een artikel tegen discriminatie op basis van taal ook een aantal artikelen die het openbaar gebruik van talen die zijn "verboden bij wet" verbieden Deze wetten zijn in de praktijk niet ingezet in rechtszaken maar werden tot 1991 wel ingezet bij de argumentatie voor het arresteren van Koerdische burgers De Koerden hebben in Turkije wel de hoogste posities kunnen bereiken zoals premier vicepremier of legerleider In 1983 werd Turgut Özal premier van Turkije Hij was gedeeltelijk van Koerdische komaf Er zijn ook Koerden die streven naar een onafhankelijke staat zoals de Koerdische afscheidingsbeweging PKK en andere afscheidingsbewegingen De PKK die opgericht werd in 1974 voert in Turkije sinds 1984 een gewapende strijd voor Koerdische onafhankelijkheid De strijd die de Koerdische PKK sindsdien heeft geleverd heeft al vele levens gekost aan beide kanten Tussen 1984 en 1999 stierven bij de gevechten tussen het Turkse leger en de PKK ruim dertigduizend mensen en werden door het Turkse Leger meer dan drieduizend dorpen van de kaart geveegd< ref> De PKK is als een terroristische groepering aangeduid in de Verenigde Staten en Turkije Ook de Europese Unie kwalificeerde de PKK in 2002 als zodanig In april 2008 werd de Europese Unie echter door het Europese Gerechtshof in eerste aanleg gelast deze beslissing ongedaan te maken niet omdat de organisatie van karakter was veranderd maar omdat er procedurefouten waren gemaakt In januari 2009 werd de PKK weer opgenomen op de terreurlijst van de Europese Unie In Nederland komt de PKK nog steeds voor op de door de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding NCTb samengestelde lijst van terroristische organisaties Nog steeds is het Koerdische gebied erg achtergesteld Het percentage analfabeten is bijvoorbeeld drie keer hoger dan in het westen van Turkije het BNP is een stuk lager en de zuigelingensterfte is er hoger In de grondwet wordt tot op heden geen melding gemaakt van Koerden Gebruik van het Koerdisch bij officiële gelegenheden is verboden en tot 1991 was het zelfs helemaal verboden Koerdisch te spreken Vooral onder druk van Europese mensenrechtenorganisaties en het Turkse verlangen om het lidmaatschap van de Europese Unie te verwerven worden de minderheden in Turkije toch langzaam meer vrijheden toegestaan Inmiddels is de Turkse televisiezender TRT bezig een Koerdische zender te beginnen Irak In 1970 werd in Irak officieel een autonome regio voor de Iraakse Koerden ingesteld met een eigen parlement In werkelijkheid was er geen enkele autonomie het bestuur werd tot de Golfoorlog van 1990-1991 geheel beheerst door getrouwen van Saddam Hoessein In de jaren tachtig van de 20e eeuw werden opstandige Koerden door het bewind van Saddam Hoessein met harde hand aangepakt Vanwege gifgasaanvallen op de burgerbevolking werd het plaatsje Halabja hier symbool van Na Operation Provide Comfort 1991 viel een deel van het door Koerden bewoonde gebied buiten de invloedssfeer van de regering in Bagdad Na gewelddadigheden tussen regeringstroepen en opstandelingen werd een ongemakkelijke machtsbalans ingesteld; Bagdad trok zijn troepen terug maar legde een blokkade om het gebied Onder bescherming van Operation Provide Comfort II konden de Koerdische Democratische Partij en de PUK hun machtsbasis uitbouwen In 1994 en 1996 trokken zij tegen elkaar ten strijde voornamelijk uit economische motieven Het einde van het onderlinge geweld werd in 1998 door het Washington Agreement bezegeld Tijdens de Irakoorlog van 2003 vochten de Koerdische Peshmerga met de multinationale troepenmacht in Irak tegen het regime van Saddam Hoessein Na de oorlog werd de Koerdische Autonome Regio ingesteld Op nationaal niveau werden de Koerden vertegenwoordigd in het parlement Jalal Talabani werd in 2005 de eerste Koerdische president van Irak Iran In Iran wonen ongeveer 798 miljoen Koerden voor het grootste deel in het noordwesten van het land In de chaos die op de Eerste Wereldoorlog volgde grepen Koerdische stammen de kans autonoom te worden De strijd kende een hoogtepunt toen in 1926 een Perzische prins uit de afgezette Qajardynastie vanuit Irak een opstand ontketende in Iraans Koerdistan Daaraan kwam een einde in 1926-1927 toen de nieuwe sterke man van Iran Reza Pahlavi met een modern nationaal leger de tribale strijdkrachten bedwong De Koerdische nomaden werden gedwongen zich blijvend te vestigen in dorpen in een centraal deel van Iran In 1942 richtte een groep Koerden in Mahabad de Komalaye Jiani Kurdistan "Comité voor de Wedergeboorte van Koerdistan" op met als voorman de religieuze leider Qazi Mohammed De invloed van dit comité breidde zich ondergronds snel uit In 1945 ging het op in een Koerdische Democratische Partij Op 22 januari 1946 werd Qazi Mohammed in Mahabad tot president van de Republiek van Mahabad uitgeroepen Hij eiste van de centrale regering in Teheran vergaande regionale autonomie De Iraanse premier Qavam verklaarde dat dit alleen kon gebeuren na vrije verkiezingen onder leiding van Iraanse troepen Onder dat voorwendsel trokken in december 1946 Iraanse troepen Koerdistan binnen Qazi Mohammed werd ter dood veroordeeld en opgehangen Koerdistan bleef verdeeld over vier Iraanse provincies In 1961 brak in buurland Irak een opstand uit onder de Koerden onder leiding van moellah Mustafa Barzani De Iraanse regering wist Barzani zover te krijgen zijn Iraanse bondgenoten tot rust te manen in ruil voor Irans steun aan het Koerdische verzet in Irak Eind jaren zestig leefde echter in Iran de weerstand weer op tegen het regime De KDPI kwam onder leiding van radicalen die op congressen in 1971 en 1973 besloten tot gewapend verzet met Koerdische autonomie als doel Na de val van het sjah-regime in 1979 kon de KDPI openlijk als partij functioneren Inmiddels was de Islamitische Revolutie in volle gang Veel Koerden van wie de meerderheid soennieten zijn verzetten zich tegen deze totalitaire sjiitische beweging waarop de KDPI opnieuw werd verboden In april 1980 kondigde de Iraanse regering een economische blokkade van de Koerdische gebieden af Toen in september 1980 de Iraans-Iraakse oorlog uitbrak legerde Iran troepen in Koerdistan De Koerden verzetten zich en het lukte de KDPI in de bergen enkele bevrijde zones in te stellen Bagdad steunde de Iraanse Koerdische rebellen en de KDPI kon haar centrale hoofdkwartier dicht bij de grens in Irak vestigen Teheran steunde daarentegen de Iraakse KDP Het kwam verscheidene malen tot bloedige conflicten tussen deze aanvankelijk zo met elkaar verbonden groepen Na de dood van Khomeini zocht KDPI-leider Ghassemlou contact met Teheran Via bemiddeling van de Weense universitaire docent en Koerd dr Rasoul kwam het tot een gesprek tussen Ghassemlou en twee Iraanse diplomaten Tijdens deze ontmoeting op 13 juli 1989 werden Ghassemlou een medewerker en bemiddelaar Rasoul doodgeschoten In 1992 werd in Berlijn de opvolger van Ghassemlou tijdens een soortgelijke ontmoeting vermoord De Iraanse regering ontkende elke betrokkenheid bij de aanslagen die vrijwel zeker door de Iraanse geheime dienst werden uitgevoerd Sindsdien is de KDPI verzwakt Op dit moment is vooral de Partij voor een vrij leven in Koerdistan PJAK de overkoepelende partij van de PKK actief Net als de PKK strijdt de PJAK vooral in de bergen Syrië De Koerden vormen de grootste etnische minderheid in Syrië Zij vormen circa tien procent van de bevolking en leven voornamelijk in het noordoosten van het land De meesten van hen zijn soennitische moslims er zijn ook jezidische Koerden in Syrië Een heel klein aantal van hen zijn christenen en alevieten Tijdens de Syrische burgeroorlog hebben de Syrische Koerden kans gezien om een autonoom gebied te realiseren genaamd Ro­ja­va Westen In veel landen zoals Nederland en België wonen Koerdische vluchtelingen In Nederland leven momenteel ongeveer 70000 Koerden Duitsland heeft de grootste Koerdische gemeenschap in Europa; er wonen ongeveer een half miljoen Koerden Ook in de Verenigde Staten wonen veel Koerden; vooral de stad Nashville heeft een grote Koerdische gemeenschap Zie ook Republiek Mahabad Koerdische Autonome Regio in Irak Ro­ja­va Iraanse volkeren Hurrieten Externe links Het Koninkrijk Griekenland Grieks Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος Vasílion tís Elládos was een koninkrijk in het zuidoosten van Europa dat officieel onafhankelijk verklaard werd op het Congres van Londen door de grootmachten het Verenigd Koninkrijk Frankrijk en het Keizerrijk Rusland Het werd ook internationaal erkend in het Verdrag van Constantinopel waar Griekenland volledig verzekerd was van onafhankelijkheid van het Ottomaanse Rijk Het koninkrijk volgde de Eerste Helleense Republiek op die tijdens de Griekse Onafhankelijkheidsoorlog ontstaan was In 1924 werd de monarchie afgeschaft en werd de Tweede Helleense Republiek uitgeroepen De monarchie werd 1935 hersteld maar werd weer afgeschaft in 1974 toen de Derde Helleense Republiek uitgeroepen werd het huidige Griekenland Huis Wittelsbach In 1821 kwamen de Grieken in opstand tegen het Ottomaanse Rijk deze strijd duurde tot 1829 Sinds 1828 werd het land geleid door graaf Ioannis Kapodistrias maar nadat hij vermoord werd in 1831 kwam er een burgeroorlog Op dit moment grepen de grootmachten in en besloten om van Griekenland een koninkrijk te maken Op het Congres van Londen werd de Griekse troon aangeboden aan de 17-jarige prins Otto van Beieren van het regerende huis Wittelsbach Omdat hij minderjarig was werd hij bijgestaan door regenten tot 1835 Dat jaar begon een periode van absolute monarchie waarin hij een adviseur aanstelde meestal iemand uit Beieren die voorzitter werd van de Raad van Staten Revolutie Tegen 1843 bereikte de ontevredenheid van het volk over Otto en de "Beierocratie" een hoogtepunt en de mensen eisten een grondwet Aanvankelijk weigerde Otto de grondwet maar nadat de Duitse troepen zich uit het koninkrijk hadden teruggetrokken vond er een staatsgreep plaats Op 3 september 1843 troepten de infanterie geleid door kolonel Dimitrios Kallergis en de gerespecteerde revolutiekapitein Ioannis Makriyannis samen in het plein voor het paleis in Athene De rebellen eisten dat de koning akkoord ging met een grondwet waarin stond dat er Grieken in de regering opgenomen werden en dat hij de leiders van de opstand persoonlijk moest bedanken Koning Otto zwichtte onder de druk en gaf toe aan de wensen van de menigte Huis Oldenburg-Glücksburg Nadat Otto in 1862 troonsafstand deed werd de jonge prins Willem van Denemarken gekozen als nieuwe koning hij nam de naam George I aan Hij regeerde 50 jaar en zijn regeerperiode staat vooral bekend vanwege het uitbreiden van de Griekse grenzen het Verenigd Koninkrijk stond de Verenigde Staten van de Ionische Eilanden af aan Griekenland Economisch ging het ook goed met het land De regering werd geleid door de leider van de partij die de meeste stemmen behaalde in de verkiezingen en niet de minister die door de koning verkozen werd De koning werd in 1913 vermoord in Thessaloniki dat kort daarvoor geannexeerd werd aan Griekenland na de Eerste Balkanoorlog Koning George I werd opgevolgd door zijn zoon Constantijn die zichzelf bewezen had als militaire leider Hij werd opgevoed in Duitsland en huwde Sophie van Pruisen de dochter van de Duitse keizer Nadat de Eerste Wereldoorlog uitbrak wilde de koning het land neutraal houden Hij was zelf pro-Duits terwijl zijn eerste minister Eleftherios Venízelos de Triple Entente steunde Na een tijdje kwam er het Nationale Schisma waarbij er twee regeringen kwamen één in Athene en één in Thessaloniki Griekenland sloot zich aan bij de Triple Entente en Constantijn werd gedwongen om af te treden ten voordele van zijn zoon Alexander in 1917 Vanwege de oorlogssteun kreeg Griekenland de stad Smyrna Izmir in Klein-Azië toegewezen de stad had een voornamelijk Griekse bevolking Koning Alexander overleed in 1920 nadat hij gebeten werd door een aap en zijn vader Constantijn keerde terug als koning Na de desastreuze Grieks-Turkse Oorlog werd Constantijn opnieuw afgezet en hij stierf in ballingschap in Sicilië Koning Constantijn werd opgevolgd door zijn oudste zoon George II die het land in 1924 verliet toen de Tweede Helleense Republiek uitgeroepen werd In 1935 volgde een staatsgreep onder leiding van Georgios Kondylis die de republiek afschafte Na een referendum werd de monarchie hersteld Koning George II keerde terug naar zijn land waar hij het dictatoriale regime van generaal Ionanis Metaxas steunde Tijdens de Duitse invasie van Griekenland in 1941 vluchtte hij samen met de regering naar Egypte Hij keerde terug in 1946 en regeerde tot zijn dood één jaar later George werd door zijn laatste broer Paul opgevolgd die tot zijn dood in 1964 koning was Pauls zoon Constantijn II was koning tot hij in december 1967 verbannen werd nadat er een militaire dictatuur ontstond Na een nieuw referendum in 1973 werd de monarchie afgeschaft Georgios Papadopoulos werd de nieuwe president Kortstaartkameleons Alle soorten leven endemisch op het eiland Madagaskar ten zuidoosten van het vasteland van Afrika Sommige soorten zijn alleen bekend van enkele omliggende eilanden Alle soorten zijn overdag actief en leven op de bodem in de strooisellaag de bodemlaag van bossen die voornamelijk bestaat uit afgevallen bladeren Kortstaartkameleons slapen 's nachts in lagere delen van planten Het zijn insecteneters die in een hinderlaag wachten tot prooien zich aandoen Kortstaartkameleons zijn in de regel bruin van kleur in plaats van groen zoals de meeste kameleons Alle soorten kennen een zeer goede camouflage het lichaam doet sterk denken aan een verdord blad De grootste soorten bereiken een lichaamslengte tot tien centimeter inclusief staart De kleinste soorten echter worden nog geen drie centimeter lang inclusief staart en behoren tot de kleinst bekende gewervelde dieren Het vermogen om van kleur te veranderen is zeer beperkt in vergelijking met andere groepen kameleons Het grootste deel van alle soorten kortstaartkameleons is pas in de jaren zestig tot de jaren negentig van de 20e eeuw voor het eerst wetenschappelijk beschreven Een aantal pas ontdekte kortstaartkameleons leeft in geïsoleerde of ontoegankelijke gebieden De levenswijze van dergelijke soorten is nog niet goed onderzocht Sommige soorten zijn wat bekender zoals de pantserkameleon die soms in de handel in exotische dieren wordt aangeboden De meeste kortstaartkameleons hebben nog geen Nederlandstalige naam Naamgeving Kortstaartkameleons staan ook wel bekend als stompstaartkameleons De Nederlandstalige naam kortstaart- of stompstaartkameleons slaat op de relatief zeer korte staart in vergelijking met andere kameleons Ook in veel andere talen wordt een dergelijke naam gebruikt zoals het Duitse Stummelschwanzchamäleons en het Zweedse korthalekameleoner In de Engelse taal worden de kameleons leaf chameleons bladkameleons genoemd ook de naam stumptailed chameleons wordt gebruikt De geslachtsnaam Brookesia is een eerbetoon aan de Britse natuuronderzoeker Joshua Brookes 1761–1833 Veel soorten hebben een wetenschappelijke soortnaam die eveneens een wetenschapper eert Voorbeelden zijn Decarys kortstaartkameleon Brookesia decaryi die vernoemd is naar Raymond Decary en de stekelkameleon Brookesia stumpffi die zijn soortnaam dankt aan Antonio StumpffAndere soorten hebben een naam die verwijst naar hun verspreidingsgebied zoals Brookesia antakarana die werd aangetroffen in hetzelfde gebied als het volk Antakarana De soort Brookesia ambreensisis vernoemd naar het Nationaal park Montagne dAmbre Tenslotte zijn er ook soorten die vernoemd zijn naar een lichaamskenmerk zoals de gestreepte Brookesia lineata lineata gestreept De pantserkameleon Brookesia perarmata is voorzien van grote schilden op de huid en per-armata betekent sterk gepantserdEnkele soorten kortstaartkameleons hebben een wetenschappelijke naam gekregen die slaat op het feit dat ze sterk bedreigd zijn De soortnaam van Brookesia tristis betekent treurend en die van Brookesia desperata betekent wanhopig Verspreiding en habitat Het verspreidingsgebied verschilt sterk per soort zie voor de verspreiding van alle soorten de tabel onderaan Niet alleen de ligging van het areaal wijkt af maar ook de de grootte van het verspreidingsgebied en de populatiedichtheid van de verschillende soorten verschilt sterk Ook de microhabitat kan heel verschillend zijn Kortstaartkameleons komen endemisch voor op het eiland Madagaskar Ook andere kameleons komen vrijwel uitsluitend voor op Madagaskar zoals vertegenwoordigers van de geslachten Calumma en Furcifer Slechts enkele kortstaartkameleons zijn alleen bekend van omliggende eilandjes als Nosy Be Van de soorten die op het hoofdeiland Madagaskar leven komt het grootste deel uitsluitend voor in het noordelijke deel Vrijwel alle soorten hebben een zeer klein verspreidingsgebied bestaande uit een enkele locatie Grootte van het areaal De grootte van het verspreidingsgebied verschilt sterk De wenkbrauwkameleon bijvoorbeeld komt voor in een lange strook van het oosten van Madagaskar bijna van het noorden tot het zuiden van het eiland De grootte van het areaal wordt geschat op ongeveer 75000 vierkante kilometer< ref> De soort Brookesia brygooi heeft eveneens een groot areaal maar is juist te vinden in een groot deel van het westen van Madagaskar De soort Brookesia bonsi bijvoorbeeld is alleen bekend van Nationaal Park Tsingy de Namoroka Het totale oppervlak van het verspreidingsgebied bedraagt volgens schattingen minder dan 100 vierkante kilometer Populatiedichtheid Uit een onderzoek in 2010 door de Malagassische bioloog Joseph Christian Randrianantoandro bleek dat kortstaartkameleons vrij algemeen voor kunnen komen in vergelijking met andere kameleonsDe soort Brookesia brygooi is een van de meer algemene kortstaartkameleons Van deze soort werd de populatiedichtheid in Menabe in westelijk Madagaskar geschat op 35 exemplaren per hectare Hierbij werd geen verschil gevonden in gebieden die door de houtkap waren aangetast en oorspronkelijke bossen die niet door de mens zijn aangepast In sommige delen van oorspronkelijke bossen werd zelfs geen enkel exemplaar van Brookesia brygooi aangetroffenSoorten uit het verwante geslacht Furcifer komen veel minder voor het aantal exemplaren van de soort Furcifer labordi wordt geschat op gemiddeld 72 exemplaren Van de soort Furcifer oustaleti werden gemiddeld 13 exemplaren per hectare aangetroffen In het natuurreservaat Tsingy de Bemaraha werd in 2008 een onderzoek gedaan naar het voorkomen van de verschillende soorten kortstaartkameleons De soort Brookesia brygooi kwam het meest voor 444 exemplaren gevolgd door Brookesia perarmata 192 exemplaren en Brookesia exarmata 98 exemplaren Kameleons uit andere geslachten die werden aangetroffen zijn Furcifer nicosiai 22 exemplaren en Furcifer petteri 2 exemplaren Brookesia brygooi werd het meest aangetroffen in door de mens aangetaste delen van het bos buiten het park De pantserkameleon ontbrak hier volledig en werd voornamelijk aangetroffen in onaangetaste delen van het bos met een strooisellaag en lage begroeiing< ref> Habitat Kortstaartkameleons zijn typische bodembewoners die niet klimmen maar leven in de strooisellaag Deze bestaat uit bladeren takjes mos en andere plantendelen In de strooisellaag verschuilen de hagedissen zich en daarnaast leven er veel insecten die als voedsel dienen De verschillende soorten leven in beboste gebieden met een hoge luchtvochtigheid De luchtvochtigheid is een belangrijke factor; doordat ze zo klein zijn hebben kortstaartkameleons een relatief groot huidoppervlak wat ze gevoelig maakt voor uitdroging In gebieden waar de luchtvochtigheid het gehele jaar door vrij laag is kunnen de dieren niet overleven Een korte periode van lage luchtvochtigheid doorstaan ze door zich ondergronds te verschuilen Als de eieren worden blootgesteld aan een omgeving met te weinig vocht drogen ze uit en zijn ze niet levensvatbaar De meeste soorten leven in het tropisch regenwoud van laaggelegen gebieden op zeeniveau tot in vochtige bergbossen op een hoogte van bijna 2000 meter boven zeeniveau Ook zijn verschillende soorten bekend van de drogere bossen in het zuiden en westen van Madagaskar Uiterlijke kenmerken Kortstaartkameleons blijven allemaal klein enkele soorten worden niet langer dan drie centimeter De reden waarom de kortstaartkameleons zo klein zijn kan misschien verklaard worden door eilanddwerggroei Het lichaam is zijdelings afgeplat zoals bij de andere kameleons en ook de ogen zijn typisch kameleonachtig ze kunnen onafhankelijk van elkaar bewegen Het lichaam is op verschillende manieren aangepast om maar zo veel mogelijk op een verdord boomblad te lijken Sommige soorten gaan volledig in hun omgeving op door huidflappen op kop en rug bladrand-achtige rugkammen of nerf-achtige lichaamspatronen Er zijn wel meer hagedissen die sprekend op bladeren lijken door een dergelijke lichaamsconfiguratie zoals de eveneens in Madagaskar voorkomende bladstaartgekko's uit het geslacht Uroplatus Kop De kop is vaak afgerond en stomp sommige soorten hebben een verlenging aan de voorzijde van de kop bestaande uit huidweefsel Verharde hoorns komen soms voor bij andere kameleonsoorten maar bij de kortstaartkameleons ontbreken dergelijke uitsteeksels altijd Ook andere voor kameleons karakteristieke kenmerken van de kop ontbreken bij de kortstaartkameleons zoals bijvoorbeeld de oorkwabben en ook een keelzak komt nooit voor Kortstaartkameleons hebben vaak wel kleine bultachtige uitsteekseltjes op de kop Alleen de pantserkameleon heeft duidelijke stekels op de kop Alle andere soorten bezitten vaak rijen bultjes op de bovenzijde van de kop Soms is een klein doorntje aanwezig boven het oog die bij een aantal soorten is uitgegroeid tot een soort kam die aan wimpers doet denken De wenkbrauwkameleon dank zijn naam aan een driehoekige huidflap boven ieder oog Het binnenoor van kortstaartkameleons heeft een speciale structuur die als evenwichtsorgaan dienst doet De kameleon kan met behulp van het binnenoor kleine veranderingen in de versnelling waarnemen Hierdoor kan de kameleon met behulp van het oor zijn lichaamshouding verbeteren< ref> Lichaam Alle soorten blijven in vergelijking met andere kameleons zeer klein De grootste soort is Brookesia perarmata die een totale lichaamslengte tot elf centimeter bereikt Vrouwtjes van Brookesia micra zijn met een maximale lichaamslengte zonder staart 199 millimeter lang en een van de kleinste amniote gewervelden ter wereld Alleen sommige soorten kogelvingergekko's zoals Sphaerodactylus ariasae max 18 mm lichaamslengte blijven nog kleiner Brookesia micra is wel de kleinst bekende kameleon De lichaamskleur is meestal bruin tot donkerbruin met lichtere en donkere strepen of vlekken De enige uitzondering is de in noordelijk Madagaskar levende soort Brookesia vadoni die juist overwegend groen van kleur is Van veel andere kameleons is bekend dat ze drastisch van kleur kunnen veranderen dit dient voornamelijk om met soortgenoten te communiceren Kortstaartkameleons hebben slechts een zeer beperkt vermogen om van kleur te veranderen ze kunnen alleen van licht- naar donkerbruin kleuren Als ze zich bedreigd voelen kleuren ze donkerder en soms verschijnen vlekken of strepen op het lichaam Van een echte kleuromslag is echter geen sprake Als de dieren 's nachts slapen is de lichaamskleur aanmerkelijk lichter De kameleons worden om deze reden vooral gedurende de nacht gevangen door onderzoekers omdat ze dan gemakkelijk te zien zijn als ze worden belicht Kortstaartkameleons hebben vaak stekelrijen vergrote schubben of uitsteeksels op het lichaam Deze dienen voornamelijk om het lichaam te camoufleren en niet ter verdediging of om af te schrikken Brookesia vadoni is de enige uitzondering; de stekels van deze soort zijn zeer lang en naaldachtig in vergelijking met alle andere soorten De stekels komen over het gehele lichaam inclusief de staart voor op de onderzijde naEen andere soort die een opvallend uiterlijk heeft is Brookesia perarmata Deze soort heeft rijen kleine hoornachtige trosjes op het lichaam zowel op de rug als de flanken Het meest opvallend is de kop die vele opstaande verharde randen heeft Deze zijn lichter van kleur dan de rest van de kop en het lichaam Het geheel aan uitsteeksels aan de kop doet denken aan een soort helm Mannetjes zijn altijd kleiner dan vrouwtjes en dit is tevens het enige uiterlijke verschil Bij een parend koppeltje is het sekseverschil m makkelijk vast te stellen maar het geslacht van een individuele kortstaartkameleon is zeer moeilijk te bepalen Bij andere groepen van kameleons hebben mannetjes vaak grotere stekels en kammen en zijn hieraan eenvoudig te onderscheiden van de vrouwtjes Poten De poten zijn relatief lang en dun maar weinig krachtig Kameleons zijn niet in staat om snel weg te rennen zoals bekend is van veel andere hagedissen De poten zijn niet naast maar onder het lichaam geplaatst De poten zijn daardoor niet geschikt om te rennen maar wel om het dier over het sagittale vlak te bewegen Hierbij wordt het lichaam gelijkmatig heen- en weer bewogen zodat het dier niet opvalt De kortstaartkameleons zijn in vergelijking met andere kameleons erg langzaam en vertrouwen volledig op hun camouflage De ledematen zijn zo lang en dun dat ze eerder doen denken aan die van een insect dan aan de poten van een hagedis Aan het einde van de poten zijn de vingers en tenen gelegen die net zoals bij alle kameleons zijn omgevormd tot grijpklauwen De vingers en tenen dragen nagels bij kortstaartkameleons bestaan de nagels uit één geheel Dit is een verschil met de soorten uit het geslacht Rhampholeon die een spleet aan het einde van de nagel hebben zodat het uiteinde van iedere nagel twee punten heeft Deze vorm van de nagels wordt wel bicuspide genoemd van het Latijnse bi- twee cuspis uiteinde De onderzijde van de poten kan zowel glad zijn als voorzien van knobbels De onderzijde van de poten heeft bij veel soorten een laagje dat bestaat uit zeer kleine haartjes die setae worden genoemd Deze haartjes komen ook voor bij andere groepen zoals gekkos die hierdoor op glas kunnen lopen De haartjes zijn bij kameleons zoals de kortstaartkameleons lang niet zo efficiënt als bij de gekkos maar dragen wel bij aan een betere grip op de ondergrond< ref> Staart Alle soorten hebben een relatief korte staart hieraan is ook de naam te danken De staart is altijd korter dan het lichaam dit in tegenstelling tot de meeste hagedissen inclusief veel kameleons Hagedissen hebben in de regel een staart die tenminste anderhalf tot twee keer de lichaamslengte bedraagt Ook de gelijkende soorten uit het geslacht Rhampholeon hebben een kortere staart De staart van de mannetjes is ongeveer dertig procent van de lichaamslengte De staart van de kortstaartkameleons is niet oprolbaar en kan niet of nauwelijks als een extra grijporgaan worden gebruikt De staart speelt wel een rol in de voortbeweging van de kameleons De staart is alleen aan het uiteinde zeer beweeglijk Tijdens het lopen wordt de staart recht achteruit gehouden als tegengewicht Enkel de punt van de staart dient om contact te maken met de ondergrond De staartpunt wordt tijdens het lopen omlaag gekromd zodat deze de bodem raakt Hierdoor kan de staartpunt beschouwd worden als een extra contactpunt met de bodem een dergelijk gebruik van de staart is bij andere hagedissen niet bekend Bij de gelijkende soorten uit het geslacht Rhampholeon is het gebruik van de staartpunt als extra ankerpunt nog niet onderzocht De staartpunt van de kortstaartkameleons is zo beweeglijk dankzij een aantal anatomische aanpassingen De staart van kortstaartkameleons telt ongeveer 20 staartwervels wat aanzienlijk minder is in vergelijking met andere kameleonsoorten die meestal rond de 50 staartwervels bezitten Daarnaast zijn de staartwervels van kortstaartkameleons kleiner en met name aan de staartpunt zijn minder wervels aanwezig dan in het voorste deel van de staart De pezen aan de onderzijde van de staartpunt zijn beter ontwikkeld wat de beweeglijkheid van de staartpunt vergroot De soort Brookesia micra heeft een oranje achtereinde van de staart althans de volwassen dieren Andere kortstaartkameleons hebben een staartkleur die overeenkomt met de lichaamskleur Voedsel en jacht Kortstaartkameleons gaan meestal niet actief op zoek naar voedsel maar liggen in een hinderlaag te wachten tot een prooidier langskomt waarna deze wordt buitgemaakt Soms worden prooien beslopen voor ze worden gegeten De prooidieren worden visueel opgespoord de kegelvormige ogen kunnen alle kanten opdraaien Net als alle kameleons hebben kortstaartkameleons een lange schiettong die razendsnel naar buiten kan worden geschoten Het prooidier wordt door het uiteinde van de tong gegrepen waarna de tong weer in de bek wordt gebracht Kortstaartkameleons eten kleine ongewervelde dieren zoals insecten en spinnen Van de pantserkameleon Brookesia perarmata is bekend dat ook termieten worden gegeten Vijanden en verdediging De belangrijkste predatoren van kameleons op Madagaskar in het algemeen zijn de madagaskarslangenarend Eutriorchis astur en de gebandeerde torenvalk Falco zoniventris Deze vogels eten echter voornamelijk grotere kameleons die in bomen en struiken leven< ref> Vijanden van specifiek de kortstaartkameleons zijn voornamelijk grondscharrelaars zoals de blauwkopgrondscharrelaar Atelornis pittoides en de gebandeerde grondscharrelaar Brachypteracias leptosomus en de haaksnavelvanga Vanga curvirostris die tot de vanga's behoort De gebandeerde grondscharrelaar is de enige vogel die liever kortstaartkameleons eet dan soorten uit de geslachten Calumma en Furcifer Kortstaartkameleons kennen meestal alleen een vorm van passieve verdediging Ze blijven vaak urenlang doodstil zitten en bewegen zich zeer langzaam Om niet op te vallen worden de voor kameleons karakteristieke schommelde bewegingen gemaakt Alle soorten blijven bovendien op de bodem of klimmen hooguit op dood hout dat op de bodem ligt Alleen om te slapen worden lagere struiken uitgezocht De kameleons slapen niet tussen de bladeren van planten en bomen omdat hierin vijanden op zoek gaan naar prooien Daarom kiezen ze kale takjes uit om op te zitten gedurende de nacht< ref> Kortstaartkameleons kunnen bij bedreiging niet snel wegrennen en zullen eveneens niet bijten als ze worden opgepakt Andere kameleons reageren sissend of grommend en sperren de bek open om agressief van zich af te bijten Bij de kortstaartkameleons komt dit gedrag nooit voor ze blijven in eerste instantie altijd stil zitten Uit waarnemingen van in gevangenschap gehouden dieren blijkt dat ze weinig stressgevoelig zijn Hierbij worden de poten onder de buik gevouwen waarna de kameleon omvalt Van verschillende soorten is bekend dat ze het lichaam snel laten vibreren waarbij een zoemend geluid te horen is Dit dient waarschijnlijk niet om grote roofdieren op afstand te houden maar om mieren die over het lichaam kruipen af te weren Van slapend exemplaar dat in gevangenschap werd gehouden is waargenomen dat het dier vibreerde toen er een voedselkrekel over het lichaam liep< ref> Voortplanting en ontwikkeling De paartijd start in het natte seizoen vooral bij de soorten die in drogere gebieden leven Van een aantal soorten is beschreven dat er een paringsritueel wordt uitgevoerd door het mannetje Dit ziet eruit als een soort dansje waarbij het mannetje om het vrouwtje heen loopt terwijl schokkende bewegingen met het lichaam worden gemaakt en met de kop wordt geknikt Als een vrouwtje niet paringsbereid is zal ze zijwaartse bewegingen maken om het mannetje af te weren Een paringsbereid vrouwtje laat het mannetje zijn gang gaan zodat hij uiteindelijk op haar rug klimt Een vrouwtje kan een mannetje meerdere dagen meedragen De daadwerkelijk paring vindt vaak in de avond of nacht plaats Alle soorten zijn eierleggend de jongen worden in een ei afgezet en geen enkele soort is eierlevendbarend zoals voorkomt bij veel andere kameleons< ref> Na ruim een maand worden door het vrouwtje eieren afgezet De eieren zijn verhoudingsgewijs vrij groot omdat de vrouwtjes zo klein blijven De eitjes van Brookesia tristis hebben een doorsnede van 58 tot 59 millimeter terwijl het vrouwtje een lichaam van maximaal 24 millimeter heeft De eieren nooit begraven maar worden tussen de bladeren in de grond afgezet Sommige soorten hebben kleverige eieren die vastgeplakt worden onder stukken hout of onder mos De incubatietijd is vaak drie maanden of meer afhankelijk van de omgevingsomstandigheden zoals de temperatuur Omdat de eieren tussen de rottende bladeren worden gedeponeerd profiteren ze van de hogere temperaturen en luchtvochtigheid als gevolg van broei Als de embryo's in het ei volledig zijn ontwikkeld komen de jongen tevoorschijn Bij de soort Brookesia tristis zijn de juvenielen die uit het ei kruipen ongeveer 14 millimeter lang en wegen na een week 003 gram< ref> Wat betreft lichaamsvorm en -kleur lijken ze al op de ouderdieren Het aantal eieren hangt af van de soort en ook van de grootte van het vrouwtje Oudere en grotere vrouwtjes zetten gemiddeld meer eieren af dan jongere of kleinere exemplaren Van de pantserkameleon Brookesia perarmata is bekend dat een vrouwtje twee tot vijf eitjes afzet per legsel en jaarlijks twee legsels produceert Het ei van een kortstaartkameleon heeft een zachte rubberachtige schaal en geen harde en kalkachtige zoals de eieren van veel andere hagedissen Kortstaartkameleons die langere tijd in droge omgevingen leven houden een zogenaamde zomerslaap of estivatie Deze periode waarin de dieren zich in een sluimerende toestand bevinden wordt ook wel torpor genoemd Gedurende deze tijd wordt niet naar voedsel of een partner gezocht De kameleon zoekt hierbij een beschutte plaats op of graaft een holletje in de grond en wacht op vochtiger tijden Na een regenbui komen de dieren tevoorschijn< ref> Kortstaartkameleons ontwikkelen zich vrij snel; na vier tot vijf maanden zijn de dieren geslachtsrijp De meeste soorten worden niet ouder dan twee jaar Kortstaartkameleons en de mens Kortstaartkameleons kwamen in 2012 kortstondig in het nieuws toen vier nieuwe soorten werden beschreven door een groep van biologen Met name één soort Brookesia micra werd veelvuldig in de media genoemd omdat deze soort de kleinste bleek van alle kameleons en een van de kleinste gewervelden die op het land leven Verschillende afbeeldingen werden vrijgegeven en gebruikt in krantenartikelen en op websites In het bijzonder de foto's van een exemplaar op de kop van een lucifer en die op een vingernagel gingen de gehele wereld over Bedreiging en bescherming Er is veel onderzoek gedaan naar de verspreiding en de populatiegroottes van verschillende kameleons Veel kortstaartkameleons zijn slechts bekend uit een relatief klein gebied op Madagaskar Sommige soorten komen alleen voor op enkele eilanden in het noorden van het land De relatief kleine oppervlakte van het areaal maakt ze kwetsbaar voor invloeden van de mens zoals ontbossing Op Madagaskar zijn grote delen van het oorspronkelijke bos gekapt wat het leefgebied van de kameleons verkleint Niet alle kortstaartkameleons hebben een beschermingsstatus omdat sommige soorten pas recentelijk voor het eerst wetenschappelijk zijn beschreven Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of dergelijke soorten algemeen voorkomen of juist bedreigd zijn De beschermingsstatus van alle soorten is opgenomen in de soortenlijst onderaan Niet alleen worden gebieden aangewezen als reservaat ook worden bedreigde diersoorten zoals kortstaartkameleons op verschillende plaatsen gekweekt om ze later in het wild uit te zetten Een dergelijk reservaat is het Peyrieras Reptile Reserve vernoemd naar de Franse arts André Peyriéras Onder andere de wenkbrauwkameleon en de Nosy Be-dwergkameleon zijn hier opgekweekt Peyriéras ontdekte de soort Brookesia vadoni in 1968 Als eerbetoon voor zijn werk werden verschillende dieren naar Peyriéras vernoemd waaronder ook een kortstaartkameleon; Brookesia peyrierasi Een van de bedreigingen is de jacht op de dieren voor de handel in exotische dieren De kameleons worden in het wild gevangen en over de gehele wereld verscheept voor de verkoop aan verzamelaars Veel soorten worden tegenwoordig beschermd dankzij een exportverbod zodat deze niet meer in de legale handel te krijgen zijn Alle soorten kortstaartkameleons zijn door wetgeving beschermd door andere Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora CITES Op de rode lijst van CITES is de verkoop van alle soorten uitdrukkelijk verboden op de pantserkameleon Brookesia perarmata na De pantserkameleon mag echter alleen worden verhandeld met een speciale vergunning Zonder een vergunning is ook het houden van deze soort verboden < ref> In gevangenschap Net als veel andere kameleons zijn sommige kortstaartkameleons populair als exotisch huisdier Een aantal soorten wordt soms aangeboden in de dierenhandel Kortstaartkameleons zijn veel zeldzamer in de dierenhandel in vergelijking met andere kameleons en zijn relatief prijzig Voorbeelden van soorten die wel eens in de handel opduiken zijn de soorten Brookesia perarmata Brookesia stumpffi Brookesia superciliaris en Brookesia thieli De laatste drie soorten zijn alleen als nakweek te verkrijgen en zijn erg zeldzaam in de handel Kortstaartkameleons zijn niet aan te merken als beginnerssoorten maar voor wie de leefomstandigheden van kameleons goed weet na te bootsen zijn ze relatief makkelijk in leven te houden Kortstaartkameleons zijn niet agressief tegen elkaar in gevangenschap zolang er enkele schuilplaatsen zijn waarin ze zich terug kunnen trekken Tegenover andere dieren zijn ze zeer schuw Vanwege hun rustige karakter kunnen kortstaartkameleons in het terrarium met verschillende andere amfibieën en reptielen worden gehouden zoals kikkers uit het geslacht Mantella en kleinere soorten uit de hagedissengeslachten bladstaartgekkos Uroplatus en madagaskardaggekkos Phelsuma Kortstaartkameleons hebben een vochtig en warm terrarium nodig met schuilplaatsen en kunstplanten De luchtvochtigheid dient altijd boven de 70% te zijn Het terrarium moet voorzien zijn takjes om over te lopen en van bladeren of mos op de bodem Vooral voor de afzet van de eieren is mos of een ander vochtig substraat nodigDe dieren kunnen gevoerd worden met fruitvliegen kleine krekels en andere insecten De kleinere soorten kunnen beter gevoerd worden met springstaarten dit zijn zeer kleine insecten die men zelf kan kweken Kortstaartkameleons zijn in eerste instantie vaak schuw; ze reageren op mensen door doodstil te blijven zitten Na enige tijd wennen ze echter en kunnen op enig moment zelfs uit de hand gevoerd worden Taxonomie en indeling Kameleons worden wereldwijd vertegenwoordigd door 200 soorten in 12 geslachten Vroeger werden de kameleons verdeeld in de echte kameleons en de onechte kameleons Deze eerste groep werd als een aparte onderfamilie Chameoleoninae beschouwd en omvatte de grotere klimmende soorten De kleinere boombewonende kameleons werden in de onderfamilie Brookesinae geplaatst Deze indeling in onderfamilies is tegenwoordig echter verlaten Het geslacht Brookesia bestaat uit dertig verschillende soorten waarvan er vijf pas in 2012 voor het eerst wetenschappelijk zijn beschreven Deze soorten worden hierdoor in de literatuur vaak nog niet vermeld De soorten uit het geslacht Rhampholeon van het Griekse rhamphos-leon vrij vertaald snavelleeuw lijken uiterlijk sterk op de kortstaartkameleons Ze zijn bruin klein en hebben eveneens een zeer korte staart die niet als grijporgaan kan worden gebruikt Lange tijd werd gedacht dat de twee geslachten sterk aan elkaar verwant zijn Tegenwoordig weet men dat de twee groepen wel eenzelfde voorouder hebben maar als zustergroepen moeten worden gezien Hun sterke uiterlijke gelijkenis is het gevolg van convergente evolutie< ref> Tot de jaren tachtig werden de Rhampholeon- soorten tot het geslacht Brookesia gerekend Ze werden wel in een apart ondergeslacht geplaatst de naam van de soort Brookesia spectrum bijvoorbeeld was toen Brookesia Rhampholeon spectrum Later werden de soorten uit het ondergeslacht Rhampholeon als een apart geslacht gezien Een tweede ondergeslacht dat inmiddels niet meer wordt erkend is Leandria Onder andere de pantserkameleon Brookesia perarmata behoorde tot deze groep Er is soms verwarring als het gaat om de vigerende wetenschappelijke naam van sommige soorten Een voorbeeld is de naamgeving van de soort Brookesia thieli die afwisselend onder twee verschillende namen werd beschreven Brookesia thieli — Brygoo & Domergue 1969 Brookesia antoetrae — Brygoo & Domergue 1971 Brookesia thieli — Glaw & Vences 1994 Brookesia antoetrae — Glaw & Vences 1994 Brookesia thieli — Nečas 1999 Brookesia antoetrae — Nečas & Schmidt 2004 De geslachten Brookesia Palleon Rhampholeon en Rieppeleon vormen tegenwoordig de onderfamilie Brookesiinae Het geslacht Rieppeleon is in 2004 afgesplitst van Rhampholeon De soorten uit de geslachten Rieppeleon en Rhampholeon worden wel met bladkameleons aangeduid Zij komen niet voor op Madagaskar maar leven op het continentale deel van Afrika voornamelijk rond Malawi en Tanzania De twee soorten uit het geslacht Palleon zijn eveneens sterk verwant en werden tot 2013 ook tot de kortstaartkameleons gerekend Omdat van deze twee soorten bekend is dat ze al lange tijd geleden zijn afgesplitst van de overige kortstaartkameleons worden ze tegenwoordig tot een apart geslacht gerekend De wetenschappelijke naam Palleon verwijst hiernaar en betekent oude leeuw Palae oud en leon leeuw Onderlinge verwantschappen In 2012 werd een artikel gepubliceerd over de onderlinge verwantschappen tussen de kameleons Hiertoe werden verschillende exemplaren gevangen in het wild en vervolgens bedwelmd door ketamine toe te dienen De kameleons werden vervolgens gefixeerd in een ethanol-oplossing van 90 procent Door weefselmonsters af te nemen hebben onderzoekers DNA kunnen extraheren uit de geconserveerde exemplaren Op basis van specifieke verschillen in het DNA is een stamboom samengesteld van een grote groep kortstaartkameleons Niet alle soorten zijn in deze stamboom opgenomen van een aantal soorten zijn de onderlinge relaties nog niet bekend Lijst van soorten In de onderstaande uitklapbare tabel zijn alle soorten weergegeven inclusief een korte beschrijving en een afbeelding van de soort en het verspreidingsgebied indien beschikbaar Bronvermelding Dit is een lijst van personen die overleden zijn in 2015 Januari Februari Maart 1 maart Daniel von Bargen 64 Amerikaans acteur< ref> Deedee Corradini 70 Amerikaans burgemeester en sportbestuurster< ref> Emiel Goelen 68 Belgisch televisiepresentator< ref> Franz Hums 77 Oostenrijks politicus< ref> Carel Visser 86 Nederlands beeldend kunstenaar Wolfram Wuttke 53 Duits voetballer< ref> 2 maart Urbaan De Becker 74 Belgisch journalist presentator en hoofdredacteur< ref> Dave Mackay 80 Schots voetballer en voetbaltrainer< ref> Rense Westra 68 Nederlands acteur 3 maart Lynn Borden 77 Amerikaans actrice< ref> Luc De Nolf 86 Belgisch ondernemer< ref> 4 maart Emory Bass 89 Amerikaans acteur< ref> Harve Bennett 84 Amerikaans film- en televisieproducent< ref> Antoon Heldens 89 Nederlands burgemeester< ref> 5 maart Edward Egan 82 Amerikaans kardinaal< ref> Albert Maysles 88 Amerikaans documentairemaker< ref> Jim McCann 70 Iers gitaarspeler en zanger< ref> 6 maart Marianne Hilarides 81 Nederlands balletdanseres< ref> 7 maart Edmond Malinvaud 91 Frans econoom< ref> 8 maart Sam Simon 59 Amerikaans scenarioschrijver< ref> 9 maart Florence Arthaud 57 Frans zeilster< ref> HH ter Balkt 76 Nederlands dichter< ref> Lü Houmin 87 Chinees fotograaf< ref> Windell Middlebrooks 36 Amerikaans acteur< ref> Camille Muffat 25 Frans zwemster Frei Otto 89 Duits architect< ref> Alexis Vastine 28 Frans bokser 10 maart Patrick Gaudy 38 Belgisch veldrijder< ref> Richard Glatzer 63 Amerikaans regisseur< ref> 11 maart Walter Burkert 84 Duits hoogleraar schrijver en classicus< ref> Aart Lamberts 67 Nederlands beeldhouwer< ref> 12 maart Michael Graves 80 Amerikaans architect en designer< ref> Magda Guzmán 83 Mexicaans actrice< ref> Terry Pratchett 66 Brits schrijver< ref> Carl zu Wied 53 Duits edelman< ref> 13 maart Daevid Allen 77 Australisch musicus< ref> René Gude 58 Nederlands filosoof< ref> 14 maart Valentin Raspoetin 77 Russisch schrijver en milieuactivist< ref> 15 maart Antonio Betancort 78 Spaans voetbaldoelman< ref> Collins Chabane 54 Zuid-Afrikaans politicus< ref> Mike Porcaro 59 Amerikaans basgitarist< ref> 16 maart Buddy Elias 89 Zwitsers acteur en hoofd van het Anne Frank Fonds< ref> Andy Fraser 62 Brits basgitarist< ref> 18 maart Harry Heijnen 74 Nederlands voetballer< ref> Precieze datum onbekend Hugo Ferrol 74 Nederlands crimineel< ref> De Likoed Hebreeuws הליכוד uitspraak lie-koed Nederlands Eenheid is een Israëlische politieke partij van conservatief-liberale signatuur Ook is ze seculier zionistisch maar er is een zekere religieus-zionistische invloed te bespeuren Geschiedenis en standpunten Likoed baseert zich op het revisionistisch zionisme van Ze'ev Jabotinsky en ontstond in 1973 als unie tussen de Herut חירות Vrijheid van Menachem Begin en diverse liberale partijen Begin geldt als de oprichter van Likoed maar ook Ariel Sharon droeg in belangrijke mate aan de oprichting bij In 1988 werd de unie omgevormd tot een eenheidspartij Tot 1977 zat ze in de oppositie met uitzondering van de deelname door haar voorlopers aan een kortstondige eenheidsregering tijdens de Zesdaagse Oorlog in 1967 Daarna was ze bijna onafgebroken aan de macht en leverde ze de volgende premiers Menachem Begin 1977-1983 Yitzhak Shamir 1983-1984 en 1986-1992 Benjamin Netanyahu 1996-1999 en 2009-heden Ariel Sharon 2001-2006 Ook andere belangrijke politici zoals Silvan Shalom Limor Livnat en oud-president Moshe Katsav zijn lid van Likoed Nadat Sharon eind 2005 Kadima oprichtte zijn veel politici uit Likoed naar deze partij overgestapt zoals premier Ehud Olmert minister van buitenlandse zaken Tzipi Livni en minister van justitie Meir Sheetrit Palestijnse kwestie en Golanhoogten Likoed was lange tijd tegen de vorming van een zelfstandige Palestijnse staat maar staat daar tegenwoordig minder negatief tegenover al blijft zij wel haar reserves houden Likoed streeft in de plaats daarvan een sterkere Palestijnse economie na Wel stelt zij zich hard jegens de Palestijnen op in die zin dat zij tegen het eenzijdig overdragen van land aan hen is Voorts wil Likoed de Golanhoogten behouden is zij tegen een deling van Jeruzalem en voor uitbreiding van Israëlische nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever Partijsplitsing Ariel Sharon vond dat hij te weinig steun ontving binnen de eigen partij voor zijn ontruimingsplannen van de Israëlische nederzetting in de Gazastrook Vooral de rechtervleugel van de partij onder leiding van Benjamin Netanyahu roerde zich flink De rechtervleugel lokte een referendum uit binnen de partij over Sharons ontruimingsplannen Dit referendum binnen de partij werd in september 2005 gehouden De krappe meerderheid van de partijleden 52% steunde de ontruimingsplannen niettemin In oktober 2005 sloten oppositionele Likoedleden in de Knesset zich aan bij de oppositie Op deze manier verloor Sharon de macht binnen de partij Daarnaast blokkeerden de oppositionele Likoedleden in de Knesset twee ministerbenoemingen van Sharon In november 2006 kondigde de nieuwgekozen partijvoorzitter van de Arbeidspartij Amir Peretz aan zich uit de coalitie te zullen terugtrekken Sharon zag zich nu gedwongen nieuwe verkiezingen uit te schrijven voor maart 2006 Op 21 november 2005 stapte Sharon samen met zijn aanhang uit Likoed en vormden even later de nieuwe centrumpartij Kadima Netanyahu opnieuw partijleider Bij de partijverkiezingen in december 2005 stemden 444% van de Likoedleden voor Netanyahu als partijleider Tegenkandidaat Silvan Shalom bleef steken op 33% Dit betekende dat Netanyahu die al van 1996 tot 1999 partijvoorzitter was dit ambt opnieuw mocht gaan bekleden Verkiezingen 2003 In de verkiezingen van 2003 behaalde de Likoed onder leiderschap van Ariel Sharon 38 zetels en werd daarmee wederom de grootste politieke partij van Israël De tweemansfractie van de voormalige Sovjetrussiche dissident Natan Sharansky "Jisraël Ba'aliya" sloot zich na een tegenvallend verkiezingsresultaat aan bij de Likoed Daarom heeft de Likoed 40 zetels van de 120 in de Knesset Sinds het besluit van de regering Sharon om de Israëlische nederzettingen in Gaza te ontruimen stemmen vele parlementsleden van de eigen partij tegen de regering Om zijn besluit toch door te zetten werd Sharon gedwongen de coalitie met Shinui te beëindigen en in plaats daarvan een coalitie met de Arbeidspartij en het Verenigd Thora-jodendom aan te gaan Verkiezingen 2006 In de peilingen stond Netanyahus Likoed er slecht voor Niet alleen bleek Netanyahus nationalistische koers niet aan te slaan bij de bevolking maar ook zijn plannen voor een neoliberaal economisch beleid vielen niet in goede aarde Bij de parlementsverkiezingen van 2006 leed Likoed een grote nederlaag De partij verloor 27 van de 38 zetels en behield slecht 12 zetels in de Knesset Deze historische nederlaag veranderde het partijlandschap van Israël aanzienlijk Waren het vroeger de Arbeidspartij en Likoed die de dienst uitmaakten nu draait het vooral om Kadima en de Arbeidspartij Likoed is thans de derde partij in de Knesset na Kadima Arbeidspartij en samen met Shas Verkiezingen 2009 In de peilingen ging Likoed opnieuw aangevoerd door Netanyahu aan kop Na de verkiezingen bleek Kadima Likoed met één zetel te zijn voorgebleven maar wel had Likoed een monsterzege van vijftien zetels behaald Likoed had deze winst te danken aan de verrechtsing die in de Israëlische politiek was opgetreden veroorzaakt door de toegenomen spanningen met de Palestijnen uit vooral de Gazastrook uitmondend in de Israëlische inval begin 2009 in dat gebied Om al deze redenen leek het president Shimon Peres beter om Netanyahu met de formatie te belasten en niet Tzipi Livni van Kadima een unicum in de Israëlische politiek omdat tot dan toe nog nooit de grootste partij als eerste was gepasseerd voor de formatieopdracht Netanyahu mikte op een regering van nationale eenheid maar Livni wilde niet in een regering onder zijn leiding zitten en de Arbeidspartij koos aanvankelijk vanwege haar forse verlies voor de oppositie Zodoende moest hij ter rechterzijde coalitiegenoten vinden zoals de rechts-nationalistische Jisrael Beeténoe en de religieus-rechtse Shas De mogelijkheden daartoe waren aanwezig omdat het rechtse blok de winnaar van de verkiezingen was en daardoor nu 65 van de 120 zetels in de Knesset innam Uiteindelijk kwam het kabinet-Netanyahu II uit de bus een rechts-nationalistische regering met een religieuze en aanvankelijk ook een linkse inbreng de Arbeidspartij stapte later uit de regering Verkiezingen 2013 Voor de parlementsverkiezingen van 2013 ging de Likoed een lijstverbinding aan met Jisrael Beeténoe De twee partijen behaalden samen 31 zetels en vormden de fractie Likoed-Jisrael Beeténoe Twintig leden van die fractie kwamen van de Likoed Op 7 juli 2014 stapte Jisrael Beeténoe uit de gezamenlijke fractie Op 6 augustus dat jaar stapte Knessetlid Shama op maar werd vervangen door een kandidaat van Jisrael Beeténoe waardoor Likoed sindsdien nog maar over negentien zetels beschikt Netanyahu was in staat een nieuwe coalitie te smeden waardoor in maart 2013 het kabinet-Netanyahu III het licht zag Deze regering bestaat behalve uit Likoed uit partijen die nationalistischer Jisrael Beeténoe Het Joodse Huis of minder nationalistisch Hatnuah Yesh Atid dan Likoed zijn Netanyahu ligt onder vuur van een aantal nationalistische leden uit de rechtervleugel van de partij Zij zijn geschaard rondom de persoon van Danny Danon en worden daarom wel de danonisten genoemd Zij zien niets in de oprichting van een onafhankelijk Palestina zijn daarom tegen de tweestatenoplossing en willen dat de vestiging van Israëlische nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever doorgaat Ook wensen ze een joodser Israël en een hooggerechtshof met minder bevoegdheden Tot deze danonisten behoren onder meer Danny Danon ex-staatssecretaris voor defensie Yuli-Yoel Edelstein Knessetvoorzitter Ze'ev Elkin ex-staatssecretaris voor buitenlandse zaken Tzipi Hotovely staatssecretaris voor transport Yariv Levin fractie- en coalitieleider Leiders Menachem Begin 1973-1982 Yitzhak Shamir 1983-1992 Benjamin Netanyahu 1993-1999 Ariel Sharon 1999-2005 Benjamin Netanyahu 2005-heden Zetelverdeling Huidige parlementariërs en bewindslieden Verkozen Knessetleden van de kandidatenlijst van Likoed voor de verkiezingen van 2013 voor de 19e Knesset alsmede Likoedleden van het daarna aangetreden kabinet-Netanyahu III Benjamin Netanyahu premier Gideon Sa'ar minister van Binnenlandse Zaken Gilad Erdan minister van Communicatie en Thuisfrontverdediging Silvan Shalom minister van Energie en Waterbronnen Ontwikkeling van de Negev en Galilea alsook van Regionale Samenwerking Yisrael Katz minister van Vervoer Danny Danon ex-staatssecretaris voor defensie Carmel Shama< s> Moshe Ya'alon minister van Defensie Ze'ev Elkin ex-staatssecretaris voor buitenlandse zaken Tzipi Hotovely staatssecretaris voor vervoer Yariv Levin fractie- en coalitieleider Yuli Edelstein Knessetvoorzitter Haim Katz Miri Regev Moshe Feiglin Yuval Steinitz minister van Inlichtingen Internationale Betrekkingen en Strategische Zaken Tzachi Hanegbi staatssecretaris voor buitenlandse zaken Limor Livnat minister van Cultuur en Sport Ofir Akunis staatssecretaris voor algemene zaken Gila Gamliel Externe links De loge LUnion Provinciale is de oudste vrijmetselaarsloge van Groningen waarin in 1843 de van origine Franse vrijmetselaarsloge "LUnion Maçonnique" is opgegaan L'Union Provinciale is opgericht in 1772 en heeft het logenummer 17 gekregen Met de oprichting werd de vrijmetselarij in het noorden van Nederland geïntroduceerd De vrijmetslaarsloge L'Union Provinciale is een vereniging van leden van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden die op grond van een haar door die Orde verleende constitutiebrief zelfstandig werkt in de stad Groningen De Loge stelt zich tot doel de regelmatige beoefening van de vrijmetselarij met inachtneming van de regels en gebruiken als omschreven in artikel 1 van de Ordewet van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden Thans komt de Loge bijeen in het Logegebouw der Vrijmetselaren aan de Turfsingel hoek WA Scholtenstraat traditioneel sinds 1824 op de vrijdagavond Naamsverklaring De naam L'Union Provinciale Provinciale Unie is te verklaren vanuit de omstandigheden tijdens de oprichting en het gedachtegoed van de vrijmetselarij Ten tijde van de oprichting van de loge bestond er een grote spanning tussen de stad Groningen en de Ommelanden De Ommelanden werden verplicht om agrarische producten te verkopen op de markten in de stad stapelrecht en moesten belastingen afdragen Er zijn dan ook regelmatig oorlogen gevoerd tussen de jonkers uit de Ommelanden en het leger uit de stad Groningen De leden van de loge hebben daar iets aan willen doen immers De vrijmetselaar zoekt dàt wat mensen verbindt en tracht weg te nemen wat hen verdeelt opdat het ideaal van een allen verbindende broederschap gestalte kan krijgen aldus artikel 1 van de ordegrondwet Niet alleen in de naam maar ook in het zegel en de onderscheidingskleuren wordt de wens uitgedrukt om de toen heersende sociale en economische omstandigheden ten positieve te beïnvloeden Bij de oprichting heeft de loge de onderscheidingskleuren rood en groen meegekregen welke verwijzen naar de stad Groningen groen en de Groninger Ommelanden rood Het zegel der loge verbeeldt de Groninger stedenmaagd en de "Ommelander" Ceres die samen hand in hand gaan Ook is de spreuk "Major in unione nostra salus" te zien hetgeen betekent in eenheid is ons heil gegeven Lidmaatschap Voor het lidmaatschap van de loge is de toelating als lid van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden vereist omdat het lidmaatschap van de loge samenvalt met het lidmaatschap van de Orde van Vrijmetselaren Men wordt daadwerkelijk lid van de loge door een inwijding of door overschrijving van een andere loge Als iemand lid wil worden moet hij de beginselverklaring van de Orde van harte kunnen onderschrijven Deze luidt als volgt Een vrijmetselaar is een vrij man van goede naam die is ingewijd in een tot de Orde behorende loge dan wel in een loge die werkt onder een door de Orde erkende Grootloge Hij werkt samen met andere vrijmetselaren met behulp van symbolen en rituelen aan zijn persoonlijke vorming Deze symbolen en rituelen zijn door de traditie gegeven; zij worden door de vrijmetselaar naar eigen inzicht geïnterpreteerd De gezamenlijke arbeid stimuleert hem ook naar vermogen bij te dragen aan een betere samenleving De vrijmetselaar zoekt dàt wat mensen verbindt en tracht weg te nemen wat hen verdeelt opdat het ideaal van een allen verbindende broederschap gestalte kan krijgen Daarbij aanvaardt hij een persoonlijke verantwoordelijkheid ten opzichte van de wereld die hij ziet als een te voltooien bouwwerk waarvan ieder mens een levende bouwsteen is Hij verricht die arbeid in het licht van een hoog beginsel symbolisch aangeduid als opperbouwmeester des heelals De vrijmetselaar erkent de hoge waarde van de menselijke persoonlijkheid de gelijkwaardigheid van alle mensen ieders recht om zelfstandig te zoeken naar waarheid en ieders verantwoordelijkheid voor zijn doen en laten< ref> De idealen die zijn verweven in de huidige beginselverklaring verschillen in wezen niet veel van de idealen van de vrijmetselaren die aan de wieg van L'Union Provinciale stonden Hiervan getuigt het gedicht van de vrijmetselaar Pieter de Gavere uit 1796 Eendragt Liefde Trouw en Vrede Worden steeds door ons betragt Twist en tweedracht hier ter steede Uitgebannen en veragt Daar wij zulk een doel beschieten Zal men 't voordeel ook genieten Dat eerlang deez' broederschap Stijgt ten hoogsten eeretrap De loge door de eeuwen heen Op 4 december 1771 besloten JE Lewe WCH Grave van Randwijck J Alstorphius J Helmolt HJ Wichers HW Hubert RJ Lewe van Middelstum en CE Weits allen vrijmetselaar om een vrijmetselaarsloge op te richten Het jaar erop op 14 januari tekende Du Bois groot-secretaris op order van Carel van Boetzelaer Groot Meester Nationaal van daloude en Zeer Eerwaarde Maatschappij der Vrije en Aengenomen Metzelaers in de Republieq der Verenigde Nederlanden ressort van de Generaliteit en onderhorige Volksplantingen thans Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden de constitutiebrief van de loge Hiermee was de oprichting van de loge LUnion Provinciale een feit De eerste samenkomsten vonden plaats in herberg De Vergulde Helm ook wel De Grote Helm of De Gouden Helm geheten aan de Grote Markt van Groningen De eerste 25 jaar De begintijd van de loge verliep niet zonder problemen Zeker de eerste 25 jaar waren nodig om de loge op te bouwen in een tijd die zowel in politiek als sociaal opzicht veel van de mens vroeg Toch groeide de loge; er werden elk jaar ongeveer negen nieuwe leden ingeschreven Men hield zich bezig met symboliek en met het houden van toespraken de zogenaamde bouwstukken De werkwijze leek toen nog sterk op de Engelse vrijmetselarij Charitas beperkte zich voornamelijk tot steun aan weduwen met kinderen en tot wezen Opmerkelijk is dat de inwijdingen vaak per communicatie werden verleend In de eerste 25 jaar wisselde de loge drie maal van locatie Wegens geluidsoverlast van de postkoetsen voor de herberg op de Grote Markt werd de loge gedwongen te verhuizen van De Vergulde Helm naar de gehuurde concertzaal in het Concerthuis in de Poelestraat van vrijmetselaar Riedel< ref> De inrichting van het pand leek door de loge bepaald Omdat daar op den duur op zaterdag concerten werden gegeven kwam de loge niet langer op de zaterdag bijeen maar 's woensdags; zo werd geluidsoverlast ontweken Toen eigenaar Riedel het pand moest verkopen verhuisde de loge naar herberg De Vonk in de Brugstraat De loge in de eerste helft van de 19e eeuw Ook in de eerste helft van de 19e eeuw gaf de loge het beeld dat het toch met enige moeite het hoofd boven water wist te houden De gevolgen van de heersende armoede besmettelijke ziekten zoals een choleraepidemie in 1832 en overstromingen drukten hun stempel op het logeleven In deze periode kwamen er meer en meer invloeden uit de Franse vrijmetselarij binnen de Nederlandse vrijmetselarij In Groningen was die invloed als eerste merkbaar De alliantie tussen het Grootoosten van Frankrijk en het Grootoosten van Nederland waarbij men in 1777 wederzijds beloofd had geen loges in elkaar ressort op te richten werd geschonden toen men in 1812 in Groningen de vrijmetselaarsloge LUnion Maçonnique stichtte onder Franse constitutie Met Koning Willem I kwam er een einde aan de Franse vrijmetselaarsloges ze kregen een jaar lang de tijd om zich onder het Grootoosten van Nederland te scharen LUnion Maçonnique gaf hieraan gehoor Al in het begin was er frictie ontstaan tussen LUnion Provinciale en LUnion Maçonnique en dat zou een lange tijd zo blijven Soms werd er toenadering gezocht en af en toe kwam er de verwijdering totdat LUnion Maçonnique in 1843 opging in LUnion Provinciale De Franse loges en de vele ambulante loges dit zijn loges gevormd onder militairen dus verplaatsbaar in die tijd gaven de vrijmetselarij een onrustig cachet Daardoor gaf het visiteren bij andere loges en het ontvangen van visiteurs voor de leden van L'Union Provinciale nog wel eens problemen Ondanks de onrust in de wereld klonk daarvan weinig door in de notulen van de Loge De frequentie van de bijeenkomsten was gering eenmaal per maand in de maanden november tot april In 1824 werd besloten niet meer op de woensdag bijeen te komen maar op de vrijdag Deze overgang verliep niet geruisloos; leden maakten bezwaar dat dit problemen zou kunnen opleveren voor de vrijmetselaren van rooms-katholieke joodse en zelfs moslim-gezindheid Het natafelen dat na elke bijeenkomst voordrachten uitgezonderd gebruikelijk was leverde voor hen problemen op De loge was ook maatschappelijk actief zij zette zich onder andere in voor de slachtoffers van de Watervloeden van 1825 en 1855 de brand van Beilen van 1820 en bood hulp aan de gekwetsten in de oorlog met het afvallige België Opmerkelijk is ook dat L'Union Provinciale op 4 december 1831 als bewijs van erkentelijkheid aan de Compagnie der Vrijwillige Flankeurs die in de oorlog gediend hadden het honorair lidmaatschap van de Loge en de graad van Leerling Vrijmetselaar honoris causa aan de maçon Kapitein W van Brugghen en aan Eerste luitenant AW Van Pallandt aanbood De loge in de tweede helft van de 19e eeuw De tweede helft van de 19e eeuw geeft een positiever beeld van de Groninger vrijmetselarij In 1866 werd de weg ingeslagen naar een maçonnieke sociëteit Er was onder de leden kennelijk behoefte aan een centrum waar gedachtewisseling over allerlei onderwerpen plaats kon vinden en daarnaast zal ook de mogelijkheid tot gezellig verkeer een rol hebben gespeeld Op 29 november 1867 werd het Ommelanderhuis in de Schoolstraat betrokken en in 1871 aangekocht In die periode 1870 werd ook in Delfzijl een maçonnieke sociëteit opgericht In de sociëteit werden lezingen gehouden met onderwerpen als Het Charter van Keulen van 1535; Loyola stichter van de orde van Jezuïeten; De verledene en tegenwoordige inrichting van de Orde in Nederland; Godsdienst zoals die in het woordenboek van de vrijmetselaar wordt behandeld; Beschaving; Over middelen tot zelfkennis; Het wereldstelsel van Copernicus; Het ritueel van openen en sluiten; Het feest van St Jan Aanvankelijk kwam men voor de sociëteit maandelijks bijeen Aangezien de loge op de tweede vrijdag van de maand vergaderde werd de sociëteit gehouden op de eerste derde of de vierde zaterdag van de maand Later werd de functie van sociëteit in de loge geïntegreerd Omdat de sociëteit dichter bij de maatschappij stond dan de loge klonken daar de geluiden van buiten af meer door Zo leidde de houding van de Rooms-katholieke Kerk jegens de Vrijmetselarij rond 1875 tot heftige discussies Paus Pius IX had namelijk een drietal encyclieken en een apostolische constitutie gepubliceerd en hield een tweetal allocuties met betrekking tot de vrijmetselarij Daarnaast zette het Eerste Vaticaans Concilie de verhoudingen verder op scherp Over het algemeen was het idee onder de leden van de Sociëteit dat de Rooms-katholieke kerk zijn leden onvrij zou houden De spanningen tussen de Rooms-katholieke kerk en de vrijmetselarij bracht de leden van de sociëteit er toe om op 12 december 1913 een brief te zenden aan de nestor van de Tweede Kamer de vrijmetselaar Franciscus Lieftinck waarin hem hulde en dankbaarheid worden getoond voor de wijze waarop hij de schone beginselen der vrijmetselarij in de Tweede Kamer heeft hooggehouden tegenover de aanvallen van de Roomse baron van Wijnbergen Niet alleen de houding van de Rooms-katholieke kerk jegens de vrijmetselarij maar ook de opkomst van het socialisme leidde tot onrust onder de leden zij het dat binnen de sociëteit de onlustgevoelens meer getemperd tot uitdrukking kwamen dan erbuiten Binnen de loge kwamen zulke zaken niet aan de orde Naast het sociëteitsleven kwam de ritualistiek binnen de Groninger vrijmetselarij tot verdere bloei Ook in de voordrachten "bouwstukken" werden ritualistiek en symboliek uitvoerig behandeld De charitatieve instelling in die jaren was groot en nam nog voortdurend toe Zo nam de loge in 1869 een voor die tijd zeer progressief besluit erkennende dat de Groninger ambachtsstand in ontwikkeling en in kennis over het algemeen verre ten achter staat bij de andere standen van de maatschappij zullen er jaarlijks pogingen door de loge worden ondernomen om de ontwikkeling en de kennis van de ambachtsstand op te vijzelen Een commissie bestaande bestaande uit 5 leden werkte het besluit verder uit door de Sociëteit voor Handwerklieden en De Maatschappij voor Industriëlen en Werkbazen op te richten In diezelfde periode werd ook de Volksgaarkeuken het latere Woon- en Eethuis voor Allen WEEVA ingesteld Tijdens de strenge winter van 1891 stelde de loge ook nog een armenpatronaat in in een poging om de nood van de armen in hun treurige krotwoningen te verlichten Men had als uitgangspunt dat het beter is weinigen goed te steunen dan velen een beetje In 1900 was 10% van de bevolking van Groningen armlastig en de armenzorg was slecht georganiseerd De leden van de loge behoorden grotendeels nog tot de "gegoede middenstand" De loge in de eerste helft van de 20e eeuw Tot 17 februari 1905 heeft de loge LUnion Provinciale het Ommelanderhuis als logegebouw gehad Omdat het door een groeiend aantal leden te klein werd moest er verhuisd worden Op 23 februari 1905 werd het logegebouw aan de Turfsingel 77 in gebruik genomen tijdens een "Feestelijke Inwijding van het Nieuwe Logegebouw" Het ontwerp werd gemaakt door de vrijmetselaars de architecten Gerrit Nijhuis en JA Mulock Houwer en de architect en ambachtschoolleraar Nicolaas Willem Lit< ref> De moderne tijd deed zijn intrede; in het gebouw was elektrisch licht en centrale verwarming aangebracht Ook deed de grammofoon zijn intrede binnen de rituelen Tot dan toe werd er altijd live gemusiceerd Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden er Engelse militairen geïnterneerd in Groningen In de periode tussen de twee wereldoorlogen was de dreiging van het opkomende fascisme en antisemitisme in Europa binnen de logemuren merkbaar De vervolging van vrijmetselaren in een aantal Romaanse landen en later ook in Duitsland hield de gemoederen bezig Door de dreiging was er een daling merkbaar van het ledental Wat zich er tussen 1937 en 1940 in de loge afspeelde is onbekend; de notulen van deze periode zijn waarschijnlijk met de lopende administratie door de Duitse bezetter in beslag genomen en bij de brand in het Scholtenhuis bij de bevrijding van Groningen verloren gegaan Hoe anders dan de Eerste Wereldoorlog verliep de Tweede Wereldoorlog voor L'Union Provinciale De vrijmetselarij werd bestempeld als volksvijandige organisatie en werd verboden De grootmeester van de Orde Hermannus van Tongeren werd overgebracht naar concentratiekamp Sachsenhausen waar hij op 29 maart 1941 overleden is Precies een week voor de Duitse invasie kwam de loge voor het laatst bijeen Daarna werd het logegebouw door het Rode Kruis in gebruik genomen om als informatiepunt te dienen voor inlichtingen over het lot van Nederlandse militairen Bovendien deed het gebouw dienst als opslagplaats van beddengoed kleding en huisraad voor slachtoffers van de bombardementen op Rotterdam en Delft In november 1940 werd in het logegebouw een "Beeldenstorm" gehouden door de NSB naar Duits voorbeeld De hele inventaris werd of verwoest of in beslag genomen en verkocht of afgevoerd naar het oosten Vervolgens trok de NSNAP en de jeugdafdeling van de NSB de Jeugdstorm de Hitlerjugend en de Arbeidsdienst in het pand Vanaf 1943 werd het gebouw gebruikt ten behoeve van de Gemeentewerken Na de capitulatie kwam het gebouw weer in handen van de loge en kon een moeilijke weg naar wederopbouw beginnen De loge in de tweede helft van de 20e eeuw In de vijftiger jaren kende de vrijmetselarij een grote bloei Zo ook in Groningen Bij Loge LUnion Provinciale was het ledental van de loge in die periode gestaag gegroeid Uiteindelijk zijn zo in Groningen vijf loges ontstaan Behalve LUnion Provinciale kwamen er de loges "De Drieslag" "Libra" "In Tenebrix Lux" en "De Bouwketen" Sinds 1955 is het logegebouw ingebracht in de Groninger Vrijmetselaarsstichting< ref> die het pand beheert voor de Groninger vrijmetselaarsloges In 1972 werd het 200 jarig jubileum van de loge uitbundig gevierd Ter gelegenheid hiervan verscheen een speciale uitgave van het tijdschrift THOTH in de vorm van een 215 paginas tellend jubileumboek Met het beter worden van de sociale voorzieningen in de periode na de Tweede Wereldoorlog daalde bij de leden de drang om charitas te bedrijven In 1993 werd het huidige logegebouw in gebruik genomen; het oude gebouw moest plaats bieden aan de uitbreiding van het Provinciehuis en viel onder de slopershamer De loge aan het begin van de 21e eeuw Aan het begin van de 21e eeuw telde de loge ongeveer 65 leden De leden komen uit veel beroepsgroepen in de samenleving Alle leeftijden zijn binnen de loge vertegenwoordigd van 25 tot 90 jaar De leden van de loge komen zowel uit de stad Groningen als uit andere delen van de provincie Gemiddeld genomen zijn op een logeavond ongeveer 35 leden aanwezig Men houdt zich nog steeds bezig met ritualistiek en het opleveren van "Bouwstukken" het houden van lezingen Gebruikelijke onderwerpen zijn onder meer de vrijmetselarij in het algemeen de maçonnieke symboliek persoonlijke bouwstukken maatschappelijke onderwerpen geloof of religie en bouwstukken die verband houden met de doelstellingen van de vrijmetselarij Na afloop van de oplevering van een "bouwstuk" wordt meestal nog actief van gedachten gewisseld tussen de broeders Omdat de loge relatief veel leden kent is het de gewoonte om het woord te vragen en een reactie te geven vanachter de lessenaar Bij het bespreken van onderwerpen met een politieke of religieuze lading wordt de gebruikelijke voorzichtigheid betracht en worden geen dogma's uitgedragen Logegebouw L'Union Provinciale heeft vele omzwervingen gemaakt voor het op de hoek van de Turfsingel en de WA Scholtenstraat terecht kwam Het pand Turfsingel 46 is een samenvoeging van een oud en een nieuw gebouw en een van de weinige deels 20e-eeuwse gebouwen waar Vrijmetselaarssymboliek in verweven is Oude gedeelte van het pand Het logegebouw der Vrijmetselaren is gebouwd op het 18e-eeuwse landgoed Boumanshof dat rond 1846 door de firma Scholten werd gesloopt voor de bouw van een suikerraffinaderij en stroopfabriek met een groot representatief kantoorgebouw en enigszins terzijde een riant woonhuis het oude gedeelte van het huidige pand met tuin en garage In 1980 is het laatste element van de fabriek gesloopt Het woonhuis staat niet in het verlengde van de rooilijn maar onder een hoek WA Scholten had graag uitzicht op de Martinitoren en het gebouw kwam zo beter uit als men vanuit het hart van de stad Groningen via de Kattenhage verliet; men loopt dan zo op het gebouw af Willem Albert Scholten heeft nooit in het pand gewoond wel betrok zijn zoon Jan Evert Scholten het huis voor korte tijd Nieuwe gedeelte van het pand Het oude gebouw is uitgebreid met een stuk nieuwbouw waarbij er aansluiting is gezocht met de bijzondere baksteenarchitectuur die van de WA Scholtenstraat zo'n opmerkelijke straat maakt Het nieuwe gebouw is ontworpen door het Groninger Architecten Bureau "Team 4" In en op het nieuwe gedeelte is diverse vrijmetselaarssymboliek verwerkt Het meest in het oog springende symbool is de enorme winkelhaak bij de entree welke aangebracht is op een forse driehoek bekleed met graniet Achter dit symbool is een vluchttrap aangebracht In de kopgevel aan de WA Scholtenstraat is een rond glas-in-loodraam met een "Vlammende Ster" aangebracht Dit raam is afkomstig van het logegebouw aan de Turfsingel nr 77 dat plaats moest bieden aan nieuwbouw voor de uitbreiding van het Gronings provinciaal bestuur< ref> De kubusstructuur in de muren refereert aan Vrijmetselaarssymboliek het is de ruwe steen die bewerkt dient te worden tot een kubieke steen opdat die steen gebruikt kan worden bij de bouw In de tuinzone rond het pand staan acaciabomen welke ook verwijzen naar vrijmetselaarssymboliek de acaciatak is een belangrijk vrijmetselaarssymbool Indeling In het gebouw bevinden zich op de begane grond een grote vergaderzaal "Grote Voorhof" en een kleinere zaal "Kleine Voorhof" Op de begane grond bevinden zich verder een keuken een bibliotheek en een ruimte met een bar In vrijmetselaarsjargon De Zevende Graad Boven in het gebouw bevinden zich twee vrijmetselaarswerkplaatsen ook wel tempel genoemd een grote en een kleinere De grootste is qua vormgeving en inrichting een kopie van de werkplaats in het voormalige logegebouw aan de Turfsingel 77 die ontworpen was door de vrijmetselaar-architect Harold Gilbert Saville in 1950 Deze werkplaats is voorzien van het karakteristieke getoogde plafond met dierenriemtekens Verder bevindt zich op de bovenverdieping van het nieuwe gedeelte de bestuurskamer voor vergaderingen De bovenverdiepingen van het woonhuis aan de voorkant doen thans dienst als beheerderswoning Fotogalerij BestandLoge Groningen Vrijmetselaren1jpg|Het oude gedeelte van het logegebouw gezien vanaf de Turfsingel BestandLogegebouw vrijmetselaren groningenjpg|De overgang tussen het oude en nieuwe gedeelte gezien vanaf de WA Scholtenstraat BestandLoge Groningen Vrijmetselaren2jpg|Het nieuwe gedeelte van het logegebouw met Winkelhaak BestandTempel1JPG|Grote tempel of werkplaats ingericht voor een inwijding bij L'Union Provinciale < gallery> Lijst van voorzittend meesters L'Union Provinciale Enkele portretten van voorzittend meesters BestandAlbert Johan de SitterJPG|Albert Johan de Sitter BestandJan Modderman Angelique Esther Elinjpg|Jan Modderman met vrouw BestandTonco Moddermanjpeg|Tonco Modderman 1745-1802 BestandMarcus BuschJPG|Marcus Busch BestandJacob Baart de la Faille artsjpg|Jacob Baart de la Faille II BestandHendrik Helder PznJPG|Hendrik Helder Pzn BestandJan_Anthony_Mulock_Houwerjpeg|Jan Anthony Mulock Houwer < gallery> Trivia Als het glas-in-loodraam met de vlammende ster aan de WA Scholtenstraat verlicht is betekent dit dat er een "open loge" rituele bijeenkomst plaatsvindt In 1782 werd de eerste student ingewijd bij de loge L'Union Provinciale Sindsdien heeft de loge altijd wel een of meerdere studenten in haar gelederen gehad In de tuin van de Fraeylemaborg waren vroeger maçonnieke elementen aangebracht mr Hendrik de Sandra Veldtman Groningen 1756 9 januari 1819 bewoner van de Faeylemaborg was actief lid van de loge L'Union Provinciale en werd sterk door Vrijmetselaarssymboliek aangesproken LUnion Provinciale en GSC Vindicat atque Polit zijn nagenoeg op dezelfde locatie opgericht Herberg De Vergulde Helm werd in 1820 verenigd met Het Wapen der Zeven Provinciën De prorector van de eerste Senaat van Vindicat Jacob Baart de la Faille II was lid van LUnion Provinciale Naar hem is de bestuurskamer in het huidige logegebouw vernoemd Pieter Jelles Troelstra ingewijd in de loge De Friesche Trouw schreef in het eerste deel van zijn gedenkschriften een anekdote over zijn bezoek aan de loge L'Union Provinciale als hij daar aanwezig is bij de inwijding van een van zijn vrienden Het logegebouw is ieder jaar tijdens open Monumentendag opengesteld voor publiek Er worden dan rondleidingen door het gebouw gegeven er is een expositie over de ontstaansgeschiedenis en historie van de vrijmetselarij en er vinden korte lezingen plaats Het voormalige logegebouw aan de Schoolstraat in Groningen het Ommelanderhuis staat ook in Madurodam Het fungeert nu als Huis voor dak- en thuislozen< ref> Zie ook Vrijmetselarij Beginselen van de vrijmetselarij Vrijmetselarij in Nederland Kapittel L'Union Provinciale Externe links ; de website van de loge L'Union Provinciale Martin Luther King oorspronkelijk Michael Luther King Jr Atlanta Georgia 15 januari 1929 – Memphis Tennessee 4 april 1968 was een Amerikaanse baptistische dominee politiek leider en een van de prominentste leden van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging Bekendheid King werd beroemd in de jaren vijftig en zestig dankzij zijn geweldloze verzet tegen de rassenscheiding in de Verenigde Staten onder meer door een massademonstratie op 28 augustus 1963 en het boycotten van stadsbussen die blanken bevoordeelden Zijn verbale en retorische vaardigheden en charismatische uitstraling leverden hem veel roem op maar King had ook vijanden Tijdens de betoging in 1963 hield hij op de trappen van het Lincoln Memorial zijn legendarische toespraak "I Have a Dream" waarin hij zijn hoop uitsprak dat mensen ooit op hun gedrag en niet op hun huidskleur beoordeeld zouden worden Een jaar later kreeg hij de Nobelprijs voor de Vrede In 1968 werd Martin Luther King op 39-jarige leeftijd doodgeschoten terwijl hij op het balkon van het Lorraine Motel in Memphis stond Dit was een tragisch dieptepunt in de roerige jaren zestig waarin ook andere progressieven en voorvechters van burgerrechten in de Verenigde Staten zoals president John F Kennedy november 1963 Malcolm X februari 1965 en Robert F Kennedy juni 1968 slachtoffer werden van geweld Voor velen is Martin Luther King een symbool voor de burgerrechtenbeweging in de Verenigde Staten gebleven De derde maandag in januari is in de VS de Martin Luther Kingdag een nationale feestdag gewijd aan King en zijn gedachtegoed Biografie King werd geboren als kleinzoon en zoon van predikanten van de Ebenezer Baptist Church te Atlanta in de zuidelijke staat Georgia Hij ondervond al zeer snel dat er in het zuiden nog vele vooroordelen waren tegenover de Afro-Amerikanen en wilde daar wat aan veranderen Zijn wens was om de donkere mensen en de blanke mensen gelijkwaardig te maken Na de dood van zijn grootmoeder deed hij op 12-jarige leeftijd een zelfmoordpoging door van de tweede etage van een huis te springen Op 15-jarige leeftijd ging hij werken op een tabaksplantage in Connecticut meer naar het noorden van de VS en was onder de indruk van de goedaardige verstandhouding tussen blanken en zwarten daar In 1953 trouwde hij met de muzikante Coretta Scott Jaren vijftig King studeerde theologie aan het Crozer Theological Seminary in Chester Pennsylvania In 1955 verkreeg hij het doctoraat PhD Daarna wijdde hij zich aan zijn ambt van dominee van de Dexter Avenue baptist Church in Montgomery Alabama waarin zijn vader hem op 31 oktober hervormingsdag 1954 had bevestigd Daar was hij getuige van een incident dat de burgerrechtenbeweging in een stroomversnelling bracht Op 1 december 1955 weigerde de zwarte Rosa Parks haar plaats in een bus aan een blanke reiziger af te staan Zwarte mensen moesten volgens de plaatselijke verordeningen achter in de bus plaatsnemen De eveneens blanke politie werd erbij gehaald en gaf de blanke chauffeur en passagier gelijk Rosa Parks werd uit de bus gezet en vervolgens gearresteerd De zwarte gemeenschap van Montgomery onder leiding van dominee King reageerde op het incident met een geslaagde busboycot 1955-1956 en bereikte een belangrijke overwinning toen de busmaatschappij van Montgomery ook aan zwarten moest toestaan om op iedere plaats in de bus te gaan zitten Hierna bereikte King spoedig nationale bekendheid vanwege zijn uitzonderlijke charisma en persoonlijke moed Bij tal van gelegenheden trad hij als spreker op waarbij hij de discriminatie van de zwarte bevolking aan de kaak stelde King stichtte de Southern Christian Leadership Conference SCLC en nam het voorzitterschap op zich Door de vereniging werd hij in staat gesteld terug te gaan naar Atlanta en zich te wijden aan de strijd voor gelijkheid van de zwarte Amerikanen waarbij zijn grote voorbeeld Mahatma Gandhi was omdat ook deze streefde naar wilskracht en geweldloosheid bij protesten Kings filosofie van niet-gewelddadig verzet leidde bij talrijke gelegenheden tot zijn arrestatie King werd gehaat door aanhangers van de rassenscheiding in de zuidelijke staten Er werd een aanslag op zijn woonhuis gepleegd en hij en andere zwarte leiders werden op beschuldiging van samenzwering veroordeeld Jaren zestig Toch hadden Kings campagnes succes op 28 augustus 1963 hield hij een toespraak in Washington waar meer dan 250000 mensen op af kwamen en waar Mahalia Jackson op zijn verzoek "Ive been buked and Ive been scorned" zong In zijn toespraak beschreef hij dat blanken en zwarten kunnen samenleven en sprak hij de legendarische woorden "I have a dream" In 1964 kreeg hij de Nobelprijs voor de Vrede toegekend Op 6 augustus 1965 ondertekende president Lyndon B Johnson de "Voting Rights Bill" en willigde zo de meeste van Kings eisen in De leidende positie van King binnen de burgerrechtenbeweging werd midden jaren zestig uitgedaagd toen er stemmen opgingen om meer militante acties te voeren in plaats van het door King nagestreefde vreedzame protest Hij behield echter zijn belangrijke positie en ging zich ook op andere zaken richten Zo uitte hij kritiek op de Vietnamoorlog en maakte hij zijn zorg over armoede kenbaar Op 4 april 1967 exact een jaar voor zijn dood sprak King duidelijk tegen de rol van de Verenigde Staten in de oorlog en stelde dat de Verenigde Staten in Vietnam waren om het "als Amerikaanse kolonie te bezetten" en dat de Verenigde Staten morele veranderingen behoefden Dood Op 4 april 1968 werd King doodgeschoten op het balkon van het Lorraine Motel sinds 1991 het National Civil Rights Museum De moord leidde tot een golf van onlusten in meer dan 60 Amerikaanse steden waarbij 39 doden vielen President Lyndon B Johnson verklaarde 7 april 1968 tot een dag van nationale rouw Kings begrafenis op 9 april 1968 werd bijgewoond door ruim 150000 mensen miljoenen over heel de wereld keken mee via de televisie In veel landen hingen de vlaggen op overheidsgebouwen halfstok James Earl Ray een misdadiger die echter niet eerder geweld had gebruikt bekende op advies van zijn advocaat de moord en ontliep zo de doodstraf Hij werd veroordeeld tot 99 jaar gevangenisstraf De rest van zijn leven probeerde hij zijn bekentenis in te trekken en beweerde hij dat er een samenzwering was geweest In 1997 werd deze opvatting gesteund door leden van de familie van King Ray stierf in een gevangenis in 1998 In 1999 won de familie van King een juryrechtszaak in Memphis tegen Loyd Jowers die beweerde dat hij de moord voor een maffiafiguur had gepleegd Veel deskundigen waren echter niet overtuigd door het vonnis en in 2000 werd na een onderzoek van 18 maanden geconcludeerd dat er geen bewijsmateriaal tegen Jowers was Nabestaanden Kings weduwe Coretta Scott King die na zijn dood zijn werk voortzette overleed op 30 januari 2006 op 78-jarige leeftijd in Mexico Het echtpaar had twee dochters en twee zonen Een van de dochters Yolanda King overleed op 15 mei 2007 in Santa Monica op 51-jarige leeftijd aan een hartaanval Werken Boeken 1958 Stride Toward Freedom The Montgomery Story Kings eerste boek gaat over de busboycot van Montgomery en zijn filosofie van geweldloze confrontatie 1963 Letter from the Birmingham Jail King reageert op critici en licht zijn filosofie toe 1964 Why We Can't Wait Over de demonstraties van 1963 en de mars in Washington Toespraken As the negro wins labor wins Give us the ballot We will transform the South Beyond Vietnam a time to break silence I have a dream I have seen the promised land Bibliografie Michael E Dyson April 4 1968 Martin Luther King Jr's death and how it changed America uitg Basic Civitas Books New York 2008 ISBN 0-465-00212-9 < small> Stewart Burns To the mountaintop Martin Luther King Jr's sacred mission to save America 1955-1968 uitg Harper San Francisco 2004 ISBN 0-06-054245-4< small> Peter JLing Martin Luther King Jr uitg Routledge Londen 2002 ISBN 0-415-21664-8< small> Taylor Branch Parting the Waters America in the King Years 1954-1963 1988 David J Garrow Bearing the Cross Martin Luther King Jr and the Southern Christian Leadership Conference 1986 David L Lewis King A Critical Biography 1970 Zie ook Andrew Young King County Washington Segregatie Externe links volledige tekst van de toespraak op Tipr de website voor inspiratie zijn te lezen en beluisteren op de website History and Politics Out Loud 16 april 1963 Een meidengroep is een muzikale groep bestaande uit jonge zangeressen die voornamelijk pop- en r&b-nummers zingen Het geldt als de vrouwelijke tegenhanger van een boyband Vroege meidengroepen Het is moeilijk een exacte definitie te geven van een meidengroep maar toch heeft dit fenomeen een langere geschiedenis dan boybands In de late jaren 50 en het begin van de jaren 60 werden meidengroepen vaak door producers of platenmaatschappijen samengesteld gebruikt als presentatie voor het nieuwste materiaal van hun tekstschrijvers Een voorbeeld daarvan is het werk van Phil Spector in de beginjaren van Motown De vrouwelijke muziekgroepen waren in die tijd zeer populair de "sisters" groepen zoals de Andrews Sisters en de Boswell Sisters waren eigenlijk zussen van elkaar Groepen zoals de Boswells en de Keller Sisters & Lynch waren al ver terug in de jaren 20 sterren Het geluid van veel vroege rock-'n-roll-meidengroepen werd gekenmerkt door Spectors Wall of Sound-productie Een dikke laag van instrumenten drums gitaar basgitaar blaasinstrumenten en vaak een exotisch element zoals het Glockenspiel gecombineerd met meisjesachtige vocalen die eenvoudige teksten zingen over de emoties van tieners in die tijd Andere groepen zoals The Chiffons uit New York City hadden wat behoudener arrangenementen terwijl de Motown groepen in die periode de typische Motown arrangementen gebruikten In de tweede helft van de jaren 60 waarin Britse acts zoals The Beatles en singer-songwriters als Bob Dylan populairder worden begint de populariteit van de meidengroepen af te nemen Slechts een paar meidengroepen zoals The Supremes weten hun succes vast te houden Latere meidengroepen In de jaren 90 was er een terugkeer van de "gefabriceerde" acts bedoeld voor een jong publiek veelal jonge meisjes De Spice Girls waren één van de meer invloedrijke groepen met termen als "Girl Power" In 2000 2001 was er dan ook een grote stortvloed aan meidengroepen en boybands Tegenwoordig zijn de belangrijkste meidengroepen Amerikaanse bands zoals Destiny's Child Pussycat Dolls en Fifth Harmony en Britse bands zoals Girls Aloud en de Sugababes Een meidengroep is niet hetzelfde als een all-femaleband Het verschil is dat bij een all-femaleband de leden zelf hun instrumenten bespelen Lijst van meidengroepen Meidengroepen met een artikel op de Nederlandstalige Wikipedia zijn Afro-dite AKB48 All Saints Allure Andrews Sisters Appleton Atomic Kitten Babe Bananarama The Bangles BWitched Booty Luv Cimorelli Close II You Def Dames Dope Destiny's Child Dixie Chicks Djumbo Doce Dolly Dots Doris D & The Pins En Vogue Eternal Fabrika Fifth Harmony Frizzle Sizzle Girlicious Girls Aloud Girls' Generation Hearts of Soul Indigo Girls K3 Kus Labelle Laïs Las Ketchup Linda Roos & Jessica Loïs Lane LuttenbergerKlug Luv' M-Kids Mai Tai Maywood Mel & Kim Momoiro Clover Z Monroe Neiokõsõ Opium Ranetki Girls The Pointer Sisters The Puppini Sisters The Pussycat Dolls Salt-n-Pepa Solid HarmoniE Spice Girls Sugababes The Saturdays The Star Sisters The Sunclub Suntribe The Supremes tATu TLC Treble Wilson Phillips WOW! Zie ook Lijst van biografieën popmuziek Boyband De mens wetenschappelijke naam Homo sapiens is een tweevoetige primatensoort uit de familie Hominidae Etymologie Het woord "mens" Duits Mensch Zweeds människa Deens menneske is een variant van "man" Duits Mann Engels man die uiteindelijk teruggaat op een Indo-Europese stam man- "denken" of ma- "meten" Deze stam treft men aan in Latijn mens mentis "geest verstand" vergelijk Engels mind memoria "geheugen herinnering" Grieks menos "geest" mnèmè "geheugen" Sanskriet man- "denken geest" Russisch mnit' "menen denken" Het Iraanse woord voor "ik" voornaamwoord is man In het Oudindisch bestaat tevens Manu "oer-mens" modern Hindi manusha "mens man" Deze oerbetekenis kreeg de wetenschappelijke naam Homo sapiens Latijn "verstandige" of "wijze" mens Nomenclatuur De naam Homo sapiens werd in 1758 gepubliceerd door Carl Linnaeus in de tiende druk van Systema naturae Bij publicatie van de naam noemde Linnaeus vijf ondersoorten of variëteiten ferus de wilde mens var americanus var europaeus var asiaticus en var afer Het onderscheid tussen de laatste vier was voornamelijk de kleur rufus rood albus wit luridus bleekgeel en niger zwart Tegenwoordig wordt soms geopteerd om te spreken over de ondersoort Homo sapiens sapiens als het over de mens gaat Dit laat duidelijker het onderscheid zien met de mogelijke ondersoorten Homo sapiens diluvialis Cro-magnonmens en Homo sapiens idaltu beide uitgestorven Spreiding De mens is over de hele wereld verspreid en op alle continenten behalve Antarctica komen grote populaties voor In juli 2008 was het totale aantal mensen op Aarde groter dan 67 miljard individuen eind oktober 2011 telde de Aarde een totaal van 7 miljard levende mensen Er is slechts één nog levende ondersoort en dat is Homo sapiens sapiens Sociale structuren Mensen zijn evenals de meeste andere primaten sociaal van aard Ze zijn bijzonder bedreven in het gebruik van communicatiemiddelen voor zelfexpressie uitwisseling van ideeën en organisatie Mensen creëren complexe sociale structuren die bestaan uit talrijke samenwerkende en concurrerende groepen die uiteenlopen van families tot naties Sociale interacties tussen mensen hebben een grote variëteit aan tradities rituelen ethiek normen waarden en wetten tot stand gebracht die samen de basis vormen voor de menselijke samenleving Bewustzijn en intelligentie Behalve als een ontwikkeld biologisch systeem wordt de mens door velen ook beschouwd als een wezen met een geestelijk leven De mens heeft zeer goed ontwikkelde hersenen waarmee hij in staat is tot abstract nadenken taal introspectie probleemoplossing en emotie Dankzij zijn intelligentie en rechtopstaande houding waardoor de armen vrij zijn om voorwerpen op te pakken en te bewerken is de mens veel meer dan andere soorten in staat gereedschappen te gebruiken De mens wordt door zichzelf gezien als de meest intelligente levensvorm op aarde Maar ook zoogdieren als olifanten en walvisachtigen zoals dolfijnen en orka's hebben een hoge intelligentie Of deze een soortgelijk zelfbewustzijn en tijdsbesef hebben zoals de mens is een open vraag Mensen zijn evenals andere soorten bevattelijk voor lichamelijke ziekten zoals kanker en geestelijke stoornissen zoals fobieën depressie en dergelijke Evolutionaire geschiedenis Vergeleken met veel andere diersoorten omvat de bestaansgeschiedenis van de mens een relatief korte periode Onderzoek naar DNA wijst erop dat de moderne mens ongeveer 200000 jaar geleden in Afrika ontstaan is als soort De moderne mens kwam als cro-magnonmens circa 40000 jaar geleden naar Europa maar bestond in Afrika al langer Deze Afrikanen worden wel gezien als voorlopers van de cro-magnonmens Met de vondst van de twee schedels bij de Omo-rivier in 1967 werd deze theorie onderbouwd Wetenschappers hadden deze twee schedels op 130000 jaar gedateerd Onderzoek lijkt aan te tonen dat twee schedels van Homo sapiens mogelijk veel ouder 195000 jaar zijn Sommigen beweren naar aanleiding van enkele vondsten in China dat Homo sapiens op verschillende plaatsen in de wereld tot ontwikkeling is gekomen niet alleen in Afrika Recent is echter gebleken dat DNA onderzoek de theorie ondersteunt dat de mens uit Afrika afkomstig is Bij vulkaanuitbarstingen op Sumatra zouden 70000 jaar geleden de toen bestaande mensensoorten grotendeels zijn uitgestorven alleen in het zuiden van Afrika overleefden zo'n 12000 moderne mensen Van hen zouden alle 7 miljard nu levende mensen afstammen Taxonomisch gezien behoort de mens tot de primaten een geslacht uit de superfamilie der mensapen Hominoidea waartoe ook orang-oetans bonobos gorillas en chimpansees en de verschillende soorten gibbons behoren De mens is de enige nog levende soort uit het geslacht Homo hoewel er wel stemmen op zijn gegaan om de mens met de bonobo en de chimpansee in één geslacht te plaatsen Peter Grünwald van het CWI schat dat sinds het ontstaan van de mens er zo'n 1075 miljard mensen zijn geboren Gerelateerde onderwerpen Anatomie Zie ook Menselijke anatomie Een mens behoort tot de gewervelden en beschikt onder meer over twee benen twee armen en een hoofd Het geraamte van de mens is inwendig Voorziening van de cellen van het menselijk lichaam van de juiste voedingsstoffen geschiedt door een apart stelsel de bloedsomloop dat wordt aangedreven door het hart Via de longen wordt het bloed voorzien van zuurstof en via de maag en darmen van andere noodzakelijke stoffen Afvoer van afvalstoffen vindt plaats door de nieren en endeldarm Hoewel er rassen onderscheiden worden zijn de verschillen tussen mensen minimaal De blanke huidskleur is een aanpassing aan het weinige zonlicht in het noorden dat tot gebrek aan vitamine D leidde In de tropen is een lichte huid juist in het nadeel Voortplanting De manier waarop mensen elkaar benaderen tijdens geslachtsgemeenschap is voor het grootste gedeelte uniek in de dierenwereld Behalve de bonobo zijn mensen de enige primaten die elkaar ook van de voorkant ontvangen De mens is levendbarend; doorgaans wordt één baby na een zwangerschap van ongeveer 40 weken 9 maanden geboren met het achterhoofd als voorliggend deel Tweelingen en uitzonderlijk meerlingen komen ook voor De zuigeling is bij de geboorte nog erg hulpbehoevend en wordt een aantal maanden tot jaren gezoogd De meeste andere jonge zoogdieren zijn na de geboorte minder afhankelijk van de ouders dan de mens die pas na ongeveer een jaar kan lopen Met twee jaar kan een kind spreken en het ontwikkelt zich vanaf dat moment veel sneller dan bij andere dieren De hulpbehoevendheid bij de geboorte heeft vermoedelijk te maken met de grote schedel die een langere zwangerschap gevaarlijk zou maken voor moeder en kind Voedsel Van nature is de mens een omnivoor Aanvankelijk bekwamen de primitieve mensen hun voedsel als jagers en verzamelaars Men vermoedt dat de jacht vooral toevertrouwd werd aan mannen terwijl de vrouwen van een groep de kleine kinderen beschermden en vruchten of eetbare zaden wortels en bladeren en honing verzamelden Het verzamelen van voedsel in de wilde natuur was zeer belangrijk Er was immers niet elke dag vlees of vis beschikbaar om de honger te stillen Het spreekt vanzelf dat voor de opkomst van de landbouw de mens een kwetsbaar bestaan leidde en kannibalisme kwam in de vroege prehistorie zeker voor Perioden van voedselgebrek waren een ramp voor een familie of stam omdat ondervoede mensen te weinig energie hadden om zich te verdedigen tegen roofdieren of vijandige buren De landbouw maakte de ontwikkeling van steden en een hogere vorm van beschaving mogelijk Er ontstond handel in voedingsmiddelen en deze evoluties veranderden het voedselpatroon Wat men in de Oudheid vooral at verschilde van land tot land Zo was vlees in het oude Griekenland een luxeproduct maar in gebieden die zeer geschikt waren voor veeteelt een gewone vorm van voedsel In de twintigste eeuw is het voedselpatroon sterk veranderd De mens is sindsdien steeds meer koolhydraten gaan eten Toegevoegde suikers sappen witte rijst en brood worden in toenemende mate geconsumeerd Tevens eet de mens gemiddeld 10 gram zout per dag Dit komt vooral door kaas brood chips zoutjes kant-en-klaarmaaltijden koekjes snoep sauzen en ijs Mensheid De mensheid is een verzamelnaam voor alle mensen ter wereld De mens is in staat over zichzelf na te denken en zich in anderen te kunnen verplaatsen Ook kan de mensheid technologieën ontwikkelen en nadenken over en oplossingen vinden voor economische en wetenschappelijke vraagstukken De mens is meer dan enig andere diersoort in staat om zijn leefomgeving te veranderen ten goede van zichzelf maar zeker ook ten kwade Met dammen en dijken beheerst de mens de loop van het water en met de bouw van woningen die vaak in groten getale bij elkaar te vinden zijn en zo dorpen of steden vormen weet de mens zich te beschermen tegen het klimaat Landbouw stelt mensen in staat de voedselproductie te beheersen De geneeskunde stelt mensen in staat om zware ziekten te boven te komen Een ziekte als pokken is door vaccinatie uitgeroeid Mensen kennen een cultuur die te herkennen is aan uiterlijk bestuur tradities gebruiken taal religie rijkdom en eetgewoonten Culturen verschillen over het algemeen per regio alhoewel verscheidene culturen ook naast elkaar voorkomen Een cultuur kan een aantal subculturen bevatten die elk hun eigen gewoontes etc hebben Sommige culturen botsen met elkaar vanwege onverenigbare ideeën Vele oorlogen hebben dan ook hun oorzaak in het verschil tussen enkele culturen Dit heeft in sommige gevallen zelfs geleid tot genocide Mensen hebben talen ontwikkeld waarmee men met anderen kan communiceren Door middel van technologische ontwikkelingen in de twintigste eeuw op het gebied van telecommunicatie is de mens in staat om wereldwijd met andere mensen te communiceren De meeste mensen zowel die vroeger leefden als die nu op aarde zijn hebben een geloof Dat kan in een georganiseerd verband zijn zoals het christendom de islam of het hindoeïsme of het kan een particuliere persoonlijke overtuiging zijn Mede door de ontwikkeling van technologie is de menselijke populatie zeer groot Rond november 2011 leefden er zo'n 7 miljard mensen op aarde Dit heeft echter ook nadelige gevolgen voor de natuur Natuurgebieden maken plaats voor landbouwgebieden steden wegen en andere menselijke bouwsels Lucht grond en water raken vervuild en veel plant- en diersoorten worden met uitsterven bedreigd Andere diersoorten weten echter weer van de mens te profiteren Cultuurvolgers als de bruine rat huismuis huismus en stadsduif en huis- en gedomesticeerde dieren als hond kat rund en kip hebben zich mede dankzij de mens over de aarde weten te verspreiden Menselijke beschaving Meer dan 90% van de tijd dat de moderne mens bestaat leefde hij in kleine groepen jager-verzamelaars Doordat mensen de mogelijkheid hadden informatie bijvoorbeeld in de vorm van memes aan de volgende generatie door te geven ging de culturele evolutie steeds sneller Rond 10000 jaar geleden begonnen de bewoners van de Vruchtbare Sikkel de domesticatie van dieren en planten wat leidde tot een grote verandering in levensstijl die de Neolithische revolutie wordt genoemd Met zijn nieuwe levensstijl kreeg de mens een enorme invloed op andere soorten en door het grootschalig ontbossen om nieuw landbouwgebied te krijgen zelfs op het klimaat Zo is het aandeel broeikasgassen vooral methaan maar ook koolstofdioxide met hun grote invloed op het klimaat al rond de introductie van de landbouw in afwijking met eerdere interglacialen gaan stijgen Hoewel de mens in geïsoleerde gebieden waar weinig domesticeerbare planten konden groeien nomadisch bleef ontstonden elders permanente woonplaatsen Dankzij steeds effectievere landbouwmethoden konden steeds meer mensen samenleven op kleine oppervlakten waardoor georganiseerdere vormen van samenleving nodig werden waarin arbeidsdeling optrad Het overschot aan voedsel maakte een heersende klasse mogelijk en de eerste beschavingen ontstonden in Egypte de Indusvallei en Mesopotamië rond 6000 jaar geleden Doordat de artificiële geheugensystemen die in de oude steentijd waren ontstaan zich ontwikkelden tot het schrift kon informatie nog effectiever worden doorgegeven Misschien was het doordat de mens niet langer al zijn tijd in het verzamelen van voedsel hoefde te steken dat hij zich bezig kon gaan houden met de ontwikkeling van religie technologie en de eerste wetenschap Beschavingen ontstonden overal ter wereld en dreven onderling handel of voerden oorlog De groei van de menselijke kennis en technologie ging gestaag door maar raakte in Europa in een stroomversnelling met de wetenschappelijke revolutie en later de industriële revolutie Dit leverde de bewoners van dit continent gedurende enkele eeuwen politieke en militaire dominantie over de rest van de wereld op maar deze dominantie verdween weer tijdens de 20e eeuw hoewel de culturele invloed van de Europese beschaving beter bekend als de westerse cultuur alleen maar groter lijkt te worden Tegelijkertijd zorgden de nieuwe westerse technologieën voor een explosieve bevolkingsgroei waardoor de wereldbevolking tussen 1750 en 2000 toenam van nog geen 800 miljoen tot 6 miljard De mens krijgt door bevolkingsgroei en nieuwe technologieën een steeds grotere invloed op de chemische klimatologische en ecologische processen op Aarde Door de globalisering en toegenomen internationale samenwerking raken verschillende menselijke culturen over de hele wereld tegelijkertijd steeds afhankelijker van elkaar Er is naast de behoefte aan behoud van eigenheid ook een toenemende versmelting van culturen economische en politieke structuren waar te nemen Voorlopers en oude verwanten van de mens Zie ook Enkele-oorspronghypothese Homo geslacht Menselijk ras Multiregionaal model Mike Porcaro Hartford 29 mei 1955 – Los Angeles 15 maart 2015 was een basgitarist Hij is het meest bekend als de bassist van de Amerikaanse rockband Toto Zijn vader is Joe Porcaro een bekende percussionist en hij had twee broers drummer Jeff Porcaro en toetsenist Steve Porcaro Mike Porcaro had al een behoorlijk lang leven in de muziek achter zich toen hij zich in Toto nestelde Een aantal albums waar hij aan meewerkte waren Seals & Crofts – Castles in the sand Lee Ritenour – Captain Fingers Sparks – Introducing Sparks '' Randy Edelman – You're the one America – View from the ground Hij is er dan ook nog niet bij als 3 5 van de eerste samenstelling van Toto Steve Lukather en Bobby Kimball deden niet mee met Boz Scaggs Silk degrees opnam Mike zou wel later een rolletje spelen in de videoclip Jojo van Scaggs voor promotie van het album Middle man waarop wederom Toto een groot deel van de begeleiding op zich nam Mikes naam duikt voor het eerst bij een Totoa-album op bij hun succesvolle Toto IV-album Hij bespeelde de cello op Good for you De vaste bassist David Hungate gaf na de opname van dat album aan zich weer meer te willen richten op zijn studiowerk en zijn gezin Mike Porcaro nam zijn plaats in Die plaats stond hij niet meer af tot 2007 Toto toerde toen en Mike Procaro kon door symptomen van Amyotrofe laterale sclerose ALS niet meer verder spelen Hij werd vervangen door Leland Sklar oa Phil Collins Na de toer viel Toto tijdelijk uiteen In 2010 en 2011 kwam de band weer bijelkaar om geld bijeen te brengen voor een verdere behandeling ondersteuning van Mike Porcaro Sklar werd toen ingeruild voor Nathan East ex-Earth Wind & Fire Vanaf dan volgen alleen nog berichten dat de situatie rondom Mike Porcaro langzaam verslechterde In maart 2015 kwam het bericht dat Mike Porcaro in Los Angeles was overleden Het enige muziekalbum dat zijn naam draagt kreeg als titel mee Brotherly love en verscheen in 2011 Ook op dat album is een aantal Totoleden te horen Mosoel of Mosul Syrisch ܡܘܨܠ Arabisch الموصل Al Mawsil Koerdisch موصل Mûsil Aramees ܢܝܢܒ݂ܐ Nîněwâ is de op twee na grootste stad van Irak gelegen in het noorden van het land nabij de grens met Turkije In 1987 woonden er 664221 mensen De stad ligt op de rechteroever van de Tigris waarin stroomopwaarts de Mosoeldam ligt Ten oosten van de stad aan de overkant van de Tigris bevindt zich het oude Ninive De bevolking is overwegend Arabisch maar de omgeving wordt vooral door Koerden bewoond Mosoel stad ligt juist buiten de autonome Koerdische regio in Noordoost-Irak Op religieus gebied is de stad van belang als het historische centrum van het nestorianisme een Oriëntaals-orthodoxe Kerk In de 4e eeuw werd het Mar-Benham-klooster 32 km ten zuiden van Mosoel gesticht De stad is ook de zetel van de geünieerde Syrische aartsbisschop en de geünieerde Chaldeeuwse aartsbisschop De christenen vormden eeuwenlang een belangrijke minderheid van de stad tot zij in 2014 praktisch allemaal werden verdreven door de terreurbeweging ISIS Geschiedenis De stad ontwikkelde zich vanaf de 8e eeuw tot een belangrijk handelscentrum op een kruispunt van belangrijke karavaanroutes Dat zou het tot de verwoesting door de Mongolen in de 13e eeuw blijven Ottomaanse Rijk In 1638 veroverden de Turken de herbouwde stad Tot 1918 behoorde de stad tot het Ottomaanse Rijk waarna de Turken en de Britten die Irak sinds dat jaar als mandaatgebied beheerden nog tot 1926 twistten over de stad Onder Irak Na de Eerste Wereldoorlog was Mosoel inzet van strijd tussen Irak en Iran destijds Perzië In de Vrede van Lausanne 1923 was de status van Mosoel niet opgenomen In 1925 wees de Volkenbond Mosoel toe aan Irak en in 1926 deed Turkije formeel afstand van Mosoel Kort daarna werden de belangrijke olievelden rond de stad ontdekt die haar tot op vandaag een grote strategische betekenis geven Vanouds staat Mosoel bekend om zijn wol- en katoenproductie mousseline is naar Mosoel genoemd Verder produceert de omgeving van Mosoel sinds mensenheugenis albast Mosoel is een etnisch diverse stad op de grens tussen het merendeels Arabisch-soennitische zuidwesten van Irak en het Koerdisch-soennitische noordoosten Deze deling is ook in de stad duidelijk Tevens heeft de stad een grote sjiitische Turkmeense populatie die in Ottomaanse tijden de meerderheid vormde Wegens haar diversiteit was de stad tijdens de Irakoorlog en tijdens de Iraakse burgeroorlog toneel van veel verzet onderling geweld en aanslagen Recente geschiedenis Tijdens de Tweede Golfoorlog 1990-1991 werd de aardolie-industrie nagenoeg vernietigd door bombardementen en raketbeschietingen Begin 1991 tijdens de na de Golfoorlog uitgebroken burgeroorlog was de stad korte tijd in handen van Koerdische rebellen en liep zij opnieuw ernstige schade op ten gevolge van de strijd Vanaf eind 2013 toen de ISIS de macht in handen kreeg over de naburige delen van Irak en Syrië zouden extremisten de lokale bevolking al hebben bedreigd en uitgebuit Zij persten onder andere winkeliers af voor geld dat voor de strijd in Syrie nodig zou zijn Ook poogden zij de Turkmenen en andere minderheden uit de stad te verjagen Op 10 juni 2014 viel Mosoel in handen van ISIS en verloren Iraakse veiligheidstroepen de controle over de stad Het Iraakse leger bleek niet in staat weerstand te bieden aan de snelle opmars van de extremisten Het leger van de Koerdische autonome regio was niet in de buurt wegens onenigheid met de Sjiitische nationale regering over de status van de stad Na enkele uren strijd verlieten Iraakse politieagenten en militairen massaal hun posten en gepantserde wagens Binnen 48 uur waren volgens de VN meer dan 500000 inwoners van de stad op de vlucht geslagen naar de Koerdische autonome regio Volgens lokale ziekenhuizen vielen zeker 200 doden en vluchtelingen spraken van lijken in de straten Naar eigen zeggen executeerde ISIS 1700 militairen De voorzitter van het Iraakse parlement riep de Koerden op om met hun leger direct versterking te komen bieden om Mosoel te bevrijden samen met het nationale leger ISIS drong het Turkse consulaat van de stad binnen en gijzelde 49 Turken waaronder de consul en drie kinderen Tevens kidnapte ISIS 31 Turkse vrachtwagenchauffeurs 40 Indiërs en 16 Georgiërs Assyrische en Armeense kerken werd door ISIS in brand gestoken In de centrale bank van Mosoel zou ISIS 300 miljoen euro hebben buitgemaakt Dit zou de organisatie de rijkste terreurgroep in de wereld maken 2000 gevangenen zouden zijn bevrijd uit een antiterrorisme-gevangenis Vanuit Mosoel namen de extremisten op 11 juni 2014 de zuidelijker gelegen steden Tikrit en Baji in Tevens namen zij controle over het grootste deel van de provincie Kirkoek ten oosten van Mosoel Op 12 juni publiceerde ISIS nieuwe wetgeving die gehanteerd zou worden in Mosoel; alle tempels tombes en graven dienen vernietigd te worden en voor overtreders van de sharia zullen zware straffen gelden als amputatie en publieke executie Later die dag bombardeerde de Iraakse luchtmacht delen van de stad als ook gebouwen in Samarra die waren ingenomen door ISIS Op 25 juni 2014 begon ISIS met het beschieten met mortieren van christelijke dorpen ten zuiden van Mosoel Hoewel ISIS eerst had beweerd dat christenen met rust gelaten zouden worden moesten tienduizenden vluchten richting Koerdisch gebied Op hetzelfde moment begon ook een aanval op islamitische en christelijke heiligdommen Zo zouden leden van ISIS het graf van de profeet Jona hebben vernietigd Zeker vijf sjiietische en soefistische moskeeën en tombes in de stad werden opgeblazen en kruisen werden in kerken vervangen door vlaggen van de terreurbeweging ISIS-strijders gingen alle wijken van de stad langs om minderheden te registreren Zij werden daarna voor de keuze gesteld ofwel "berouw" te tonen dit wil zeggen zich tot de islam te bekeren en trouw te zweren aan het kalifaat of te worden geëxecuteerd Anderen zouden voor losgeld zijn gekidnapt Ook zou ISIS dorpen ten westen van de stad richting Tel-Afar veelal bewoond door sjiieten Koerden en Turkmenen volledig uitmoorden Op 27 juni 2014 zou ISIS een eigen commandant hebben gekruisigd in de stad Op 19 juli 2014 verliet de laatste christelijke gemeenschap de stad na ruim 2000 jaar vestiging Hun huizen waren gemarkeerd met de Arabische letter N voor Nasrani volgers van de profeet van Nazareth ofwel Jezus In juli markeerde ISIS ook 50 moskeeën voor vernietiging Onder andere de 14e-eeuwse moskee voor de profeet Jirjis werd met de grond gelijk gemaakt In enkele moskeeën die werden opgeblazen troffen lokale moslims verbrande en verscheurde korans aan wat tot grote verontwaardiging leidde onder de bevolking van de stad De burgers van Mosoel proberen hun gebedshuizen te beschermen door er te overnachten zodat ISIS ze niet kan opblazen Zij zouden onder andere hebben voorkomen dat ISIS de 840 jaar oude scheve minaret een nationaal symbool opblies Op 2 augustus 2014 opende ISIS de aanval op Koerdische dorpen ten noordwesten en zuidoosten van Mosoel Met name de Jezidi-gemeenschap werd zwaar getroffen Honderden mannen en jongens zouden zijn geexecuteerd tientallen zouden door uitdroging en honger zijn overleden De bewoners van Sinjar en de dorpen in de omgeving zijn met tienduizenden de bergen in gevlucht Zij zouden daar zijn ingesloten door ISIS en geen toegang hebben tot eten en drinken Geboren Taha Yassin Ramadan 1938-2007 Iraaks politicus Sultan Hashim Ahmad al-Tai 1944 Iraaks ex-generaal en oud-politicus Ghazi al-Yawar 1958 Iraaks politicus Ibrahim Ahmad Abd al-Sattar Muhammad 1966-2010 Iraaks generaal Hawar Mulla Mohammed 1982 Iraaks voetballer Overleden Oedai Hoessein 1964-2003 oudste zoon van Saddam Hoessein Koesai Hoessein 1966-2003 jongste zoon van Saddam Hoessein Nederland is een land dat deel uitmaakt van het Koninkrijk der Nederlanden Het wordt in het westen en noorden begrensd door de Noordzee langs de oostgrens door Duitsland en in het zuiden door België De hoofdstad van Nederland is Amsterdam de regeringszetel is Den Haag De Caribische eilanden Bonaire Sint Eustatius en Saba maken als bijzondere gemeenten deel uit van het land Nederland heeft een inwonertal van en met een oppervlakte van 41543 km² een hoge bevolkingsdichtheid van Ruim 18% van het oppervlak bestaat uit water en een groot deel van het land en de bevolking bevindt zich onder zeeniveau Het land wordt beschermd tegen het water door middel van een systeem van dijken en waterwerken Door landwinning zijn polders gecreëerd Bestuurlijk is het land verdeeld in twaalf provincies Nederland werd onafhankelijk tijdens de Tachtigjarige Oorlog 1568-1648 waarin de gezamenlijke Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden tegen de Spaanse overheersing in opstand kwamen In 1579 vormden de Noordelijke Nederlanden de Unie van Utrecht waarmee een nieuwe politieke entiteit ontstond Met de Acte van Verlatinghe van 1581 werd door de gewesten van die unie de onafhankelijkheid van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden uitgeroepen die rond 1609 bij het begin van het Twaalfjarig Bestand internationale erkenning kreeg en na afloop van de Tachtigjarige Oorlog in 1648 ook van Spanje bij de Vrede van Münster Vanaf de Franse tijd 1795-1813 ontwikkelde Nederland zich tot een natiestaat aanvankelijk als het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in 1815 dat door de Belgische Revolutie in 1830 echter alweer uiteenviel Tegenwoordig is Nederland een van de meest ontwikkelde landen als 's werelds zevende economie naar bbp per hoofd van de bevolking 2009 Het bezet de vierde plaats in de index van de menselijke ontwikkeling 2013 De Nederlandse economie steunt vooral op een zeer hoog ontwikkelde land- en tuinbouwsector de dienstensector en de internationale handel met name op de doorvoer van goederen naar Duitsland Nederland is sinds 1848 een parlementaire democratie onder een constitutionele monarchie een staatsvorm waarbij de macht gedeeld wordt door de koningin de ministers en het parlement Nederland was medeoprichter van onder meer de Europese Unie de G-10 de NAVO de Wereldhandelsorganisatie en de OESO Met België en Luxemburg vormt het de Benelux Den Haag speelt een belangrijke internationale rol op juridisch gebied als locatie voor vier internationale tribunalen en Europol Naam In de Bourgondische tijd werden de Lage Landen aangeduid vanuit het oogpunt van de hertog die meestal in Vlaanderen of Brabant verbleef les pays de par deça de landen van herwaarts over Dat wilde niet veel meer zeggen dan deze landen hier direct om ons heen Dit in tegenstelling tot les pays de par delà de landen van derwaarts over de landen daar namelijk het eigenlijke Bourgondië Ook werd de benaming de lage landen bij de zee gebruikt In de vijftiende eeuw kwam de naam "Nederlanden" in gebruik In tegenstelling tot onder meer Frankrijk en Engeland had deze geen etnische oorsprong maar was het aanvankelijk een aardrijkskundige term die slechts het onderscheid aanduidde met een hoger gelegen gebied Samengestelde namen met Nieder- werden op allerlei plaatsen in het Duitse taalgebied gebruikt Niderlant was in de late middeleeuwen het gebied tussen Maas en Rijn het nu Duitse Nederrijngebied daarbij inbegrepen Het gebied dat als Oberland gedacht was begon dan ongeveer bij het hoger liggende Keulen Bij uitbreiding kon het begrip ook toepasbaar worden op de delta van Schelde Maas en Rijn waarbij het in de meervoudsvorm optrad Door het grote belang van de Lage landen werd de benaming steeds meer specifiek voor dit gebied gehanteerd Vanaf ongeveer 1490 werden hiermee ook de Bourgondisch-Habsburgse gewesten aangeduid Naast "Vlaanderen" was "de Nederlanden" vanaf halverwege de zestiende eeuw waarschijnlijk de meest gebruikte naam In het Frans was dit Pays-Bas in het Italiaans Paesi Bassi en in het Duits Niederlande In het Nederlands werd zowel het enkel- als het meervoud gebruikt terwijl in het Frans en Engels Pays Bas Low Countries uitsluitend het meervoud gebruikt werd In 1570 gebruikte de cartograaf Ortelius de benaming Neder-Germanië Neder-Duitsland De humanisten grepen terug op de naam Belgica ontleend aan Julius Caesar Na de Opstand bleven de benamingen Belgium en Nederlandt in gebruik voor zowel de Nederlanden als geheel als voor de beide afzonderlijke staten De kolonie Nieuw-Nederland Engels New Netherland heette in het Latijn Nova Belgica of Novum Belgium Voor de Spaanse en later de Oostenrijkse Nederlanden werd ook wel Belgium Regium gebruikt terwijl met Belgium Foederatum wel de Republiek der Verenigde Provinciën werd aangeduid Voor de Republiek werd in het buitenland steeds meer "Holland" als pars pro toto gebruikt zoals eerder "Vlaanderen" voor de Nederlanden Nederland werd nog in de Franse tijd en ook onder koning Willem I vertaald in het Frans als Belgique In de Franse tijd waren de officiële namen eerst de Bataafse Republiek daarna het Bataafs Gemenebest en voor de invoeging in het Franse keizerrijk het Koninkrijk Holland Geografisch overzicht Nederland ligt in het noordwesten van Europa en wordt begrensd door de Noordzee Duitsland en België De lengte van de landsgrens bedraagt 1027 km terwijl de kustlijn 451 km lang is Daarnaast behoren enkele eilanden rond de Caribische Zee tot Nederland Deze verschillen geografisch sterk van het Europese deel van Nederland en worden hier afzonderlijk behandeld Water Nederland wordt zowel in het noorden als westen omringd door de Noordzee In het noorden wordt een duinenrij gevormd door de Waddeneilanden een serie barrière-eilanden waarachter zich de ondiepe Waddenzee bevindt Middenin het land ligt het IJsselmeer de voormalige Zuiderzee een grote binnenzee die sinds de voltooiing van de Afsluitdijk in 1932 van de Waddenzee is afgesloten en sindsdien zoetwater bevat Andere zee-armen en estuaria zijn de Dollard en de Lauwers in het noorden en het Hollandsch Diep het Haringvliet het Grevelingenmeer en de Ooster- en Westerschelde in het zuidwesten De Nederlandse kust ondervindt een dubbeldaags getij waarvan de amplitude langs de kust varieert tussen 15-2 meter De wind kan hier een sterke invloed op hebben Naast de verticale waterbeweging is er ook een horizontale waterbeweging de getijstroom Door een gunstige zeewatertemperatuur van 3 °C in de winter en 16 °C in de zomer zijn vooral de Waddenzee en de Oosterschelde belangrijk als kraamkamer van onder meer schol tong en mosselen Uit de waterbalans van Nederland blijkt dat vooral de toevoer via de Rijn van belang is voor Nederland Deze voert zelfs meer dan tweemaal zoveel water aan als door neerslag wordt geleverd Een groot deel van Nederland is gevormd uit de delta van de Rijn de Maas en de Schelde De Maas en de Rijn vormen samen met de Waal de Lek en de Merwede bovendien de grote rivieren een rivierengebied dat een natuurlijke barrière tussen het noorden en zuiden van het land is De IJssel soms ook tot de grote rivieren gerekend is een vertakking van de Rijn die noordwaarts stroomt en uitmondt in het IJsselmeer Meren komen vooral in West-Nederland en Zuidwest-Friesland voor Daarnaast zijn er door het afgraven van veen voor de turfwinning vervening veel plassen ontstaan Voor de drinkwatervoorziening is met een aandeel van circa 70% vooral het grondwater van belang Uitzondering hierop is de Randstad die ondanks de aanwezigheid van een zoetwaterzak onder de duinen vooral is aangewezen op oppervlaktewater De eeuwenlange strijd tegen het water heeft een duidelijke invloed gehad op de inrichting van Nederland Door overstromingen en menselijk ingrijpen is de kustlijn in de loop van de geschiedenis aanzienlijk veranderd Ingrijpende rampen waren de stormvloed van 1134 waarbij Zeeland in een archipel veranderde de Sint-Luciavloed 1287 de Sint-Elisabethsvloed 1421 en als laatste de watersnoodramp van 1953 Bij overstromingen ontstonden nieuwe zee-armen of getijdengebieden op de plek waar eerder land lag Om het land tegen het water te beschermen worden al sinds de Middeleeuwen langs de kust en de rivieren dijken aangelegd Een ander project in de strijd tegen het water zijn de Deltawerken die zijn aangelegd tussen 1958 en 1997 Het hele Deltaplan omvatte het ophogen van meer dan 3000 kilometer zeedijk en meer dan 10000 kilometer binnendijk langs kanalen en rivieren tot deltahoogte Ook werden de zee-armen die in de loop der tijd in het zuidwesten van Nederland waren ontstaan door dijken van de zee afgesloten Een andere vorm van menselijk ingrijpen in de natuur zijn de grote stukken land die door de mens zijn drooggelegd en gewonnen op het water de zogenaamde polders Bij voormalige meren of plassen worden deze nieuwe stukken land droogmakerijen genoemd De grootste polders zijn de Zuiderzeewerken die in de 20e eeuw zijn aangelegd en gezamenlijk meer dan 2500 vierkante kilometer nieuw land beslaan Geologie Het tegenwoordige Nederlandse landschap is grotendeels gevormd in de laatste 150000 jaar De geologische structuur van de Nederlandse ondergrond wordt gekenmerkt door een serie horsten en slenken die onderdeel vormen van een grote tektonische structuur die dwars door Europa loopt van de Middellandse Zee bij Marseille tot onder de Noordzee Het zuidoosten van het land ligt boven het Beneden-Rijnslenkensysteem waar nog steeds verzakkingen in de aardkorst plaatsvinden In 1992 Roermond en 2002 Aken net over de grens vonden hier nog kleine aardbevingen plaats De Beneden-Rijnslenk gaat in het westen van Nederland over in het West-Nederlands Bekken dat op zijn beurt overgaat in vergelijkbare slenkstructuren in de ondergrond onder de Noordzee Zoals de naam van het land al aangeeft is Nederland laag gelegen Het grootste gedeelte van Nederland bestaat uit een kustvlakte die geologisch gezien tot het Noordzeebekken behoort een groot geologisch bekken waarvan de Noordzee zelf het centrale deel vormt Het Noordzeebekken vormde zich vanaf het Krijt ongeveer 60 miljoen jaar geleden Hoewel er actievere en minder actieve fasen waren vond gedurende deze tijd in dit bekken bodemdaling en sedimentatie plaats De randen van het Noordzeebekken vormden tot de mens de laatste duizend jaar een belangrijke invloed op het landschap werd een voorbeeld van een zich op natuurlijke wijze ontwikkelend kustgebied Terwijl het centrale deel van de Noordzee bedekt is door de zee zelf worden de randen opgeëist door delta's van de grote rivieren die in de zee uitmonden Op de overgang tussen water en land vormden zich door de werking van de zee stranden duinen en waddengebieden De kustvlaktes die zich door de afzetting van het riviersediment vormden bevatten ook moerassen en meren Verreweg het meeste gesteente dat in Nederland dagzoomt is afgezet tijdens het Kwartair De formaties van de Boven-Noordzee Groep vormen het grootste deel van het oppervlak van Nederland Belangrijke formaties zijn de Formatie van Naaldwijk waarvan het zand en de klei in een groot deel van het westen en het noorden van Nederland aan de oppervlakte ligt en de uit veen bestaande Formatie van Nieuwkoop Het zand van de Formatie van Boxtel is te vinden in het oosten en zuiden terwijl rond de rivieren de afzettingen van de Formatie van Echteld zijn te vinden Alleen op kleine plekken komen oudere gesteenten aan het oppervlak Een uitzondering is Zuid-Limburg waar het Krijt op veel plekken aan het oppervlak ligt Alle gesteenten uit de laatste 65 miljoen jaar het Kwartair en Tertiair samen worden in Nederland de Noordzee Supergroep genoemd Deze kan in de slenken vele tientallen kilometers dik zijn en is op de horsten ook nog steeds kilometers dik Zoals in grote delen van West-Europa bevindt zich in het Nederlandse Carboon steenkool die in Zuid-Limburg tot halverwege vorige eeuw door de mijnbouw gewonnen werd In de ondergrond van het West-Nederlands Bekken en onder de Noordzee wordt ook aardolie gewonnen hoewel dit beperkt is vergeleken met de veel grotere Noorse reserves onder de noordelijke Noordzee Er zijn twee soorten aardgas in de Nederlandse ondergrond te vinden droog aardgas dat samen met de steenkool is ontstaan voornamelijk in het Carboon en nat aardgas dat samen met aardolie is ontstaan voornamelijk in het Krijt De eerste soort komt vooral onder het land voor de tweede soort onder de Noordzee en in het West-Nederlands Bekken Het grootste Nederlandse gasreservoir is het aardgasveld van Slochteren in het noorden van het land De Slochteren Formatie maakt onderdeel uit van de Boven Rotliegend Groep Landschap Het landschap van Nederland is bijna overal vlak Geringe hoogteverschillen komen voor in het oosten en zuiden van het land grotendeels veroorzaakt tijdens de voorlaatste ijstijd het Saalien van 238000 tot 128000 jaar geleden De ijskap reikte zo ver naar het zuiden dat het noorden van Nederland door gletsjers bedekt werd Dit dwong de grote rivieren hun loop te verleggen tot de huidige oost-west lopende ligging Tegelijkertijd werkte de stuwende kracht en het gewicht van de gletsjertongen op de ondergrond Dit zorgde voor het ontstaan van een afwisseling van stuwwallen zoals de Utrechtse Heuvelrug de Veluwe de Sallandse Heuvelrug en glaciale bekkens zoals de Eemvallei en de IJsselvallei Alleen het uiterste zuiden van de provincie Limburg Zuid-Limburg vertoont significante reliëfverschillen De 323 meter hoge Vaalserberg in Limburg met als top het Drielandenpunt met Duitsland en België is de hoogste heuvel van Europees Nederland Het laagste punt van Nederland bevindt zich in de buurt van Nieuwerkerk aan den IJssel en bevindt zich 676 meter onder NAP Het Nederlandse landschap bestaat grotendeels uit cultuurlandschappen en daarnaast uit beheerde natuurgebieden In de afgelopen eeuwen is de levende natuur niet alleen veranderd maar door verkleining en versnippering van de leefgebieden en milieuvervuiling in kwaliteit en kwantiteit ook achteruitgegaan Via natuurbeleid en de activiteiten van particulieren wordt geprobeerd het tij te keren onder andere via natuurontwikkeling en het herstel van min of meer oorspronkelijke landschappen Dergelijke natuurontwikkelingsgebieden vinden we bijvoorbeeld langs de grote rivieren onder andere bij de Gelderse Poort Daarnaast zijn er in Nederland vele oudere natuurgebieden met onder meer bos duin en heide Er zijn bovendien twintig nationale parken waarvan het Zeeuws Nationaal Park Oosterschelde het grootste is en Veluwezoom en De Hoge Veluwe in Gelderland de oudste zijn Het Nederlandse landschap kan worden ingedeeld op verschillen in substraat bodem waterhuishouding en de ontginningsgeschiedenis Het grootste deel van het oppervlak van Nederland bestaat uit de Boven-Noordzee Groep Belangrijke landschapstypen zijn het duinlandschap het rivierkleilandschap het zeekleilandschap het veenlandschap het zandlandschap en het krijt-lösslandschap Andere indelingen leggen meer de nadruk op de cultuurhistorie Zo onderscheidt men bijvoorbeeld het esdorpenlandschap en het terpenlandschap In zogenaamde nationale landschappen worden belangrijke cultuurlandschappen beschermd zoals het Groene Hart in de Randstad Klimaat Nederland heeft een zogenaamd Cfb-klimaat een gematigd zeeklimaat met milde winters en koele zomers Het klimaat wordt beïnvloed door de Noordzee die het gehele jaar de temperatuur matigt waarbij zowel de dagelijkse als jaarlijkse temperatuursschommelingen toenemen richting het oosten Hoewel er de laatste decennia een stijging van de gemiddelde temperatuur is waar te nemen is door de grote natuurlijke temperatuursfluctuaties nog niet met zekerheid te zeggen of dit het gevolg is van een versterkt broeikaseffect en rechtstreeks samenhangt met de wereldwijde opwarming Met circa 1600 zonuren heeft de kust de meeste zonuren terwijl de Achterhoek met ongeveer 1450 uur de minste zonneschijn heeft Ondanks het imago van regenland regent het gemiddeld slechts 7% van de tijd In de zomer is er vooral op grasland een verdampingsoverschot maar gemiddeld is er jaarlijks een neerslagoverschot het grootst op de Veluwe Het natst zijn de Veluwe Drenthe en Zuid-Limburg het droogst het centrale deel van Limburg met minder dan 700 mm Flora en fauna De flora en fauna van Nederland zijn relatief goed onderzocht Er is een lange traditie van floristisch en faunistisch onderzoek dat tegenwoordig uitgevoerd wordt door organisaties als SOVON FLORON en De Vlinderstichting Sommige verenigingen voor natuurstudie zijn al meer dan honderd jaar actief zoals de Nederlandse Entomologische Vereniging de Vogelbescherming Nederland de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging Vereniging voor veldbiologie en de Nederlandse Mycologische Vereniging Het is bekend dat Nederland relatief erg soortenarm is deels als gevolg van de IJstijden en deels vanwege de eenvormige geografie Van de hogere plantensoorten komt de helft uitsluitend voor in twee uitzonderlijke gebieden Zuid-Limburg en Oostvoorne Het meest belangrijke natuurgebied is de Waddenzee of als alleen het landoppervlak beschouwd wordt het duingebied Menselijk ingrijpen zowel direct kap van bossen ontginningen wegenaanleg etc als indirect overbemesting heeft grote invloed op het huidige landschap de flora en de fauna Veel dier- en plantensoorten dreigen te verdwijnen Om dit te voorkomen zijn zogenaamde rode lijsten gemaakt waarop de meest bedreigde soorten staan Sommige soorten passen zich juist aan aan de menselijke cultuur zoals de merel en de koolmees In Nederland worden zogenaamde floradistricten onderscheiden op grond van verschillen in klimaat bodem en waterhuishouding; deze districten hebben eigen plantensoorten De 23e druk van de standaardflora Heukels Flora van Nederland hanteert 15 floradistricten die dan meest worden ingedeeld bij de West-Europese floraregio In Nederland komen circa 1400 soorten hogere planten voor en 600 soorten mossen Daarnaast zijn er nog duizenden soorten die tegenwoordig niet meer tot de planten worden gerekend zoals zon 4 à 5000 soorten paddenstoelen macrofungi of andere schimmels en een paar duizend soorten korstmossen en algen Ook voor een aantal dieren worden wel geografische districten onderscheiden zoals voor onder andere broedvogels In Nederland komen ruim 50 soorten zoogdieren voor zo'n 600 soorten broed- en trekvogels tientallen vissoorten ruim 50 dagvlinders bij 2000 totaal aan vlinders en duizenden ongewervelden Ondanks de geringe afmetingen heeft Nederland toch endemische dieren die alleen in Nederland voorkomen zoals de Grote vuurvlinder en Microtus oeconomus arenicola een ondersoort van de Noordse woelmuis Door de ligging in Europa en het intensieve verkeer is er een regelmatige aanvoer van adventieven die zich soms met enig succes vestigen zoals de halsbandparkiet en de driehoeksmossel maar slechts vrij zelden een permanente plaag vormen; mogelijke uitzonderingen zijn de waterpest en de bospest De soorten die hier voorkomen zijn bijna allemaal relatieve nieuwkomers van na de IJstijden; zo zijn het konijn de fazant en de tamme kastanje in historische tijden ingevoerd De hier algemene soorten zijn erg concurrentiekrachtig Er is met enig succes nieuwe natuur aangelegd met name in het gebied de Oostvaardersplassen waar veel soorten gedijen De laatste jaren wordt geprobeerd soorten die hier in historische tijden zijn uitgeroeid opnieuw in Nederland te introduceren soms met succes zoals de raaf en de bever Van andere soorten zoals de otter blijft het resultaat onzeker Dit laatste geldt ook voor een Europees project voor herintroductie van de zalm De zeearend vestigt zich zij het aarzelend op eigen gelegenheid Terugkeer van wat grotere roofdieren als de wolf en de lynx blijft controversieel Dit geldt ook voor herintroductie van plantensoorten door zaaien en herstel van natuurgebieden door ingrepen als bekalken om de verzuring tegen te gaan Caribisch Nederland Bovenwinds De eilanden Saba en Sint Eustatius behoren tot de bovenwindse eilanden van de Kleine Antillen Deze bovenwindse eilanden waartoe ook Sint Maarten behoort vormen een langgerekte groep die zich uitstrekt tussen Puerto Rico en de Venezolaanse kust De groep bestaat uit twee bogen die zijn ontstaan door subductie van de Zuid-Amerikaanse Plaat onder de Caribische Plaat De eilanden hebben hun ontstaan dan ook te danken aan vulkanische activiteit De binnenste boog waartoe Saba en Sint Eustatius behoren is vulkanisch nog enigszins actief De beide eilanden worden gedomineerd door een slapende vulkaan die het hoogste punt van ieder van de eilanden vormt The Quill op Sint Eustatius heeft een hoogte van 601 meter en het hoogste punt van Saba Mount Scenery is met 887 meter ook het hoogste punt op Nederlands grondgebied en in het gehele Koninkrijk der Nederlanden Het klimaat op beide eilanden kan afhankelijk van de hoogte in de klimaatclassificatie van Köppen worden ingedeeld als Aw tropisch savanneklimaat in de laaggelegen gebieden tot Am moessonklimaat in de hoger gelegen gebieden met Af tropisch regenwoudklimaat op Mount Scenery en wellicht ook op The Quill Benedenwinds Het eiland Bonaire maakt deel uit van de benedenwindse eilanden van de Kleine Antillen Deze eilanden die naast Bonaire ook Aruba Curaçao en de Venezolaanse eilanden omvatten liggen vlak voor de kust van Venezuela Aangenomen wordt dat ze evenals de bovenwindse eilanden van vulkanische oorsprong zijn maar alleen de oudste gesteenten zijn vulkanisch en het grootste deel van de eilanden bestaat uit kalkachtig gesteente Het klimaat op het westelijke deel van deze eilanden is vergelijkbaar met dat van het nabijgelegen vasteland semi-aride tot aride Bonaire heeft een BS-klimaat steppeklimaat in de classificatie van Köppen Geschiedenis De bewoningsgeschiedenis van Nederland is sterk verbonden met het ontstaan van de Nederlandse ondergrond De omgeving veranderde niet alleen door de verdrinkingsgeschiedenis van de Schelde Rijn Maas en Eems tijdens het Holoceen maar andersom is bewoning van grote invloed geweest op het huidige Nederlandse landschap met polders en dijken met name in de laatste 1000 jaar De noodgedwongen collectiviteit zorgde voor een bestuur en mentaliteit die mede bijdroegen tot het latere succes van de Nederlandse handel waarbij ook de geografisch gunstige ligging aan zee en waterwegen van groot belang was De Nederlandse gewesten hebben door de geschiedenis heen wisselende onderlinge relaties gehad soms samenwerkend soms rivaliserend Belangrijke keerpunten zijn de Opstand met zijn onafhankelijkheidsverklaring die vooraf ging aan een periode van grote voorspoed een lange periode van verval en in 1795 de Franse inval die het einde betekende van de Republiek Als het Koninkrijk der Nederlanden bestaat Nederland sinds 1814 en in min of meer de huidige vorm vanaf 1830 na de Belgische revolutie Pre- en protohistorie Met het einde van de laatste ijstijd begon het huidige tijdperk het Holoceen 9700 vChr heden Hierin steeg de temperatuur met een zeespiegelstijging tot gevolg en het volstromen van de Noordzee De moerassige rivierdelta die later Nederland genoemd zou worden was echter nog weinig aantrekkelijk en bewoning bleef aanvankelijk beperkt tot passerende jager-verzamelaars Vanuit Zuidwest-Azië verspreidde de landbouw zich tussen 8000 en 6700 jaar geleden over geheel Europa Als randgebied begon het neolithicum in de delta relatief laat en dan nog vooral op de hogere lössgronden Nederzettingen begonnen zich te vormen maar steden zoals die zich in het centrum van de oude wereld voorzichtig begonnen te vormen waren nog ver weg Door de introductie van nieuwe technologieën als metaalbewerking kon voedsel efficiënter vergaard worden wat een elite vrij maakte die zich bezighield met andere zaken De belangrijkste specialisatie was die van spirituele leiders die gevaren konden duiden of zelfs afwenden Rondom hen ontstonden centra van toenemende welvaart aanvankelijk om de goden tevreden te stellen Ter bescherming werden tijdelijk krijgers als leider aangesteld die echter gaandeweg meer macht verkregen Relatief egalitaire samenlevingen werden op die manier adellijk met een aristocratisch bestuur Dit gold onder meer voor de Kelten voor wie het latere Nederland een randgebied was en de La Tène-cultuur daarna ca 450 vChr tot de Romeinse periode in de eerste eeuw vChr Aangetrokken door Keltische welvaart trokken in de tweede eeuw voor Christus Germanen — waarvan overigens het onderscheid met de Kelten niet goed duidelijk is — naar het westen Met de komst van de Romeinen in 57 vChr begon de protohistorie van de Lage Landen Na aanvankelijke pogingen om het rijk uit te breiden tot aan de Elbe werd vanaf 47 nChr de Rijn de noordgrens of limes Na de onderdrukking van de Bataafse Opstand in het vierkeizerjaar 68 69 was het gedurende twee eeuwen tot ongeveer 250 rustig in de Rijnprovincies Met de opname in het Romeinse Rijk brak een periode van economische expansie en sterke bevolkingstoename de pax Romana aan Door de uitbreiding van het wegennet en de scheepvaart nam de mobiliteit en daarmee de handel toe geholpen door de toenemende beschikbaarheid van muntgeld Het Romeinse pantheon werd geïntroduceerd maar voordat het christendom de overheersende godsdienst werd was er vooral een mengelmoes van heidense culten Middeleeuwen De Germaanse druk op de limes nam echter toe De volksverhuizingen die al met al zo'n twee eeuwen duurden luidden een periode van instabiliteit in In 406 werd de Rijngrens doorbroken Er volgde een periode van neergang waarvan het Romeinse Rijk zich niet meer herstelde en een versnippering van Europa die tot op heden herkenbaar is De bevolking en de handel namen af; geld raakte in onbruik Keizer Karel de Grote 768-814 wist naast de Friezen in het noorden uiteindelijk ook de Saksen in het oosten aan zich te onderwerpen; de zogenaamde tweede kerstening vond plaats In de volgende eeuwen zou het christelijk geloof zich aanpassen en volledig doordringen in de samenleving Onder Karel de Grote waren de Lage Landen geen randgebied meer maar lagen zij nabij het centrum van het Frankische rijk Landsheerlijkheden en de opkomst van steden Het leenstelsel — waarbij vazallen bij ontbreken van een geldeconomie beloond werden door hen grond in leen te geven — verzwakte het centraal gezag Ten gevolge van invallen van de Vikingen en delingen van het Frankische Rijk was het een instabiele periode In de tiende eeuw kwam er een einde aan de invasies van Europa door Vikingen Moren en Aziatische steppevolkeren De hierop volgende stabiliteit had vanaf de elfde eeuw een expansiebeweging tot gevolg Venen en moerassen werden drooggelegd bossen gerooid en grond werd ontgonnen Door verbeteringen in de landbouw konden meer mensen zich aan het primaire productieproces onttrekken Nu de dreiging van buitenaf was weggevallen richtte de klasse van krijgers zich tegen elkaar en de lokale bevolking Een aantal feodale heren wist hun gezag uit te breiden ten koste van hun buren Uit een onoverzichtelijke lappendeken van gebiedjes ontwikkelden zich wereldlijke en geestelijke landsheerlijkheden Het graafschap Vlaanderen onder de aanvankelijk zwakke koning van Frankrijk was lange tijd het belangrijkste gewest In Lotharingen was de Duitse keizer een stuk machtiger doordat hij met het rijkskerkenstelsel bisschoppen met wereldlijke macht bedeelde en daarmee dynastievorming tegenging Desondanks groeiden de wereldlijke landsheerlijkheden vanaf ca 1100 uit tot praktisch onafhankelijke vorstendommen De bevolkingsgroei in deze periode had zijn weerslag op de handel en daarmee op de steden die vooral door hun muren een machtsfactor van betekenis werden Dit was het begin van de afbraak van het feodale stelsel De steden waren niet alleen een inkomstenbron voor de landsheer maar werden later ook een concurrerende machtsfactor In gebieden met weinig steden bleef de adel echter nog eeuwenlang een belangrijke rol spelen Er ontstond een structuur om het werk aan de dijken en sluizen te coördineren waartoe waterschappen en heemraadschappen werden opgericht Door dit alles veranderde de sociale en economische structuur en kon men zich ook gaan richten op de visserij de lakennijverheid en overzeese handel Met de groeiende macht van de burgerij werd het culturele monopolie van de Kerk doorbroken De culturele opleving in deze periode waarin ook de eerste scholen en universiteiten werden gesticht wordt wel de renaissance van de twaalfde eeuw genoemd Consolidatie De veertiende eeuw was voor Europa een periode van crises in velerlei opzicht met onder andere de Zwarte Dood 1347-1351 en de Honderdjarige Oorlog In economisch opzicht was er zelfs sprake van een algemene malaise die tot ca 1475 duurde Voor de Nederlanden ging dit echter niet op en was er eerder sprake van economische expansie Waar de positie van de Franse koning in de voorgaande eeuwen versterkt was en Frankrijk een eigen identiteit ontwikkelde ontwikkelde een sterke Duitse identiteit zich pas láng nadat dit in de Lage Landen was opgetreden Deze ontwikkeling was een van de factoren die maakte dat de Nederlanden uiteindelijk geen deel meer zouden uitmaken van het Heilige Roomse Rijk De expansiedrang van de landsheren uitte zich in verscheidene onderlinge oorlogen maar vooral de huwelijkspolitiek zorgde ervoor — vaak door toevalligheden — dat grote delen van de Lage Landen onder buitenlandse vorstenhuizen vielen Het succes van de huwelijkspolitiek bleek vooral bij de hertogen van Bourgondië Die wisten tussen 1384 en 1428 een aantal noordelijke en vrijwel alle zuidelijke gebieden voor het eerst sinds de Karolingische tijd te verenigen Onder de Bourgondiërs werd getracht meer greep te krijgen op de particularistische gewesten Ondanks de interne zwakheden en lokaal opspelende onrust profiteerden de gewesten van het wegvallen van de onderlinge rivaliteit van de voorgaande eeuwen en begon er een periode van welvaart Zestiende eeuw Ook voor de Habsburgers daarna waren de economische sterke Nederlanden van belang Onder keizer Karel V 1515-1555 werd het gebied onderdeel van het Spaanse wereldrijk Het zwaartepunt verschoof naar vooral Spanje waarbij het bestuur van de Nederlanden werd overgelaten aan een landvoogd Dat de Nederlanden deel uitmaakten van het Habsburgse rijk betekende ook dat deze gewesten betrokken raakten in reeds lang aan de gang zijnde Italiaanse Oorlogen tussen Frankrijk en de Habsburgers Frankrijk zag zich nadat Karel V ook koning van Spanje geworden was voor een groot deel omsingeld door het Habsburgse Huis De Italiaanse Oorlogen beheersten de Europese politiek tot aan 1559 en de Frans-Habsburgse rivaliteit nog twee eeuwen langer De zogenoemde XVII Provinciën werden in deze periode tot een vergaand onafhankelijke eenheid gemaakt De protestantse reformatie sloeg vanaf de jaren twintig aan in dit gebied dat al lang een kritische houding aannam ten opzichte van de rooms-katholieke Kerk In economisch en demografisch opzicht was er vanaf het einde van de vijftiende eeuw sprake van een sterke groei De oorlogen met hoge belastingen en handelsblokkades als gevolg drukten echter zwaar op de bevolking Deze keer kwam er door de reformatie en vooral de harde vervolging daarvan nog een nieuwe factor bij Dit explosieve mengsel zou leiden tot de Opstand De eerste opstand in 1567-1568 kon nog de kop ingedrukt worden maar het harde beleid riep opnieuw veel weerstand op Op 1 april 1572 slaagden de geuzen erin om Den Briel in te nemen en begon een tweede opstand Op 26 juli 1581 werd door de Staten-Generaal van de Nederlanden het op 22 juli opgestelde Plakkaat van Verlatinghe opgesteld Hierin werd Filips II afgezet als heerser van de Nederlanden Het plakkaat wordt gezien als de officiële onafhankelijksverklaring die het begin in luidde van een autonoom Nederland Ondanks dat de staatsvorm in de geschiedenis meerdere malen veranderd is wordt dit door vele toch als het begin van Nederland gezien De val van Antwerpen in 1585 bezegelde daarna in militaire zin de scheiding van de noordelijke en zuidelijke Nederlanden Bij gebrek aan een geschikte andere landsheer ontstond in 1588 de Republiek Republiek Geholpen door de imperial overstretch die Spanje ondervond kon de Republiek voorkomen heroverd te worden Sterker nog het wist maximaal te profiteren van het verschuiven van het economisch middelpunt van de Middellandse Zee naar West-Europa Waar de noordelijke Nederlanden eerder in de schaduw stonden van de zuidelijke gewesten nam Amsterdam na de val en blokkade van Antwerpen de plaats over als handelscentrum van Europa terwijl Holland de scheepvaart in Europa beheerste Hoewel de Vereenigde Oostindische Compagnie grote winsten wist te bereiken voor de aandeelhouders droeg de handel op Indië slechts in beperkte mate bij tot de winsten die vooral in de Europese handel werden bereikt De daaropvolgende Gouden Eeuw was een periode met een grotere politieke culturele en economische betekenis dan ooit daarvoor of daarna in de Nederlanden Door het economische overwicht kon Holland de Staten-Generaal domineren Zodra de belangen van Holland en Oranje niet meer overeenkwamen kon dit het bestuur volledig verlammen Hoewel de overheid protestants was bestond er vrijheid van geweten maar er was geen vrijheid van eredienst De tolerantie was heel wat groter dan elders in Europa maar het was een opportunistische die voorkwam dat men te maken kreeg met een exodus zoals het dogmatische Spanje had meegemaakt De burgerij werd de dominerende klasse terwijl de invloed van de adel en al eerder van de geestelijkheid verminderde Regenten begonnen het politieke klimaat te beheersen In 1648 werd de oorlog met Spanje beëindigd tegen de zin van stadhouder Willem II Zijn pogingen de macht naar zich toe te trekken resulteerden na zijn onverwachte dood in 1650 tot het eerste stadhouderloze tijdperk Dit tijdperk werd binnenlands gekenmerkt door de Ware Vrijheid en buitenlands door handelsoorlogen Engeland en Frankrijk waren ondertussen bevrijd van hun interne problemen en eisten hun deel van de handel en scheepvaart De daaropvolgende Eerste Engelse Oorlog werd verloren door de Republiek Hoewel de Tweede Engelse Oorlog overtuigend werd gewonnen en de Staatse vloot oppermachtig maakte werd het steeds duidelijker dat de Republiek in de problemen zou komen zodra men de grootmachten niet tegen elkaar wist uit te spelen Dit bleek in het Rampjaar Terwijl de buitenlandse troepen met een verbijsterende snelheid optrokken tot aan de waterlinie werden de gebroeders De Witt gelyncht in Den Haag waarna Willem III tot stadhouder werd benoemd De crisis gaf de orangisten de overhand Onder Willem III wist men uit de benauwde situatie te komen waarbij Michiel de Ruyter de gezamenlijke zeemacht van Frankrijk en Engeland in 1673 wist te verslaan Hierna zou Willem III zich blijven richten op het vormen van een Europese coalitie tegen het expansionisme van Lodewijk XIV In 1688 kwam het dan ook tot een Glorious Revolution na een gedurfde invasie van Willem III met een groot leger op Engels grondgebied waarbij hij zijn schoonvader Jacobus II van Engeland ten val bracht Toen Willem III ook in Engeland aan de macht was kon hij zich nog sterker richten op het bestrijden van de Franse hegemonie Hij speelde een belangrijke rol in anti-Franse coalities tijdens de Negenjarige Oorlog 1688-1697 en tot aan zijn dood in 1701 in de Spaanse Successieoorlog 1701-1713 Politiek en militair zat de Republiek in het daaropvolgende tweede stadhouderloze tijdperk op de tweede rang Economisch speelde na veertig jaar oorlog met Frankrijk de enorme staatsschuld een grote rol waarbij vooral na de Spaanse successieoorlog bleek dat de Republiek boven haar macht werkte en afhankelijk werd van Groot-Brittannië De Zeven Provinciën werden een nachtwakersstaat Waar het bestuur van het land eerder weliswaar geen democratie was geweest maar het volk wel invloed uit kon oefenen was het nu in handen van een regentenklasse die zich steeds meer afsloot Internationaal kon de politiek lange tijd gebaseerd worden op het uitspelen van de Frans-Britse tegenstellingen maar na de Zevenjarige Oorlog had zich in Europa een nieuw machtsevenwicht gevormd waardoor dit niet meer werkte en de Republiek steeds meer werd overgeleverd aan de welwillendheid van de grootmachten Met de Vierde Engelse Oorlog 1780-1784 kwam een einde aan bijna een eeuw van bondgenootschap De oorlog verliep rampzalig voor de Republiek en de binnenlandse ontevredenheid escaleerde in 1786 en 1787 onder de patriotten Op lokaal niveau begon een revolutie af te tekenen maar met een Pruisische inval kwam het tot de Oranjerestauratie Veel patriotten vluchtten naar Frankrijk waar zij een niet onbelangrijke rol hadden in de Franse Revolutie Zij zouden terugkeren naar de Republiek tijdens de Bataafse revolutie Bataafse tijd Na de Franse revolutie vielen in 1795 de Franse troepen Nederland binnen Zij bezorgden daarbij de patriotten die samen met de Franse legers weer terugkeerden alsnog de macht en vestigden de Bataafse Republiek Stadhouder Willem V vluchtte naar Engeland Binnenlands was er aanvankelijk enige onafhankelijkheid Met de Staatsregeling van 1798 werd de eerste Nederlandse grondwet ingevoerd een radicale breuk met het provincialisme en op staatkundig gebied de belangrijkste verandering sinds de Opstand Economisch gezien was er echter door de oorlog met Engeland sprake van een sterke achteruitgang Nederland veranderde in een agrarische samenleving waarbij zelfs Amsterdam een groot deel van zijn bevolking verloor In etappes werd het land daarna ingelijfd door het Franse Keizerrijk Van 1806-1810 werd Nederland het Koninkrijk Holland met Lodewijk Napoleon Bonaparte als koning In 1813 verlieten de Franse troepen het land Hoewel de rol van Oranje in de jaren daarvoor voorbij leek te zijn werd de zoon van de overleden Willem V gevraagd soeverein te worden Vooral de invoering van de Franse wetgeving en bestuur die gewestelijke en lokale verschillen had uitgewist zou echter van blijvende betekenis blijken Verenigd Koninkrijk der Nederlanden Willem I werd in 1813 soeverein vorst en in 1815 de eerste koning der Nederlanden van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden waarbij na het Congres van Wenen noord en zuid verenigd werden Daarmee was hij de tweede Nederlandse koning na Lodewijk Napoleon Bonaparte Willem I pakte de wederopbouw krachtig aan Zo liet hij talrijke kanalen graven en wegen verbeteren De in het zuiden in de Franse tijd florerende industrie werd gestimuleerd terwijl in het noorden de nadruk lag op het herstel van de handel en scheepvaart Zo voortvarend als Willem de economie stimuleerde zo conservatief was echter zijn politiek De taaldwang zorgde voor de nodige weerstand in het zuiden terwijl de katholieken vrijheid van onderwijs en godsdienst eisten en de liberalen bezwaren hadden tegen de autoritaire regeerstijl van Willem I Dit leidde tot het Monsterverbond en uiteindelijk de Belgische afscheiding Koninkrijk der Nederlanden De kostbare volhardingspolitiek van Willem I resulteerde in hoge financiële lasten Het was duidelijk dat Nederland tot de kleine mogendheden behoorde en het begon noodgedwongen met een neutraliteitspolitiek Het revolutiejaar 1848 verliep in Nederland relatief rustig omdat Willem II een nieuwe grondwet liet ontwerpen door Thorbecke De schoolstrijd zou daarna een belangrijk onderdeel van de politiek vormen waarin zich confessionele partijen begonnen te vormen in oppositie tegen het jarenlange overwicht van de liberalen Aan het einde van de negentiende eeuw kwam eindelijk de industrialisatie op gang die elders in Europa al eerder had plaatsgevonden Hierdoor werden de onderste sociale lagen van de samenleving zichtbaar als arbeidersklasse en uiteindelijk een arbeidersbeweging Naast de schoolstrijd werden uitbreiding van het kiesrecht en verbetering van de sociale omstandigheden van de arbeiders belangrijke politieke thema's Geleidelijk verdween de echte armoede terwijl arbeidsvoorwaarden een wettelijke basis kregen Er begon zich een verzuiling af te tekenen die met het burgerlijk karakter tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw de Nederlandse samenleving zou kenmerken Tijdens de Eerste Wereldoorlog wist Nederland neutraal te blijven maar het was wel het einde van de sterke economische groei Onder druk van de oorlogsomstandigheden kwam een einde aan de schoolstrijd en voor mannen werd het algemeen kiesrecht ingevoerd twee jaar later gevolgd door het vrouwenkiesrecht De sociale kwestie werd echter niet opgelost en na de vergissing van Troelstra was de positie van de socialisten ernstig verzwakt In de periode na de Eerste Wereldoorlog volgde een flinke economische opleving in Nederland en werd de infrastructuur uitgebreid en in de industriële sector groeiden enkele zeer grote bedrijven Ook begon er langzaam een sociaal stelsel te ontstaan Getracht werd ideologische tegenstellingen op te lossen met een pacificatiepolitiek wat vooral bij levensbeschouwelijke kwesties niet altijd lukte De crisis van de jaren dertig die begon in 1929 bracht na een periode van voorspoed werkloosheid die ondanks enorme staatsreserves niet grondig werd bestreden De crisis duurde in Nederland bijzonder lang om te worden gevolgd door de Tweede Wereldoorlog Dit zou uiteindelijk een toenemende invloed van de staat op de samenleving tot gevolg hebben Duitsland viel op 10 mei 1940 Nederland onverhoeds aan en Japan deed hetzelfde in Nederlands-Indië in januari 1942 De oorlog kostte in Nederland uiteindelijk tweehonderdduizend mensen het leven waaronder ruim honderdduizend Joden — 75% van de Joodse bevolking in Nederland — die werden omgebracht in vernietigingskampen Slechts een klein deel kon overleven door onder te duiken In Nederlands-Indië stierven ongeveer 3 miljoen burgers de hongerdood Tijdens de bezetting gebruikte het nationaalsocialistische bestuur Nederland als wingewest om de oorlog te ondersteunen en probeerde daarnaast de bevolking te nazificeren Er trad grootschalige collaboratie op van vrijwel het gehele overheidsapparaat en bedrijfsleven Ruim 500000 mannen werden ingezet voor dwangarbeid voornamelijk in Duitsland Vanaf de Februaristaking kreeg het verzet meer omvang terwijl dat uiteindelijk leidde tot de onderduik van 350000 Nederlanders Na de oorlog werd afstand gedaan van de falende neutraliteitspolitiek met het lidmaatschap van de VN de EG en vooral de NAVO tijdens de Koude Oorlog Nederlands-Indië ging na een onafhankelijkheidsstrijd verloren Dit gold tot zwarte Sinterklaas in 1957 niet voor de economische banden met Indonesië die naast het Marshallplan van groot belang waren voor de wederopbouw Hoewel de oorlog het land berooid en vernield achter had gelaten verliep deze wederopbouw zeer voorspoedig mede door grote Amerikaanse steun via de Marshallhulp De verzorgingsstaat kon verder uitgebreid worden In de jaren vijftig was de concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland verbeterd door de geleide loonpolitiek Het decennium daarop zag de ontdekking van de aardgasbel en met grote loonsverhogingen het begin van de consumptiemaatschappij Er ontstond een jeugdcultuur die zich juist afzette tegen de oudere generatie terwijl de seksuele moraal vrijer werd Ook andere sociale bewegingen zoals de vrouwenbeweging lieten sterk van zich horen al loopt de vrouwenemancipatie tot op heden achter ten opzichte van omringende landen Parallel aan de ontzuiling speelde zich vanaf deze periode de ontkerkelijking af Met de talloze nieuw gevormde sociale bewegingen waaronder de milieubeweging ontstonden nieuwe culturele oriëntaties Na de oliecrisis volgde een economische neergang Vooral de arbeidsintensieve industrie trok weg naar lagelonenlanden De daarop volgende grote werkloosheid sloeg vooral toe onder laag opgeleiden waaronder veel gastarbeiders die tijdens de stormachtige groei van de jaren zestig waren aangetrokken Uiteindelijk bleek de verzorgingsstaat hierdoor niet in volle omvang houdbaar te zijn In de jaren negentig trok de Nederlandse economie weer aan De hier en daar sluimerende bezorgdheid over de omvang en vaak afwijkende gewoonten van etnische minderheden werd gearticuleerd door de nieuwe politicus Pim Fortuyn Frustratie over het vermeende falende overheidsbeleid bleek nadat negen dagen na de moord op Fortuyn diens partij de LPF een ongekende verschuiving teweeg bracht in de Tweede Kamerverkiezingen van 2002 Waar in de jaren zestig universele waarden voorrang moesten krijgen werd vanaf nu weer aandacht gevraagd voor de nationale cultuur die gevaar zou lopen door enerzijds de Europese eenwording en anderzijds de grote groepen etnische minderheden De moord op Theo van Gogh leek de bevestiging van wat door Paul Scheffer is aangeduid als het het multiculturele drama van een etnische onderklasse die maar ten dele integreert met mogelijke radicaliseringstendenzen tot gevolg Terwijl de traditioneel geachte tolerantie jegens immigranten verminderde bleef deze op andere vlakken bestaan blijkens de invoering van het homohuwelijk en de relatief liberale regelgeving omtrent abortus euthanasie prostitutie en softdrugs Nationaal is er na de ontzuiling voor vele mensen geen duidelijke ideologische stroming meer waar zij zich naar kunnen richten waaraan ook het einde van de Koude Oorlog en de hiermee samenhangende verschuivingen van de internationale verhoudingen heeft bijgedragen Daarnaast zijn er de problemen met integratie die door Pim Fortuyn zijn benoemd die om een oplossing vragen Desondanks is Nederland een zeer welvarend land met een goede sociale zorg en een stabiele samenleving dat ondanks de recente politieke moorden een relatief geweldsarme ontwikkeling heeft doorgemaakt Bevolking Demografische kenmerken Nederland heeft inwoners Vergeleken met de rest van Europa is de Nederlandse bevolking de laatste anderhalve eeuw relatief snel gegroeid 3 miljoen in 1850 5 miljoen in 1900 10 miljoen in 1950 16 miljoen in 2000 Met een bevolkingsdichtheid van hoort Nederland bij de 30 dichtstbevolkte landen ter wereld Nederland telt geen enkele stad met meer dan een miljoen inwoners; wel zijn er 25 gemeenten die meer dan 100000 inwoners hebben De vier grootste steden zijn Amsterdam Rotterdam Den Haag en Utrecht alle vier gelegen in het westen van het land Daartussen en daaromheen ligt een krans van middelgrote plaatsen die tezamen de zogeheten Randstad vormen Ongeveer 40% van de Nederlandse bevolking is hier op een veel kleiner percentage van het landoppervlak geconcentreerd rondom een betrekkelijk open ruimte het zogeheten Groene Hart Zuid-Holland is met meer dan drie en een half miljoen inwoners de volkrijkste provincie van het land gevolgd door Noord-Holland en Noord-Brabant beide meer dan twee miljoen In die laatste provincie vormen de vijf steden van BrabantStad met een verzorgingsgebied van 15 miljoen mensen en 20% van de industriële productie van Nederland een andere belangrijke stedelijke regio In het oosten zijn Arnhem-Nijmegen en Twentestad twee agglomeraties van kleinere omvang alsmede het verstedelijkte zuiden van Limburg in het uiterste zuiden Maastricht-Sittard-Geleen-Heerlen-Kerkrade Deze laatstgenoemde regio vormt daarnaast ook de sterk verstedelijkte grensoverschrijdende Euregio Maas-Rijn waarin het samen met een Duits en Belgisch aangrenzend gebied circa 39 miljoen inwoners omvangt Daarnaast zijn er nog enkele steden die op regionaal niveau een belangrijke functie hebben zoals Groningen en Leeuwarden in het noorden en Maastricht in het uiterste zuiden In totaal woont 82% van de Nederlanders in een stedelijk gebied Nederland heeft door de eeuwen heen een aanzienlijke immigratie gekend die in meer of mindere mate geïntegreerd en geassimileerd zijn Volgens cijfers van het CBS van 1 januari 2005 is 809% van de bevolking Nederlands 24% Indonesisch 24% Duits 22% Turks 20% Surinaams 19% Marokkaans 08% Antilliaans en Arubaans en 60% anders In de periode 1845-1860 en de eerste 20 jaar na 1945 zijn ook aanzienlijke aantallen Nederlanders geëmigreerd vooral naar de Verenigde Staten Canada Australië Zuid-Afrika en Nieuw-Zeeland Sinds 2005 zijn de Friezen erkend als nationale minderheid onder het Kaderverdrag inzake de bescherming van nationale minderheden Talen De officiële landstaal is het Nederlands Daarnaast zijn er verschillende andere talen officieel In de provincie Friesland is het Fries een officiële taal Op het eiland Bonaire is Papiaments een officiële taal en op de eilanden Saba en Sint Eustatius is het Engels een officiële taal Deze talen worden ook op regionaal-bestuurlijk niveau gebruikt en als voertaal gebruikt op basisscholen Het Jiddisj en het Sinti-Romanes zijn in 1996 door Nederland erkend als non-territoriale talen Verder worden het Nedersaksisch en het Limburgs deels door het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden erkend als streektaal Een groot deel van de Nederlandse bevolking spreekt één of meer andere talen Verantwoordelijk hiervoor is het uitgebreide taalonderwijs; op vrijwel alle basisscholen wordt Engels onderwezen het contact met buurlanden en de aanwezigheid van allochtonen zelf Engels Duits en Frans worden door veel Nederlanders als tweede taal gesproken Veel allochtonen van de eerste en tweede generatie spreken nog hun oorspronkelijke taal Daardoor zijn er nog grote groepen Nederlanders die Indonesisch Hindi Ambonees Surinaams Turks Berbertalen Marokkaans-Arabisch Chinees Kantonees Koerdisch Kaapverdiaans Urdu en Vietnamees spreken Religie Nederland sinds het midden van de Middeleeuwen een christelijk land is tegenwoordig een van de meest ontkerkelijkte landen in Europa Waar traditioneel de katholieken en de protestanten de hoofdstromingen waren zijn deze sterk afgenomen Sinds 1989 is de onkerkelijkheid zelfs de hoofdstroming en in 2013 beschouwde 53 procent zich als niet behorend tot een godsdienstige groepering 26 procent van de Nederlanders zou zich tot de Rooms-katholieke kerk rekenen en naar schatting 16 procent is protestants 5 procent is Moslim 01 procent is Joods 04 procent boeddhist en 06 procent hindoe Parallel aan de ontkerkelijking is er een een toename van een ongebonden spirituele groep die zingeving zoekt in bewegingen als new age en vrijmetselarij Deze groep wordt in de statistieken als zonder religie gekenmerkt en maakt een kwart van de samenleving uit Bestuur en instellingen Het Koninkrijk der Nederlanden is een staat bestaande uit Nederland met grondgebied in West-Europa en het Caraïbische gebied waar zich Bonaire Saba en Sint Eustatius bevinden die staatkundig bij Nederland horen en verder de landen Aruba Curaçao en Sint Maarten De vier landen binnen het Koninkrijk zijn gelijkwaardige onderdelen van het grondgebied van het Koninkrijk De staatkundige positie van de landen binnen het Koninkrijk is echter verschillend Nederland is opgedeeld in twaalf provincies De eilanden in het Caribisch gebied zijn bijzondere gemeenten die elk afzonderlijk direct onder de verantwoordelijkheid van de landelijke overheid vallen Overheid Nederland is een constitutionele erfmonarchie en staatsrechtelijk gezien een parlementaire democratie Belangrijke mijlpalen in de politieke geschiedenis waren de grondwetsherziening van 1848 onder leiding van de liberale staatsman Thorbecke waarbij onder meer een einde werd gemaakt aan de persoonlijke regeermacht van de koning de koninklijke onschendbaarheid en de ministeriële verantwoordelijkheid voor het regeringsbeleid werden ingevoerd en het parlement meer invloed kreeg; en 1919 toen het algemeen kiesrecht werd ingevoerd De Nederlandse politiek werd lange tijd gekenmerkt door de verzuiling de opdeling van de bevolking in verschillende maatschappelijke groepen Tegelijkertijd is er een sterk streven naar het bereiken van consensus vaak aangeduid als het poldermodel In internationaal perspectief staat Nederland voorts bekend om zijn liberale beleid op het gebied van drugs prostitutie euthanasie en het homohuwelijk De hoofdstad van Nederland is Amsterdam Den Haag is echter al sinds de zestiende eeuw bijna onafgebroken de regeringszetel en de woonplaats van de vorst De verdeling van de macht is in Nederland niet geheel volgens de trias politica Het staatshoofd is sinds 30 april 2013 koning Willem-Alexander Hij volgde toen koningin Beatrix op Samen met de ministerraad vormt hij de Nederlandse regering die de uitvoerende macht in handen heeft al is de invloed van de monarch vrij beperkt De voorzitter van de ministerraad is de minister-president op dit moment Mark Rutte De ministers en de staatssecretarissen die hen bijstaan bij de leiding hun ministeries vormen tezamen het kabinet Het huidige kabinet is een kabinet dat wordt gevormd door de VVD en het PvdA Het belangrijkste adviesorgaan van de regering is de Raad van State waarvan het staatshoofd de jure de voorzitter is De wetgevende macht deelt de regering met het parlement de Staten-Generaal dat bestaat uit twee kamers Beide kamers moeten instemmen met wetgeving en kunnen ministers tot verantwoording roepen De Tweede Kamer is het lagerhuis en heeft 150 zetels die aan de hand van rechtstreekse algemene landelijke verkiezingen op basis van evenredige vertegenwoordiging voor vier jaar worden verdeeld Het hogerhuis van het parlement is de Eerste Kamer waarvan de 75 leden voor vier jaar door de leden van Provinciale Staten worden gekozen die op hun beurt wel rechtstreeks worden gekozen; in tegenstelling tot de Tweede Kamer mag ze geen wetten indienen of wijzigen maar enkel door de Tweede Kamer goedgekeurde wetten goed- of afkeuren Tot slot is er de rechterlijke macht waarvan de rechters voor het leven worden benoemd door de koningin Voor burgerlijk recht en strafrecht is de Hoge Raad der Nederlanden de hoogste rechtbank voor bestuursrecht is de Raad van State de hoogste rechtbank Politieke partijen Vanwege het meerpartijenstelsel en het grote aantal Nederlandse partijen is het sinds de achttiende eeuw nooit één partij gelukt een volledige meerderheid in het parlement te behalen Sinds de verkiezingen in 2012 telt de Tweede Kamer elf fracties Ruwweg kan gezegd worden dat het politieke systeem traditioneel werd gedomineerd door drie blokken de christendemocraten met het CDA en in zekere mate de ChristenUnie als vertegenwoordigers de sociaaldemocraten met de PvdA als grootste partij en de liberaal-democraten met de VVD als grootste partij Sinds de jaren zeventig is het systeem meer versnipperd geraakt partijen als het CDA verloren zetels en nieuwe partijen zoals D66 en GroenLinks in de jaren negentig en de SP in recente jaren boekten succes bij de verkiezingen Aan het begin van de 21e eeuw zijn er vooral ontwikkelingen geweest op het rechtse gebied In 2002 werd door Pim Fortuyn de Lijst Pim Fortuyn opgericht Deze partij behaalde zonder de kort voor de verkiezingen doodgeschoten Fortuyn dat jaar als nieuwkomer 26 zetels Ze viel echter snel weer uiteen en verdween bij de verkiezingen van 2006 helemaal uit de Tweede Kamer Datzelfde jaar werd ook de Partij voor de Vrijheid PVV opgericht die in de jaren daarna met Geert Wilders een duidelijk stempel op de politiek zou drukken Bestuursstructuur Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat waarbij de verschillende territoriale eenheden zelfstandige bevoegdheden hebben De bestuurslagen bestaan uit de rijksoverheid of centrale overheid met daaronder de twaalf provincies 411 gemeenten en 25 waterschappen De provincies zijn actief op gebieden als ruimtelijke ordening infrastructuur economie cultuur natuur en milieu Ook houden ze toezicht op de gemeenten en de waterschappen Het dagelijks bestuur van elke provincie wordt gevormd door Gedeputeerde Staten dat wordt gecontroleerd door de Provinciale Staten De Provinciale Staten worden door het volk gekozen en moeten daarna een college van Gedeputeerde Staten vormen Ook de leden van de Eerste Kamer worden door de leden van de Provinciale Staten gekozen De voorzitter van het College van Gedeputeerde Staten en van Provinciale Staten van een provincie is de commissaris van de Koning Binnen een provincie zijn de gemeenten ingedeeld De gemeenten vormen in Nederland de derde bestuurslaag Het hoogste bestuursorgaan binnen de gemeenten is de gemeenteraad die om de vier jaar wordt gekozen Het dagelijkse bestuur is het college van burgemeester en wethouders dat gevormd wordt door de wethouders die benoemd worden door de raad en door de burgemeester die op zijn beurt benoemd wordt door de Kroon De taken van het gemeentebestuur behelzen onder andere stadsontwikkeling verkeer onderwijs welzijn en sociale zaken De gemeenten krijgen het grootste deel van hun geld van de rijksoverheid de rest komt uit zaken als onroerendezaakbelasting parkeergeld en leges Binnen de gemeente zijn de deelgemeenten ingedeeld De deelgemeenten vormen de vierde bestuurslaag Het hoogste bestuursorgaan binnen de deelgemeenten is de deelgemeenteraad die gevormd wordt door portefeuillehouders die worden benoemd door de deelraad en door de voorzitter die op zijn beurt gekozen wordt door de deelraad De waterschappen staan los van de indeling in provincies en gemeenten en regelen de waterhuishouding binnen een bepaald gebied Het bestuur van een waterschap wordt gekozen door de grondeigenaren en inwoners Het buiten houden van het water is van oudsher een algemeen belang waarbij polderbewoners genoodzaakt waren samen te werken Uit die noodzakelijke samenwerking zijn de waterschappen ontstaan Justitie en politie De rechterlijke macht bestaat uit rechters en officieren van justitie die het Openbaar Ministerie vormen Rechters en leden van het Openbaar Ministerie worden door de Kroon benoemd Rechters worden voor het leven benoemd In de rechtspraak wordt een onderscheid gemaakt in strafrecht civiel of burgerlijk recht en bestuursrecht Sinds 1993 is de politie in Nederland opgedeeld in 25 regiokorpsen en een Korps Landelijke Politie Diensten KLPD In geval van een crisis wordt met de brandweer en ambulancediensten samengewerkt in de met de politieregio overeenkomende veiligheidsregio en met overige overheidsdiensten De politie viel onder de verantwoordelijkheid van twee ministeries; het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het ministerie van Justitie Na het toetreden van het Kabinet-Rutte I valt de politie onder het ministerie van Veiligheid en Justitie dat onder leiding staat van minister Ivo Opstelten Buitenlandse betrekkingen en defensie Als kernwaarden van het buitenlands beleid van de Nederlandse overheid werden in 1995 vastgesteld bevordering van Europese integratie het onderhouden van betrekkingen met de buurlanden het verzekeren van Europese veiligheid en stabiliteit en deelname aan conflictbeheersing en vredesmissies Nederland was mede-oprichter van de Europese Unie de NAVO de Verenigde Naties en de OESO en maakt daarnaast deel uit van onder andere de Benelux de Raad van Europa de West-Europese Unie WEU de Wereldbank het IMF en de Wereldhandelsorganisatie WTO Nederland is thuishaven of gastland van onder meer de volgende internationale instellingen het Internationaal Gerechtshof het Internationaal Strafhof de Europese veiligheidsorganisatie Europol en de Europese Ruimtevaartorganisatie De Nederlandse defensieorganisatie valt volledig onder het Ministerie van Defensie en bestaat uit de Koninklijke Landmacht de Koninklijke Luchtmacht de Koninklijke Marine inclusief Marine Luchtvaartdienst en Korps Mariniers en de Koninklijke Marechaussee Sinds de opkomstplicht voor de militaire dienst is opgeschort bestaat de krijgsmacht volledig uit vrijwillig dienend personeel In totaal dienen ruim 50000 mannen en vrouwen bij de krijgsmacht De regering is de opperbevelhebber van de strijdkrachten in de dagelijkse praktijk wordt die functie waargenomen door de Minister van Defensie Aan hem rapporteert de Commandant der Strijdkrachten De Commandant der Strijdkrachten geeft leiding aan de afzonderlijke krijgsmachtdelen In 2009 was Nederland het twintigste land ter wereld naar militaire uitgaven Onderwijs Onderwijs is verplicht vanaf de eerste dag van de maand nadat een kind vijf jaar is geworden tot het einde van het schooljaar waarin het kind zestien jaar is geworden De meeste kinderen gaan echter al vanaf hun vierde naar het basisonderwijs In het schooljaar waarin een kind zeventien jaar wordt is het gedeeltelijk leerplichtig en moet dan nog minstens twee dagen per week naar school Als de school een praktijkovereenkomst met een bedrijf heeft gesloten dan is één dag school per week verplicht Onderwijs kan beginnen met peuteronderwijs op een peuterspeelzaal Dan volgt primair onderwijs ofwel basisonderwijs Vervolgens is daar het secundair ofwel voortgezet onderwijs en tot slot is middelbaar beroepsonderwijs hoger beroepsonderwijs of academisch onderwijs mogelijk Er zijn diverse hogeronderwijsinstellingen en middelbare beroepsonderwijs-instellingen roc's op verschillende niveaus De Universiteit Leiden werd opgericht in 1575 en is de oudste universiteit van Nederland Er zijn veertien door de overheid bekostigde universiteiten waarvan de Universiteit van Amsterdam de Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteit Utrecht de grootste zijn Voor een vergelijking tussen de onderwijsstructuren in Nederland en Vlaanderen zie Onderwijsstructuur Vlaanderen en Nederland waar de overeenkomstige fasen van het onderwijs zo veel mogelijk naast elkaar worden geplaatst Milieubeheer Vanwege de hoge bevolkingsdichtheid de sterke industrialisatie en de intensieve landbouw heeft Nederland te maken met verschillende milieuproblemen De Hinderwet van 1875 was lange tijd de enige wet op het gebied van milieubeheer In de jaren zestig werd het publiek zich bewust van de milieuproblemen en sindsdien ontwikkelde Nederland een milieubeleid Dit richtte zich aanvankelijk op sanering maar vanaf de jaren tachtig begon men zich ook te richten op preventie en beheer Tegenwoordig vindt zo'n 70% van de regelgeving op dit gebied plaats op Europees niveau Het beleid heeft er voor gezorgd dat ondanks de economische groei op een aantal gebieden de vervuiling is afgenomen en de milieukwaliteit is verbeterd Het huidige beleid is omschreven in de Toekomstagenda milieu waarin de overheid ervoor kiest zich te concentreren op de thema's klimaatverandering luchtkwaliteit en aantasting van biodiversiteit en natuur Deze agenda bouwt voort op het laatste Nationaal Milieubeleidsplan Nationale symbolen Nationale symbolen bestaan op verschillende niveaus Zo wordt bijvoorbeeld vaak het portret van het staatshoofd aangebracht op munten en postzegels Vooral bij regerende vorstenhuizen is dit het geval Nederland vormt daarop geen uitzondering Geijkte officiële symbolen zijn met name de volgende De vlag van Nederland bestaat uit drie horizontale banen van gelijke hoogte in de kleuren rood wit en blauw De vlag dateert uit 1579 toen de onafhankelijkheid van Nederland werd uitgeroepen en werd officieel goedgekeurd in 1796 en bevestigd als nationaal embleem in 1937 Het wit en blauw zijn de livreikleuren van het Franse vorstendom Orange waar het Huis Nassau het latere Nederlandse koningshuis mee verbonden raakte zie René van Chalon Het rood was oorspronkelijk oranje naar de naam van het vorstendom maar werd in de loop van de zeventiende eeuw vervangen door vermiljoenrood dat tijdens zeeslagen makkelijker te herkennen was Op feestdagen die te maken hebben met het koningshuis of tijdens diplomatieke reizen naar het buitenland wordt ook wel een oranje wimpel boven de vlag gehangen Het Wapen van het Koninkrijk der Nederlanden is oorspronkelijk in 1815 ontworpen en in 1907 aangepast Het geblokte schild met een leeuw zwaard en pijlen is het heraldisch symbool van de Koning en het Land Het Wilhelmus is het volkslied sinds 10 mei 1932 Daarvoor was vanaf 1817 met uitzondering van een gat van 1832 tot 1833 Wien Neêrlands bloed het volkslied Informeel geldt tegenwoordig de kleur oranje in het algemeen als een symbool voor Nederland Dit komt behalve in de kleur van de kleding der vertegenwoordigende sportteams ook tot uitdrukking in de wijze waarop supporters zich in en aan het buitenland tonen Bij al deze symbolen speelt expliciet of impliciet het koningshuis een rol De vorst en het koninklijk huis vervullen zelf echter ook een belangrijke symbolische functie voor Nederland zowel institutioneel als in personam Dit is te meer het geval omdat het Huis van Oranje al meer dan vier eeuwen zijn geschiedenis deelt met het volk van Nederland Willem de Zwijger was de prins van Oranje die Nederland vanaf 1568 naar de zelfstandigheid leidde Tradities en feestdagen Nederland telt acht officiële feesten verdeeld over tien feestdagen waarvan er twee als nationale feestdag worden aangeduid De eerste is Koningsdag een dag van eenheid en saamhorigheid die gevierd wordt op 27 april de geboortedag van de huidige koning koning Willem-Alexander De andere nationale feestdag is Bevrijdingsdag op 5 mei wordt de capitulatie van het Duitse leger in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog gevierd Bevrijdingsdag is elk jaar een nationale feestdag; of het als vrije dag geldt is echter afhankelijk van de cao of de werkgever Nederland is sterk beïnvloed door het christelijke geloof en daarom staat er ook een groot aantal christelijke feesten op de feestdagenkalender Kerstmis eerste en tweede Kerstdag Goede Vrijdag Pasen eerste en tweede Paasdag Hemelvaart en Pinksteren Op deze dagen behalve Goede Vrijdag hebben de meeste Nederlanders vrij Ook Nieuwjaarsdag staat op de lijst van algemeen erkende feestdagen Voorts zijn er nog enkele tradities en feestdagen die hoewel niet officieel wel op grote schaal gevierd worden Zo worden tijdens de Nationale Dodenherdenking op 4 mei één dag voor Bevrijdingsdag alle oorlogsslachtoffers sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog herdacht Sint-Maarten is een christelijk feest maar het wordt vooral in het noorden van het land gevierd Het eveneens van oorsprong christelijke carnaval wordt voorafgaand aan aswoensdag juist het uitbundigst gevierd in het zuiden van het land Het kinderfeest Sinterklaas wordt in het hele land gevierd met als hoogtepunt de zogeheten Pakjesavond op 5 december Op Oudejaarsavond wordt het jaar 's avonds traditioneel met oliebollen de oudejaarsconference en vuurwerk afgesloten Kunst De Nederlandse schilderkunst wordt vertegenwoordigd door een groot aantal meesters De bloeiperiode vond plaats in de gouden zeventiende eeuw De bekendste schilder uit deze periode is Rembrandt maar ook andere oude Hollandse meesters als Johannes Vermeer Frans Hals en Jan Steen genieten internationale faam Hoewel de schilderkunst uit de periode erna minder bekend is is het werk van de negentiende-eeuwse postimpressionistische schilder Vincent van Gogh wel wereldberoemd geworden zij het pas na zijn dood Uit de eerste helft van de twintigste eeuw dateert de abstracte kunst van Piet Mondriaan die betrokken was bij de kunstbeweging De Stijl In 1948 werd de kunstvereniging Cobra opgericht met leden als Karel Appel en Corneille Een andere Nederlandse kunstenaar uit de twintigste eeuw is MC Escher die in zijn grafische kunstwerken veelvuldig gebruik maakte van onmogelijke objecten en gezichtsbedrog De Nederlandse literatuur bouwde vanaf de Gouden Eeuw een eigen traditie op samen met het ontstaan van een algemeen geaccepteerde standaard voor de Nederlandse taal met Joost van den Vondel en Pieter Corneliszoon Hooft als bekendste vertegenwoordigers Multatuli beschreef en bekritiseerde in de negentiende eeuw in zijn Max Havelaar de situatie in Nederlands-Indië Louis Couperus was een van de eerste Nederlandse vertegenwoordigers van het naturalisme dat als reactie op de idealistische romantiek gold Tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef Anne Frank in het Achterhuis in Amsterdam haar wereldberoemde dagboek dat na haar dood tijdens de Holocaust door haar vader werd gepubliceerd In de naoorlogse literatuur wordt vaak gesproken van de grote drie verwijzend naar Willem Frederik Hermans Harry Mulisch en Gerard Reve Andere noemenswaardige schrijvers uit deze periode zijn Jan Wolkers en Hella S Haasse Uiteraard wordt de internationale erkenning van de Nederlandse literatuur gehinderd door een taalbarrière maar de boeken van hedendaagse schrijvers als Arnon Grunberg Herman Koch en Cees Nooteboom vinden ook in het buitenland aftrek Nooteboom haalt met Duitse vertalingen van zijn werk grotere oplagen dan met het Nederlandse origineel De Nederlandse School was in de vijftiende en zestiende eeuw een grote stroming in de Renaissancemuziek Jan Pieterszoon Sweelinck en Jacob van Eyck werden internationaal bekende componisten net als in de twintigste eeuw onder meer Willem Pijper Henk Badings Lex van Delden en recente componisten als Peter Schat Tristan Keuris Simeon ten Holt en Louis Andriessen zie Lijst van Nederlandse muziek In de jaren zeventig van de twintigste eeuw kende de Nederlandse rockband Golden Earring kort wereldwijd succes op kleinere schaal waren ook groepen en artiesten als Shocking Blue Earth & Fire en George Baker succesvol Van de Nederlandse popmuziek ook wel aangeduid als nederpop zijn heden ten dage onder meer Anouk en Within Temptation bekend evenals dj's als Tiësto en Armin van Buuren Op Nederlandstalig gebied zijn verscheidene artiesten noemenswaardig van Boudewijn de Groot Rob de Nijs en Frank Boeijen uit het verleden tot BLØF Guus Meeuwis en Marco Borsato tegenwoordig Ook het levenslied is een populair muziekgenre met namen als André Hazes Frans Bauer en Jan Smit Pinkpop Lowlands en het North Sea Jazz Festival zijn enkele grote muziekfestivals Kenmerkend voor de Nederlandse architectuur zijn Hendrik Petrus Berlage de Amsterdamse School en De Stijl Cultureel en natuurlijk erfgoed Musea zoals het Rijksmuseum Amsterdam Van Gogh Museum Mauritshuis Openluchtmuseum Arnhem en Museum Boijmans Van Beuningen vormen alleen al vanwege hun aanwezigheid voor een belangrijk deel het cultureel erfgoed van Nederland Veel grotere musea zijn gevestigd in architectonisch bijzondere gebouwen en sommige zijn landschappelijk fraai gelegen zoals Paleis Het Loo en het Kröller-Müller Museum Het natuurlijk erfgoed van Nederland bestaat voor een groot deel uit het vlakke natte landschap met onder meer rivieren polders en molens Daarnaast zijn er nog natuurgerelateerde gebieden zoals de Keukenhof de Veluwe de Waddeneilanden en de Biesbosch De natuur in Nederland is sterk door de mens beïnvloed voornamelijk vanwege het waterbeheer De bekendste voorbeelden hiervan zijn de IJsselmeerpolders en de Deltawerken De molens van Kinderdijk zijn sinds 1997 Werelderfgoed Eten en drinken De traditionele Nederlandse keuken is voornamelijk beïnvloed door het agrarische leven in vroegere tijden De hoofdmaaltijd wordt in Nederland 's avonds gegeten en een typisch Nederlandse maaltijd bestaat uit een combinatie van aardappels groente en vlees Ook stoof- en stamppotten en maaltijdsoepen zijn kenmerkend voor de Nederlandse keuken Bij het ontbijt en in de middag wordt vaak brood gegeten met boter en allerlei soorten zoet en hartig broodbeleg variërend van vleeswaren en kaas tot hagelslag chocoladepasta en pindakaas; ook ontbijtgranen als muesli en cornflakes worden met melk of yoghurt als ontbijt genuttigd Bij het ontbijt en de middagmaaltijd wordt vaak koffie of thee gedronken In de koudere maanden is warme chocolademelk ook een populaire drank Bier is veruit de meest gedronken alcoholische drank in 2008 werd gemiddeld 785 liter per Nederlander gedronken Van de totale Nederlandse bierproductie in dat jaar ruim 27 miljard liter werd meer dan 16 miljard liter geëxporteerd waarmee Nederland dat jaar de grootste bierexporteur ter wereld was De Nederlandse biercultuur ontwikkelde zich de voorbije jaren sterk een groeiend aantal brouwerijen brouwde bieren in steeds meer verschillende stijlen De Edammer en Goudse kaas zijn ook buiten Nederland erg bekend Andere bekende Nederlandse gerechten en producten zijn veelal zoetigheden zoals pannenkoeken en poffertjes Limburgse vlaai stroopwafels en oliebollen Kroketten en frikandellen zijn typisch Nederlandse snacks Ook vis wordt soms als fastfood gegeten bijvoorbeeld in de vorm van haring of kibbeling stukjes vis in beslag gebakken Naast deze typisch Nederlandse gerechten zijn er echter ook veel invloeden van buitenaf Onder andere uit de Nederlands-Indische de Chinese en de Italiaanse keuken zijn gerechten overgenomen Media De belangrijkste Nederlandse dagbladen zijn De Telegraaf Algemeen Dagblad de Volkskrant NRC Handelsblad en Trouw Historisch gezien is ook het Parool dat in de Tweede Wereldoorlog als verzetskrant werd opgericht een belangrijke krant Tegenwoordig is het hoofdzakelijk gericht op de stad en regio Amsterdam Voor protestantse kerkelijke lezers zijn het Reformatorisch Dagblad en het Nederlands Dagblad bekende landelijke kranten Met Metro heeft Nederland ook een gratis krant Elsevier HP De Tijd Vrij Nederland en De Groene Amsterdammer zijn vier opiniebladen De Nederlandse televisie heeft zowel publieke als commerciële zenders Deze laatste werden toegelaten vanaf 1988 later dan in omringende landen De publieke omroep bestaat uit NPO 1 2 en 3 en voor Nederlanders in het buitenland BVN en wordt gekenmerkt door de verzuilde structuur De belangrijkste bedrijven die commerciële televisie verzorgen zijn RTL Nederland en SBS Broadcasting die samen in totaal zeven zenders beheren Enkele andere commerciële zenders zijn Nickelodeon Comedy Central en Kindernet Op radiogebied is er eveneens een groot aantal zenders Er zijn zes landelijke publieke zenders met NPO Radio 1 NPO Radio 2 en NPO 3FM als belangrijkste en verscheidene digitale en regionale publieke zenders Radio 538 Sky Radio en Q-music zijn de belangrijkste spelers in de commerciële markt In Nederland heerst een grote mate van persvrijheid zonder controle vooraf op publicaties in de geschreven pers of op radio TV en internet De begrenzing hierbij is dat wie zich schuldig maakt aan belediging discriminatie aanzetten tot haat ed de kans loopt zich achteraf te moeten verantwoorden De Mediawet zorgt voor mediapluriformiteit binnen het publieke omroepenbestel Ook kan het bevoegd gezag leeftijdsgrenzen stellen voor de toegang tot bepaalde media Sport In Nederland is voetbal de belangrijkste sport Het Nederlandse voetbalelftal won het Europees kampioenschap voetbal 1988 en behaalde op veel andere EKs en WKs ereplaatsen; voormalige voetballers als Johan Cruijff en Marco van Basten alsmede de in het buitenland werkende trainer-coach Guus Hiddink droegen eraan bij dat Nederland op dit gebied wereldwijd bekend werd Andere populaire sporten zijn onder meer hockey schaatsen wielersport paardensport volleybal handbal korfbal tennis golf en zwemmen Typisch Nederlandse sporten zijn onder meer fierljeppen kaatsen klootschieten en korfbal Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werden sportclubs en -bonden gevormd Een belangrijk figuur in de Nederlandse sportgeschiedenis is Pim Mulier die aan het eind van de 19e eeuw veel tot dan toe niet tot nauwelijks bekende sporten in Nederland introduceerde en professionaliseerde Hij was ook de initiator van de Elfstedentocht een 200 km lange schaatstocht over natuurijs langs de Friese elf steden In 1900 was het debuut van Nederland op de Olympische Spelen een feit sindsdien werden meer dan 300 medailles behaald waaronder 100 gouden Daarmee staat Nederland zeventiende op de medaillespiegel van de Olympische Spelen aller tijden Het NOCNSF is de overkoepelende sportorganisatie van de Nederlandse sportbonden en de Nederlandse vertegenwoordiger binnen de internationale sportkoepel IOC Amsterdam organiseerde de Olympische Zomerspelen 1928; in 1980 vonden de Paralympische Zomerspelen plaats in Arnhem Samen met België was Nederland gastheer van het Europees kampioenschap voetbal 2000 Voorts zijn er plannen om de Olympische Zomerspelen 2028 te organiseren Economie Economische basis Nederland is een welvarend land met een open economie die sterk leunt op de buitenlandse handel met name met Duitsland De economie wordt getypeerd door stabiele verhoudingen een matige inflatie een terughoudend financieel beleid en door zijn belangrijke rol als Europese transportader Over de gehele linie bekeken hoort Nederland tot de 20 grootste economieën van de wereld na de grootmachten als willekeurige volgorde Duitsland de Verenigde Staten het Verenigd Koninkrijk Japan en dergelijke Duitsland 252% België 146% Verenigd Koninkrijk 89% Frankrijk 84% en Italië 46% zijn de belangrijkste exportpartners van Nederland Na de Verenigde Staten en Frankrijk is Nederland ondanks zijn geringe oppervlakte in absolute omvang het derde exportland op het gebied van land- en tuinbouwproducten In de intensieve gemechaniseerde land- en tuinbouw werkt weliswaar slechts 4% van de Nederlandse beroepsbevolking maar er worden door de sector enorme hoeveelheden voedsel voor de voedselverwerkingsindustrie en de export geproduceerd De glastuinbouw is van grote omvang en vertegenwoordigt bijna de helft van de totale Europese capaciteit Ook de bloembollenteelt met de bekende bollenvelden onder andere tulpenbollenis van aanzienlijk belang Nederland is op dit gebied de voornaamste producent voor de Europese- en Noord-Amerikaanse markt De voedings- en genotmiddelenindustrie de chemische industrie de aardolie-industrie en de metaalindustrie zijn de belangrijkste industriële activiteiten in Nederland Andere belangrijke onderdelen van de economie zijn de internationale handel en het bankwezen Amsterdam is het financiële en zakencentrum van Nederland en behoorde nog in 2008 bij de grootste tien zakencentra ter wereld De Amsterdamse effectenbeurs is de locatie van de Amsterdam Exchange Index AEX en is tegenwoordig onderdeel van Euronext Sinds 1 januari 2002 is de Euro het enige wettige betaalmiddel Daarvoor werd betaald met de Nederlandse gulden In de bijzondere gemeenten Bonaire Sint Eustatius en Saba is de Amerikaanse dollar wettig betaalmiddel Energie Als hoogontwikkelde economie heeft Nederland net als andere geïndustrialiseerde landen een hoog energieverbruik 3330 PJ voor 2008 Het grootste deel hiervan wordt opgewekt met behulp van fossiele brandstoffen vooral aardolie aardgas en steenkool Afgezien van aardgas wordt dit voornamelijk geïmporteerd Een groot deel van de aardolie wordt na raffinage weer geëxporteerd Ook het aardgas uit eigen bodem wordt voor een groot deel uitgevoerd Met aardgas en in mindere mate steenkool wordt ook het grootste deel van de benodigde elektriciteit opgewekt Een beperkte bijdrage hierin wordt geleverd door duurzame energie en kernenergie en ook importeert de Nederlandse elektriciteitsmarkt via de trans-Europese energienetwerken Om in 2020 30% minder broeikasgassen uit te stoten richt het beleid zich hier op energiebesparing en duurzame energie Toerisme Nederland wordt jaarlijks door ongeveer 10 tot 11 miljoen buitenlandse toeristen bezocht Onder de belangrijkste bezienswaardigheden zijn de historische steden vooral Amsterdam de Deltawerken en het polderlandschap De Nederlandse steden gelden als belangrijke toeristische bestemming Vooral de hoofdstad Amsterdam is populair onder buitenlandse toeristen mede dankzij de coffeeshops en het prostitutiegebied de Wallen Ook de grachtengordel met een groot aantal historische bouwwerken en belangrijke musea gelden als een belangrijke bezienswaardigheid Met 49 miljoen toeristen 2007< small> is Amsterdam de op vier na meest bezochte toeristenbestemming in Europa en de op zes na grootste congresstad ter wereld Ook de andere drie grote steden hebben hun eigen kenmerken Rotterdam heeft een moderne skyline en haven Den Haag heeft de Ridderzaal Madurodam en de badplaats Scheveningen en Utrecht is bekend om zijn Domtoren Verder zijn er nog vele andere bezienswaardige steden en dorpen Er zijn historische plaatsen als Gouda Delft en Alkmaar Middelburg Veere en Maastricht en plaatsen met een folkloristisch karakter zoals Volendam Marken en de Zaanse Schans Vele grotere en middelgrote steden hebben ook een heel specifiek eigen karakter zoals Eindhoven met zijn industrieel erfgoed en de steden Groningen Breda 's-Hertogenbosch Leeuwarden en Leiden rijk aan historisch erfgoed Verder zijn er nog attractieparken zoals de Efteling Duinrell Walibi Holland en de miniatuurstad Madurodam Nederland kent verschillende dierentuinen zoals Artis en Diergaarde Blijdorp Het Waddengebied en in het bijzonder de Waddeneilanden trekken veel toerisme Transport Van groot belang voor de Nederlandse economie is de transportsector De haven van Rotterdam is de grootste van Europa en een van de grootste ter wereld Andere belangrijke havengebieden zijn Amsterdam Eemshaven en Vlissingen Terneuzen Het achterland van deze havens wordt ondersteund door een uitgebreid net van rivieren kanalen en andere waterwegen De binnenvaart en de zeevaart spelen daarom een belangrijke rol in de Nederlandse economie De rivieren Rijn Maas en Schelde die vanuit de buurlanden binnenstromen en in de Noordzee uitmonden maken Nederland al eeuwenlang een knooppunt voor de Europese binnenvaart Schiphol behoort als mainport tot 's werelds grootste internationale luchthavens Eindhoven Airport is sinds 2006 het grootste regionale vliegveld van Nederland Rotterdam The Hague Airport is het tweede regionale vliegveld van het land en fungeert ook voor koninklijke en diplomatieke ontvangsten Mede als gevolg van de hoge bevolkingsdichtheid bezit Nederland een zeer dichte infrastructuur Het autowegen- en spoorwegnet kunnen de groeiende verkeersdruk echter steeds minder goed verwerken Er is een uitgebreid wegennet van autosnelwegen en autowegen met een totale lengte van circa 116500 kilometer Vrijwel alle wegen zijn tolvrij met uitzondering van een aantal oeververbindingen Het spoorwegnet heeft een totale lengte van 2808 kilometer en is een van de drukst bereden spoornetwerken van Europa De belangrijkste vervoerder van passagiers is de NS Andere vervoerders met treinverbindingen in Nederland zijn Arriva Connexxion Syntus Breng en Veolia Het stads- en streekvervoer per bus wordt ook grotendeels gereden door deze vervoerbedrijven In enkele steden rijden lokale vervoerders en in een groot deel van het Noorden exploiteert Qbuzz de busverbindingen In de agglomeraties van Amsterdam Rotterdam Den Haag en Utrecht rijden trams en sneltrams rond Metrosystemen zijn alleen in Rotterdam en Amsterdam te vinden RandstadRail is een lightrailnetwerk rond Den Haag Zoetermeer en Rotterdam waarin een aantal tram- en metrolijnen en voormalige spoorlijnen zijn geïntegreerd Door de korte afstanden binnen de steden het vlakke landschap en de lage kosten heeft de fiets een groot aandeel in het personenverkeer Studentensteden als Groningen Nijmegen en Amsterdam kennen een fietsgebruik van 40% of meer maar ook andere steden en gemeenten kennen een hoog fietsgebruik Bejaarde fietsers zijn anders dan in veel andere landen heel gewoon Externe links Belangrijke statistieken van het Centraal Bureau voor de Statistiek Literatuur Algemeen Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite 2009 Netherlands The Encyclopædia Britannica Chicago Geologie 2005 Het Nederlandse landschap Een historisch-geografische benadering Matrijs Utrecht 2004 De vorming van het land Inleiding in de geologie en de geomorfologie Koninklijke Van Gorcum Assen 2005 Landschap in delen Overzicht van de geofactoren Koninklijke Van Gorcum Assen 2003 De ondergrond van Nederland Wolters-Noordhoff Groningen 2007 Geology of the Netherlands 354 pp Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences ISBN 978-90-6984-481-7 Afzonderlijke hoofdstukken als pdf downloadbaar http wwwknawnl Content Internet_KNAW publicaties pdf 20011075pdf Geschiedenis 1977-1983 Algemene Geschiedenis der Nederlanden Fibula-Van Dishoeck Haarlem 2006 Geschiedenis van de Nederlanden HBuitgevers Baarn Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite 2009 Low Countries history of Encyclopædia Britannica Chicago Het Nederlands is een West-Germaanse taal en de moedertaal van de meeste inwoners van Nederland België en Suriname de drie lidstaten van de Nederlandse Taalunie een internationale instelling die onder meer de regels voor het Standaardnederlands vastlegt In de Europese Unie spreken ongeveer 23 miljoen mensen Nederlands als eerste taal en een bijkomende vijf miljoen als tweede taal Verder is het Nederlands ook een officiële taal van de Caraïbische eilanden Aruba Curaçao en Sint-Maarten terwijl er nog minderheden bestaan in Frankrijk Duitsland en in mindere mate Indonesië en nog ruim een half miljoen sprekers in de Verenigde Staten Canada en Australië De Kaap-Hollandse dialecten van Zuid-Afrika en Namibië werden gestandaardiseerd tot Afrikaans een dochtertaal van het Nederlands Karakter Het Nederlands is nauw verwant aan het Engels en Duits en wordt tussen beide geplaatst Naast het feit dat het Nederlands de Hoogduitse klankverschuiving niet heeft ondergaan verschilt het Nederlands – net als het Engels – verder ook van het Duits door de sterke reductie van de naamvallen de algemene zeldzaamheid van de Germaanse umlaut en een meer regelmatige morfologie Het moderne Nederlands heeft in oorsprong drie grammaticale geslachten waarvan er twee in de praktijk grotendeels samenvallen de de-woorden Bijgevolg speelt het grammaticale geslacht een kleinere grammaticale rol dan in het Duits De Nederlandse woordvolgorde is onderwerp-werkwoord-lijdend voorwerp SVO in hoofdzinnen maar men past net als in het Duits inversie toe in bijzinnen SOV Het Nederlands kent een hoofdzakelijk Germaanse woordenschat in grotere mate dan het sterk geromaniseerde Engels maar aangevuld door een grotere Romaanse component dan in het Duits Ontstaan De scheiding tussen de continentale en de kustvarianten van het West-Germaans liep vóór de 5e eeuw dwars door wat nu Nederland en Noordwest-Duitsland heet De kusttaal in de wetenschappelijk literatuur Ingvaeoons genoemd verspreidde zich aan de hand van Ingveoonse klankverschuivingen in afnemende mate in zuidoostelijke richting De Friese en Saksische dialecten hebben op het vaste land het meest onder invloed ervan gestaan In mindere mate heeft ook het West-Vlaams en het Hollands Ingveoonse kenmerken dialecten die aan de basis hebben gestaan van het Standaardnederlands Mogelijk komen de Ingveoonse kenmerken van het Hollands van een Fries substraat In Engeland werd het Angelsaksisch na de Normandische invasie 1066 sterk geromaniseerd Alleen in het Fries bleef de kusttaal op het continent bewaard Door de opeenvolgende Hoogduitse klankverschuivingen ontwikkelde zich tussen de 4e en de 9e eeuw in het continentale West-Germaans een verwijdering tussen het zogenaamde Nederfrankisch en Nedersaksisch aan de ene zijde en het Middelduits en Opperduits aan de andere zijde Het Nederfrankisch zou uiteindelijk de basis worden van wat nu Nederlands is terwijl het Duits vooral leunt op het Opperduits De taalscheiding verdiepte zich niet alleen maar schoof ook geografisch naar het noorden op Pas in de 16e eeuw begonnen de vele regionale talen in de gebieden waar nu Nederlands wordt gesproken aan hun ontwikkeling tot één standaardtaal Tot dan kende elke regio zijn eigen geschreven vormen en daarin weken die in het zuidoosten Limburg en noordoosten van Groningen tot de Achterhoek het meest af Zij waren verwant aan de talen van het Hanzegebied en Munsterland resp het Nederrijngebied en zouden later nauwelijks deelnemen aan de vorming van een algemene Nederlandse standaardtaal Het economisch en bestuurlijk zwaartepunt in Vlaanderen en Brabant met bijna de helft van de inwoners van de Nederlanden weerspiegelde zich ook in de dominantie van de geschreven varianten uit die gewesten De Hollands-Utrechtse variant was daarnaast een goede tweede Deze schrijftalen waren academisch omdat ze vooral op de kanselarijen van vorsten kloosters en steden en nauwelijks door de ongeletterde bevolking werden gebruikt Rond 1500 kwam er een streven op gang om een algemene schrijftaal te ontwikkelen die in ruimere gebieden bruikbaar kon zijn door verschillende regionale elementen in zich te verenigen Dat was ook een behoefte vanuit de centralisering van het bestuur onder het Bourgondische hertogschap dat zijn gezag vanuit Brussel over de gehele Nederlanden wilde uitbreiden een streven waarin keizer Karel V tenslotte ook zou slagen In de reformatietijd waren het vooral de Bijbelvertalingen en religieuze traktaten waarmee een brede verspreiding werd beoogd en welke daarom doelbewust in een algemene schrijftaal werden gesteld Voorlopig bleef het bij pogingen waarin elke auteur zijn eigen streektaal het meeste gewicht gaf De tenaamstelling van de algemene schrijftaal in deze werken is interessant omdat Nederlands daarbij een uitzondering is Men vindt Plat duytsch 1524 Brabants 1526 en 1546 Nederlantsch duytsch 1558 aangegeven als Bijbeltaal en de voornaamste de Statenvertaling van 1637 heet dan voor het eerst Nederlandsch Maar voor seculiere werken is de benaming Nederduytsch of zelfs kortweg Duytsch en opvallend genoeg wordt de taal juist in grammatica's en spraak- en spellingboeken voor het onderwijs tot aan de 19e eeuw Nederduits en niet Nederlands genoemd De gesproken taal van de hogere standen ging zich pas langzamerhand naar deze standaardtaal richten althans in de noordelijke Nederlanden en het eerst in Holland Hiermee vond de scheiding in ontwikkeling plaats tussen het Nederlands in Nederland waar men de standaardtaal ook ging spreken en Vlaanderen waar de hogere standen op het Frans overgingen De gesproken taal van de lagere standen bleef een gewestelijke of een stedelijke variant totdat de bevolking onder de leerplicht het Nederlands als schrijftaal werd geleerd en zij na enkele generaties die taal ook kon gaan spreken Hoe langzaam dit proces moest verlopen mag blijken uit de analfabetencijfers tevens indicaties voor schoolbezoek die rond 1800 in de noordelijke Nederlanden nog een derde en in Vlaanderen twee derden van de volwassen bevolking omvatten Om de geschreven Nederlandse standaardtaal tot een dagelijkse omgangstaal te maken moest met de school als basis uitbreiding ontstaan van de taalgebruikfuncties Een doorslaggevende rol speelden daarin de nationaal georganiseerde massamedia en de bovenregionale communicatie ten gevolge van een sterk toenemende bevolkingsmobiliteit Classificatie Nederlands is een van de vier hoofdvormen van het West-Germaans Het is sterk verwant aan het Duits maar vertoont daarnaast ook veel overeenkomsten met het Engels Samen met het Nedersaksisch Nederduits en Hoogduits behoort het tot de zogenoemde Continentaal-Westgermaanse tak van de Indo-Europese talen Binnen deze tak behoort het Nederlands samen met onder meer het Engels en het Duits tot de grote West-Germaanse taalgroep maar is daarbinnen in aantal sprekers middelgroot Schema Indo-Europees Germaans West-Germaans Nederfrankisch Nederlands Afrikaans Nederlands-gebaseerde creoolse talen Nauw verwante talen Taalvormen die sterk verwant zijn aan het Standaardnederlands zijn het Vlaams Limburgs Zeeuws Afrikaans Nedersaksisch Nederduits en Duits De eerste drie worden door de meeste taalkundigen niet als afzonderlijke streektalen maar als varianten van Nederlands gezien De verwantschap tussen al deze taalvormen en de Ingveoonse talen waarvan het Engels en Fries de voornaamste leden vormen is tegenwoordig minder sterk maar worden het Oudengels en Oudnederlands de voorlopers van het Nederlands en het Engels met elkaar vergeleken dan is juist een sterkere verwantschap te zien dan tussen het Oudnederlands en Oudduits omdat Nederlands net als het Engels enkele Ingveoonse kenmerken heeft en beide talen bovendien niet of nauwelijks onder invloed hebben gestaan van de tweede Germaanse klankverschuiving Het Engels is in latere stadia van de taal grondig gewijzigd onder invloed van het Deens en het Frans en is daardoor verder van het Nederlands af komen te staan Een groot deel van een gelijkluidende woordenschat hebben het Engels en het Nederlands echter gemeen Sprekers In Europa zijn de drie grootste Germaanse talen het Duits 95 miljoen Engels 63 miljoen en Nederlands 23 miljoen Het Nederlands alleen wordt door meer mensen gesproken dan de Noord-Germaanse Scandinavische talen bij elkaar Zweeds 10 miljoen Noors 5 miljoen Deens 5 miljoen en IJslands 03 miljoen Verder zijn er nog het Afrikaans 65 miljoen en de kleine West-Germaanse talen zoals het Fries 04 miljoen en het Jiddisch 4 miljoen Officiële status en erkenningen Het Nederlands vond in 1612 een eerste "officiële" erkenning in de grammatica van Jacob van der Schuere< ref> In Nederland is naast het Nederlands ook het Fries erkend; in België zijn er drie officiële talen namelijk Nederlands Frans en Duits In Vlaanderen is Nederlands de enige officiële taal en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest moet de taal deze status delen met het Frans Het Nederlands is hier een officiële landstaal sinds 1898 na een langdurige taalstrijd met de Franstalige machthebbers In zowel Frankrijk als Duitsland wordt het Nederlands niet erkend als minderheidstaal Buiten Europa geniet het Nederlands een officiële status in Suriname een voormalige Nederlandse kolonie die in 1975 onafhankelijk werd Aruba Curaçao en Sint-Maarten landen binnen het Koninkrijk der Nederlanden Afrikaans de dochtertaal van het Nederlands is een van de elf officiële talen in Zuid-Afrika en wordt als regionale taal erkend in Namibië Daar Nederland en België beide koloniale machten waren ging het Nederlands ook een rol spelen in de desbetreffende koloniën Het Nederlands was namelijk ook een officiële taal in Nederlands-Indië tot 1949 thans Indonesië; Nederlands-Nieuw-Guinea tot 1963 thans deel van Indonesië; Belgisch-Congo tot 1960 Frans is echter een officiële taal gebleven in onafhankelijk Congo; Ruanda-Urundi tot 1962 Frans is echter een officiële taal gebleven in Boeroendi en Rwanda; 1953 2010 tot het gebied in 2010 een andere staatkundige indeling kreeg De van oorsprong Nederlandse kolonisten in Zuidelijk Afrika eerst Boeren en later Afrikaners genoemd hebben destijds gepleit voor de erkenning van de Nederlandse taal in verschillende republieken en Britse gebieden Boerenrepublieken van 1795 tot 1902 zoals; Zuid-Afrikaansche Republiek 1856-1902 Oranje Vrijstaat 1854-1902 Britse Kaapkolonie 1882-1902 Zuid-Afrika 1910-1983 Zuidwest-Afrika tot 1983 Afrikaans tot 1990 was tot 1990 onder Zuid-Afrikaans bestuur Nadat de Kaapkolonie in Britse handen overging in het begin van 19e eeuw drongen de Nederlandse kolonisten tot erkenning van het Nederlands Toen in 1882 erkenning kwam werd de gebeurtenis herdacht met de oprichting van het Nederlandse taalmonument in 1893 Toen in 1909 de Zuid-Afrikawet werd aangenomen door alle vier de provincies betekende dit de erkenning van zowel Engels als Nederlands in de nieuwgevormde Unie Op 9 mei 1925 werd de spreektaal van de Afrikaners gestandaardiseerd en naast Engels en Nederlands erkend als Afrikaans maar beschouwd als synoniem met het Nederlands De nieuwe grondwet van 1961 bepaalde dat onder Afrikaans ook het Nederlands bedoeld werd In 1983 kwam er een eind aan de officiële status van het Nederlands toen er geen nieuwe erkenning werd gegeven Deze status door de jaren heen gold ook voor Zuidwest-Afrika het huidige Namibië In internationale samenwerkingsverbanden is het Nederlands een officiële taal in de Benelux en in de EU vanwege het lidmaatschap van België en Nederland Tevens geniet het Nederlands sinds een paar jaren een officiële status in de Caribische Gemeenschap en de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties dankzij het lidmaatschap van Suriname Kenmerken Fonetiek fonologie Het Standaardnederlands kent ongeveer veertig fonemen; zie verder de klankinventaris van het Nederlands In fonologisch opzicht wordt het specifieke karakter van het Nederlands bepaald door een Nederfrankische grondslag de begrippen Oudnederlands en Oudnederfrankisch worden vaak door elkaar heen gebruikt In de Nederfrankische talen hebben een aantal klankverschuivingen die het Hoogduits Middelfrankisch wel heeft gekend niet plaatsgevonden met name de tweede Germaanse klankverschuiving Zowel het Nederlands Nedersaksisch als het Nederduits hebben daarnaast invloeden van de Noordzeegermaanse Ingveoonse taalgroep ondergaan Nederlands in vergelijking met andere Germaanse talen In de volgende tabel zijn een aantal cognaten in negen Germaanse talen met elkaar vergeleken Opvallend is dat de Westerlauwers-Friese Afrikaanse en Nederlandse vormen steeds het meest op elkaar lijken Grammatica Woordvolgorde De meest voorkomende woordvolgorde in een Nederlandse zin is onderwerp persoonsvorm meewerkend voorwerp bijwoordelijke bepaling van tijd en plaats lijdend voorwerp werkwoordelijke en niet-werkwoordelijke rest In hoofdzinnen is de persoonsvorm over het algemeen de tweede constituent In bijzinnen verandert de meest gebruikelijke woordvolgorde van SVO in SOV Ik zag dat hij de deur dichtdeed Werkwoorden Het Nederlandse werkwoord kent over het algemeen drie persoonsvormen in de tegenwoordige tijd en twee in de onvoltooid verleden tijd Voltooide tijden worden gevormd met de hulpwerkwoorden hebben en zijn De toekomende tijd wordt gevormd met het hulpwerkwoord zullen In het Nederlands kunnen verder zoals in alle West-Germaanse talen naar vervoeging de volgende 3 soorten werkwoorden worden onderscheiden onregelmatige werkwoorden sterke werkwoorden zwakke werkwoorden Woordenschat De totale woordenschat van het Nederlands bestaat naar schatting uit meer dan één miljoen woorden< ref> exclusief de miljoenen in onbruik geraakte woorden In het Nederlands bestaan net als in het Engels vaak twee woorden met dezelfde betekenis synoniemen waarvan het ene een Germaans erfwoord en het andere een Romaans leenwoord is bijvoorbeeld uitnodiging en invitatie De keuze voor een van beide wordt meestal bepaald door het register; zo worden de Germaanse woorden meer gebruikt in het dagelijks leven en is het gebruik van hun Romaanse synoniemen beperkt tot de formele schrijftaal Grammatica en morfologie De belangrijkste grammaticale verschillen zitten in de vervoeging van werkwoorden het naamvallensysteem en de rol van woordgeslacht Op beide punten is de Duitse taal complexer en conservatiever ofwel synthetischer Het Nederlands wordt over het algemeen als een analytische taal gezien Het Nederlands vindt zijn oorsprong in het weinig gedocumenteerde Oudnederlands voor 1170 dat overloopt in het Middelnederlands ook wel Diets genoemd 1170-1500 Spelling De in de Statenbijbel gebruikte spelling was een van de eerste pogingen tot standaardisering van de Nederlandse spelling maar deze spelling heeft uiteindelijk weinig invloed gehad en wordt tegenwoordig als verouderd beschouwd De eerste officiële spelling van het Nieuwnederlands werd in 1804 opgesteld door Matthijs Siegenbeek De spelling-Siegenbeek introduceerde onder andere de typische Nederlandse ij die voorheen als y werd geschreven blij bly Matthias de Vries en Lammert Allard te Winkel de eerste redacteuren van het Woordenboek der Nederlandsche Taal ontwierpen vervolgens in 1864 een nieuwe spelling Deze werd in België ingevoerd als officiële spelling terwijl Nederland pas volgde in 1883 Het zou tot 1934 duren voordat deze spelling vereenvoudigd werd voor het onderwijs Deze nieuwe versie staat bekend als de spelling-Marchant vernoemd naar de minister van Onderwijs die het invoerde Niet zóó maar zó heette de brochure die probeerde inzicht te geven in de wijzigingen van de dubbele klinkers naar enkele klinkers veranderingen van sch naar een enkele s en het verdwijnen van de Nederlandse naamvallen ik zie den man In bijna ongewijzigde vorm werd deze spelling in 1946 in België bij regeringsbesluit ingevoerd Nederland voerde haar in 1947 in De eerste druk van het Groene Boekje verscheen in 1954 Dit boekje bevatte een uitvoering van het Belgische Spellingbesluit van 1946 en de Nederlandse Spellingwet van 1947 waarbij een regeling werd voorgeschreven met betrekking tot het voornaamwoordelijk gebruik het gebruik van genitiefvormen zoals der dezer en zijner de schrijfwijze van bastaardwoorden en de tussenklanken in samenstellingen Tevens worden hierin voor de spelling van de spraakklanken de verdeling van de woorden in lettergrepen het gebruik van het koppelteken het deelteken en het weglatingsteken en het gebruik van hoofdletters voorschriften en aanwijzingen gegeven Dit Groene Boekje bevatte in sommige gevallen een voorkeurspelling met varianten van spellingswijzen gegeven die in de praktijk voor onduidelijkheid zorgde Daardoor verdween deze voorkeurspelling in het Groene Boekje van 1995 Verder was een der grote veranderingen in 1995 de regels omtrent de tussenklank -en- in samenstellingen Deze veranderingen leidden tot veel discussie met als hoofdbezwaar dat er geen logica in de regels voor de tussen-n te ontdekken was Daarnaast vonden critici veel fouten in het Groene Boekje en publiceerden die onder meer in het blad Onze Taal Het Groene Boekje wordt om de 10 jaar aangepast zodat ook neologismen als webcam 1998 sms'en 1999 en googelen 2003 als nieuw lemma zijn opgenomen De laatste spellingwijziging dateert van 2005 en betreft vooral het wegwerken van uitzonderingen of twijfelgevallen bij het toepassen van de spellingsregels De bezwaren tegen het Groene Boekje leidden tot de publicatie in augustus 2006 van een alternatieve spellingslijst de zogenaamde witte spelling in het Witte Boekje Een aantal media kondigden aan deze spelling gebaseerd op de spelling van vóór 1995 te zullen blijven gebruiken dit waren de Volkskrant Trouw NRC Handelsblad Elsevier HP De Tijd De Groene Amsterdammer Vrij Nederland Planet Internet Teletekst en de NOS Intussen is de spelling van het Groene Boekje verplicht gesteld in overheidsdocumenten en in het basisonderwijs Geografische spreiding Het Nederlands wordt voornamelijk gesproken in Nederland België in de Vlaamse Gemeenschap en Suriname Ook op Aruba Curaçao en Sint Maarten onderdeel van het Koninkrijk der Nederlanden en voorts in de Franse Westhoek het uiterste noorden van Frankrijk onderdeel van Frans-Vlaanderen en in kleine delen van Duitsland veelal aan de westgrens spreekt en leert men Nederlands In het geval van de drie in de eerste alinea genoemde landen spreekt de Nederlandse Taalunie NTU sinds 1980 ook wel van Noord-Nederlands Belgisch-Nederlands en Surinaams-Nederlands In Zuid-Afrika en Indonesië ofwel het voormalige Nederlands-Indië wordt het Nederlands nog veel als bronnentaal gebruikt Oude documenten en wetteksten zijn vaak opgesteld in het Nederlands In 2005 werd er buiten het Nederlandstalig grondgebied in veertig landen aan ruim 220 universiteiten door zo'n vijfhonderd docenten Nederlands gedoceerd aan ruim tienduizend studenten Duitsland voorop met dertig vakgroepen gevolgd door de Verenigde Staten van Amerika en Frankrijk met 20 universiteiten 07% van de Nieuw-Zeelanders zegt dat hun thuistaal Nederlands is Binnen de Europese Unie EU is het de achtste meest gesproken taal na het Duits Frans Engels Italiaans Pools Spaans en Roemeens Nederland Bonaire Sint Eustatius en Saba De officiële taal in Nederland zoals die wordt onderwezen op scholen en gebruikt wordt door de autoriteiten wordt Standaardnederlands genoemd In Nederland is het de officiële taal van ruim zestien miljoen inwoners Deze status als officiële taal is pas officieel vastgelegd in 1995 Door een wijziging van de Algemene wet bestuursrecht is dit tot stand gekomen Deze wijziging was bedoeld om ook het Fries een officiële status te geven Het Limburgs en Nedersaksisch zijn officieel erkende streektalen De allochtone minderheidstalen zijn Turks 192000 sprekers Marokkaans-Arabisch 100000 Papiaments 80000 Indonesisch 45000 en Sranan 7000 Dit blijkt uit een onderzoek uit 2005 uitgevoerd in opdracht van de Nederlandse Taalunie Het Nederlands wordt niet in alle gevallen correct ook wel aangeduid als Vlaams in België Hollands vooral in de Randstad en Nederduits door historisch taalkundigen België Het Nederlands is de moedertaal van ongeveer zes miljoen Belgen Vlamingen daarnaast zijn er ongeveer vier miljoen Franstaligen en ook 71000 mensen die het Duits als voertaal gebruiken De staatshervorming van 1970 heeft voor een onderscheid gezorgd van vier taalgebieden waar de drie officieel erkende talen worden gesproken van België namelijk het Nederlandse taalgebied overeenkomend met het Vlaamse Gewest het Franse taalgebied overeenkomend met het Waalse Gewest minus het Duitse taalgebied en het Duitse taalgebied en het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad overeenkomend met het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Deze indeling in taalgebieden werd opgenomen in art 4 van de Belgische grondwet Elke gemeente van het koninkrijk moet deel uitmaken van een van deze vier taalgebieden Een wijziging kan enkel met een bijzondere wet dit wil zeggen een wet met een bijzondere meerderheid worden aangenomen Sinds de laatste wijziging op 8 november 1962 is de taalgrens ongewijzigd gebleven In het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad werd oorspronkelijk vooral Nederlands gesproken Voor de verfransing van Brussel kunnen een aantal factoren een rol gespeeld hebben Zo genoot het Frans lange tijd een hogere sociale status en was de bovenklasse die tot de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen in 1919 de politieke touwtjes in handen had van huis uit Franstalig of volledig verfranst Daarnaast was het Frans tot 1898 in België de enige officiële taal La Belgique sera latine ou elle ne sera pas Nederlands België zal Latijns zijn of zij zal niet zijn zei kardinaal Mercier destijds Ook de vele immigranten eerst uit Zuid-Europa en daarna uit Marokko en Turkije adopteerden het Frans als voertaal in hun contacten met overheid en derden en deden het aantal Franssprekenden stijgen Het precieze aantal Nederlandstaligen als moedertaal onder de Brusselse bevolking is niet bekend; schattingen hierover lopen uiteen naargelang de politieke strekking die de bron aanhangt Bij verkiezingen voor het parlement bedraagt het aantal stemmen uitgebracht op Vlaamse partijen ongeveer 13 à 14 procent van de uitgebrachte stemmen Terug gerekend naar het aantal inwoners is dit goed voor ongeveer 100000 inwoners Men moet echter ook rekening houden met het feit dat anderstaligen onder wie ook Franstaligen even goed voor Vlaamse partijen stemmen Omgekeerd stemmen Nederlandstaligen ook niet uitsluitend voor Vlaamse partijen In een aantal taalgrensgemeenten in het Franse taalgebied de zogenaamde faciliteitengemeenten is er een bijzonder taalregime voor Nederlandstaligen waar in de praktijk weinig van gebruik wordt gemaakt net zoals dat ook in het Nederlandse taalgebied geldt voor Franstaligen wat daarentegen een hete politieke kwestie is cf de problematiek Brussel-Halle-Vilvoorde Leerlingen in Wallonië kunnen hun tweede taal vrij kiezen bij die keuze wint het Engels aan populariteit ten nadele van het Nederlands In de Brusselse scholen is er geen vrije keuze en is de andere landstaal verplicht de tweede taal Voor veel Franstaligen is het Nederlands dan ook de tweede taal toch blijft het spreken van Nederlands voor veel Franstaligen zelfs na jaren onderwijs nog steeds een heuse opgave Volgens een recente studie La dynamique des langues en Belgique van de Université catholique de Louvain en de Université Libre de Bruxelles zou slechts 19% van de Walen het Nederlands machtig zijn aan Vlaamse zijde zou 59% Frans kennen De kwaliteit van het taalonderwijs in Franstalig België is hier zeker ook debet aan Nu de kennis van het Nederlands ook in Wallonië steeds meer een economische noodzaak wordt onder andere in het toerisme lijkt het besef te groeien dat andere wegen moeten bewandeld worden In Brussel kiezen vele Franstaligen en immigranten nu reeds voor het Nederlandstalig onderwijs om de taal op die manier onder de knie te krijgen In Wallonië kunnen scholen sedert enkele jaren kiezen voor een systeem waarbij ook andere vakken dan het Nederlands in het Nederlands gedoceerd worden Een toenemend aantal basisscholen maakt gebruik van deze mogelijkheid zelfs in kleuterscholen wordt met dit systeem geëxperimenteerd niet zelden worden hiervoor Vlaamse leraren in dienst genomen Aruba Curaçao en Sint Maarten Net als Nederland maken Aruba Curaçao en Sint Maarten deel uit van het Koninkrijk der Nederlanden Het grote verschil met Nederland is dat het Nederlands wel de officiële taal en voertaal is maar niet de dagelijkse omgangstaal Op Curaçao met 130000 Aruba met 100000 wordt het Papiaments gebezigd Op het eiland Sint Maarten is Engels de voertaal Dit blijkt uit het onderzoek van de Taalunie Het basisonderwijs wordt op sommige scholen in het Papiaments onderwezen de middelbare school heeft het Nederlands als onderwijstaal Een veel door jongeren op Sint Maarten gebruikte taal is het Denglish ook wel Steenkolenengels genoemd Dit is een mengvorm van het Nederlands en het Engels waar ook de naam uit voorkomt Dutch en English Suriname Hoewel het Nederlands na de onafhankelijkheid in 1975 de officiële taal van Suriname is gebleven worden er zo'n twintig talen gesproken Het Nederlands is er de taal van bestuur rechtspraak en onderwijs Sinds 2005 is Suriname lid van de Nederlandse Taalunie In het onderzoek dat de Taalunie bij die gelegenheid hield gaf ruim zestig procent van de bevolking aan het Nederlands als moedertaal te hebben Dit duidt op een groei ten opzichte van eerdere gegevens Als contacttaal tussen de verschillende bevolkingsgroepen wordt ook het Sranantongo veel gebruikt Deze taal wordt door vrijwel alle Surinamers beheerst al is het de moedertaal van een beperkt deel van de bevolking Verder hebben het Sarnami Hindoestani en het Surinaams Javaans enkele tienduizenden sprekers Bijna alle Surinamers spreken minstens twee talen Frankrijk Het arrondissement Duinkerke van het Noorderdepartement ook wel de Franse Westhoek genoemd is vanouds een Nederlandstalig gebied in Frankrijk Er worden Vlaamse dialecten gesproken die behoren tot de dialectgroep van het West-Vlaams Het dialectgebruik is echter met name vanaf eind negentiende eeuw zeer sterk teruggelopen De belangrijkste reden hiervoor is dat het Nederlands en het Vlaamse dialect niet erkend zijn door de Franse staat als tot de Franse nationale tradities behorende regionale taal zoals wel het geval is met het Bretons Corsicaans Provencaals en Baskisch Samen met het Duits van Elzas-Lotharingen werd het gezien als een vreemd traditionellement hostile idioom behorende bij een buitenlandse taal en was het daarom ook na de oorlog nog steeds verboden in het ambtelijk verkeer en op school Deze officiële afwijzing deed ouders besluiten hun taal steeds minder door te geven aan hun kinderen Tegenwoordig beheersen nog slechts enkele duizenden voornamelijk ouderen het Vlaamse dialect Er zijn daarnaast dialectcursussen waar zeker belangstelling voor bestaat bij degenen die hun voorouderlijke taal willen begrijpen Maar deze cursussen concurreren dan weer met die in het Nederlands welke populair zijn bij degenen welke om meer praktische redenen contacten willen leggen in Vlaanderen en Nederland Na twee eeuwen verbod mag sinds enkele jaren wel weer Nederlands onderwezen worden op de basisscholen echter uitdrukkelijk niet als de Vlaamse streektaal van het gebied maar als vreemde taal De bijgaande kaarten geven wat betreft de situatie in 1972 mogelijk een te rooskleurig beeld aangezien ze niet gebaseerd zijn op een representatieve enquête onder de bevolking maar op de opgaven van enkele gezaghebbende personen per gemeente Het kaartje "taalgrens door de eeuwen heen" geeft aan in welk gebied er mensen met Nederlands als moedertaal te vinden waren niet hoe hoog hun aandeel op de totale bevolking was In de Franse Westhoek zijn de meeste plaatsnamen en familienamen herkenbaar Nederlands Ook worden steeds meer straatnamen vervlaamst dat wil zeggen dat de verfranste vorm of de vervanging door Franse equivalenten wordt teruggedraaid naar de oorspronkelijke versie Frankrijk ondertekende echter niet het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden en zodoende moeten Nederlands en Vlaams nog steeds wachten op officiële erkenning en bescherming als regionale taal In 2004 werd de ANVT Akademie voor Nuuze Vlaemsche Taele opgericht De ANVT is een bond van verenigingen van de Franse Westhoek en pleit voor de officiële erkenning van de Frans-Vlaamse streektaal als regionale taal in Frankrijk Duitsland In Noord-Duitsland worden veel dialecten gesproken die verwant zijn aan de Nederlandse Nedersaksische dialecten Verder zijn er gebieden in Duitsland die historisch Nederlandstalig waren Deze gebieden lagen vooral tegen de Nederlandse grens Rondom Kleef wordt nog een goed als Nederlands Zuid-Gelders herkenbaar Nederfrankisch dialect gesproken het Kleverlands of Duits-Nederlands Een veel groter gebied aan de Nederrijn echter sluit aan bij de Zuid-Gelderse dialecten en het Limburgs De overkoepelende term voor de taalvariëteiten in dit gebied is Maas-Rijnlands Vandaag de dag wonen veel Nederlandstaligen net over de grens in Duitsland Het Nederlands wordt op veel scholen in Nedersaksen en Noordrijn-Westfalen onderwezen Indonesië In de voormalig Nederlandse kolonie Nederlands-Indië wordt het Nederlands vooral nog gesproken door ouderen die het koloniale bewind nog enige tijd hebben meegemaakt Er was een grote haat jegens Nederland maar er was respect voor de Nederlandse taal Nog steeds zijn enkele gebruikte wetten van Indonesië in het Nederlands En er zijn verschillende beroepen waar veel Nederlandse termen moeten worden aangeleerd Het Nederlands wordt samen met het Engels als handelstaal gebruikt Het Nederlands was tot 1949 de officiële taal van Indië en tot 1963 van Nieuw-Guinea thans Papoea Canada In Canada wonen zon 900000 mensen van Nederlandse afkomst Dit zijn bijna allemaal immigranten en hun kinderen die na de Tweede Wereldoorlog naar Canada zijn vertrokken Ongeveer 128670 Canadezen spreken het Nederlands als moedertaal Zo bestaan er in Canada ook veel Nederlands-Canadese clubs en Nederlandstalige radioprogrammas Er is zelfs een Nederlandstalige krant die al heel lang bestaat en onlangs weer voor een tijd van de ondergang is gered door sponsors waaronder ook de Vlaamse regering Verenigde Staten In de Verenigde Staten wonen zo'n vijf miljoen mensen van Nederlandse of Vlaamse afkomst Deze zijn of afkomstig uit de vroegere Nederlandse kolonie Nieuw-Nederland of zijn voormalige immigranten die vooral rond 1850 en later na de Tweede Wereldoorlog naar de VS zijn getrokken Er zijn dorpen waar nog redelijk Nederlands wordt gesproken Het Nederlands is echter slechts een kleine immigrantentaal in de VS Er zijn enkele scholen waar Nederlands een keuzevak is en er bestaan Nederlandse clubs Nieuw-Zeeland Ook in Nieuw-Zeeland leven mensen van Nederlandse afkomst die na de Tweede Wereldoorlog naar het land zijn vertrokken Na een onderzoek bleek dat 07% van de Nieuw-Zeelandse bevolking het Nederlands als moedertaal sprak Dat is een aantal van ongeveer 29000 mensen Uit onderzoek Crezee 2008; 2012 is gebleken dat een groot deel van de Nederlandse migranten die tussen 1950 en 1965 naar Nieuw-Zeeland emigreerden onder druk van de Engelstalige bevolking ook thuis op het Engels overstapten Australië Australië had ook te maken met grote Nederlandse immigratie Vooral in de grote steden vormen Nederlanders een hechte groep en er verschijnt nog steeds een Nederlandse krant Er leven echter ook veel Afrikaanssprekenden in Australië Uit onderzoek is gebleken dat van de eerste generatie ongeveer 57% zijn moedertaal inruilde voor Engels Congo-Kinshasa Congo-Kinshasa was van 1908 tot 1960 een kolonie van België Officieel had Nederlands er een co-officieel statuut Doch in de praktijk was het bestuur van de kolonie eentalig Frans Toch was een belangrijk deel van de kolonisten Nederlandstalig Variëteiten van het Nederlands Nederlandse dialecten Zie bijgaande kaart voor de locatie van de over het algemeen als vormen van Nederlands beschouwde dialecten Dit is een globale indeling waarbij de meeste overgangsdialecten niet zijn opgenomen Het is dus alleen bedoeld om een algemeen beeld te scheppen van de spreiding van de Nederlandse dialecten Het Nedersaksisch Zeeuws en Limburgs zijn hier niet als aparte taal aangemerkt; dit heeft geen politieke achtergrond De grens tussen dialect en taal is voor het West-Germaanse taalgebied dus ook voor Nederland en Vlaanderen zeer problematisch Voorzichtigheid is dus geboden bij het gebruik van dit kaartje daar de meeste taalgrenzen die erop staan aangegeven vloeiend en vaag zijn en niet door alle taalkundigen worden onderschreven in het bijzonder de grenzen van het Limburgs en het Nedersaksisch niet A Zuidwestelijke dialectgroep Zeeuws West-Vlaams 1 West-Vlaams inclusief Frans-Vlaams en Zeeuws-Vlaams 2 Zeeuws B Noordwestelijke dialectgroep Hollands 3 Zuid-Hollands 4 Westhoeks 5 Waterlands en Volendams 6 Zaans 7 Kennemerlands 8 West-Fries 9 Bildts Midslands Stadsfries en Amelands C Noordoostelijke dialectgroep Nedersaksisch 10 Kollumerlands 11 Gronings en Noordenvelds 12 Stellingwerfs 13 Midden-Drents 14 Zuid-Drents 15 Twents 16 Twents-Graafschaps 17 Gelders-Overijssels Achterhoeks en Urkers 18 Veluws D Noordelijk-centrale dialectgroep 19 Utrechts-Alblasserwaards E Zuidelijk-centrale dialectgroep 20 Zuid-Gelders 21 Noord-Brabants en Noord-Limburgs 22 Brabants 23 Oost-Vlaams F Zuidoostelijke dialectgroep 24 Limburgs waarvan de positie ten opzichte van het Nederlands enigszins omstreden is; het wordt binnen Nederland als streektaal erkend Er is echter onder die ene noemer Limburgs sprake van een grote variëteit aan dialecten waarvan de westelijke meer aan het Brabants en de oostelijke meer aan het Rijnlands verwant zijn G Suriname 25 Surinaams-Nederlands H Aruba Curaçao Sint Maarten en de BES-eilanden 26 Antilliaans-Nederlands Overige Provincie Flevoland Hier heeft zich nog geen dialect gevormd Algemeen worden hier Zuid-Hollandse varianten gesproken namelijk ofwel het Standaardnederlands ofwel het Amsterdams in Lelystad en Almere Zie verder Nederlands in de IJsselmeerpolders In het noorden en dan met name in en rond Urk wordt er van oudsher al een dialect van het Nedersaksisch gesproken Noot De dialectgroepen aangeduid met een asterisk worden weliswaar onder het Hollands of Nedersaksisch gerekend maar hebben vanouds een zeer sterk Fries substraat De Noord-Hollandse varianten zijn na de Tweede Wereldoorlog sterk naar het Standaardnederlands toegegroeid; soms spreekt men in die gebieden zelfs van twee naast elkaar bestaande dialecten het traditionele sterke ook wel zware dialect genoemd en het moderne lichte dialect Het Stadsfries dat later ontstond is Frieser van karakter gebleven en wordt vaak als aparte groep genomen Soms worden de Noord-Hollandse varianten en het Stadsfries samen genomen Vergelijking dialecten met Standaardnederlands Een wijdverspreide gedachte is dat het Nederlands dat in Haarlem gesproken wordt het dichtst bij het Standaardnederlands ligt Uit onderzoek van dialectoloog Harrie Scholtmeijer van het Meertens Instituut is echter gebleken dat Drontense jongeren het meest accentloze Nederlands spreken Veel dialecten groeien als gevolg van nivellering en aanpassing aan de Nederlandse standaardtaal steeds meer naar elkaar en het Standaardnederlands zoals dat in de media gebruikt wordt toe zowel in België als in Nederland Ook doordat de dialecten zich vanouds in het traditionele ambacht en de landbouw profileerden verliezen zij in de moderne tijd hun kenmerken in idioom en klank De basis van het dialect was de lokale gemeenschap Door de moderne mobiliteit zijn de deelnemers aan deze gemeenschap heterogener geworden en herkennen zij zich steeds minder in een eigen taal Dialecten ontwikkelen zich zodoende tot regiolecten op een bredere georgrafische basis Van de als Nederlands beschouwde dialecten dus met uitsluiting van het Fries en het Limburgs staat het Gronings het verst af van de standaardtaal Historisch behoort het Gronings tot de Nedersaksische dialectgroep in noordwestelijk Duitsland Periferie van het Nederlands Onder het verzamelbegrip "Periferie van het Nederlands" volgt hieronder een overzicht van taalvariëteiten of derivaten van het Nederlands die geografisch sociolinguïstisch en of typologisch op een grotere afstand van het stamgebied en of het Standaard Nederlands staan dan andere meer reguliere variëteiten van het Nederlands Dit typologisch concept is oorspronkelijk gehanteerd voor het Nederlands maar is ook toepasbaar op andere taalgebieden zie ook Duits Verspreiding van het Nederlands Perifere variëteiten ontstaan uit het contact met en de invloed van een of meer exogene niet-Nederlandse talen of dialecten Zij kunnen zowel dialecten regiolecten contacttalen mengtalen als sociolecten of groepstalen betreffen In de meeste gevallen zijn dit variëteiten die in het verdere verleden in de periferie van het Nederlands zijn ontstaan De kans op het ontstaan van moderne perifere variëteiten is gering maar nog altijd aanwezig vergelijk Murks en Straattaal Te onderscheiden zijn Grens- en overgangsdialecten Standaardnederlands is de officiële standaardtaal het Nederlands zoals die wordt onderwezen op scholen en wordt gebruikt door de autoriteiten en media in Nederland België Suriname Aruba Curaçao en Sint Maarten Daarnaast worden er binnen het Nederlandse taalgebied vele dialecten gesproken Niet alle dialecten zijn even sterk afwijkend de afstand tot de standaardtaal varieert Limburgs en Nedersaksisch zijn net als Fries officieel erkende streektalen binnen de Nederlandse grenzen waar het Nederlands de daktaal is In de betreffende gebieden is sprake van diglossie Andere cultuurtaal De landsgrenzen zijn op streektaalniveau geen taalgrenzen Aan en over de grens in de periferie vinden vermengingen plaats of lopen de dialecten gewoon door Grens- en overgangsdialecten zijn het Brussels Frans-Vlaams Stadsfries het oostelijke Maas-Rijnlands met het Kleverlands het Limburgs Nederrijns van de oostelijke delen van het Overkwartier van Gelder de oude Ambten Geldern; Straelen; Wachtendonck; Krickenbeck met Viersen; Erkelenz met daarin Elmpt Brempt Niederkrüchten en Wegberg zie ook Guliks Overkwartier en dieper in het Noordelijke Rijnland de regio Heinsberg-Düsseldorf het Selfkants het Platdiets met het Zuidoost-Limburgs en het Platdiets Het gaat hier om dialecten van het Nederlands in het verleden verbonden met en of nog direct grenzend aan het stam- of kerngebied van het Nederlands die nu sterk onder invloed staan van een andere cultuurtaal dan het Nederlands Nederlands of Duits? In verschillende van deze gebieden is het Nederlands vroeger ook de cultuurtaal geweest Aan de oostgrens speelt daarbij een rol of deze dialecten Nederfrankisch of Nedersaksisch zijn In het eerste geval Kleverlands het Limburgs Nederrijns van het oostelijke Opper-Gelre het Selfkants Platdiets en Zuidoost-Limburgs zullen ze eerder als Nederlands gelden in de andere gevallen eerder als Duits Nederduits namelijk Westfaals-Nedersaksisch met name in de oude Graafschappen Lingen en Bentheim of Oost-Fries in Oost-Friesland evenals het Gronings een variant van het Nedersaksisch op Friese grondslag Het Nederlands heeft vanaf de Reformatie tot in de eerste helft van de 19de eeuw zijn grootste invloed uitgeoefend op de Duitse gebieden langs de Nederlandse grens in Oost-Friesland de graafschappen Bentheim Lingen en Steinfurt de gebieden Gronau Gemen Werth en Anholt de hertogdommen Kleef Gelder en Gulik het graafschap Meurs en het keurvorstelijke Keulse gebied Rijnberk Rheinberg heeft het Nederlands als inheemse of vreemde schrijf- onderwijs- en kerktaal gediend In gevallen waar het plaatselijke Nederduitse dialect nauw verwant was aan het Nederlands heeft de taal naast het Hoogduits een functie vervuld als standaardtaal terwijl ook gereformeerde kerkgemeentes en Mennonieten om godsdienstige redenen de voorkeur gegeven hebben aan het Nederlands Afrikaans Uit het Nederlands is als enige dochtertaal het Afrikaans meer bepaald een dochtertaal van het Nieuwnederlands voortgekomen dat tot 1925 nog als een variëteit van het Nederlands werd beschouwd Het Afrikaans ontwikkelde zich uit het Hollands dat de kolonisten in de zeventiende eeuw naar de Kaapkolonie brachten Het heeft sindsdien invloeden van andere talen ondergaan zoals het Maleis Engels Duits en de Bantoetalen Het wordt wel beschouwd als half-creoolse taal Nederlanders Vlamingen Surinamers en Afrikaners kunnen elkaar zonder veel moeite begrijpen In 1925 werd het Afrikaans in Zuid-Afrika gelijk gesteld aan het Nederlands als ambtelijke taal In 1961 werd de status als taal officieel bekrachtigd waarbij het Nederlands gelijk gesteld werd aan het Afrikaans dit is dus de omgekeerde situatie van 1925 en bij de grondwetswijziging in 1983 werd de bepaling geschrapt waarin stond dat de "Hollandsche talen" dezelfde status hadden als het Afrikaans Creooltalen Verspreid over de wereld bestaan of bestonden er ook enkele op het Nederlands gebaseerde creoolse talen Sommige hiervan zijn in het bijzonder door het Zeeuws beïnvloed De meeste van deze talen zijn geheel of grotendeels uitgestorven Petjoh en Javindo in Indonesië uitgestorven; Ceylons-Nederlands op Sri Lanka uitgestorven; Albany Dutch Jersey Dutch uitgestorven en Mohawk Dutch in de Verenigde Staten; Berbice-Nederlands uitgestorven en Skepi uitgestorven in Guyana; Negerhollands op de Maagdeneilanden en Puerto Rico uitgestorven; Papiaments op Aruba Bonaire en Curaçao; Sranantongo Surinaams in Suriname Hier spreekt men van meng- pidgin- en creool- talen In Suriname wordt bovendien nog een afwijkende verbasterde vorm van het Nederlands gesproken het Surinaams-Nederlands Interne creool- en contacttalen en sociolecten Naast de dialecten die regionaal gebonden zijn en al dan niet druk staan bestaan er de zogenaamde sociolecten die bepaald worden door de sociale laag of groep waartoe men behoort of gerekend wil worden Deze sociolecten zijn soms juist in opkomst Joods-Nederlands Murks Straattaal Bargoens of dieventaal Hier spreken we van kring- of groepstalen contacttalen en sociolinguïstische variëteiten die het niveau van vak- en groepsjargon te boven gaan Geëmigreerde dialecten Kaap-Hollands uitgestorven Pella-Nederlands gebaseerd op het Zuid-Gelders en Plautdietsch Externe mengtalen in meer of mindere mate op het Nederlands gebaseerd Hier spreken we van meng- pidgin- en creool- talen In Suriname wordt bovendien nog een afwijkende verbasterde vorm van het Nederlands gesproken het Surinaams-Nederlands Geschiedenis van het Nederlands Oorsprong Als belangrijkste Germaanse stam na de Romeinse tijd in Nederland in de delta van Rijn Maas en Schelde hebben de Franken veel sterker hun stempel gezet op de vorming van wat later de Nederlandse standaardtaal is geworden dan verwante West-Germaanse stammen als de Friezen en de Saksen die meer in de kuststreken respectievelijk oostelijk van de IJssel woonden Daardoor is de huidige verwantschap van het Nederlands en Duits wat voor een belangrijk deel ook op het Frankisch is terug te voeren ook groot met name wat betreft de woordvolgorde Het oudste Nederlands Het Frankisch ontwikkelde zich vanaf de vroege Middeleeuwen in het huidige Nederlandstalige gebied tot het Oudnederlands Het Oudnederlands dat wil zeggen het Nederlands zoals dat tot ca het midden van de 12e eeuw werd gesproken was de voorloper van het Middelnederlands De spelling van het Middelnederlands volgde de spreektaal die per streek sterk kon verschillen Dit was aanvankelijk niet zo belangrijk toen er nog weinig in de volkstaal op schrift werd gesteld en de meeste mensen buiten de hogere geestelijke stand ook analfabeet waren en er dus niet veel gelezen werd Gedurende de hele middeleeuwen werden alle belangrijke geschriften en officiële documenten in het Latijn geschreven wat de lingua franca van de Europese elite was In de 16e eeuw toen de geletterdheid onder de gewone bevolking sterk steeg en daardoor ook het Nederlands steeds belangrijker werd als schrijftaal werden verschillende pogingen ondernomen een eenduidige spelling te realiseren Uiteindelijk gaf de Staten-Generaal opdracht om de bijbel vanuit de grondtekst te vertalen Dit resulteerde in 1637 in een vertaling die bekend werd als de Statenvertaling Voor deze vertaling werd een gulden middenweg gezocht tussen alle bestaande streektalen van het Nederlandse taalgebied Basis vormen de Frankische dialecten van de gewesten Holland en Brabant Saksische elementen zijn vooral de werkwoordsvormen op -acht bracht gebracht; dacht gedacht en het wederkerend voornaamwoord zich De derde grote taal dialectgroep in de Lage Landen het Fries dat immers een eigen taal vormt heeft bij de ontwikkeling van het Standaardnederlands vrijwel geen rol gespeeld De vertalers hebben met de Statenbijbel vele woorden en uitdrukkingen neologismen geschapen die ook vandaag de dag nog worden gebruikt Er zijn tot op heden enkele kerkgenootschappen die deze vertaling nog altijd in hun kerkdiensten gebruiken Nederlandse literatuur Het alleroudste in het Nederlands geschreven boek dat momenteel bekend is is het handschrift van de Wachtendonckse Psalmen zo genoemd naar de Luikse kanunnik Arnold Wachtendonck Toen dit manuscript in 1591 door Justus Lipsius in Luik werd gevonden dateerde hij het moment van vervaardigen op omstreeks 900 Het bleek geschreven in de streek waar het zich 700 jaar later toen Lipsius het terugvond nog steeds bevond nabij Luik wellicht in het klooster Munsterbilzen dat daar in de 10e eeuw een voorname abdij was van adellijke nonnen De Wachtendonkse psalmen zijn echter geen autonome Nederlandse tekst maar vertaalde glossen van een in het Latijn gestelde psalmberijming Dit boek is overigens de vindplaats van de eerste keer dat het Nederlandse woord boek voorkomt daar gespeld als buok Het boek is ons overgeleverd in de vorm van een gedeeltelijke kopie na Lipsius is het boek nooit meer teruggezien Het als de Egmondse Williram bekendstaande literaire werk is afkomstig uit de Benedictijnse abdij te Egmond Dit oeuvre is vermoedelijk geschreven rond 1100 en wordt sinds circa 1600 in de Leidse universiteitsbibliotheek bewaard Een van de oudste literaire zinnen in het Nederlands is het Hebban olla vogala het is echter allang niet meer de oudste zin terwijl de oudste formele oorkonde die ooit in het Nederlands werd opgesteld de schepenbrief van Boechaute gelegen in Oost-Vlaanderen een meierij van Gavere is Deze bezegelde een grondtransactie tussen de herenboer Boudewijn Molenijzer uit Dallem en de Gentse patriciër Hendrik van den Putte Men laat de Nederlandse literatuurgeschiedenis in grote lijnen in de 12e eeuw beginnen met het werk van Hendrik van Veldeke Over oudere in het Nederlands geschreven literaire werken is weinig bekend De bekendste Nederlandse literatuur uit de Middeleeuwen en de Renaissance is hoofdzakelijk in poëzievorm geschreven De bekendste romans uit die tijd zijn de ridderromans In de 16e eeuw kwamen nieuwe genres zoals de tragedie in zwang Een Nederlands literair werk uit de 18e eeuw is het gedicht Friso van Willem van Haren uit 1741 Hij schrijft daarin het lot van de legendarische eerste koning der Friezen Na 1750 werden veel literaire genootschappen opgericht en daar begon voor de meeste schrijvers ook een carrière in de letteren Onder Napoleon Bonaparte werd de Franse invloed op het Nederlands als literatuur- en cultuurtaal sterker Doordat Nederland en België onder het bewind van Napoleon tenslotte onderdeel van het Franse Keizerrijk werden werd het Nederlands verboden Het onderwijs werd bijna helemaal verfranst De invloed van de romantiek was in de Nederlanden veel minder uitgesproken dan bijvoorbeeld in Engeland Nederlandstalige auteurs werden vooral beïnvloed door Engelse romantici als Walter Scott en Lord Byron Een nieuw genre dat opgang maakte waren de zogenaamde fysiologieën waarbij individuen werden beschreven die model stonden voor een bepaalde groep Dat was rond 1840 Door de Tweede Wereldoorlog in Nederland kwam er een grote omslag in de Nederlandse literatuur Het idealistische lijkt wel te zijn verdwenen uit de literatuur Daarvoor in de plaats komt de beschrijving van de rauwe werkelijkheid de onmenselijkheid en veel aandacht voor lichamelijkheid en seksualiteit In Nederland en België wordt sinds 1956 de Prijs der Nederlandse Letteren uitgereikt Deze prijs wordt uitgereikt door de Nederlandse Taalunie Erkenning Taalunie Op 9 september 1980 werd het Verdrag inzake de Nederlandse Taalunie NTU door de Belgische en Nederlandse Ministers van Buitenlandse Zaken ondertekend Vlaanderen en Nederland spraken af de Nederlandse taal en haar sprekers voortaan samen te behartigen Sinds 2004 is ook Suriname geassocieerd lid van de Unie De NTU opereert als een soort gemeenschappelijk ministerie van Taal voor de drie gebieden Beslissingen worden genomen door de leden van het Comité van Ministers van de Nederlandse Taalunie; de ministers en of staatssecretarissen van Cultuur en Onderwijs van Nederland en Vlaanderen in totaal 4 De Surinaamse ambassadeur in Nederland vertegenwoordigt Suriname als geassocieerd lid De Taalunie is onder andere verantwoordelijk voor de uitgave van het Groene Boekje De Nederlandse Taalunie steunt Nederlandstalig onderwijs over de gehele wereld en heeft speciale banden met Indonesië en Zuid-Afrika Taalmonument Het enige monument dat gewijd is aan de Nederlandse taal werd op 18 januari 1893 in Burgersdorp onthuld Het monument staat in Zuid-Afrika ook bekend als het Eerste Taalmonument met het Tweede Taalmonument wordt het taalmonument in Paarl bedoeld Het monument dat uit een vrouw bestaat die met haar hand wijst naar een boek met daarop Overwinning van de Hollandsche Taal werd opgericht om de erkenning van het Nederlands in het door de Britten bezette Kaapkolonie te herdenken Het taalmonument heeft echter veel te verduren gehad in de Tweede Boerenoorlog en bestaat vandaag de dag uit twee identieke beelden De door de Britten verwoeste en een replica welke een geschenk was van de Britse regering aan het de Nederlandse kolonisten in Zuidelijk Afrika Nederlands in Zuid-Afrika Glossaria De lijst van glossaria verwijst naar artikelen met terminologie en betekenissen over diverse onderwerpen Zie ook Nederlands als tweede taal Diets Opperlans Lijst van getallen in diverse talen Verwante onderwerpen Nederlanders Vlamingen Afrikaners Externe links De Nederlandstalige Wikipedia is de Nederlandstalige editie van het Wikipedia-project een vrije internetencyclopedie die door vrijwilligers wordt geschreven De Nederlandstalige Wikipedia dateert van juni 2001 en was van juni 2013 tot juli 2014 gemeten naar het aantal artikelen – op de Engelstalige Wikipedia na – de grootste editie van deze internetencyclopedie Daarna werd de Nederlandstalige Wikipedia ingehaald door de Zweedstalige en eveneens terug overtroffen door de Duitstalige Wikipedia De naam Wikipedia en de servers waarop deze draait zijn eigendom van de Wikimedia Foundation Landelijke verenigingen waaronder Wikimedia Nederland en Wikimedia België vzw ondersteunen de Wikimedia Foundation binnen een bepaald geografisch gebied Beginperiode De Nederlandstalige Wikipedia begon op 19 juni 2001 vijf maanden nadat de Engelstalige van start ging Veel conventies richtlijnen en functies die zijn ontwikkeld tijdens de opbouw van deze editie zijn later overgenomen door andere taaledities waaronder de Nederlandstalige Welk artikel het eerste werd geschreven is niet meer na te gaan omdat als gevolg van databaseconversies een deel van de vroegste geschiedenis verloren is gegaan Het thans oudste artikel is definitie Op 3 augustus 2003 verscheen op de Nederlandstalige Wikipedia het 10000e artikel Groei Op 27 januari 2005 verscheen het 50000e artikel en op 14 oktober van datzelfde jaar werd de mijlpaal van 100000 artikelen bereikt Op 17 december 2011 verscheen het 1000000ste artikel op de Nederlandstalige Wikipedia Vanaf de start van de Nederlandstalige editie is het aantal artikelen dat dagelijks wordt toegevoegd geleidelijk gestegen Vanaf maart 2006 groeide de encyclopedie plotseling sterk met een piek van 1000 nieuwe artikelen per dag in mei 2006 door de inzet van een bot die in 6 weken tijd 35000 artikelen over gemeenten in Frankrijk toevoegde Hierna nam de dagelijkse groei sterk af tot een gemiddelde van ongeveer 250 nieuwe artikelen per dag< ref> Met tientallen projecten wordt getracht zo veel mogelijk artikelen aanzienlijk uit te breiden en te verbeteren In de tweede helft van 2011 was een zeer sterke groei te zien in nog geen half jaar bijna 300000 artikelen erbij Dit kwam door de herstart van een project dat beoogt alle wetenschappelijk beschreven diersoorten een eigen lemma te geven waardoor op een enkele dag soms meer dan 25000 artikelen werden aangemaakt Net als bij de toevoeging van Franse gemeenten aan de encyclopedie is hierbij gebruikgemaakt van een bot Op dit moment zijn er artikelen op de Nederlandstalige Wikipedia Waardering Van de 1000 best bezochte websites in Nederland werd nlwikipediaorg in 2006 door internetgebruikers gewaardeerd met een rapportcijfer van 81 In het naamsbekendheid- en waarderingsonderzoek van Multiscope kwam de website daarmee op een derde plaats na googlenl 83 en mailgooglecom 82 In een test van april 2008 door Personal Computer Magazine PCM haalden de Nederlandstalige en Engelstalige Wikipedia's een score van 5 op de aanwezigheid van 5 Nederland-gerelateerde trefwoorden De online-encyclopedieën Encarta 2008 en Britannica 2008 scoorden respectievelijk 1 en 2 De Nederlandstalige Wikipedia haalde een score van 25 op de aanwezigheid van 26 trefwoorden de Engelstalige 26 Encarta 2008 haalde 15 Britannica 2008 haalde 17 De Nobelprijs voor de Vrede Noors Nobels Fredspris is een prijs die wordt toegekend aan mensen die zich verdienstelijk hebben gemaakt bij de bevordering van de vrede De Nobelprijs voor de Vrede wordt uitgereikt in het raadhuis van Oslo en is de enige Nobelprijs die wordt toegekend door een Noors instituut De andere Nobelprijzen worden toegekend door verschillende Zweedse universitaire commissies en uitgereikt in Stockholm Zweden Het Noors Nobelcomité is aangesteld om deze Nobelprijs toe te kennen De leden van het comité thans vijf worden gekozen door het parlement van Noorwegen De prijs wordt uitgereikt door de voorzitter en sinds 2009 is dat Thorbjørn Jagland Aan de prijs is een geldbedrag verbonden die uit de nalatenschap van Alfred Nobel beschikbaar is gesteld Kritiek In het verleden is er kritiek geweest op de keuze van de winnaars Henry Kissinger Nobelprijswinnaar in 1973 was verantwoordelijk voor de bombardementen op Cambodja in 1969 en 1970 waarbij circa 800000 burgers zijn gedood In 1994 werd de prijs vergeven aan Yasser Arafat die later van terrorisme werd beschuldigd In 2009 was er kritiek op de toekenning van de prijs aan de Amerikaanse president Barack Obama die na zijn eerste negen maanden in het Witte Huis weliswaar veel goede intenties had uitgesproken maar nog weinig had bereikt Er wordt dan ook wel gezegd dat deze Nobelprijs meer een politieke keuze is dat het vooral iets zegt over degene die kiest en over de tijdgeest Nobelprijswinnaars Het Rode Kruis heeft vier keer de Nobelprijs voor de Vrede gewonnen ICRC 3 maal Stichter Henri Dunant 1 maal Literatuur Luttikhuis Paul 2013 Nobelprijs voor de Vrede gedijt vooral bij herrie In NRC Handelsblad 11-10-2013 p4 Stenersen Øivind Ivar Libæk & Asle Sveen 2003 The Nobel peace prize one hundred years for peace laureates 1901-2000 + Addendum Laureates 2002-2003 Capellen Oslo 303 p ISBN 82-02-18935-7 Abrams Irwin red 2001 De helden van de vrede vert MS Snel Karakter Uithoorn 172 p ISBN 90-6112-851-X Oorspr uitg The words of peace Newmarket Press New York 1990 Bloemlezing van de toespraken van de winnaars Abrams Irwin 2001 The Nobel Peace Prize and the laureates an illustrated biographical history 1901-2001 2nd Centennial ed Science History Publications Nantucket MA XVII 350 p ISBN 0-88135-388-4 Stenersen Øivind Ivar Libæk & Asle Sveen 2001 The Nobel Peace Prize 1901-1939 the decision-making process In Peace and change a journal of peace research jrg262001nr4 p 443-487 ISSN 0149-0508 Zie ook Alfred Nobel Nobelprijs Vredesbeweging Non-profit wil zeggen dat er geen winstoogmerk is Een non-profitorganisatie heeft niet als doel winst te maken Toch kan het zijn dat degenen die gebruikmaken van de diensten van een non-profitorganisatie daarvoor moeten betalen De doelstelling van een non-profitorganisatie is de ondersteuning van private of publieke aangelegenheden voor niet-commerciële maatschappelijke doeleinden Dit kan gaan over een grote variatie aan zaken zoals kunst educatie politiek onderzoek of ontwikkelingshulp Hoewel de organisaties geen winstoogmerk hebben hebben zij wel inkomsten nodig Deze zijn over het algemeen afkomstig uit subsidies giften en eigen inkomsten Deze eigen inkomsten kunnen voorkomen uit acties en bijdrage van "klanten" aan de gemaakte kosten Non-profitorganisaties die gesubsidieerd zijn door de overheid worden ook door de overheid op kwaliteit gecontroleerd Als de organisatie niet aan de kwaliteitseisen van de overheid voldoet kan de subsidie stopgezet worden Een uitbreiding op non-profit is Not Only For Profit NOFP Dit is een manier van ondernemen vergelijkbaar met sociaal ondernemen en maatschappelijk verantwoord ondernemen MVO Bij NOFP komen non-profit en ondernemerschap financiële winst samen en wordt er gestreefd naar maatschappelijke winst NOFP impliceert een trant van denken Daniel Lubetzky bracht de term in 2007 op zijn blog over sociaal ondernemerschap De term wordt door marketeers ook wel als modeterm bezien en voor bedrijven gebruikt om deze een meer sociaal gezicht te geven Zie ook Niet-gouvernementele organisatie Vereniging zonder winstoogmerk Ideële organisatie Parijs Frans Paris is de hoofdstad en regeringszetel van Frankrijk Het is ook een departement Met 225 miljoen inwoners in de gemeente Parijs zelf en ruim 11 miljoen in het hele stedelijke gebied met inbegrip van de banlieues voorsteden en de forensensteden daaromheen is het de grootste stad van Frankrijk en de negende stad van Europa en het vierde stadsgebied van Europa na Moskou Istanboel en Londen Volgens de schattingen van het Institut national de la statistique et des études économiques had de stad Parijs zonder de agglomeraties in 2009 2257981 inwoners Parijzenaars in het Frans Parisiens en Parisiennes terwijl dit er inclusief de agglomeraties in 1999 al 11174740 waren Het volledige oppervlak van Parijs en alle agglomeraties bedraagt 2723 km² De stad wordt in tweeën gedeeld door de rivier de Seine Parijs is gesticht op het Île de la Cité maar is inmiddels zo groot geworden dat de stad een gebied van zeven heuvels beslaat In dit gebied lagen vroeger aparte dorpen die nu een onderdeel van Parijs zijn Parijs wordt tegenwoordig naast Londen New York en Tokio beschouwd als een van de vier grote wereldsteden In Europa en in de wereld was Parijs al vroeg een centrum van cultuur De stad ligt op een kruispunt van allerlei verschillende handelsroutes De stad is tegenwoordig zeer internationaal georiënteerd dankzij een uitgebreide infrastructuur over land en in de lucht In 2004 werd Parijs bezocht door een recordaantal toeristen 25 miljoen volgens cijfers van het Office du Tourisme et des Congrès de la capitale française Al in de 10e eeuw toen de Notre Dame en een aantal abdijen werden gebouwd was Parijs een van de belangrijkste steden van Frankrijk en daarnaast een belangrijke plaats voor het christendom Sinds de 13e eeuw is het bij uitstek een stad waar onderwijs kunst en recreatie een zeer centrale plaats innemen Deze ontwikkeling is historisch mede het gevolg van de centralistische politiek die eeuwenlang binnen Frankrijk is gevoerd toen dit een republiek en een monarchie was Binnen het kader van deze politiek werd zeer veel betekenis aan de hoofdstad toegekend Sinds de jaren 1960 wordt het politieke beleid binnen Frankrijk gekenmerkt door decentralisatie en deconcentratie waardoor er iets meer evenwicht binnen de landsgrenzen is ontstaan Naam Etymologie De naam Parijs is afgeleid van een Gallische stam de Parisii en in feite een verkorting van de Latijnse uitdrukking Civitas Parisiorum "Stad van de Parisii" Deze naam is in de plaats gekomen van Lutetia In de tijd van het Romeinse Rijk werden de Parisii eveneens in de buurt van East Riding of Yorkshire aangetroffen Over de uiteindelijke herkomst van de naam van deze volksstam bestaat geen zekerheid De naam van de Parisii zit eveneens in de plaatsnamen Villeparisis Cormeilles-en-Parisis Fontenay-en-Parisis en de hele streek Parisis Een niet serieus bedoelde alternatieve verklaring die Rabelais geeft in zijn Gargantua is dat de naam Parijs een samentrekking zou zijn van par ris wat "om te lachen" betekent< ref> Bijnamen Parijzenaars zelf duiden de stad wel eens informeel aan met Paname Bij velen staat de stad ook wel bekend als de lichtstad of de stad van de liefde Hoewel de officiële Franse benaming Parisiens Parisiennes is worden Parijzenaren door met name Zuid-Fransen informeel ook wel Parigots Parigotes genoemd Geografie Topografie Parijs ligt in het noorden van Frankrijk in de regio Île-de-France en aan de rivier de Seine Het echte historische centrum is gebouwd op twee eilanden het Île Saint-Louis en het grotere Île de la Cité wat het oudste gedeelte van de stad is Over het algemeen is Parijs relatief vlak met het laagste punt op 35 meter boven de zeespiegel Parijs ligt aan weerskanten van de rivier wel op een aantal heuvels de Montmartre 130 meter de Belleville 1285 meter die uitkomt op de rue du Télégraphe de Ménilmontant 108 meter het Buttes-Chaumont 103 meter de Passy 71 meter en de Chaillot 67 meter Ten oosten van de Seine bevinden zich de heuvels van Montparnasse 66 meter Butte-aux-Cailles 63 meter en Montagne Sainte-Geneviève 61 meter In 1844 werd de eigenlijke stad Parijs door de stadswal van Thiers van de voorsteden afgescheiden Bij de laatste grote annexatie door van de omringende gebieden in 1860 heeft Parijs zijn huidige omvang gekregen en vanaf toen omvatte het de huidige twintig arrondissementen In de jaren 1920 werd de stad nogmaals fors uitgebreid met 89 km² In 1929 werden de parken Bois de Boulogne en Bois de Vincennes officieel aan Parijs toegevoegd waardoor het huidige gebied een oppervlakte bestrijkt van 10539 km² Zonder deze twee parken bedraagt het totale oppervlak van Parijs 86928 km² Tegenwoordig wordt de stad van de voorsteden gescheiden door een 35 km lange ringweg de Boulevard Périphérique die het historische centrum van Parijs via de Portes de Paris met de voorsteden verbindt Hydrografie De Seine stroomt aan de zuidoostelijke kant van Parijs de stad binnen en stroomt de stad aan de zuidwestelijke kant weer uit Over de Seine lopen meer dan dertig bruggen van het ene naar het andere stadsdeel Twee andere kleinere rivieren die door Parijs stromen zijn de Bièvre en het in 1825 ingewijde Canal Saint-Martin dat gedeeltelijk onder de rue du Faubourg-du-Temple door stroomt en het einddeel vormt van de 108 km lange Canal de l'Ourcq Dit kanaal stroomt onder het Place de la Bastille door voordat het iets stroomopwaarts van het Île Saint-Louis in de Seine uitmondt Vanuit het bekken van Villette ontspringt het 45 kilometer lange Canal Saint-Denis dat in 1821 is geopend Geologische geschiedenis Het Parijse bekken bestaat uit een groot aantal sedimentlagen De oudste lagen zijn in het Quartier d'Auteuil 16e arrondissement gevonden en dateren uit het Sparnacien Ze bestaan uit zand en klei De iets jongere lagen dateren uit het Lutetien en bestaan uit gips en kalksteen Het Parijse bekken heeft zich ca 41 miljoen jaar geleden gevormd als een binnenzee die werd omgeven door de Vogezen het Centraal Massief en het Armoricaans Massief Met de vorming van de Alpen heeft het bekken zich grotendeels gesloten Het bleef open in de richting van het Kanaal en de Atlantische Oceaan waardoor de rivierbassins voor de Loire en de Seine gevormd werden Aan het einde van het Oligoceen was het Parijse bekken continentaal geworden In de catacomben van Parijs wordt behalve kalksteen en gips ook veel Franse zandsteen Calcaire lutétien aangetroffen De kalksteen is tot en met de 14e eeuw gebruikt voor gebouwen van de Place d'Italie tot aan de Rue de Vaugirard Kalksteen wordt tegenwoordig in andere delen van Frankrijk gewonnen bijvoorbeeld in de omgeving van Saint-Maximin Gips wordt vooral gewonnen in Montmartre en Bagneux Het Parijse bekken is een van de eerste plaatsen ter wereld waarvan een geologische kaart is gemaakt Op basis hiervan heeft Georges Cuvier veel van zijn ideeën op het gebied van paleontologie en de vergelijkende anatomie ontwikkeld In 1911 toonde Paul Lemoine aan dat het Parijse bekken uit concentrisch gevormde uithollingen bestaat De verstedelijking van Parijs heeft ook een grote invloed gehad op de hydrogeologie van de stad In de 19e eeuw moest de Bièvre uit oogpunt van hygiëne worden overkluisd In de bodem onder Parijs zijn grote grondwaterreservoirs aanwezig Deze worden met behulp van Artesische bronnen geëxploiteerd Klimaat Parijs heeft een zeeklimaat met kleine thermische amplitudes geen extreem hoge of lage temperaturen De stad kent in vergelijking met de rest van Frankrijk vrij koele zomers met een gemiddelde temperatuur van 18 °C De winters zijn tamelijk zacht met weinig sneeuw en een gemiddelde temperatuur tussen de 3 °C en 8 °C De lente en herfst in Parijs verlopen meestal mild De gemiddelde jaarlijkse neerslag is 650 mm met lichte regenval verdeeld over het jaar De hoogste temperatuur ooit in Parijs was 404 °C op 28 juli 1948 en de laagste was −239 °C op 10 december 1879 Geschiedenis Prehistorie Oudheid Naar alle waarschijnlijkheid was het gebied waar het huidige Parijs ligt al gedurende het hele Neolithicum bewoond Er zijn sporen gevonden uit de Chasseen-periode 4000 3800 vChr van een bewoner op het gebied aan de rechteroever van de Seine waar nu het 12e arrondissement ligt Ook zijn er resten teruggevonden van het zogeheten dorp van Bercy dat zich ca 400 jaar voor het begin van de Christelijke jaartelling op de plek van Parijs moet hebben bevonden Deze resten zijn tegenwoordig te bezichtigen in het Musée Carnavalet In 52 vChr veroverde Julius Caesar ondanks het verzet van Vercingetorix het dorp van de Parisii waaraan hij vervolgens de naam Lutetia Parisiorum gaf De plaats was strategisch van belang omdat er handelsroutes langs deze plek voerden Waar de Gallische nederzetting zich voorheen precies bevond is niet bekend het is mogelijk dat dit niet op de plaats van het eigenlijke Parijs was maar rondom het huidige Nanterre In de 1e eeuw is aan de linkeroever van de Seine volgens het schaakbordpatroon een nieuwe Romeinse stad gebouwd Lutetia telde in die tijd vijf- à zesduizend inwoners en was daarmee niet meer dan een middelgrote Gallische stad in tegenstelling tot sommige andere steden zoals Lugdunum het huidige Lyon die veel groter waren in de 2e eeuw telde Lugdunum waarschijnlijk tussen de 50000 en 80000 inwoners Volgens de overlevering werd Lutetia in de 3e eeuw door Dionysius van Parijs omgedoopt tot een christelijke stad Toen het Romeinse Rijk in verval raakte werd Lutetia overspoeld door de Grote Volksverhuizing waarbij veel bewoners naar het versterkte île de la Cité vluchtten In de lente van 451 werd Parijs aangevallen door Attila de Hun De Parisii en het meisje Genoveva of Geneviève de latere patroonheilige van de stad weerstonden de aanvallen van de Hunnen Het beleg en de aanvallen van de Hunnen mislukten en zij dropen af naar Orléans Middeleeuwen In 506 maakte koning Clovis I van Lutetia de hoofdstad van het Frankische Rijk In de 8e eeuw werd er voor het eerste een kerk aan de andere kant van de Seine gebouwd de Église Saint-Gervais-Saint-Protais In 845 vonden de eerste plunderingen door de Vikingen plaats waaraan pas bijna een eeuw later een eind kwam met het Verdrag van Saint-Clair-sur-Epte Vanaf 987 werd Frankrijk geregeerd door het Huis Capet die aanvankelijk Orléans als verblijfplaats boven Parijs verkozen In de loop van de 11e eeuw werd Parijs echter steeds meer het belangrijkste centrum van het Franse onderwijs en de koninklijke macht Lodewijk VI was de eerste Franse koning die zich definitief in Parijs vestigde Nog later bouwde Filips II zijn bekend geworden omheining om de stad In deze periode werd Parijs ook steeds meer een internationaal handelscentrum dankzij de rechtstreekse verbinding met het Foire du Lendit in het nabijgelegen Saint-Denis In 1163 begon bisschop Maurice de Sully met de bouw van de Notre-Dame In de 13e eeuw werd de rechteroever van de Seine drooggelegd die tot dan toe moerassig was Ook werd in deze tijd onder koning Lodewijk IX steeds meer handel met de Hanze gedreven en werden de eerste provoosten waaronder Étienne Boileau aangesteld waardoor er dus een dubbel machtssysteem ontstond Als gevolg van de bloeiende handel werd Parijs steeds belangrijker In de loop van de 14e eeuw was het inwonertal gegroeid tot 200000 Parijs was daarmee groter geworden dan Londen In 1328 kreeg de stad echter te maken met de pest waardoor de bevolking een tijdlang afnam Toen koning Karel V zijn omheining rond Parijs bouwde werden het huidige IIIe en 4e arrondissement aan de stad toegevoegd De omheining strekte zich uit van Pont Royal tot aan Porte Saint-Denis De Honderdjarige Oorlog had tot gevolg dat provoost Étienne Marcel van de ontevredenheid onder het volk profiteerde om zelf meer macht te krijgen Dit deed hij door middel van zijn Grote Verordening van 1357 en de door hem uitgelokte opstand van 22 februari 1358 De koning verbleef in die tijd niet in het centrum van de stad maar in het later verwoeste Hôtel Saint-Pol en het Hôtel des Tournelles In 1407 brak als reactie op de executie van Lodewijk I de burgeroorlog tussen de Armagnacs en Bourguignons uit Deze strijd zou tot 1420 duren Vanaf 1420 werd Parijs bezet door de Engelsen In 1429 lukte het Jeanne d'Arc niet om Parijs van de Engelsen te bevrijden Karel VII en zijn zoon Lodewijk XI verbleven niet veel meer in Parijs omdat het een gevaarlijke stad was geworden In plaats daarvan kozen ze het Loiredal als voornaamste verblijfplaats Toen de bezetting eindelijk achter de rug was vond er opnieuw veel bouwactiviteit plaats Overblijfselen hiervan zijn de Pont Neuf en de tuinen van Luxemburg les jardins du Luxembourg Tussen 1422 en 1500 nam de bevolking van Parijs toe van 100000 naar 150000 Renaissance en Verlichting In 1528 vestigde koning Frans I zich in Parijs en bepaalde dat er voortaan moest worden onderwezen in de exacte wetenschappen en het humanisme Hiervoor richtte hij in 1530 het Collège de France op In dezelfde tijd steeg het aantal inwoners van Parijs naar 280000 waarmee Parijs de grootste christelijke stad ter wereld bleef Op 24 augustus 1572 vond onder koning Karel IX de Bartholomeusnacht plaats De Franse Katholieke Liga Tijdens de Dag van de Barricaden van 1588 kwam de Katholieke Liga in opstand tegen Hendrik III die vluchtte en werd vermoord In 1594 werd Hendrik IV de nieuwe koning na zich te hebben bekeerd Een nieuwe Dag van de Barricaden 1648 luidde het begin van de Fronde in een periode die werd gekenmerkt door een economische crisis en wantrouwen jegens de koning Lodewijk XIV koos in 1677 Versailles als residentie Vijf jaar later werd ook de Franse regering hier gevestigd en nam Jean-Baptiste Colbert het bestuur over Parijs op zich Tijdens zijn regeerperiode heeft Lodewijk XIV Parijs slechts 24 keer bezocht wat zijn vijandigheid jegens de Parijse bevolking tekent Ondanks een sterftecijfer dat hoger was dan het geboortecijfer groeide de Parijse bevolking in deze tijd toch tot 400000 Dit was te danken aan de grootschalige immigratie vanaf het platteland Tijdens de Verlichting was Parijs geliefde plaats voor de salons De bekendste salon uit die tijd is van Marie-Thérèse Rodet Geoffrin In dezelfde periode was sprake van een sterke economische en demografische groei waardoor Parijs aan de vooravond van de Franse Revolutie reeds 640000 inwoners had Regent Filips van Orléans ruilde in 1715 Versailles in voor het Palais-Royal De jonge Lodewijk XV vestigde zich aanvankelijk in het Tuilerieënpaleis om later alsnog terug te keren naar het kasteel van Versailles In die tijd vormde de Jardin du Luxembourg de oostelijke begrenzing van de stad In 1749 besloot Louis XV de huidige Place de la Concorde in te richten en in 1752 richtte hij een militaire opleiding op In 1754 besloot hij ook tot de bouw van een kerk die later bekend is geworden als het Panthéon Op 14 juli 1789 vond de bestorming van de Bastille plaats een gebeurtenis die de Franse Revolutie inluidde Moderne Tijd Tijdens de heerschappij van Napoleon III werd Parijs grondig verbouwd door Georges-Eugène Haussmann In Parijs woonden veel mijnwerkers in kleine huizen Wijk voor wijk werd afgebroken waarna Parijs met brede boulevards avenues en grote pleinen opnieuw werd opgebouwd Dat maakte het ook gemakkelijker de bevolking van Parijs onder controle te houden De bekendste van die nieuwe avenues is de Avenue des Champs-Élysées De huizen in Parijs hebben allemaal een lichte kleur omdat ze met kalksteen zijn gebouwd In de buurt van Parijs waren veel kalksteengroeven Een van de zwartste dagen in de geschiedenis van Parijs was 28 mei 1871 toen 20000 Parijzenaren het leven lieten tijdens een opstand die als de Commune van Parijs de geschiedenis is ingegaan Tijdens de Derde Republiek brak een bloeiperiode aan die bekend is komen te staan als de belle époque Aan deze periode kwam met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog een eind Parijs werd tijdens deze oorlog niet bezet maar de maatschappij raakte ontwricht en gedurende het interbellum waren de tegenstellingen tussen de maatschappelijke klassen heel scherp geworden Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Parijs in juni 1940 door de Duitsers ingenomen Op 25 augustus 1944 werd Parijs bevrijd Tijdens de Vijfde Republiek veerde Parijs weer op zo werd in 1958 het Établissement public pour l'aménagement de La Défense EPAD opgericht dat de ontwikkeling iets buiten Parijs van de zakenwijk La Défense zou coördineren In 1963 werd begonnen met de aanleg van de rondweg van Parijs de Boulevard Périphérique Onder burgemeester Jacques Chirac 1977-1995 en zijn opvolger Jean Tibéri 1995-2001 sluipen er in het gemeentebestuur van Parijs allerhande corrupte praktijken in De overwegend conservatieve bevolking van Parijs krijgt daarvan zo genoeg dat zij in 2001 een socialist Bertrand Delanoë tot burgemeester verkiest en dat ondanks het feit dat hij er openlijk voor uitkomt homoseksueel te zijn Op 27 oktober 2005 braken er ernstige onlusten in de Parijse banlieue uit waar kansarme jongeren massale vernielingen aanrichtten en slaags raakten met de oproerpolitie De rellen hielden meer dan twee weken aan Op 7 januari 2015 pleegden islamistische terroristen een aanslag op Charlie Hebdo in Parijs Chérif Kouachi en Saïd Kouachi vermoordden tien werknemers van het satiristische weekblad Charlie Hebdo waaronder Stéphane Charbonnier die op de dodenlijst van Al Qaida stond Ook twee politieagenten kwamen om het leven Een van hen was door het korps bescherming personen als lijfwacht aan Charb toegewezen Frankrijk kondigde een dag van nationale rouw af Demografie De eigenlijke gemeente Parijs en tevens departement telt zo'n 2257981 inwoners op 10 525 hectare wat neerkomt op een 20400 inwoners per km² De regio Île-de-France telt 12 miljoen inwoners Parijs staat bekend om zijn multiculturele samenleving Al sinds de middeleeuwen trekken immigranten richting Parijs van de Nederlandse en Zweedse studenten die naar de studentenwijk quartier Latin trokken in de 14e eeuw tot de huidige Afrikanen en Oost-Aziaten in de Goutte d'Or De grootste groepen van buitenlandse komaf die nu in Parijs wonen komen uit de volgende landen Immigranten uit Spanje en Portugal arriveerden voornamelijk tussen 1950 en 1975 Vanaf 1975 nam de toestroom sterk af onder andere als gevolg van de democratisering van Spanje en Portugal Immigranten uit Marokko Algerije Tunesië Libië en Egypte kwamen vooral van 1950 tot 2000 Sinds enkele jaren komen er minder mensen uit deze landen Immigranten uit Centraal-Afrika en Zuid-Afrika kwamen vanaf 1975 Hun aantallen blijven de laatste jaren stijgen Immigranten uit Vietnam Chinese Vietnamezen en Vietnamezen kwamen tijdens de oorlog die daar aan de gang was De immigranten kwamen vooral tussen 1960 en 1980 Hun aantal blijft stabiel hoewel er de laatste jaren steeds minder immigranten uit Vietnam zijn bijgekomen Het aantal immigranten uit China Chinese Fransen is de laatste jaren wel gestegen Parijs huisvest de grootste Chinese gemeenschap van Europa Parijs heeft 3 Chinese buurten Het 13e arrondissement heeft de meeste Chinese faciliteiten Immigranten uit koloniën van Frankrijk zoals Guadeloupe Martinique en Frans-Polynesië kwamen tussen 1960 en 2000 Hun aantal blijft stabiel Immigranten uit Oost-Europa zoals Polen Hongarije Bulgarije en Roemenië kwamen pas vanaf de toetreding tot de Europese Unie in 2004 voor Polen en Hongarije en 2007 voor Bulgarije en Roemenië Hun aantal blijft sterk stijgen Voorsteden Tussen 1870 en 1940 kreeg Parijs een nieuw aangezicht Onder Napoleon III was de stad al aangepast aan de demografische ontwikkelingen maar tot 1860 was de stad niet uitgebouwd voorbij de enceinte de Thiers Als gevolg van de zogeheten rurale exodus in combinatie met de economische groei was de stad echter overbevolkt geraakt In deze tijd ontstond ook het begrip banlieue en werd er vaker van de région parisienne gesproken dan van de stad Parijs De problemen die te maken hadden met infrastructuur werden pas opgelost in 1961 toen Paul Delouvrier op verzoek van Charles de Gaulle met de bouw van vijf geplande steden en het Réseau express régional begon Deze uitbreiding ging echter tevens gepaard met een verdere spreiding van de bestuurlijke macht Terwijl de totale bevolking van Parijs lange tijd min of meer stabiel is gebleven is het aantal mensen dat in de banlieues woont sinds het einde van de 19e eeuw sterk gestegen Aan het begin van de 21e eeuw woont bijna 80% van de totale Parijse bevolking in de banlieues Demografische ontwikkeling Onderstaande figuur toont het verloop van het inwonertal bron INSEE-tellingen Cultuur Uitgaansleven De Moulin Rouge en Le Lido zijn beroemde nachtclubs in Parijs waar veel shows plaatsvinden Verder zijn er veel elitenachtclubs waar er een streng deurbeleid geldt en waar zeer hoge prijzen gevraagd worden Bij de meeste clubs moet er entree betaald worden Het populaire uitgaansleven van de Parijse jongeren concentreert zich tegenwoordig in de straten precies ten oosten en noordoosten van Place de la Bastille Popfestivals Rock en Seine Villette Sonique eind mei Theater Parijs telt een aantal bekende en minder bekende theaters Opéra Bastille Opéra Garnier Opéra Comique Théâtre du Châtelet Théâtre de l'Odéon Cité de la musique Salle Pleyel Eten en drinken In totaal zijn er nu ca 8000 restaurants uiteenlopend van tien driesterrenrestaurants tot vele bistro's en cafés waar men een menu kan bestellen Vrijwel alle keukens van de wereld zijn in Parijs vertegenwoordigd Er zijn vele horecagelegenheden met terras in Parijs Drinken op het terras is in Frankrijk echter een stuk duurder dan drinken binnen aan de bar Winkelen Parijs is bekend vanwege de winkelmogelijkheden op het gebied van de mode van eenvoudig tot haute couture en parfums De meeste winkels gaan om 0900 uur open en sluiten om 1900 uur Op zondag is alles gesloten afgezien van markten en kleine kruideniers en winkels die in de buurt van toeristische trekpleisters liggen Tevens zijn in het 4e arrondissement de winkels in de wijken van de Marais en Île Saint-Louis geopend De enorme hoeveelheid winkels in Parijs vooral in het centrum bestaat uit warenhuizen De bekendste hiervan zijn Galeries Lafayette Le Bon Marché en Printemps Marks & Spencer keerde na een sluiting van een aantal jaren in 2011 terug; winkelcentra zoals Les Halles; winkelstraten place Vendôme en Rue du Faubourg Saint-Honoré voor de luxe merken tot de Champs-Élysées en Rue de Rivoli Tevens heeft elk arrondissement een aantal eigen winkelstraten waar vooral de meer dagelijkse benodigdheden gekocht kunnen worden; vele soorten winkels en boetieks voor onder meer kleding schoenen accessoires boeken muziek parfums delicatessen huishouden woninginrichting kinderen antiek papier- en tekenmateriaal; markten er zijn ongeveer 70 markten in Parijs die op verschillende dagen geopend zijn De markt op Rue Mouffetard is hiervan de bekendste Bekende winkelstraten zijn Champs-Élysées Boulevard Haussmann Rue de Rivoli Avenue Montaigne Boulevard des Italiens Boulevard des Capucines Boulevard de la Madeleine Rue Royale Rue du Faubourg-Saint Honoré Architectuur Het hoogste gebouw is de Eiffeltoren met een hoogte van 325 meter Parijs heeft dankzij meer hoge gebouwen een eigen skyline gekregen Doordat de ruimte schaars is moet men de hoogte in Toch is er in vergelijking met bijvoorbeeld New York City betrekkelijk weinig hoogbouw Een aantal wolkenkrabbers vindt men rond de stations Austerlitz Lyon en Bercy waaronder de Site François Mitterrand van de Bibliothèque nationale de France Er zijn in Parijs niet veel wolkenkrabbers hoger dan 100 meter Een aantal ervan staat rondom het station Montparnasse in de gelijknamige wijk Het hotel Pullman Paris Montparnasse tot 2011 Hôtel Méridien Montparnasse geheten is 120 meter hoog Met 210 meter is de Tour Montparnasse de hoogste wolkenkrabber in Parijs Na de nogal controversiële bouw hiervan werd de bouw van meer wolkenkrabbers in de stad verboden De meeste wolkenkrabbers van de agglomeratie staan dan ook buiten de péripherique in het bijzonder in het zakendistrict La Défense het grootste zakencentrum van Europa Veel van de wolkenkrabbers in La Défense zijn tussen de 100 en 200 meter hoog zoals de Tour Total van 190 meter Een uitschieter is de Tour First die met 231 meter de hoogste wolkenkrabber van Frankrijk is Belangrijke bezienswaardigheden Er zijn vele toeristische bezienswaardigheden in Parijs Monumenten en gebouwen De Eiffeltoren De Arc de Triomphe Les Invalides Élysée officiële residentie van de president van de Franse Republiek Conciergerie Panthéon Hôtel de Ville De Tour Saint-Jacques De Tour Montparnasse een 210 meter hoge wolkenkrabber De Grande Arche in de kantorenwijk La Défense Palais de Chaillot gebouwd in 1937 voor de Wereldtentoonstelling Palais du Luxembourg Grand Palais Opéra Garnier Palais Royal Kerken en kathedralen Cathédrale de Saint-Louis-des-Invalides Église de la Madeleine Église de la Sainte-Trinité Église Saint-Étienne-du-Mont Église Saint-Eustache Saint-Germain-des-Prés de oudste kerk van Parijs Église Saint-Germain-l'Auxerrois Église Saint-Gervais-Saint-Protais Église Saint-Julien-le-Pauvre Église Saint-Louis-en-l'Île Église Saint-Martin-des-Champs Église Saint-Merri Église Saint-Nicolas-des-Champs Église Saint-Roch Église Saint-Séverin Église Saint-Sulpice 17e-eeuwse kerk in de wijk Saint-Germain Église Saint-Vincent-de-Paul Kathedrale basiliek van Saint-Denis Notre-Dame Sacré-Cœur Sainte-Chapelle Val-de-Grâce Musea Op cultureel gebied zijn er vele soorten musea Parijs telt ongeveer 150 musea van schilderkunst tot wetenschap en van natuur tot internationale culturen Om de Parijse musea te bezoeken kan men gebruikmaken van een speciale museumpas in het Frans Carte Musées et Monuments Paris et Île-de-France waardoor men toegang heeft tot 60 musea en monumenten in Parijs en de directe omgeving Île-de-France De meeste musea zijn gratis toegankelijk voor kinderen t m 17 jaar De meeste musea zijn in het algemeen gesloten op maandag of dinsdag 1 mei 1 november 25 november en feestdagen Gratis toegangsdagen musea en monumenten zijn er op elke eerste zondag van de maand Bekende musea in Parijs zijn het Louvre het grootste museum van Parijs en tevens een van de grootste musea van de wereld Musée d'Orsay museum dat de geschiedenis van de Franse kunst van 1848 tot 1914 bestrijkt Centre Georges Pompidou centrum voor moderne kunst Cité des sciences et de l'industrie het grootste wetenschapsmuseum van Europa Musée de Cluny middeleeuwse collectie Musée Picasso museum met kunst van de Spaanse kunstenaar Pablo Picasso Musée du quai Branly etnografisch museum in het 7e arrondissement geopend 23 juni 2006 Musée Rodin museum met kunst van de Franse beeldhouwer Auguste Rodin Musée de l'Orangerie met werken van diverse impressionistische kunstschilders Musée Guimet Aziatische kunst Voor een overzicht van een deel van de 150 musea in Parijs zie de lijst van Parijse musea Bruggen Er zijn veel bruggen in Parijs Veel ervan verbinden de Seine met het Île de la Cité waar de stad is ontstaan Enkele bekende bruggen in Parijs zijn Pont Alexandre III Pont de l'Alma Pont de Bir-Hakeim Pont Marie Pont Mirabeau Pont National Pont Neuf Pont Saint-Louis Pont de Sully Pleinen Place Vendôme Place de la Concorde met Obelisk Place du Tertre Place de la Bastille Place de Clichy Place Charles de Gaulle oude naamPlace de l'Etoile Place de la Nation Place d'Italie Place de la Republique Place Pigalle Place des Victoires Place des Vosges Place de la République Dominicaine Place de l'Opéra Place de la Madeleine Tuinen en parken Parc André Citroën Jardin des Plantes de Tuilerieën Jardin du Luxembourg Bois de Boulogne stadspark Bois de Vincennes Parc Montsouris Cité universitaire de Paris Parc Monceau Overige plaatsen en bouwwerken Parc des Princes stadion van voetbalclub Paris Saint-Germain Stade Charléty het op één na grootste sportstadion van Parijs Les Halles de begraafplaatsen Cimetière du Père-Lachaise Cimetière de Montmartre Cimetière du Montparnasse en de Catacomben de Sorbonne gelegen in het Quartier Latin een van de oudste universiteiten van Europa Bezienswaardigheden in de omgeving Disneyland Resort Paris Kasteel van Versailles Parc Astérix Kasteel van Fontainebleau Politiek en bestuur Parijs is het 75e departement van Frankrijk Het gebied van het departement valt samen met dat van de gemeente Parijs Parijs is onderverdeeld in een twintigtal stedelijke arrondissementen ieder arrondissement kiest zijn eigen arrondissementsraad In totaal zijn er 517 arrondissementsraadsleden uit hun midden worden de 163 leden van de raad van Parijs conseil de Paris gekozen De leden van de raad van Parijs kiezen de burgemeester van Parijs sinds april 2014 Anne Hidalgo Bekende oud-burgemeesters zijn Jean Tiberi 1995-2001 en Jacques Chirac 1977-1995 De raad van Parijs is tegelijkertijd gemeenteraad en departementsraad de bevoegdheden van beide lichamen worden in één raad gecombineerd Formeel is Parijs onderverdeeld in 20 kantons van welke de grenzen gelijk lopen met die van de gemeentelijke arrondissementen dit is te zien aan het feit dat de arrondissementen van Parijs ook fungeren als kieskring voor de departementsraad een kantonfunctie Dit is gedaan omdat bij een departementaal arrondissement een gemeente in zijn geheel onderdeel moet zijn en geen stukken zoals dat bij kantons wel mogelijk is Vanwege de naamsverwarring er bestaan in Frankrijk twee types arrondissementen en de bestuurlijke gelijkstelling van het departement en de gemeente Parijs wordt vaak foutief gedacht dat de arrondissementen van Parijs departementale arrondissementen zijn terwijl dit in werkelijkheid gemeentelijke arrondissementen zijn zoals die ook in Marseille en Lyon bestaan De arrondissementen zijn weer onderverdeeld in Quartiers kwartieren Parijs telt aldus 80 quartiers Verkeer en vervoer Luchtverkeer Zoals veel grote steden wordt Parijs bediend door meerdere luchthavens De grootste daarvan tevens het grootste vliegveld van Frankrijk en na Heathrow het grootste van Europa is Aéroport Charles de Gaulle ook wel naar de naam van de gemeente op wiens grondgebied het ligt Roissy genoemd ten noorden van Parijs Ten zuiden van de stad ligt de Aéroport d'Orly de tweede luchthaven van Frankrijk en Parijs Charles de Gaulle en Orly zijn met elkaar verbonden door een treindienst RER Lijn B Beide luchthavens kennen een geautomatiseerde metro tussen de terminals de Orlyval en de CDGVAL genoemd De Aéroport du Bourget was in het verleden de belangrijkste luchthaven maar functioneert nu als zakenluchthaven van Parijs er zijn geen lijndiensten op Le Bourget en ligt op 65 km van Parijs Op deze luchthaven wordt om de twee jaar de luchtvaartbeurs "Le Bourget" gehouden die bekendstaat als een van de belangrijkste ter wereld Aéroport de Beauvais ligt 70 km van het centrum van Parijs Deze luchthaven is vooral aantrekkelijk voor budgetvluchten Verder is er in de nabije omgeving nog een tiental vliegvelden voor de privéluchtvaart waaronder de vliegvelden Pontoise Cormeilles en Lognes-Émerainville Ter behoeve van het helikopterverkeer bevindt in het zuiden van de stad Parijs buiten de Périferique een heliport Wegverkeer Parijs beschikt over een uitgebreid wegennet dat omgeven is door de Boulevard Périphérique ring de ring iets verder naar buiten wordt gevormd door de A86 en stukken van andere snelwegen A3 A4 Een groot aantal snelwegen komt uit op deze ring waardoor dit een van de drukste autosnelwegen is Om het verkeer dat langs Parijs wil beter door te laten stromen wordt gewerkt aan een ring nog verder aan de buitenkant van Parijs de A104 N104 ook genoemd "La Francilienne" In het centrum is het verkeer bijwijlen chaotisch vooral tijdens de spits De Place Charles de Gaulle voorheen Place d'Etoile waar twaalf lanen samenkomen bij de Arc de Triomphe is wat dit betreft berucht In Parijs rijden 15100 taxis rond die elke dag 500000 passagiers vervoeren Er zijn 745 taxistandplaatsen waarvan er 205 een oproeppaal hebben Taxis mogen over de busbanen rijden waardoor zij veel files kunnen vermijden Parijs is bereikbaar vanuit Nederland en België via de A1 vanuit Rijsel en de A2 vanuit Brussel Verder via de A4 vanuit Reims de A16 vanuit Amiens de A13 vanuit Rouen de A10 vanuit Le Mans de A11 vanuit Nantes de A6 vanuit Lyon en de A5 vanuit Troyes Openbaar vervoer Parijs beschikt over een goed netwerk van openbaar vervoer Naast een uitgebreide busdienst rijdt er een metro met 16 lijnen 1 tot en met 14 plus 3bis en 7bis die aansluiten op een dicht net van RER-voorstadstreinen en Transilien-forensentreinen De tram van Parijs heeft in de agglomeratie van Parijs acht tramlijnen in gebruik De metrolijnen de tramlijnen met uitzondering van T4 en de Parijse buslijnen worden geëxploiteerd door het Parijse vervoersbedrijf RATP De RER wordt gezamenlijk geëxploiteerd door de RATP en het Franse staatsspoorbedrijf SNCF Fietsverkeer Parijs is de laatste jaren een behoorlijk fietsvriendelijke stad geworden; in 2012 was de totale lengte van het aantal fietspaden in de stad 371 km< ref> en er is een uitgebreide publieke fietsverhuurinfrastructuur de Velib met meer dan 1200 stations in de stad en nabije buitenwijken Het systeem kent gemiddeld zon 110000 uitleningen per dag Spoorwegen Parijs beschikt ook over zeven grote treinstations die elk een eigen regio van Frankrijk bedienen Gare Saint-Lazare Normandië en het westen van Parijs Gare Montparnasse Bretagne de Atlantische kust en de TGV-treinen richting het zuidwesten van Frankrijk Gare du Nord het noorden van Frankrijk België en Nederland met de Thalys en het Verenigd Koninkrijk met de Eurostar Gare de l'Est het oosten van Frankrijk Luxemburg en Duitsland Gare de Lyon het zuiden en het zuidoosten van Frankrijk en Europa Gare d'Austerlitz de Loire het zuidwesten van Frankrijk en Spanje en Portugal Gare de Bercy gespecialiseerd in de afhandeling van autoslaaptreinen Deze stations zijn kopstations Dit brengt met zich mee dat overstappen in Parijs vaak betekent dat men met de metro van het ene naar het andere station moet reizen Op vertoon van een doorgaand treinkaartje kan met een zogenoemde Contre-marque met de RER niet met de metro! kosteloos een overstapvrije verbinding of met overstap in Châtelet tussen de stations gemaakt worden bijvoorbeeld van Gare du Nord naar Gare de Lyon RER B D of van Gare du Nord Gare de l'Est Magenta naar Gare St Lazare RER E Deze kaartjes worden in Parijs bijna niet afgegeven op andere Franse stations krijgt men deze op vertoon van het treinkaartje of E-Ticket vrijwel altijd mee De reis mag echter niet in Parijs onderbroken lees met overnachting worden Andere grote treinstations in de buurt van Parijs zijn Marne-la-Vallée Chessy TGV- en RER-station voor Disneyland Parijs en het station op vliegveld Charles de Gaulle Het voorstadspoorverkeer bestaat uit twee systemen Het RER-netwerk bedient veelal de dichtbevolkte buitenwijken en voorsteden De treinen verbinden twee kanten van Parijs per tunnel zodat mensen uit de buitenwijken zonder overstappen in hartje Parijs uit kunnen stappen De RER-treinen rijden met een hoge frequentie waardoor het spoornet vaak als een metrosysteem beschouwd wordt Vooral de RER A en B zijn druk met respectievelijk 12 miljoen en 900000 reizigers per dag Naast het RER-netwerk is er ook het Transilien-netwerk Dit systeem vertrekt vanaf de grote Parijse kopstations en rijdt vanaf daar naar de verre buitenwijken en het platteland Er zijn acht lijnen alhoewel de lijnen eerder een netwerk zijn met vertakkingen De treinen rijden met een lagere frequentie dan de RER omdat de vraag naar openbaar vervoer lager is op de trajecten waar Transilien-treinen rijden Media Nationale en internationale media die gevestigd zijn in Parijs Bekende Parijzenaars Stedenbanden Zie ook Parijs van A tot Z Arrondissementen van Parijs Externe links De Perzen vormen een Indo-Europees volk dat hoofdzakelijk in Iran Perzië afghanistan en tadzjikistan woont Het woord Perzen is afkomstig uit het Grieks en de Perzen zelf spreken liever van Iraniërs Hun naam is afgeleid van de Griekse naam Persis voor de streek Fars in Zuid-Iran Er is ook een grote Iraanse diaspora in andere delen van Azië Noord-Amerika en Europa De Perzen stammen af van de Ariërs een Indo-Europees volk dat rond 1000 vChr naar Iran en Centraal-Azië migreerde en van de stammen van het Iraanse Plateau Het eerste verslag van Perzen is een Assyrische inscriptie uit ongeveer 800 vChr Hierin wordt het volk Parsu genoemd Ook een andere Arische groep wordt vermeld Madai Meden De taal van de Perzen Perzisch behoort tot de Indo-Iraanse taalfamilie De Tadzjieken uit Centraal-Azië vormen een met de Perzen verwant volk Volgens het CIA World Factbook van 2006 bestaat 51% van de huidige bevolking van Iran uit etnische Perzen; andere schattingen gaan uit van een percentage van 70% In Nederland wonen ongeveer 31064 Iraniërs 2009 vooral in grote steden als Amsterdam Rotterdam Den Haag en Utrecht Literaire traditie Vanouds worden de Perzen door het Westen gezien als bezitters van grote rijkdom en luxe maar desondanks van twijfelachtig allooi door de absolute macht van hun koningen en de veronderstelde slaafse houding van al hun onderdanen De Grieken en later de Romeinen vonden dat zijzelf het juiste midden hielden tussen die "verwijfde" cultureel zeer verfijnde oosterlingen enerzijds en de ruwe beestachtige noorderlingen als Galliërs en Germanen anderzijds Europeanen hadden volgens hen een meer egalitaire sobere samenleving van echte vrije mannen Deze gemeenplaats overleefde ruimschoots de oudheid Herodotos bericht ons al dat toen de Spartaanse koning Pausanias rond 480 479 voor Christus de Perzische vorst Xerxes I uit Griekenland wist te verjagen hij zo verbijsterd was over de luxe van 's konings tent de tapijten het eetgerei en het voedsel tegenover het verschil met zijn Spartaans maal dat hij tegen de Griekse generaals uitriep Wat een sufferds zijn die Perzen! Moet je deze rijkdom zien en toch gingen ze naar Griekenland om ons van een karig maaltje te beroven!" Hoe gebrekkig de kennis van de Grieken over de Perzen ook geweest moge zijn doorgaans noemden zij hen Meden dit beeld bleef onder de westerse geletterden ook in de Middeleeuwen tot in de negentiende eeuw opgeld doen waarna het een bijdrage aan de koloniale wereldbeschouwing van het oriëntalisme zou leveren Toch bestond er in de Hellenistische tijd ook een gunstiger beeld van de Perzen onder het gewone volk in de Levant Magiërs Perzische priesters golden als wijze mannen met bovennatuurlijke kennis waarvan drie de geboorte van Christus hadden voorspeld Hun tulband-achtige hoeden zouden dan ook nog millennia een vast onderdeel zijn van de westerse afbeeldingen van tovenaars In de Hellenistische en in het begin van de Romeinse tijd waren echter niet de Perzen maar de Parthen de heersers van Perzië Toch bleven Europeanen hardnekkig van "Perzen" spreken en hielden vast aan hun beeld daarvan zoals deze ode van Horatius uit 23 voor Christus waarin de roos symbool van liefde en geheimen staat voor de gekunstelde geniepige Pers en de mirte symbool voor het huwelijk voor de normale Romein wel getuigt Nee mijn beste van Perzische praal moet ik niks hebben hun rozenkransen als kronen samengebonden met lindebast doen mij niets Staak daarom uw zoektocht naar waar die ene late roos zijn verscheiden verbeid als je niet zo het vuur uit de sloffen loopt voor die ene eenvoudige mirte Staak daarom uw overijverigheid ik gebied het! De mirtekrans misstaat noch u als bediende noch mij drinkend tussen de dichtbegroeide wijnstokken"de ode luidde oorspronkelijk als volgt Persicos odi puer adparatus displicent nexæ philyra coronæ mitte sectari rosa quo locorum sera moretur simplici myrto nihil adlabores sedulus curo neque te ministrum dedecet myrtus neque me sub arta vite bibentem< ref> Zie ook Geschiedenis van Iran Perzische Rijk Parsi's Phalanta alcippe is een vlinder uit de familie van de Nymphalidae< ref> De wetenschappelijke naam van de soort is voor het eerst geldig gepubliceerd in 1782 door Pieter Cramer René Gude Soerabaja 2 maart 1957 – Amsterdam 13 maart 2015< ref> was een Nederlandse docent filosofie van de Internationale School voor Wijsbegeerte en een publiek intellectueel die zich regelmatig mengde in maatschappelijke discussies De nadruk in zijn werk lag op de popularisering van de filosofie In 2014 werd hij Ridder in de Orde van Oranje-Nassau Levensloop René Gude werd op 2 maart 1957 geboren in Soerabaja Indonesië Hij studeerde sociale geografie kandidaatsexamen en filosofie doctoraalexamen in Amsterdam en Utrecht Tot 2001 was hij hoofdredacteur en uitgever van Filosofie Magazine Daarna was hij van 2002 tot mei 2013 directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden Hij schreef meerdere boeken over ethiek en filosofie en verzorgde cursussen filosofie en organisatiefilosofie met name op het gebied van integriteit Hij publiceerde regelmatig in dagblad Trouw waar hij deel uitmaakte van het Filosofisch Elftal Ook in NRC Handelsblad Vrij Nederland en De Groene Amsterdammer en De Standaard vindt men zijn artikelen Als hoofdredacteur van Filosofie Magazine ijverde Gude ook voor de invoering van filosofie als examenvak in het voortgezet onderwijs Gedachtegoed René Gude was een democratisch ingestelde maatschappelijk bewogen denker die zich inzette voor de popularisering van de filosofie In zijn eigen werken greep hij regelmatig terug op de Grieken hij behandelde onderwerpen door ze in te delen in de klassiek-Griekse driedeling fysica logica en ethica Hij was een pleitbezorger van het optimisme en streed tegen doorgeslagen scepticisme Onder optimisme verstond hij niet een grenzeloos vertrouwen in de wereld om ons heen maar eerder een streven naar een optimum Iedereen kan een optimum bereiken in het privé-leven in het werk en in het politieke leven Daarnaast kunnen ook organisaties staten en de wereld als geheel richting het optimaal haalbare worden opgestuwd Er is geen blauwdruk te geven van het optimum De geglobaliseerde wereld kan zich op meerdere manieren optimaliseren Met de denktank Freedomlab ontwikkelde Gude optimale toekomstscenarios onder de titel Zeitgeist Deze scenarios worden becommentarieerd door topfilosofen als Francis Fukuyama Peter Sloterdijk Peter Singer en anderen Bestuurder René Gude was sinds 1982 lid van het bestuur van de Algemene Nederlandse Vereniging voor Wijsbegeerte Van 2004 tot 2010 was hij tevens lid van het presidium van het Nederlands Gesprek Centrum Ziek en Denker des Vaderlands In november 2007 brak hij zijn been Drie maanden later volgde de diagnose botkanker De statistische prognose was dat hij 10-15% kans had de volgende drie jaar te overleven Er werd geopereerd en in april 2008 begonnen de chemokuren Als filosoof lukt het hem met denken redeneren en gesprekken voeren om in evenwicht te blijven filosofie als humeurmanagement Toen de kanker in 2011 terugkeerde werd het zieke been geamputeerd Samen met journalist van de Volkskrant Wilma de Rek maakte hij een boek ze interviewde hem en bracht in mei 2013 het boek Stand-up filosoof uit Honderd vragen van De Rek en evenzoveel filosofische antwoorden van Gude Eveneens in mei 2013 werd Gude uitgeroepen tot Denker des Vaderlands als opvolger van Hans Achterhuis Deze eretitel is een initiatief van Filosofie Magazine Stichting Maand van de Filosofie in samenwerking met dagblad Trouw Doel van het initiatief is om de media te verrijken met een filosofisch zwaargewicht die de hectiek van het nieuws in een groter verband kan plaatsen Eind september 2014 werd bekendgemaakt dat Gude stervende was Hij sprak hierover in De Wereld Draait Door In 2015 werd hij als Denker des Vaderlands opgevolgd door Marli Huijer Gudes laatste tweet deed hij tijdens de uitzending van De Wereld Draait Door van 13 maart 2015 "Zet 'm op Marli spring ertussen Dat gaat goed zo!" Diezelfde avond nog overleed hij Bibliografie selectie 2001 Leven in de risicosamenleving 2006 De morele staat van Nederland 2010 Geschiedenis van de filosofie luistercollege uitgebracht door Luisterwijs 2010 Kleine geschiedenis van de filosofie samen met Daan Roovers uitgeverij Veen Magazines 2012 en denken! Bildung voor leraren samen met Gerard van Stralen ISVW Uitgevers 2013 Stand-up filosoof de antwoorden van René Gude samen met Wilma de Rek ISVW Uitgevers 2014 Sterven is doodeenvoudig Iedereen kan het Wim Brands in gesprek met René Gude ISVW Uitgevers 2015 Zinvolle volzinnen verwacht 25 maart 2015 ISVW Uitgevers Zie ook Geschiedenis van de filosofie Externe links bij de Koninklijke Bibliotheek Rendement bij energieomzettingen is de verhouding tussen de uitgaande nuttige energie en de energie die er in gaat De meeste soorten van energieomzetting zijn niet volmaakt alleen bij omzettingen naar warmte wordt een rendement van 100% bereikt Bij de andere omzettingen treden altijd verliezen op die meestal extra warmte opleveren In bijvoorbeeld een verbrandingsmotor wordt uiteindelijk afhankelijk van het ontwerp van de motor maar ongeveer 25% van de energie die in de brandstof aanwezig is in bewegingsenergie omgezet de rest wordt via het koelsysteem als warmte afgevoerd Zelfs theoretisch is het onmogelijk om dit vermijden wegens de tweede hoofdwet van de thermodynamica In een auto gaat daarna overigens nog eens 5% verloren in de wrijving die overigens ook als warmte afgevoerd wordt van de transmissie zodat uiteindelijk maar 20% overblijft voor de voortbeweging Het maximale theoretisch rendement voor de omzetting van chemische of thermische naar mechanische energie wordt behaald in een reversibel proces en is afhankelijk van de temperatuur van het reservoir buiten het systeem waar de warmte wordt afgevoerd Daardoor loopt bijvoorbeeld het rendement van elektriciteitscentrales terug als het koelwater dat van oppervlaktewater betrokken wordt bij warm weer een hogere temperatuur heeft De belangrijkste reden waarom de centrales bij lang aanhoudend weer soms minder elektriciteit kunnen produceren is echter de maximaal toegestane temperatuur van het rivierwater na lozing van het retourwater De afvalwarmte van warmtekrachtcentrales die voor stadsverwarming gebruikt wordt gaat ook ten koste van het rendement van de elektriciteitsopwekking Dit hoeft op zich niet slecht te zijn maar het is een misvatting dat dit gratis energie is Bij andere soorten energieomzetting gelden andere regels zo is het rendement van een transformator meer dan 99% maar van een gloeilamp maar 5% Thermodynamische beschrijving Een rendement \eta< math> is de verhouding van de nuttige hoeveelheid tov de hoeveelheid die onder ideale omstandigheden verkregen zou worden In de thermodynamica werkt men met warmtehoeveelheden Q zo wordt het rendement \eta \frac{Q_\text{nuttig}}{Q_\text{toegevoegd}}< math> Dikwijls werkt men ook met vermogens P \frac{Q}{\Delta t} < math> Waarin Q de warmtehoeveelheid is welke gedurende de tijd \Delta t < math> vervoerd werd Je kan vermogen vergelijken met de snelheid van energie-overdracht Een vermogen kan ook andere energieoverdracht beoordelen dan enkel warmte er is ook energieoverdracht mogelijk tussen verschillende vormen Er kan bijvoorbeeld warmte-energie omgezet worden naar kinetische energie beweging zoals dit in verbrandingsmotoren gebeurt Men kan het rendement dus ook uitdrukken als \eta \frac{P_\text{nuttig}}{P_\text{toegevoegd}}< math> In plaats van warmte kunnen natuurlijk ook andere energiematen gebruikt worden zoals arbeid \eta \frac{W_\text{nuttig}}{W_\text{toegevoegd}}< math> dat is nuttige arbeid toegevoegde arbeid Vaak wordt "toegevoegd" ook als "totaal" genoteerd Warmtepomp Bij een warmtepomp is de COP een soort rendement dat meer dan 100% kan zijn en vaak is Zie ook Energie-efficiëntie Carnotcyclus Perpetuum mobile Rudolf Christian Karl Diesel Parijs 18 maart 1858 – Het Kanaal 29 september 1913 was een Duitse werktuigbouwkundige Hij is de uitvinder van de dieselmotor Jeugd en jongere jaren Diesel werd geboren in Frankrijk als de zoon van Theodor Diesel en Elise Strobel Duitse migranten die in 1848 op de vlucht waren geslagen voor de Duitse revolutie Vader Diesel was een goed verdienende zelfstandige leerbewerker en boekbinder Maar toen in 1870 de Frans-Pruisische oorlog uitbrak was hun gezin vanwege hun Duitse afkomst in Frankrijk ongewenst zodat ze tijdelijk naar Londen vertrokken De jonge Diesel ging alleen bij een oom in het Beierse Augsburg wonen Deze oom was een docent wiskunde die zijn begaafde neefje verder liet studeren aan de Technische Universiteit van München waar hij in 1880 afstudeerde Rudolf Diesel volgde hier onder meer de colleges van professor Carl Linde die thermodynamica doceerde en er voortdurend op hamerde dat het rendement van de bestaande stoommachines amper 10% bedroeg en dat dus 90% van de energie zonder meer verloren ging Hier ligt de aanzet van Diesels jarenlange experimenteren en ontwerpen die uiteindelijk leidden tot een eerste patent in 1892 en een volwaardige nieuwe verbrandingsmotor in 1897 Huwelijk en kinderen Op 24 november 1883 trouwde Diesel te München met Martha Flasche Uit dit huwelijk werden Rudolf Diesel jr 26 november 1884 Hedwig 15 oktober 1885 en Eugen Diesel 3 mei 1889 geboren Deze laatste zou in 1939 een boek over hem en zijn motor schrijven Eerste dieselmotor Rond 1882 was Rudolf Diesel van plan om een motor met een veel hoger rendement dan de stoommachine te ontwikkelen Het was Diesels idee om lucht tot een dusdanig hoge druk te comprimeren dat in die gecomprimeerde en daardoor zeer hete lucht ingespoten brandstof tot ontbranding zou komen zonder ontstekingsmechanisme Op 28 februari 1892 werd Diesel patent nummer 67207 verleend op het idee in een verbrandingsmotor het brandstofmengsel door hoge compressie te ontsteken Diesel heeft het idee voor zijn motor gepubliceerd in het boek Theorie en constructie van een rationelen warmte-motor Een belangrijke mijlpaal werd gehaald in 1894 toen het eerste prototype van Diesels motor voor het eerst liep gedurende ongeveer één minuut Dit prototype was ruim 3 meter hoog en haalde een compressie van 80 atmosfeer Een verbeterd prototype werd gebouwd in 1897 in de Maschinenfabrik Augsburg Nürnberg Door het succes van zijn uitvinding raakte Diesel betrokken in verschillende patentdisputen mede door overeenkomsten met een door Herbert Akroyd Stuart in 1890 uitgevonden machine Na lange juridische strijd haalde Diesel zijn gelijk en werd zijn uitvinding bekend als de dieselmotor Onderwijl werkte Diesel door aan de verdere ontwikkeling van zijn motor Een Amerikaanse brouwer was de eerste commerciële gebruiker van de dieselmotor De Gentse firma Carels verwierf in 1894 als eerste ter wereld een licentie voor de bouw van dieselmotoren Na experimenten met poederkool pindaolie en dierlijk vet bleek de Dieselmotor het beste te draaien op petroleum en later op een speciaal ontwikkeld aardolieraffinaat dat dieselolie genoemd zou worden De motor werd later dankzij de ontwikkeling van de inspuitpomp door Robert Bosch vooral een succes voor de zwaardere vervoermiddelen In eerste instantie is Diesel meervoudig miljonair geworden Hij heeft dit geld echter verspeeld door onder andere slechte investeringen technische problemen met de eerste dieselmotoren en geldverslindende proceskosten wegens patentrechten Aanvankelijk werden de motoren dus niet gebruikt voor de aandrijving van voertuigen maar voor zogenaamd stationair gebruik bijvoorbeeld de aandrijving van machines in een fabriek dit heet ook wel industriemotor Pas in 1915 werd een dieselmotor ingebouwd in een MAN-vrachtwagen waarna Mercedes-Benz vlak voor de Tweede Wereldoorlog de eerste Diesel-personenauto presenteerde Overlijden Op 29 september 1913 verdween Diesel onder verdachte omstandigheden van het stoomschip de SS Dresden dat van Antwerpen naar Harwich voer Hij was samen met zijn vriend Carels op weg om een nieuwe fabriek van Georges Carels te openen s Avonds dineerde hij nog met vrienden s ochtends was hij spoorloos Zijn bagage stond onaangeroerd in zijn hut het bed was onbeslapen Vreemd genoeg bleek bij het onderzoek dat de naam Diesel niet voorkwam op de passagierslijst Waarschijnlijk heeft Rudolf zelfmoord gepleegd mogelijk vanwege zijn slechte financiële situatie Er doen echter ook andere geruchten de ronde de Duitse Geheime Dienst zou zijn contact met de Britse regering hebben willen verhinderen en grove middelen hebben gebruikt Een Nederlands loodsschip stuitte later op het lichaam van Diesel maar borg het niet Na het ontdaan te hebben van alle persoonlijke bezittingen werd het teruggegooid zoals in die tijd gebruikelijk was Zijn zoon zou deze bezittingen later identificeren als die van zijn vader Trivia Diesel stond ook bekend als Esperantist Hij zei "Sedert vele jaren ben ik geïnteresseerd in het Esperanto Deze internationale hulptaal voldoet aan een basisvoorwaarde opdat de meeste volkeren ze zou waarderen en ze verder blijft bestaan in een natuurlijke verbinding met de belangrijkste talen in de geniale eenvoud en de logica van haar structuur Deze taal bekijk ik uit het standpunt van een ingenieur wiens betrachtingen gericht zijn op het sparen van energie Het doel van Esperanto is tijd energie arbeid en geld te sparen en de internationale betrekkingen te versnellen en te vereenvoudigen Vanuit dit standpunt is het moeilijk de tegenstand te begrijpen die nog voorkomt tegen het invoeren van een zaak die zo nuttig is voor het mensdom Ik ben van mening dat het invoeren van het Esperanto een absolute noodzaak is voor de vrede en cultuur" Das Esperanto ein Kulturfaktor 1913 Een ruimtevaarder of astronaut is een persoon die in de ruimte is of in de ruimte is geweest In de praktijk is dat iemand die in een ruimtevaartuig of een vliegtuig door de ruimte reist of gereisd heeft Volgens de definitie van de Amerikaanse luchtmacht begint de ruimte vanaf een hoogte van 805 kilometer 50 mijl volgens de Fédération Aéronautique Internationale vanaf een hoogte van 100 kilometer Consequentie hiervan is dat een aantal piloten die in de periode 1962-1968 met X-15-vliegtuigen hebben gevlogen door de Amerikaanse luchtmacht als ruimtevaarders beschouwd worden De FAI erkent deze piloten niet als ruimtevaarders met uitzondering van Joseph Walker die tweemaal boven de 100 kilometer uitkwam De eerste ruimtevaarders werden op aarde geportretteerd als helden Zij moesten lange reizen maken langs de hoofdsteden van bevriende landen en werden veelal met gejuich onthaald Dat had ook alles te maken met de toentertijd heersende Koude Oorlog waarbij de in de ruimtevaart behaalde successen dankbaar werden gebruikt voor propagandadoeleinden De heldenstatus van de ruimtevaarders werd minder na het Project Apollo er waren er al zo veel geweest dat het publiek het ook een beetje moe werd Zeker met de komst van de Spaceshuttle lijkt ruimtevaart vanzelfsprekend geworden Kijkend naar de opleiding die de ruimtevaarders moeten volgen zijn het echter nog wel mensen met buitengewone kwaliteiten Veelal zijn het piloten later ook gepromoveerde wetenschappers die een fysiek zware training achter de rug hebben goed van brein en leden Overzicht van bekende ruimtevaarders De eerste mens in de ruimte was de Russische ruimtevaarder Joeri Gagarin Hij vloog op 12 april 1961 in de Vostok 1 in 1 uur en 48 minuten eenmaal buiten de atmosfeer om de aarde De tweede mens in de ruimte een Amerikaan was Alan Shepard Hij vloog op 5 mei 1961 in de Mercury MR-3 Het was een korte zogenaamde ballistische vlucht maar bereikte daarbij wel een hoogte van meer dan 100 km dus het geldt als een officiële ruimtevlucht De derde mens in de ruimte was Virgil Grissom wederom een Amerikaan die een korte ballistische vlucht uitvoerde Hij vloog op 21 juli 1961 in de Mercury MR-4 De vierde mens in de ruimte was de Rus German Titov Hij werd op 6 augustus 1961 gelanceerd in de Vostok 2 Het was een recordvlucht van zeventien omwentelingen om de aarde en duurde 24 uur John Glenn was de derde Amerikaan in de ruimte en de eerste Amerikaan die in een baan rond de aarde vloog Op 20 februari 1962 werd hij gelanceerd in de Mercury MA-6 Hij landde na 7 maal om de aarde te zijn gecirkeld Op 29 oktober 1998 ging hij opnieuw de ruimte in aan boord van de Discovery vlucht STS-95 Daarmee werd hij 77 jaar oud de oudste ruimtevaarder ter wereld De eerste vrouw in de ruimte was de Russische Valentina Teresjkova Zij werd op 16 juni 1963 gelanceerd in de Vostok 6 19 jaar lang bleef ze de enige vrouw die in de ruimte was geweest totdat op 19 augustus 1982 de Russische Svetlana Savitskaja haar opvolgde in de Sojoez T-7 De eerste Amerikaanse vrouw in de ruimte was Sally Ride Zij werd op 18 juni 1983 gelanceerd aan boord van de Spaceshuttle Challenger Op 20 juli 1969 landden de eerste ruimtevaarders in de maanlander Eagle van de Apollo 11 op de maan Neil Armstrong zette de eerste voetstap in het maanstof gevolgd door Edwin "Buzz" Aldrin Michael Collins bleef ondertussen in de Commander And Service Module Columbia in een baan om de maan in afwachting van de terugkeer van zijn collega's De eerste Europese ruimtevaarder de eerste ruimtevaarder met een nationaliteit anders dan Russisch of Amerikaans was de Tsjech Vladimir Remek Hij werd op 2 maart 1978 gelanceerd aan boord van de Sojoez 28 voor een bezoek aan het Russische ruimtestation Saljoet 6 De eerste vrouwelijke Europese ruimtevaarder en daarmee de eerste vrouwelijke ruimtevaarder met een nationaliteit anders dan Russisch of Amerikaans was de Britse Helen Sharman Zij werd op 18 maart 1991 gelanceerd aan boord van de Sojoez TM-12 voor een bezoek aan het Russische ruimtestation Mir Zij is tevens de enige Britse ruimtevaarder Er zijn weliswaar meer ruimtevaarders die geboren zijn als Britten maar die hebben de Amerikaanse nationaliteit aangenomen om toegelaten te kunnen worden tot de astronautenopleiding van NASA Een andere bekende vrouwelijke Europese ruimtevaarder is de Française Claudie Haigneré Zij werd op 17 augustus 1996 gelanceerd aan boord van de Sojoez TM-24 voor een bezoek aan ruimtestation Mir en op 21 oktober 2001 aan boord van de Sojoez TM-33 voor een bezoek aan het International Space Station Haar man Jean-Pierre Haigneré is ook ruimtevaarder In 1985 was Lodewijk van den Berg in de ruimte Van den Berg is Nederlander van geboorte maar ging als genaturaliseerd Amerikaan Hierna was Wubbo Ockels de eerste Nederlandse ruimtevaarder Hij werd op 30 oktober 1985 gelanceerd aan boord van de Spaceshuttle Challenger vlucht 61-A Ockels vormde met zijn metgezellen een bemanning van 8 personen hetgeen een record betekende De tweede Nederlandse ruimtevaarder André Kuipers verbleef in december 2002 ongeveer een week aan boord van het International Space Station Op 21 december 2011 vertrok hij opnieuw naar het ISS voor een verblijf van bijna een half jaar De eerste Belgische ruimtevaarder is Dirk Frimout Hij werd op 24 maart 1992 gelanceerd aan boord van de Spaceshuttle Atlantis vlucht STS-45 De tweede Belgische ruimtevaarder was Frank De Winne Hij werd op 30 oktober 2002 gelanceerd aan boord van de Sojoez TMA-1 Hij verbleef 8 dagen aan boord van het International Space Station en voerde daar onderzoek uit in het kader van de Odissea Missie Op 10 augustus 2003 trouwde Joeri Malentsjenko terwijl hij in een baan rond de aarde vloog in het International Space Station met Yekaterina Dmitriyeva die zich op dat moment in Houston bevond De eerste Chinese ruimtevaarder taikonaut of yuhangyuan is Yang Liwei Hij werd op 15 oktober 2003 aan boord van de Shenzhou 5 gelanceerd Hiermee werd China het derde land in de geschiedenis dat met eigen middelen een mens in de ruimte heeft gebracht De eerste ruimtetoerist is Dennis Tito Hij reisde op 28 april 2001 mee met Sojoez TM-32 naar het Internationale ruimtestation De eerste particuliere ruimtevlieger is Mike Melvill Het ruimtevaartuig SpaceShipOne werd gebouwd door vliegtuigbouwer Scaled Composites die geen subsidies van overheid kreeg De test vond op 21 juni 2004 plaats Het succes werd geboekt toen dit ruimtevaartuig op ruim 100 km hoogte vloog Synoniemen astronaut kosmonaut taikonaut De termen astronaut en kosmonaut worden soms gebruikt om onderscheid te maken tussen ruimtevaarders uit de Verenigde Staten respectievelijk de voormalige Sovjet-Unie en het huidige Rusland Het Amerikaanse "astronaut" is afgeleid van de Griekse woorden αστρον astron "ster" en ναυτης nautes "zeevaarder" Het Russische "kosmonaut" Космонавт; Kosmonavt is afgeleid van de Griekse woorden κοσμος kosmos "ruimte" en eveneens ναυτης In het Nederlands wordt naast ruimtevaarder vooral astronaut gebruikt Het gebruik van de begrippen "astronaut" en "kosmonaut" lag ten tijde van de Koude Oorlog zeer gevoelig in de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie Beide landen wilden duidelijk onderscheid maken tussen hun eigen ruimtehelden en de ruimtevaarders van de vijand en dat werd ook van de bevriende naties verwacht Het werd als een grote misser beschouwd als je als Nederlander of Belg tegen een Amerikaan sprak over "Russische astronauten" Toen de eerste ruimtevaarders met een andere nationaliteit dan Amerikaans of Russisch werden gelanceerd werden deze astronaut genoemd als ze aan boord van de Amerikaanse Spaceshuttle vlogen en kosmonaut als ze aan boord van de Russische Sojoez vlogen Voor de eerste Franse ruimtevaarders werd soms de benaming spationaut in het Frans "spationaute" gebruikt De verwarring werd compleet toen in 1995 de Amerikaan Norman Thagard werd gelanceerd aan boord van een Sojoez en later Russische ruimtevaarders meevlogen met de Space Shuttle Het is inmiddels al meerdere keren gebeurd dat ruimtevaarders met een Sojoez werden gelanceerd en na verblijf in een ruimtestation naar de aarde terugkeerden in de Space Shuttle en omgekeerd De term taikonaut wordt soms gebruikt voor Chinese ruimtevaarders en is bedacht door Chiew Lee Yih uit Maleisië< ref> Dit werd direct overgenomen door Chen Lan beheerder van een website over Chinese ruimtevaart Taikonaut is afgeleid van het Chinese woord taikong 太空 dat ruimte betekent De lettergreep naut is niet vertaald anders zou het resultaat waarschijnlijk taikongren of taikongyuan zijn geworden hetgeen in het Chinees "buitenaards wezen" betekent In China gebruiken officiële organen en de officiële pers het woord yuhangyuan 宇航員 wat grofweg kan worden vertaald als "ruimtereiziger" Deze term wordt in de internationale pers verder weinig gebruikt waarschijnlijk vanwege de lastige uitspraak en spelling In China zal men er echter geen bezwaar tegen hebben wanneer je in het Engels of Russisch spreekt over "Chinese astronauten" respectievelijk "Chinese kosmonauten" In de Nederlandstalige berichtgeving door de pers lijkt het er op dat men de term taikonaut vooral als curiositeit beschouwt en verder spreekt over Chinese ruimtevaarder of Chinese astronaut Russische rituelen voor de lancering Geen enkele lancering mag plaats vinden op 24 oktober Boompje planten in Baikonoer Rode anjers leggen bij de gedenkstenen voor omgekomen kosmonauten bij het Kremlin van Moskou Een bezoek brengen aan Joeri Gagarin's werkkamer in Sterrenstad en daar het gastenboek tekenen Er wordt gezegd dat ze tijdens dit bezoek ook aan Gagarins geest toestemming vragen om te vliegen Bezoek aan het huis van Sergej Koroljov Twee dagen voor de lancering leggen technici bij het naar buiten rollen munten op de rails van de raket zodat deze platgewalst worden De bemanning mag niet bij het naar buiten rollen aanwezig zijn in plaats daarvan gaan ze naar de kapper Op de dag voor de lancering worden de kosmonauten gezegend en besprenkeld met wijwater door een Russisch-orthodoxe priester Russische kosmonauten bekijken verplicht de film Witte woestijnzon de dag voor hun lancering Bij het ontbijt drinken ze champagne Plaatsen van hun handtekening op de deur van de hotelkamer van het Kosmonauthotel Proosten met wodka en de glazen in een hoek gooien onder het uitroepen van de kreet pojechali Als ze vertrekken uit het hotel worden een rocksong uit het Sovjettijdperk "Трава У Дома" "Het groene ras nabij mijn huis" gespeeld van de band Zemlijane "De aardbewoners" die spreekt van de liefde van een kosmonaut voor de planeet Aarde Op weg naar het lanceerplatform in Baikonoer plassen de kosmonauten tegen het linkerachterwiel van de bus Dan volgt nog een laatste ritueel de talisman De oorsprong van deze talisman een speeltje aan een ketting zijn een mix van techniek gezond verstand en bijgeloof Het speelgoed bungelt vanaf de binnenkant van de bemanningsruimte in het volle zicht van de tv-camera en dient om groundcontrol te laten zien wanneer het ruimteschip zijn baan om de aarde heeft bereikt Bij het uitschakelen van de motoren komt het speelgoed in vrije val en wordt gewichtloos Het speelgoed soms "Boris" genoemd begint te zweven De controllers zien het speelgoed zweven en hebben zo de bevestiging dat het ruimteschip inderdaad in een baan om de aarde is Het is de taak van de commandant van de missie om de talisman met zorg uit te kiezen en er voor te zorgen dat het veilig geïnstalleerd wordt in de capsule Bij aankomst in het ruimtestation krijgt de gearriveerde bemanning brood en zout aangeboden van de bemanning van het ruimtestation Bij terugkeer op aarde moeten er weer vele ceremonies uitgevoerd worden; zoals het ondertekenen van de buitenkant van de verbrande capsule en de binnenkant van de helikopter En een reeks uitgebreide welkomsthuis plechtigheden te beginnen met een eerbetoon aan Joeri Gagarin's monument in Sterrenstad Amerikaanse rituelen voor de lancering De bemanning gaat op de foto met een taart maar eet die niet op Het ontbijt op de dag van de lancering moet roerei en biefstuk zijn een proteïnerijke maaltijd met een lage ontlasting die de noodzaak tot een toiletgang in de volgende uren tot een minimum beperkt Achter deze voedingsreden ligt een eerbetoon aan Alan Shepard die in 1961 voor het eerst op deze manier ontbeet en de hoop hetzelfde succes als hij te bereiken Wanneer de bemanning het astronautenverblijf verlaat om met de bus naar het lanceerplatform te rijden komen ze bij een deur die is versierd met stickers van alle vorige missies Als een astronaut heeft gevlogen op een vorige missie moet hij of zij die sticker vinden en deze aanraken In de kleedkamer waar de technici de bemanning helpen bij het aantrekken van hun drukkleding wachten de astronauten een uur tot hun bloed gezuiverd is van stikstof door de zuivere zuurstof die ze inademen Dezelfde E-Z Boy-ligstoelen zijn in gebruik sinds het Apolloprogramma Terwijl ze wachten spelen ze kaart Five Card Draw of Blackjack totdat de commandant verliest Zie ook Lijst van bemande ruimtevluchten Lijst van ruimtevaarders Bemande ruimtevaart Ruimtepak Ruimtevaart Ruimtevaart van A tot Z Een ruimtevaartuig of ruimteschip is een vervoermiddel ontworpen voor reizen buiten de dampkring dat wil zeggen voor ruimtevaart Eisen waaraan een ruimtevaartuig moet voldoen Afhankelijk van de bestemming reisduur en de lading worden er eisen gesteld aan een ruimtevaartuig Een van de belangrijkste aspecten is of een ruimtevaartuig een bemanning heeft bemande ruimtevaart of niet onbemande ruimtevaart Bij bemande ruimtevaartuigen zijn zaken als zuurstof en voedsel nodig en steekt het nauwer wat de temperatuur is en de versnelling Ook moet de bemanning veilig kunnen terugkeren Omdat er in de ruimte geen beschermende dampkring is die schadelijke straling tegenhoudt moeten ruimtevaartuigen daar bescherming tegen kunnen bieden Om bij terugkeer naar aarde de wrijving met de atmosfeer te kunnen weerstaan dient een hitteschild aanwezig te zijn Als geen mensen maar wel dieren meereizen geldt deels hetzelfde Bij onbemande vluchten kan ook gekozen worden voor een harde landing of het in de ruimte blijven Voor het opstijgen en alle andere maneuvres buiten een atmosfeer is stootkracht dus delta v nodig waarvoor de massa moet worden meegenomen Ook de energie moet worden meegenomen voor zover deze niet door zonnepanelen geleverd wordt Bij veel raketmotoren levert de brandstof zowel de energie als de stootkracht voor de maneuvres Daarnaast is nog wel energie nodig voor de instrumenten Soorten ruimtevaartuigen Er zijn verschillende soorten ruimtevaartuigen voor verschillende doeleinden Om objecten en bemanningen buiten de aardatmosfeer te brengen wordt in het algemeen een raket ook wel draagraket of een ruimteveer zoals de Spaceshuttle gebruikt Kunstmanen worden door een raket of ruimteveer in een baan om de aarde gebracht Deze onbemande ruimtevaartuigen blijven daar meestal gedurende lange tijd om communicatie te verzorgen of bijvoorbeeld de aarde te observeren Een speciaal soort kunstmanen zijn ruimtestations Dit zijn veelal permanent bewoonde ruimtevaartuigen die in een baan om de aarde bewegen Voor het transport naar een ruimtestation kan zowel een ruimteveer worden gebruikt alsook een ruimtecapsule die met een draagraket buiten de dampkring is gebracht en vervolgens zelfstandig verder reist Ruimtecapsules zijn in het verleden ook gebruikt bij reizen naar de maan vergezeld van een lander Ruimtesondes zijn ruimtevaartuigen die reizen naar vergelegen gebieden in het universum en tot op heden altijd onbemand Om na aankomst op een andere planeet of maan langere afstanden af te kunnen leggen worden er soms voertuigen met rupsbanden en of wielen meegenomen Draagraket Draagraketten zijn eenmalig te gebruiken ruimtevaartuigen om ladingen buiten de aardatmosfeer te brengen Als gevolg van de zwaartekracht vereist het verlaten van de aardatmosfeer een enorme hoeveelheid brandstof en vermogen Daartoe bestaan draagraketten voor het grootste deel uit brandstoftanks en krachtige motoren Geheel bovenin de raket is plaats voor de lading bv een kunstmaan ruimtesonde of capsule en direct daaronder bevindt zich een besturingseenheid en eventueel een ruimte voor bemanning Veel draagraketten zijn tegenwoordig onbemand en worden vanaf de grond bestuurd Enkele bekende raketten uit het heden en verleden zijn V-2 Saturnus V Sojoez Delta II Titan IV en Ariane 5 Ruimteveer In tegenstelling tot een draagraket is een ruimteveer geheel of gedeeltelijk herbruikbaar Ze zijn niet alleen geschikt om buiten de aardatmosfeer te komen maar kunnen daarna zelfstandig hun missie uitvoeren en uiteindelijk weer terugkeren naar de aarde om te landen als een vliegtuig Enkele bekende ruimteveren uit het heden en het verleden zijn Spaceshuttle Boeran en SpaceShipOne Kunstmaan Een kunstmaan of satelliet maar dat kan verwarring met natuurlijke manen opleveren is een ruimtevaartuig dat in een al dan niet geostationaire baan rond de aarde of ander hemellichaam wordt gebracht om daar gedurende lange tijd een taak uit te voeren Afhankelijk van het type kunstmaan bestaat deze taak uit het verzorgen van communicatie over lange afstanden observatie spionage global positioning system gps of bijvoorbeeld hulp bij het maken van weersvoorspellingen Het exacte aantal kunstmanen rond de aarde is niet precies bekend en de schattingen lopen uiteen maar een aantal van 3000 is in 2004 een redelijke indicatie Enkele bekende kunstmanen uit het heden en verleden zijn Spoetnik Envisat Meteosat en Hubble Ruimtecapsule Onder een ruimtecapsule kan elk ruimtevaartuig bemand of onbemand worden verstaan dat met een draagraket of ruimteveer buiten de aardatmosfeer wordt gebracht om vervolgens het transport naar het einddoel en veelal ook de terugweg te regelen Bij reizen naar de maan in het verleden werden ruimtecapsules met een maanlander gebruikt en ook voor de bevoorrading van ruimtestations worden ze veelvuldig ingezet Enkele bekende ruimtecapsules uit het heden en verleden zijn Vostok 1 Apollo 11 Gemini 3 en Sojoez 11 Ruimtesonde Een ruimtesonde is een onbemand ruimtevaartuig voor onderzoeksdoeleinden in het universum In tegenstelling tot de meeste kunstmanen draaien ruimtesondes niet in een baan om de aarde maar reizen ze naar verder gelegen doelen zoals andere planeten en zelfs plaatsen buiten ons zonnestelsel Ruimtesondes leggen in het algemeen enorm lange afstanden af zonder enige menselijke interactie Hiertoe zijn ze volledig geautomatiseerd Enkele bekende ruimtesondes uit het heden en verleden zijn Cassini-Huygens Voyager en Deep Impact Ruimtestation Binnen de kunstmanen nemen de ruimtestations een bijzondere plaats in omdat ze veelal permanent bewoond zijn De eerste ruimtestations waren omgebouwde ruimtecapsules die in één keer in een baan om de aarde werden gebracht Recentere ruimtestations zijn groter van omvang en worden ter plekke gebouwd Sedert 24 maart 2001 is het Internationaal ruimtestation ISS het enige ruimtestation dat in gebruik is Enkele bekende ruimtestations uit het verleden zijn Saljoet Skylab en Mir Rovers De meeste ruimtevaartuigen zijn niet in staat om over vaste grond te bewegen Om na aankomst op een andere planeet of maan langere afstanden af te kunnen leggen worden er soms beweegbare robots of autoachtige constructies meegevoerd zogenaamde rovers Op de maan staat nog een aantal vierwiellige voertuigen die de Amerikanen daar in de jaren '70 achter lieten en op Mars en Venus bevinden zich intussen ook een aantal al dan niet ter pletter geslagen voertuigen Enkele bekende landvoertuigen die naar andere hemellichamen zijn gestuurd zijn Maanwagen Beagle 2 Mars Exploration Rover Mars Pathfinder en de Mars Science Laboratory Voortstuwing en energie Draagraketten en ruimteveren maken veelal gebruik van grote tank met vaste of vloeibare brandstof en oxidatiemiddel zoals waterstof hydrazine zuurstof LOX en of waterstofperoxide Na het verbruiken hiervan worden de lege tanks afgeworpen om terug te vallen in zee of te verbranden in de aardatmosfeer Ruimtestations capsules en kunstmanen beschikken meestal over zonnepanelen om energie op te wekken Sommige kunstmanen en de meeste ruimtesondes hebben nucleaire installaties aan boord voor de energieopwekking Buiten de aardatmosfeer worden na het bereiken van voldoende snelheid de raketmotoren niet continu gebruikt maar alleen bij bepaalde maneuvres zoals eventueel koerscorrecties afremmen bij het bereiken van de bestemming weer opstijgen enz Moderne ruimtesondes kunnen worden uitgerust met een ionenmotor Dit type aandrijving is alleen geschikt voor zeer lange afstanden Extra stootkracht wordt vaak verkregen door gebruik te maken van de zwaartekracht van planeten slingshot Bevoorrading onderhoud en reparatie Het ISS wordt regelmatig bevoorraad en afvalstoffen worden afgevoerd; dit gebeurde ook bij eerdere ruimtestations Naar de ruimtetelescoop Hubble zijn vier missies geweest voor onderhoud en reparatie De meeste ruimtevaartuigen worden in de ruimte echter nooit bevoorraad en indien onbemand ook nooit in de ruimte onderhouden of gerepareerd behalve in de zin van het ontvangen van signalen en het ontvangen van zonne-energie omdat een ruimterendezvous onmogelijk of erg duur is Alles wat tijdens ruimtevluchten en bij landingen op hemellichamen uit de ruimte en van die hemellichamen is meegenomen waren monsters voor onderzoek geen verbruiksmateriaal zoals brandstof reactiemassa zuurstof voedsel of drinkwater Er zijn soms wel plannen om voorraden in een ruimtestation of op een basis op een hemellichaam te creëren die door een ruimtevaartuig kunnen worden benut Financiering Ruimtevaart is een zeer dure bezigheid In het verleden werden ruimtevaartprojecten altijd gefinancierd door overheden Sinds het einde van de 20e eeuw kwam ruimtevaart echter langzaamaan steeds meer binnen het bereik van bedrijven De eerste particulier georganiseerde bemande ruimtevlucht werd op 21 juni 2004 uitgevoerd met de SpaceShipOne gebouwd door Scaled Composites van Burt Rutan De eerste rendabele particulier georganiseerde vluchten waarbij meerdere mensen tegen een niet al te exorbitante prijs een ruimtesprong kunnen maken waren voorlopig gepland voor 2010 al naargelang het tempo waarin het bouwen en testen van de SpaceShipTwo kan worden gerealiseerd Eerder werden al kunstmanen in een baan om de aarde gebracht door bedrijven zoals Starsem Zie ook Lijst van ongevallen en incidenten met ruimtevaartuigen Voor vermeende ruimtevaartuigen die van elders de aarde bezoeken zie Unidentified flying object Een ruimtewandeling of extra-vehicular activity EVA is een gebeurtenis waarbij een ruimtevaarder gekleed in een ruimtepak zijn of haar ruimteschip verlaat Gevaren Een ruimtewandeling is niet zonder risico aangezien de ruimte een zeer vijandige omgeving is waarin een mens niet kan overleven Een kleine beschadiging van het ruimtepak is voldoende om de druk te laten dalen tot er bijna een vacuüm heerst waarin de ruimtevaarder niet langer dan een paar seconden kan overleven Wanneer de klimaatregeling van het ruimtepak uitvalt zal de temperatuur snel veranderen met kwalijke gevolgen Al deze gevaren gelden ook voor een wandeling op de maan Ruimtewandelingen worden tegenwoordig alleen uitgevoerd wanneer ze noodzakelijk zijn bijvoorbeeld voor reparaties aan het ruimteschip of andere voorwerpen zoals de Hubble-ruimtetelescoop die door de bemanning van een spaceshuttle is gerepareerd Zelfs toen zich in de Apollo 13 een ernstige explosie voordeed kregen de astronauten geen toestemming de capsule te verlaten om de schade te inspecteren en eventueel te repareren Pas na het afstoten van de servicemodule kregen ze zicht op de schade Zweven zonder verbindingskabel Vanwege de gewichtsloosheid en afwezigheid van wrijving is voor maneuvreren zonder fysiek contact met het ruimtevaartuig een vorm van aandrijving nodig Men kan in de ruimte niet zwemmen men heeft reactiemassa nodig Een reactiemotor kan een soort pistool zijn waarmee een straal samengeperst gas kan worden "afgeschoten" als een soort raketmotor tot aan de Manned Maneuvering Unit MMU die bij missies van de spaceshuttle gebruikt werd Met de MMU zijn ruimtewandelingen zonder veiligheidslijn tot een honderdtal meters van de spaceshuttle uitgevoerd De foto bij dit artikel is er één van een dergelijke wandeling Zonder functionerende reactiemotor kan de astronaut alleen nog voorwerpen weggooien in een richting tegengesteld aan die waarheen hij wil gaan Als dit niet werkt zal hij hulpeloos wegdrijven Ook het ruimtevaartuig heeft niet altijd genoeg maneuvreermogelijkheid voor een rendez-vous met een weggedreven astronaut Tegenwoordig gebruikt men steeds een veiligheidslijn Het probleem van wegdrijven bestaat natuurlijk niet bij een maanwandeling waar wel zwaartekracht en wrijving met de grond aanwezig is Veiligheidslijn en andere hulpmiddelen Ook met veiligheidslijn kan een los zwevende ruimtewandelaar nauwelijks effectieve werkzaamheden uitvoeren ook dan past men hulpmiddelen toe om beter te kunnen manoeuvreren Geschiedenis De eerste ruimtewandeling werd uitgevoerd op 18 maart 1965 door de Russische kosmonaut Aleksei Leonov vanaf zijn ruimtevaartuig Voschod 2 Dat was in de hoogtijdagen van de ruimtewedloop want de Amerikaanse astronaut Edward White volgde op 3 juni 1965 tijdens de Gemini 4 missie De wandeling van White zou 9 minuten duren maar White was pas na 20 minuten terug te krijgen in de cabine Op 25 september 2008 werd China het derde land dat een ruimtewandeling succesvol uitvoerde Zhai Zhigang verbleef 15 minuten buiten de Shenzhou 7 module Zie ook Bemande ruimtevaart Ruimtepak Syrië officieel de Arabische Republiek Syrië is een land in het Midden-Oosten Het grenst in het westen aan de Middellandse Zee in het noorden aan Turkije in het oosten en zuidoosten aan Irak in het zuiden aan Jordanië en in het zuidwesten aan Libanon en Israël Een deel van Syrië de Golanhoogvlakte is door Israël bezet De Eufraat doorsnijdt het land van noordwest naar zuidoost De hoofdstad is Damascus Andere grote steden zijn Aleppo Homs Hama en Latakia De moderne Syrische staat werd opgericht na de Eerste Wereldoorlog als een Frans mandaatgebied Het kreeg onafhankelijkheid in april 1946 De post-onafhankelijkheids-periode was tumultueus en een groot aantal militaire staatsgrepen en pogingen tot staatsgrepen in het land vond plaats tussen 1949 en 1971 Tussen 1958 en 1961 had Syrië een unie met Egypte die beëindigd werd door een militaire coup De president van Syrië is Bashar al-Assad die zijn vader Hafiz al-Assad na diens dood in 2000 opvolgde Syrië behoort tot de Arabische Liga maar is geschorst per 16 november 2011 en meer dan 2 miljoen mensen het land heeft doen ontvluchten Naam De naam Syrië is afgeleid van de oude Griekse naam voor Syriërs of die de Grieken zonder onderscheid toepasten op de Arameeërs en Assyriërs Anderen geloven dat het afkomstig is van Siryon de naam die de Sidoniërs aan de Hermon berg gaven< ref> Nochtans de ontdekking van de Çineköy inscriptie in 2000 ondersteunt de theorie dat de term Syrië afgeleid is van Assyrië De naam Syrië werd van de oudheid tot de Eerste Wereldoorlog gebruikt voor het gebied tussen de hele oostkust van de Middellandse Zee de Levant en de Eufraat Dit Groot-Syrië omvatte dus ook de huidige staten Libanon Jordanië Israël Palestina plus aangrenzende streken in Turkije Geschiedenis van Syrië Syrië ligt in de zogenaamde Vruchtbare Halve Maan en kende vele oude beschavingen zoals Mari Ebla Ugarit en die van de Amorieten Hettieten Babyloniërs Arameeërs en andere Syrië werd achtereenvolgens veroverd en bestuurd door de Perzische Achaemeniden die in de 4e eeuw v Chr verslagen werden door Alexander de Grote Zijn opvolgers de Seleuciden regeerden enkele eeuwen In 63 v Chr veroverde de Romeinse generaal Pompeius Syrië De Romeinen maakten het gebied tot een provincia van hun rijk Syria In de late oudheid bleef het gebied een twistpunt tussen de Romeinen en de Perzische Sassaniden Antiochië was de traditionele uitvalsbasis van de Romeinse legers in hun veldtochten tegen de Perzen De Limes Arabicus vormde de grens met de Perzen Nisibis nu net over de grens met Turkije gelegen vormde de belangrijkste grensplaats tussen het Romeinse Rijk en het Perzische rijk In de 7e eeuw veroverden de Arabieren het land tijdens de Slag bij de Jarmuk in 636 De Arabische dynastie van de Omajjaden regeerde vanuit Damascus ruim een eeuw over het Arabische Rijk De Omajjaden bouwden de beroemde Omajjadenmoskee in Damascus In 749 werden de Omajjaden verslagen door de Abbasiden en verloor Damascus zijn belangrijke betekenis Het centrum van de islamitische macht verschoof naar Mesopotamië Het gebied wat nu Syrië is werd in de 11e eeuw veroverd door de Turkse Seltsjoeken vervolgens door de tot de islam bekeerde Mongolen de Egyptische Mamelukken en in de zestiende eeuw door de Ottomanen De Ottomanen zouden blijven regeren tot aan de Eerste Wereldoorlog In de Eerste Wereldoorlog veroverden de geallieerden Fransen en Engelsen gesteund door Arabische opstandelingen het gebied Gedurende een korte tijd was Syrië een onafhankelijk koninkrijk maar al snel werd het een mandaatgebied van de Fransen die Syrië bezetten en de afsplitsing van Libanon bewerkstelligden Dit werd overeengekomen op de Conferentie van San Remo Het Syrische leger werd de genadeklap toegebracht in de Slag bij Maysaloun op 24 juli 1920 Het oorspronkelijke Franse mandaatgebied Syrië bevatte naast het huidige Libanon ook de Republiek Hatay voorheen bekend als de Sandjak van Alexandretta Dit gebied is de huidige Turkse provincie Hatay Op dat laatste gebied maakte Syrië aanspraak tot na het overlijden van president Hafez al-Assad De Fransen bleven in Syrië tot 1946< ref> Geschiedenis van het christendom in Syrië Syrië wordt wel de bakermat van het christelijk geloof genoemd omdat de apostel Paulus hier zijn zendingstocht door Klein-Azië begon Bekend uit het Bijbelboek Handelingen van de apostelen is het verhaal dat Paulus de joodse christenvervolger op weg naar Damascus een visioen kreeg zich bekeerde en vervolgens het christendom ging prediken In Syrië vindt men de vroegste christelijke kerken zoals de Huiskerk van Dura Europos Thans is circa 10 procent van de bevolking christen In het bergstadje Ma'loula 50 kilometer van Damascus spreken de christelijke inwoners nog de taal die Jezus gesproken zou hebben het Aramees In de rotskerkjes van de kloosters gewijd aan de heiligen Sergius en Taqla hangen oude iconen die regelmatig worden uitgeleend voor belangrijke tentoonstellingen in Europa Na de islamitische verovering van Syrië in 636 baden moslims en christenen zij aan zij tot 705 In die tijd leefde ook de christelijke theoloog en laatste kerkvader Johannes Damascenus die een belangrijke rol speelde aan het hof van de kalief In 705 werd de Kerk van Johannes de Doper afgebroken en vervangen door de Omajjadenmoskee Hier worden ook de relieken van Johannes de Doper vereerd Voor moslims is Johannes net als Jezus een belangrijke profeet De volgende patriarchaten zijn in Damascus gevestigd het oosters-orthodoxe Patriarchaat van Antiochië het oosters-katholieke patriarchaat van de Melkitische Grieks-katholieke Kerk en het patriarchaat van de Syrisch-orthodoxe Kerk Onafhankelijke Syrische Republiek In 1946 werd Syrië onafhankelijk Onafhankelijk Syrië werd een republiek die gesteund door de Sovjet-Unie toenadering zocht tot andere Arabische landen Van 1958 tot 1961 vormde Syrië een staatkundige eenheid met Egypte als de Verenigde Arabische Republiek VAR In 1961 maakte een militaire coup een einde aan de VAR In 1963 kwam de Ba'ath-partij via een nieuwe staatsgreep aan de macht in Syrië In 1967 werd Syrië betrokken in de Zesdaagse Oorlog tussen een Arabische coalitie en Israël Syrië verloor de Golanhoogten aan Israël Aan de politieke instabiliteit kwam een einde toen in 1970 Hafiz al-Assad een coup pleegde en president werd Al-Assad behoorde tot een etnische en religieuze minderheid de Alawieten Hij bleef president tot zijn dood in 2000 Deelname aan de Jom Kipoeroorlog in 1973 en inmenging in de Libanese Burgeroorlog 1975-1990 leverden weinig tastbaar resultaat op maar Syrië bleef wel een machtsfactor in de regio Het terugkrijgen van de Golanhoogten van Israël op welke manier dan ook blijft een hoofddoelstelling van de buitenlandse politiek naast een oplossing van het Arabisch-Israëlisch conflict en het vergroten van de invloed in Libanon Op 2 februari 1982 had een van de zwartste paginas van de moderne Syrische geschiedenis plaats in de stad Hama een bolwerk van de Moslimbroederschap Deze laatsten waren tegen de seculiere socialistische Baath-regering Zij konden rekruteren uit de soennitische meerderheid van de bevolking terwijl de Syrische Ba'ath-regering steunde op een alawitische minderheid van ongeveer 10% De Moslimbroederschap ging ook gewelddadig te werk In februari 1982 kon zelfs van een gewapende opstand gesproken worden President Assad ging de strijd met de Moslimbroederschap aan Dit leidde tot een opstand die bloedig de kop werd ingedrukt Het leger maakte met artillerie en bulldozers een deel van Hama met de grond gelijk Er werden ongeveer 20000 mensen gedood Sindsdien is er geen sprake meer geweest van enige serieuze oppositie Na de dood van Hafiz in 2000 nam zijn zoon Bashar al-Assad de macht over Bashar volgde op dat ogenblik een specialisatie tot oogarts in Londen Oorspronkelijk was zijn oudere broer Bassel al-Assad bestemd om vader Hafiz op te volgen maar hij overleed vóór zijn vader bij een auto-ongeluk onderweg naar het vliegveld Bashar al-Assad bleef in grote lijnen het beleid van zijn vader voortzetten Ten tijde van de Irakoorlog vluchtten Irakezen naar Syrië om het escalerende sektarische geweld tussen sjiieten en soennieten en het verzet tegen het nieuwe regime na de val van Saddam Hoessein te ontvluchten Nadat eind 2010 in Tunesië demonstraties begonnen en daarbij Ben Ali werd verjaagd verspreiden de demonstraties zich door de hele regio waaronder in Syrië Volgens de oppositie werd er door de regering op vreedzame demonstranten geschoten In november 2011 dreigde de Arabische Liga Syrië met sancties vanwege het "hardhandig neerslaan van de protesten" Assad verklaarde in november 2012 tegenover RT dat er in Syrië geen sprake is van een Syrische burgeroorlog maar van pogingen tot buitenlandse inmenging door regionale en internationale grootmachten salafistisch extremisme en van terrorisme tegen de staat Hij verklaarde nooit onder buitenlandse druk afstand te zullen doen van het presidentschap tenzij via algemene vrije verkiezingen door de Syrische bevolking in 2014 President Assad verklaarde tegenover de Armeens-Russische journaliste in Syrië te willen blijven leven en ook sterven Tevens verklaarde hij de weg van onderhandelingen met geweldloze oppositiepartijen en geleidelijke democratische transitie te willen volgen om zo niet de weg vrij te laten voor islamistische extremisten en „imperialistische plannen met het Midden-Oosten en de belangrijke en olierijke Arabische wereld In 2014 werden er presidentsverkiezingen gehouden waarbij ook andere kandidaten dan Assad mochten meedoen hij won die verkiezingen volgens de Syrische autoriteiten met 887% van de stemmen Staatsinrichting en politiek Staatsinrichting Syrië is volgens de grondwet van 2012 een seculiere democratische staat De Arabische Republiek Syrië maakt deel uit van de Federatie van Arabische Republieken en van het "Arabisch Vaderland" Weliswaar zijn vrijheid van meningsuiting van godsdienst en persoonlijke vrijheid in de grondwet gegarandeerd maar in de praktijk wordt Syrië sterk autocratisch geregeerd De Syrische geheime dienst Moeghabarat wordt alom gevreesd Men heeft in de grondwet een clausule ingevoerd die bepaalt dat de president een moslim moet zijn waarbij een imam moest verklaren dat een alawiet een moslim is Hafez al-Assad was immers een alawiet De belangrijkste politieke partij van Syrië is de Arabische Socialistische Baath-partij Tot nu toe is de president van de republiek altijd ook secretaris-generaal van de Baath-partij geweest De Baath-partij is een seculiere partij die zich beroept op de Arabische tradities islamitische joodse en christelijke en de Arabische eenheid Voorheen streefde de Baath-partij naar een socialistische maatschappij-opbouw De Baath-partij de Arabische Socialistische Partij en andere nationalistische en sociaaldemocratische partijen maken deel uit van een alliantie het Nationaal Progressief Front NPF Het NPF zou de massa verenigen en het Arabische ideaal een Arabisch vaderland dichterbij proberen te brengen De alliantie wordt gedomineerd door de Baath-partij De Volksraad het parlement of majlis wordt om de vier jaar gekozen door alle volwassen Syriërs Het staatshoofd van Syrië is de president Sinds 2000 is dit Bashar al-Assad De president wordt om de zeven jaar gekozen en kon tot 2012 telkens herkozen worden In dat jaar vond er een grondwetswijziging plaats waardoor er een termijnlimiet van twee keer zeven jaar van kracht werd Bij het enige referendum over de huidige president en de vijf referenda over de vorige president vader Hafez al-Assad waren er geen tegenkandidaten De president heeft voor een groot deel de uitvoerende macht in handen Het kabinet werd tot 23 juni 2012 voorgezeten door een minister-president Muhammad Naji al-Otari In het voorjaar van 2011 neemt het kabinet van de minister-president ontslag wegens aanhoudende betogingen voor meer democratie Bashar al-Assad stelt Adel Safar oud-minister van Landbouw aan om een nieuwe ministerploeg te presenteren Op 23 juni 2012 presenteerde Syrië een nieuw kabinet onder leiding van premier Riyad Farid Hijab Leger De president van Syrië is opperbevelhebber van de Syrische strijdkrachten die bestaat uit 400000 manschappen bij volledige mobilisatie Het leger maakt gebruik van dienstplichtigen Mannen dienen in het leger zodra ze 18 jaar worden De verplichte periode nam steeds meer af in 2005 van twee en een half jaar tot twee jaar in 2008 tot 21 maanden en in 2011 tot anderhalf jaar Ongeveer 20000 Syrische soldaten zaten in Libanon tot 27 april 2005 toen de laatste Syrische troepen het land verlieten na bijna drie decennia dat wil zeggen sinds de Syrische inmenging in 1976 in de Libanese Burgeroorlog Syrië ontving financiële steun van Arabische golfstaten als gevolg van haar deelname aan de Perzische Golfoorlog tegen Irak die een aanzienlijk deel van haar militaire uitgaven dekte Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 lang de belangrijkste leverancier van training materiaal en krediet voor de Syrische troepen heeft het vermogen van Syrië om moderne militaire uitrusting aan te schaffen bemoeilijkt Het heeft een arsenaal van surface-to-surface raketten Bestuurlijke indeling Syrië is onderverdeeld in 14 gouvernementen die weer zijn onderverdeeld in 61 districten die verder zijn onderverdeeld in sub-districten Buitenlandse betrekkingen Syrië heeft nauwe banden met de landen van de Arabische Liga met Iran en met Rusland Iran steunt Syrië vanwege het feit dat de president en zijn familie tot de sjiitische alawieten behoren De banden met Rusland gaan terug tot ver in de tijd van de Sovjet-Unie Rusland heeft een marinebasis in de Syrische havenplaats Tartous Rusland steunt Syrië vaak binnen de Verenigde Naties De Europese Unie onderhield banden met Syrië de Europese Unie helpt na het Barcelona-proces landen rond de Middellandse Zee financieel De Europese Unie bleef kritisch op de Syrische mensenrechtensituatie Ook de Verenigde Staten en Syrië onderhouden diplomatieke betrekkingen Recent hebben de Amerikanen aangegeven dat zij graag zien dat Bashar al-Assad vertrekt en de VS erkennen hem niet meer als staatshoofd Syrië heeft geen diplomatieke relaties met Israël maar af en toe vonden via een bemiddelaar wel gesprekken plaats met de Israëliërs Ten slotte onderhoudt Syrië nauwe banden met de Libanese Hezbollah Tot 2012 onthield Syrië een nauwe band met het Palestijnse Hamas deze werd echter verbroken nadat Hamas haar steun voor de Syrische rebellen verklaarde Mensenrechten Volgens verschillende organisaties worden in Syrië regelmatig mensenrechten geschonden De noodtoestand die tot april 2011 van kracht was gaf de politie en de geheime diensten de macht om mensen op te pakken en zonder vorm van proces op te sluiten Amnesty International heeft gerapporteerd dat in zowel de gevangenissen van de rebellen als de regering wordt gemarteld Demografie Bevolking Syrië kent zoals zijn buurlanden een zeer diverse bevolkingssamenstelling < ref> In de 20e eeuw is de bevolking van Syrië zo goed als vertwintigvoudigd Talen Arabisch is de officiële taal en het Syrisch-Arabisch is de meest gesproken taal Koerdisch wordt veel gesproken in de Koerdische gebieden van Syrië Veel hoger opgeleide Syriërs spreken ook Frans of Engels Onder de Armenen en Turkomannen wordt ook Armeens respectievelijk een Turks dialect gesproken Voor de opkomst van het Arabisch was Aramees de lingua franca van de regio en deze taal wordt nog steeds gesproken door Arameeërs en Assyriërs Het Syrisch wordt nog steeds gebruikt in de liturgie van enkele kerken Bijzonder is ook dat het Westers neo-Aramees nog steeds wordt gesproken in het dorpje Ma'loula en enkele buurdorpjes Religie Van de bevolking is 74% moslim en 16% christen< ref> In afwijking van de meeste andere Arabische landen is de islam geen staatsgodsdienst maar wel de publieke religie en de sharia is een belangrijke bron van het Syrische recht De identiteit van Syrië is echter vanouds nadrukkelijk Arabisch en pas in de tweede plaats islamitisch Christenen hebben tijdens de regeerperiodes van de beide Assads grote vrijheid genoten en de inheemse kerken kunnen relatief gemakkelijk nieuwe kerken bouwen Het grootste deel van de moslims 74% van de Syrische bevolking behoort tot de soennitische moslims Daarnaast zijn er andere islamitische minderheden waartoe 16% van de bevolking behoort De islamitische minderheden zijn de alawieten een stroming die vaak tot de sjiieten gerekend wordt waartoe ook president Assad behoort ook noessairi's genoemd circa 7% en de ismaëlieten circa 15% Er zijn ook druzen circa 2% De christenen vormen tegenwoordig 10% van de bevolking decennia geleden was hun bevolkingsaandeel veel hoger maar vormen al eeuwenlang geen bevolkingsmeerderheid meer zoals in Libanon wel Zie hiervoor het artikel Syrisch christendom Zij behoren zowel tot de Oosters-orthodoxen tot de Oriëntaal-orthodoxen als tot de Oosters-katholieken Er zijn alzo leden van het Grieks-orthodox patriarchaat van Antiochië de Syrisch-orthodoxe Kerk de Assyrische Kerk van het Oosten de Armeens-apostolische Kerk de Maronitische Kerk de Melkitische Grieks-katholieke Kerk de Armeens-katholieke Kerk de Chaldeeuws-katholieke Kerk de Syrisch-katholieke Kerk Daarnaast zijn er nog Rooms katholieken en protestanten 13 denominaties waarvan de nationaal-evangelische synode de grootste is Er was een kleine maar maatschappelijk belangrijke joodse gemeenschap circa 1500 leden overgebleven met synagoges in Damascus Aleppo en Kamishli Sinds de stichting van Israël in 1948 is de joodse populatie in Syrië aanmerkelijk geslonken In 2010 woonden er naar schatting iets meer dan twintig joden in het land< ref> Eeuwenlang en zeker gedurende de twintigste eeuw leefden de verschillende confessionele en godsdienstige groepen vreedzaam naast elkaar en waren de betrekkingen goed Spanningen met de joodse gemeenschap liepen op na de Zesdaagse Oorlog van 1967 Tijdens de Syrische Burgeroorlog die begon in 2011 kwam het in Homs en Hama tot sektarisch geweld van de grotendeels soennitische opstandelingen onder wie salafistische islamistische strijders uit andere landen tegen alawieten druzen en christenen minderheden die als trouw aan het bestaande Assad-bewind golden Evenwel is ook een aanzienlijk deel van de soennitische moslims in Syrië gematigd Economie Syrië is geclassificeerd door de Wereldbank als een "lager middeninkomen land" Syrië blijft afhankelijk van de olie- en landbouwsector De oliesector levert ongeveer 40% van de exportopbrengsten De landbouwsector is verantwoordelijk voor ongeveer 20 procent van het BBP en 20 procent van de werkgelegenheid De oliereserves zullen naar verwachting afnemen in de komende jaren en Syrië is al een netto-importeur van olie In de Syrische kustwateren in de Middellandse Zee is vanaf 2009 een groot aantal gasvelden gevonden Sinds de burgeroorlog begon kromp de economie met 35 procent en is de Syrische pond gedaald tot een zesde van zijn vooroorlogse waarde De belangrijkste uitvoerproducten van Syrië zijn onder andere ruwe olie geraffineerde producten ruwe katoen kleding fruit en granen Het grootste deel van de Syrische invoer van grondstoffen zijn essentieel voor de industrie auto's landbouwmachines en zware machines Voor burgeroorlog hoopte de regering om nieuwe investeringen in de toeristische aardgas en de dienstensector aan te trekken door zijn economie te diversifiëren en de afhankelijkheid van olie en de landbouw te beperken Inkomsten uit het toerisme zijn drastisch gedaald de hotel bezettingsgraad daalde van 90 procent voor de oorlog tot minder dan 15 procent in mei 2012 Ongeveer 40 procent van alle werknemers in de toeristische sector hebben hun baan sinds het begin van de oorlog verloren De Syrische handel met Rusland Griekenland en tot de opstand Turkije is aanzienlijk Vanouds wordt veel exporthandel door Syriërs bedreven via Beiroet in Libanon Vervoer Syrië heeft drie internationale luchthavens Damascus Aleppo en Lattakia die dienen als knooppunten voor Syrian Air en ook worden gebruikt door verschillende buitenlandse maatschappijen De meerderheid van de Syrische vracht wordt vervoerd door Chemins de Fer Syriens de Syrische spoorwegmaatschappij die aansluit met Turkse Staatsspoorwegen Voor een relatief onderontwikkeld land wordt de spoorweginfrastructuur in Syrië goed onderhouden met veel expresdiensten en moderne treinen Het wegennet in de Syrië is 69873 km lang inclusief 1103 km snelwegen het land heeft ook 900 km bevaarbare maar economisch niet significant vaarwegen Bezienswaardigheden en toerisme Syrië heeft vele historische bezienswaardigheden Enkele hoogtepunten zijn De hoofdstad Damascus waarschijnlijk de oudste bewoonde stad ter wereld De historische stad Palmyra in het Arabisch bekend als Tadmur De historische stad Bosra De historische stad Aleppo Andere steden en dorpen Ar-Raqqah Hama Homs Izra Latakia Maloula Saydnaya Archeologische sites Ain Dara Amrit Apamea Canatha Dode steden Dura Europos Ebla Halabiyeh Hosn Suleiman Kalb Lose Mari Mushabbak Philopopolis Qalat Semaan Resafa Ugarit Kruisvaardersburchten Krak des Chevaliers Burcht van Al Marqab Burcht van Saladin Chastel Blanc Safita Tartous Moskeeën Grote moskee van Damascus Grote moskee van Aleppo Saida Zeinab moskee Galerij Zie ook Monumenten op de Werelderfgoedlijst Syrië van A tot Z Lijst van staatshoofden van Syrië De Technische Universiteit van München Duits Technische Universität München afkorting TUM is een universiteit in de Duitse stad München Anno 2012 studeerden aan de TUM ruim 32000 vrouwen en mannen waarvan ruim 18% afkomstig was uit andere landen dan Duitsland Tegenwoordig telt de universiteit 12 faculteiten en studeren er 32547 studenten wintersemester 2012-13 Terrorisme van het Latijnse terror paniek is het zonder wettige grond plegen van ernstig geweld of ernstige dreiging daarmee met een politiek of religieus doel In de meeste opvattingen over wat terrorisme is moet het om illegaal geweld gaan doorgaans gekoppeld aan burgers als slachtoffers Definities van terrorisme Er zijn veel definities in omloop die terrorisme vanuit verschillende perspectieven belichten Een oudere definitie komt uit de 24e druk van het Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal 1956 Het gedwee maken of demoraliseren van een regering of bevolking door daden van terreur Waarbij terreur volgens hetzelfde handwoordenboek gelijkstaat aan schrikbewind Van Dale XIV 2005 definieert terrorisme als het plegen van gewelddaden individuele of collectieve aanslagen gijzelingen verwoestingen ter demoralisering van de bevolking om een politiek doel te bereiken In het Nederlandse Wetboek van Strafrecht geeft artikel 83 de definitie van een terroristisch misdrijf sommige misdrijven vallen hier zonder meer onder sommige andere indien ze worden gepleegd met een terroristisch oogmerk Artikel 83a geeft de definitie van een terroristisch oogmerk Onder terroristisch oogmerk wordt verstaan het oogmerk om de bevolking of een deel der bevolking van een land ernstige vrees aan te jagen dan wel een overheid of internationale organisatie wederrechtelijk te dwingen iets te doen niet te doen of te dulden dan wel de fundamentele politieke constitutionele economische of sociale structuren van een land of een internationale organisatie ernstig te ontwrichten of te vernietigen Bij diverse misdrijven geldt in geval van een terroristisch oogmerk een hogere maximumstraf De Nederlandse Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst AIVD omschrijft terrorisme als Terrorisme is het plegen van of dreigen met op mensenlevens gericht geweld met als doel maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen of politieke besluitvorming te beïnvloeden In de definitie van de AIVD staat dat het geweld op mensenlevens gericht moet zijn om terrorisme te kunnen onderscheiden van politiek gewelddadig activisme waarbij het gebruikte geweld niet doelbewust tegen mensenlevens is gericht of nadrukkelijk incalculeert dat bij acties mensenlevens te betreuren zullen zijn Dit is een onderscheid dat niet altijd wordt gemaakt De Nationaal coördinator terrorismebestrijding NCTb omschrijft terrorisme als "Terrorisme is het uit ideologische motieven dreigen met voorbereiden of plegen van op mensen gericht ernstig geweld dan wel daden gericht op het aanrichten van maatschappij-ontwrichtende zaakschade met als doel maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen de bevolking ernstige vrees aan te jagen of politieke besluitvorming te beïnvloeden" Anders dan de AIVD spreekt de NCTb dus van ideologische motieven en hoeft het geweld niet per se op mensenlevens gericht te zijn maatschappij-ontwrichtende schade is ook terrorisme aldus de NCTb Een commissie van de Verenigde Naties definieerde terrorisme als "Het onrechtmatig en intentioneel veroorzaken van dood of lichamelijke verwondingen of ernstige schade aan eigendom wanneer het doel van het gedrag door zijn aard of context het intimideren van een bevolking is of het dwingen van een overheid of een internationale organisatie om bepaalde handelingen te stellen of ervan af te zien" Problemen zijn evenwel gerezen over de toepasselijkheid van deze definitie op de militaire troepen van een Staat en op bevrijdingsbewegingen Daarom is deze definitie niet door alle landen geaccepteerd en de onenigheid hierover draagt in hoge mate bij aan het feit dat er tot op heden geen antiterrorisme-verdrag is gesloten Men is het er wel algemeen over eens dat terrorisme per definitie niet geld-gerelateerd is dat wil zeggen het doel is niet om zelf materieel rijker te worden de meeste misdaad heeft namelijk dit als doel Soms worden wel bijkomende misdaden gepleegd om aan geld te raken maar dan wel met de bedoeling het voor terroristische dus niet-geldgerelateerde doeleinden te gebruiken Een probleem bij het gebruik van de term terrorisme ontstaat vaak bij politieke vrijheidsstrijd Zo pleegden Joden in het toenmalige Brits Mandaat Palestina moordaanslagen die echter in de geschiedenis van het latere Israël niet als terrorisme gekenschetst worden Een berucht voorbeeld is de bomaanslag op het koning David-hotel in Jeruzalem met zeer veel slachtoffers Ook de moordaanslagen door Nederlanders gepleegd op bijvoorbeeld nazis in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld de aanslag op de beruchte SS-er Hanns Albin Rauter bij Woeste Hoeve gelden over het algemeen niet als terrorisme hoewel zij voldoen aan alle punten van de bovenstaande definities Daarnaast is er het probleem van staatsterrorisme terreurdaden gepleegd door een staat zoals in nazi-Duitsland beschreven in onder meer het boek De SS-staat' van Kogon Doel van terrorisme Het doel is politieke veranderingen af te dwingen door middel van gewelddadige acties die het maatschappelijk leven ontwrichten Deze kunnen bestaan uit het zaaien van angst soms met zeer gewelddadige acties om zo politieke stabiliteit te ondergraven Doelen kunnen onder andere zijn onafhankelijkheid van een volk op zijn grondgebied binnen een staat; verzet tegen bestaande maatschappelijke en of politieke en of religieuze structuren; handhaving van de macht van een bepaalde organisatie of ondergrondse beweging binnen een staat Soorten terrorisme Anarchistisch terrorisme Anarchistisch terrorisme kwam meer voor tussen 1870 en de jaren twintig dan tegenwoordig Een aantal staatshoofden werd vermoord waaronder de President van Frankrijk Marie François Sadi Carnot 24 juni 1894 Koning Umberto I van Italië 29 juli 1900 en President van de Verenigde Staten William McKinley 14 september 1901 De rechtvaardiging voor anarchistisch terrorisme was dat de daden anarchistische ideeën bekend zouden maken Er zijn echter ook veel terroristen en criminelen die zichzelf "anarchist" noemen maar die weinig gemeen hebben met filosofische anarchisten Tot de moderne anarchistische terroristen behoren onder andere de Duitse Revolutionaire Cellen en de Canadese Squamish Five Geen van beiden noemde zichzelf trouwens anarchistisch Een aantal anarchisten neemt deel aan de meer gewelddadige delen van demonstraties zoals de antiglobalisme-protesten vanaf de jaren negentig Een groot gedeelte van de anarchistische beweging is echter tegen het gebruik van geweld en terrorisme en pleit voor pacifisme Mantelorganisaties Met mantelorganisaties Engels front organisations worden organisaties bedoeld die financiën inzamelen voor een terroristische organisatie Al Barakaat een groep die verantwoordelijk wordt gehouden voor financiering voor Al Qaida Benevolence International Foundation een liefdadigheidsinstelling die door de VS beschuldigd wordt van het steunen van terroristische activiteiten waaronder die van Al Qaida Global Relief Foundation beschuldigd van het steunen van islamitische terroristen Holy Land Foundation for Relief and Development een liefdadigheidsorganisatie die beschuldigd wordt van het financieren van Hamas Konsojaya Trading Company beschuldigd van het financieren van aanslagen van Jemaah Islamiyah en Al Qaida in Zuidoost-Azië Terrorisme door extreemlinkse organisaties Extreemlinkse terroristen willen het kapitalisme ondermijnen of vernietigen om het te vervangen door een communistische of socialistische regeringsvorm Voorbeelden van socialistisch georiënteerde terroristische groeperingen Brigate Rosse Rode Brigades Italië Cellules Communistes Combattantes België Communistische Liga 23 September Mexico Euskadi Ta Askatasuna ETA Spanje Japanse Rode Leger Japan Rote Armee Fraktion Duitsland Weather Underground Verenigde Staten New People's Army Filipijnen Revolutionaire Anti-Racistische Actie of RaRa Nederland Lichtend Pad Peru Action Directe Frankrijk Tupamaros Uruguay Terrorisme door extreemrechtse organisaties In de jaren 60 in Frankrijk pleegden tegenstanders van president Charles de Gaulle onder de naam OAS Organisation de lArmée Secrète vele bomaanslagen vooral in Parijs om afscheiding van Algerije te voorkomen onder aanvoering van de Franse ex-generaal Salan De OAS pleegde in anderhalf jaar ruim 1000 aanslagen en daarbij kwamen tussen de 3000 en 12500 mensen om het leven De OAS had haar historische wortels deels in de Cagoule In Zuid-Afrika is de Boeremag actief die volgens de regering wordt beschouwd als een rechts terreurnetwerk die verantwoordelijk was voor de aanslag in Soweto in 2002 Neofascistische terroristen streven naar het afschaffen van liberale democratische regeringen om autoritaire regimes te installeren Ze vallen vaak immigranten aan zijn racistisch bv antisemitisch en xenofoob irrationele angst voor of haat tegen vreemdelingen Gedurende de jaren tachtig was er in Latijns-Amerika sprake van fascistisch georiënteerde doodseskaders Individueel terrorisme Er bestaat ook terrorisme dat door eenlingen gepleegd wordt zonder dat daar een grotere organisatie achter staat Met name in de Verenigde Staten zijn er zich libertariër noemende terroristen die de staat willen afschaffen en tegen elke vorm van overheid zijn De bekendste exponent van deze terroristen is Timothy McVeigh die verantwoordelijk was voor de bomaanslag op een overheidsgebouw in Oklahoma City Nog een bekende individuele terrorist is Theodore Kaczynski bekend als de unabomber die het voorzien had op wetenschappers die zich met kunstmatige intelligentie bezig hielden Hij was bang dat in de toekomst onvermijdelijk de mensheid uitgeroeid wordt door een bovenmenselijke intelligentie als die eventueel door deze geleerden in het leven wordt geroepen Zie voor dergelijk gedachtegoed verder bij de technologische singulariteit In juli 2011 pleegde de Noor Anders Breivik in zijn land twee aanslagen eerst liet hij een autobom ontploffen bij een regeringsgebouw in Oslo waarbij 8 doden vielen Daarna begaf hij zich naar het eilandje Utøya waar hij 69 deelnemers aan een jeugdkamp van de Noorse Arbeiderspartij doodschoot Separatistisch terrorisme Sommige onafhankelijkheidsstrijders zijn ook als terroristisch aan te merken en hun doel is meestal een eigen staat voor hun bevolkingsgroep Ze trachten de overheersende macht te verslaan of te demoraliseren en aandacht te trekken voor hun "nationale bevrijding" Separatistisch terrorisme was in 2010 in de Europese Unie verantwoordelijk voor het merendeel van de terroristische aanslagen Met name de ETA was verantwoordelijk voor deze aanslagen Zij verschillen van terroristen pur sang of anarchistische terroristen doordat hun doel vaak niet gericht is op het omverwerpen van een systeem of samenleving en vaak ook al gedurende langere tijds vruchteloos met legitieme middelen nagestreefd is Niet zelden beantwoordt de staat waartegen dergelijke strijders zich verzetten hun acties met repressie of zelfs staatsterrorisme Voorbeelden met het gebied dat waar om gestreden wordt Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia ASALA voor Armenië Euskadi Ta Askatasuna ETA voor een onafhankelijk Baskenland Corsica Nazione voor een onafhankelijk Corsica Eritrea People Liberation Front EPLF voor Eritrea Front de Libération du Québec FLQ voor een onafhankelijk Quebec Irish Republican Army IRA voor een onafhankelijk Noord-Ierland aansluiting bij Ierland Bevrijdingsleger van Kosovo in Servië UÇK voor onafhankelijkheid van Kosovo Maumau de beweging voor de onafhankelijkheid van Kenia geleid door de latere president Jomo Kenyatta Kach Lechi en Etsel voor het afdwingen van de vestiging behoud en of expansie van de staat Israël OAS Franse terreurbeweging tegen afscheiding van Algerije grootste van Europa Palestine Liberation Front PLF voor een onafhankelijk Palestina Tamiltijgers voor een onafhankelijk Tamil thuisland in het noordoosten van Sri Lanka Volksfront voor de Bevrijding van Palestina PFLP voor een onafhankelijk Palestina Religieus terrorisme Religieuze terroristen gebruiken terreur om te streven naar doelen die zij vanuit hun religie als opdracht beschouwen Christelijke oriëntatie Christelijk georiënteerd Army of God Verenigde Staten Verzetsleger van de Heer Oeganda The Order Verenigde Staten Ku Klux Klan Verenigde Staten Hindoeïstische oriëntatie Hindoeïstisch georiënteerd Ananda Marga Australië India Noorwegen Thailand Islamitische oriëntatie Islamitisch georiënteerde organisaties zorgen wereldwijd voor veel terroristische aanslagen Het National Counterterrorism Center Verenigde Staten zegt in haar jaarverslag NCTC Report on Terrorism 2011 dat ongeveer 70% van alle terroristische moorden van dat jaar wereldwijd wordt gepleegd door soennitische moslims Het rapport stelt Soennitische extremisten zijn voor het derde achtereenvolgende jaar verantwoordelijk voor het grootste aantal terroristische aanslagen en ongelukken Meer dan 5700 incidenten komen op rekening van Soennitische extremisten Het gaat om 56% van het aantal aanvallen en 70% van het aantal doden Voorbeelden van Islamitisch georiënteerde organisaties zijn Al Qaida wereldwijd Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIS ISIL IS Syrië Irak Groupe Salafiste pour la Prédication et le Combat Algerije Groupe Islamique Armé GIA Algerije Groupe Islamique Combattant Marocain GICM België Nederland en Spanje Islamitische Beweging van Centraal-Azië Centraal-Azië Egyptische Islamitische Jihad EIJ Egypte Gama'a al-Islamiyya Egypte Takfir wal Hijra Egypte Europa Midden-Oosten Abu Sayyaf Filipijnen Moro Islamic Liberation Front Filipijnen Jemaah Islamiyah JI Indonesië en omstreken Ansar al-Islam AAI Irak Asbat al-Ansar Libanon Hezbollah Libanon door onder ander Israël de VS Canada en de EU als terroristisch beschouwd Libische Islamitische Gevechtsgroep of Al-Jama'a al-Islamiyyah al-Muqatilah bi-Libya Libië Ansar Dine Mali Al Qaida in de Islamitische Maghreb AQIM Mali Boko Haram Nigeria Ansaru Nigeria Islamitische Beweging van Oezbekistan Oezbekistan Hamas Palestijns Islamitische Jihad PIJ Palestijns Harakat ul-Mujahidin HUM Pakistan Al-Shabaab Somalië Gerakan Mujahideeën Islam Pattani GIMP Thailand Revolutionair Nationaal Front of Barisan Revelusi Nasional BRN Thailand Great Eastern Islamic Raiders' Front IBDA-C Turkije Joodse oriëntatie Joods georiënteerd Irgoen Etsel Israël Jewish Defense League Verenigde Staten Kach Israël Lechi Israël Overige religieuze oriëntatie Aum Shinrikyo Japan Staatsterrorisme Definitie Staatsterrorisme is een daad die wordt beschouwd als terreur en wordt uitgevoerd gedoogd of gesteund door een staat Zoals terrorisme in het algemeen gaat het over moedwillige aanvallen op burgers met als doel het bereiken van een politiek of religieus doel Zoals het gebruik van het woord terrorisme al controversieel is is het woord staatsterrorisme nog controversiëler Dit komt doordat de meeste staten een geweldsmonopolie claimen Een monopolie op deze claim is een vereiste voor effectief overheidsgezag Staatsgezag in de politicologische definitie gaat ervan uit dat de geweldsuitoefening door de staat legitiem uitgeoefend wordt Dit betekent voorzien van een wettelijke basis en proportioneel Schieten op vreedzame demonstranten kan een legale basis hebben in wetten zoals het beschermen van de openbare orde of voorkoming van oproer Echter het gebruik van vuurwapens op ongewapende burgers is dan buiten proportioneel Een waterkanon kan hetzelfde effect bereiken met minder geweld Aangezien statelijk geweld een basis heeft in het recht van de staat is staatsterrorisme een zeer moeilijk begrip Kidnapping en `rendition` gaat over hetzelfde feitencomplex Het een is strafbaar het ander gebeurt op basis van statelijke bevoegdheden Wereldwijd De volgende landen werden of worden regelmatig van staatsterrorisme beschuldigd Algerije Birma Cambodja China Cuba Egypte Ethiopië België Frankrijk India Iran Irak Israël Italië Libië Mexico Noord-Korea Pakistan Rwanda Saoedi-Arabië Soedan Sovjet-Unie Rusland Spanje Sri Lanka Syrië Turkije Oeganda het Verenigd Koninkrijk de Verenigde Staten Vietnam Zimbabwe Zuid-Afrika Libië Eén van de weinige landen die veroordeeld is voor terrorisme is Libië dat verantwoordelijk werd gehouden voor de aanslag op Pan Am-vlucht 103 boven het Schotse dorpje Lockerbie Frankrijk Een ander bekend voorbeeld is Frankrijk wiens geheim agenten op 10 juli 1985 het schip Rainbow Warrior van Greenpeace in Nieuw-Zeeland opbliezen om zo te voorkomen dat het schip actie tegen kernproeven in de Grote Oceaan kon gaan voeren België België zou sinds de jaren zeventig in samenwerking met de NAVO en het CIA aanslagen moord marteling en pedofilie hebben gedoogd met oog op het neutraliseren van het communisme In samenwerking met de NAVO en het CIA werd in de jaren '50 Operatie Gladio in het leven geroepen Onderzoeken lopen jaren na de feiten nog steeds met vertraging Toen Leopold II van Saksen-Coburg in de 19de eeuw staatshoofd was van de Kongo-Vrijstaat werd zijn bewind gekenmerkt door volkerenmoord slavernij ontvoeringen martelen verkrachtingen onthoofdingen en het afhakken van handen Dit gebeurde echter voordat Congo een Belgische kolonie werd Soedan Soedan maakt zich sinds de jaren 60 en 70 schuldig aan georganiseerd terrorisme jegens de christelijke en animistische minderheden in het land die overwegend in de zuidelijke provincies wonen Pas recentelijk is er aandacht ontstaan voor het staatsterrorisme van Soedan doordat in de media aandacht is besteed aan de terroristische en genocidaire bedreigingen tegen de zwart-Afrikaanse inwoners van de regio Darfoer door de Soedanese overheid moreel en financieel ondersteunde Arabische milities en rovers Verenigde Staten De VS zijn in de jaren tachtig door het Internationaal Gerechtshof veroordeeld voor het "onrechtmatig gebruik van geweld" bij het steunen van de contra's in Nicaragua Volgens onder andere Noam Chomsky komt dit neer op een veroordeling voor staatsterrorisme In Michael Moore's documentaire Bowling for Columbine wordt een lijst van 16 vermeende Amerikaanse terroristische activiteiten genoemd Van 1953 met de door de VS opgezette val van de Iraanse premier Mossadegh en de installatie van de Sjah als dictator tot 2001 wanneer de VS nog 245 miljoen dollar steun geven aan het door de Taliban bestuurde Afghanistan Cathy OBrien werd reeds tientallen keren geïnterviewd en schreef over geheime brainwash operaties en tests op burgers in de Verenigde Staten Ze zou een van de vele miskende slachtoffers van staatsterrorisme zijn sinds de Tweede Wereldoorlog De bombardementen door de VS tijdens de Tweede Wereldoorlog op Tokio Hiroshima en Nagasaki worden door sommigen als staatsterrorisme beschouwd Tijdens de periode na 11 september zijn er tegen de VS bewijzen van foltering en andere mensonterende praktijken opgedoken Duizenden onschuldigen werden zonder enige vorm van wettelijk proces opgesloten en mishandeld in Abu Ghraib en Guantanamo Vele slachtoffers van deze praktijken konden na vele jaren opsluiting niet meer terugkeren naar hun thuisland Bij de opzet van geheime gevangenissen en het heimelijk verplaatsen van vermeende terroristen werden de Amerikaanse veiligheidsdiensten bijgestaan door enkele Europese landen Standpunten over terrorisme Terreuracties vinden meestal plaats in een situatie die door de plegers van de actie als oorlog wordt gezien Een vaak gehanteerd criterium bij de definitie is de mate waarbij door het geweld opzettelijk burgers worden geraakt Maar het bewust in de as leggen van hele steden van de tegenstander tijdens de Tweede Wereldoorlog Rotterdam Hamburg Dresden Tokio Hiroshima Nagasaki toont aan dat ook deze definitie niet altijd uitsluitsel brengt Hoewel hierbij tienduizenden burgers omkwamen worden deze acties niet door iedereen als terrorisme zonder meer beschouwd De definitie van terrorisme hangt ook af van vredestijd of oorlogstijd en wie die definitie stelt Zo worden de acties tegen de Duitse bezetter gedurende de Tweede Wereldoorlog in Nederland en België in deze en andere in die oorlog bezette landen niet als terrorisme bestempeld maar als gerechtvaardigde verzetsdaden De nazi's bestempelden en behandelden deze verzetsacties echter als terrorisme Nelson Mandela werd ten tijde van de apartheid door de Zuid-Afrikaanse regering als terrorist beschouwd maar hij wordt sinds het einde van de apartheidspolitiek alom geroemd als voorvechter van gelijkheid De gijzelingsacties door Molukse ballingen en aanslagen door de Baskische onafhankelijkheidsbeweging ETA worden doorgaans wel als terrorisme beschouwd Als gevolg van hun verschillende kijk op de strijd om de macht in Baskenland beschuldigen de ETA en de Spaanse overheid elkaar van staats-terrorisme Aanslagen gepleegd door Palestijnse organisaties worden door Israël en westerse mogendheden als terreur beschouwd maar veel Palestijnen zien ze als gerechtvaardigde verzetsacties tegen een bezettende mogendheid Extremistische moslims zien de aanslagen op het Amerikaanse leger in Irak ook als verzetsdaad Meningen over terrorisme kunnen in de tijd wisselen Toen de Taliban geweld tegen de door de Sovjet-Unie gesteunde regering van Afghanistan pleegden werd het vrijheidsstrijd genoemd; de Taliban werden toen met in de westerse pers aangeduid als studenten hetgeen de letterlijke vertaling van het woord taliban is Toen de Taliban dezelfde methoden van geweld en onderdrukking van de bevolking tegen een door de Amerikanen gesteunde regering pleegden werd het als terrorisme aangeduid Volgens Noam Chomsky noemen regeringen en dan met name de Verenigde Staten alleen terroristische daden die tegen dat land of zijn bondgenoten zijn gepleegd terrorisme en wanneer een daad tegen een vijand van het betreffende land is gepleegd noemt men het "vrijheidsstrijders" of iets dergelijks Een voorbeeld hiervan is de UÇK De UÇK was een guerrilla-organisatie die tegen Servië opereerde en door dat land als terroristisch werd aangeduid Maar omdat Servië een vijand was van het westen werden ze door Westerse regeringen geen terroristen genoemd Volgens Chomsky valt ook contraterrorisme vaak onder de noemer terrorisme De Joods-Britse historicus Walter Laqueur beweert echter dat terrorisme een fenomeen is dat moet onderzocht met meer aandacht voor de psychopathologische geestestoestand van de terroristische zelfmoordenaar De andersglobalistische theoretici Hardt en Negri zien terrorisme en in het bijzonder zelfmoordterrorisme als de logische reactie op de asymmetrische situatie in postmoderne oorlogvoering Met name de bezetting van Palestina en het optreden van de Verenigde Staten in diverse delen van de wereld gaat gepaard met een zodanige technologische overmacht dat terreur het enige middel zou zijn om hiertegen te strijden Terreur brengt de wereldwijde oorlog die volgens Hardt en Negri gaande is naar het westen toe en herinnert de westerse bevolking eraan dat die oorlog überhaupt gaande is De minimalisering van het aantal westerse slachtoffers die door technologie mogelijk gemaakt wordt maakt dat deze oorlog voor het westen anders virtueel zou blijven De zelfmoordterrorist beschrijven Hardt en Negri als een soort spiegelbeeld gory doppelgänger van de hoogtechnologische Amerikaanse elitesoldaat denk aan straaljagerpiloten voor wie de oorlog een denkoperatie is geworden een zaak van beeldschermen en tactische beslissingen waar steeds minder lichamelijk gevecht aan te pas komt De zelfmoordterrorist daarentegen zet het enige wapen in dat hem tegen een dergelijke vijand ter beschikking staat zijn eigen lichaam en leven Terroristische daden worden meestal door niet-bestuurlijke organisaties gepleegd hoewel deze organisaties soms wel van erkende staten steun ontvangen en bij het bereiken van hun doel soms zelf een staat gaan vormen De slachtoffers van terreuraanslagen zijn vaak burgers Soms zijn het ook militairen die niet bij directe oorlogshandelingen betrokken zijn bijvoorbeeld vredeshandhavers van de VN maar het doelwit kan ook een politiek economisch of religieus machtssymbool zijn Men zou dus kunnen stellen dat terrorisme een oorlogsvoering is specifiek gericht op burgers of het ontwrichten van een maatschappij Voorbeelden De grootste terreurbeweging van Europa de OAS Organisation de l'Armée Secrète poogde met bomaanslagen en moorden op ambtenaren en burgers in Algerije en Frankrijk en ook mislukte aanslagen op president Charles de Gaulle de afscheiding van Algerije tegen te gaan; zij werd opgezet door hoge Franse militairen onder generaal Salan; van februari 1961 tot zomer 1962 maakte zij tussen de 3000 en 12500 dodelijke slachtoffers; er werden 3600 leden veroordeeld waarvan drie gefusilleerd plus een sympathisant die een mislukte aanslag op De Gaulle pleegde Een voorbeeld van terrorisme zijn de acties van de Rote Armee Fraktion in de jaren zeventig in Duitsland gericht op de destabilisatie van de Duitse maatschappij Afscheidingsbewegingen als de ETA in het Spaanse Baskenland en de IRA in Noord-Ierland bedienden en bedienen zich regelmatig van grove terreuracties meestal bomaanslagen In het Zuid-Amerikaanse Colombia wordt een deel van de bevolking door terreurdaden onder de duim gehouden van machtige drugskartels In Indonesië zijn het fundamentalistische moslimgroeperingen als Jemaah Islamiyah en Laskar Jihad die terreuracties uitvoeren met als doel van dit land een islamitische republiek te maken De acties richten zich zowel tegen groepen christenen en christelijke kerken als tegen symbolen van het verdorven Westen zoals een discotheek op Bali Leden van de bewegingen Hamas Islamitische Jihad en Fatah plegen aanslagen op Israëlische burgers en soldaten Deze bewegingen hebben als doel het beëindigen van de bezetting door Israël van de Westelijke Jordaanoever en de strook van Gaza en of de vernietiging van de staat Israël ten gunste van een islamitische Palestijnse staat Een voorbeeld van terrorisme door een staat zijn de Amerikaanse bemoeienissen in Nicaragua in de jaren tachtig Strijd tegen terrorisme Na de terroristische aanslagen op 11 september 2001 met 3000 dodelijke slachtoffers op één dag riep de Amerikaanse president George W Bush de zogenaamde en omstreden strijd tegen terrorisme uit De VS kregen hiervoor enige steun van de NAVO die de aanslagen beschouwde als een aanval op één van haar lidstaten Een probleem in het oorlogsrecht is dat er feitelijk alleen de oorlog verklaard kan worden aan staten en niet aan terroristische of andere groepen Kort hierna begon de VS de Oorlog in Afghanistan met hulp van enkele andere landen met als doel de Taliban die eerder steun van de VS kregen maar die nu onderdak gaven aan strijders van Al Qaida te verslaan wat al eerder het Russische leger niet gelukt was Deze oorlog duurt anno 2012 nog voort met onder andere inzet van Nederlandse militairen Sinds 2006 liep er een politiek debat of dit op aanvaardbare en legale gronden geschiedt Dit debat heeft in februari 2010 geleid tot de val van het Nederlandse kabinet met als resultaat dat de Nederlandse militairen in zomer 2010 terugkeren naar huis In maart 2003 werd na omstreden beschuldigingen aan het adres van dictator Saddam Hoessein de Irakoorlog gestart Naast deze twee oorlogen werden ook diverse bestuurlijke maatregelen genomen In de VS werd onder andere de Patriot Act ingevoerd die privacy aan banden legde kwam er een nieuw ministerie het Department of Homeland Security en werd op Guantánamo Bay een beruchte gevangenis gesticht voor terrorismeverdachten Er bestaat grote twijfel of deze gevangenis legaal is In de Europese Unie leidde de situatie ook tot strengere maatregelen en privacybeperkingen maar niet in even ernstige mate als in de VS Terrorisme in België 1980 In de jaren tachtig werd België opgeschrikt door aanslagen van de Bende van Nijvel en de Cellules Communistes Combattantes De moord op Julien Lahaut in de jaren vijftig en vorige punten worden regelmatig in verband gebracht met Operatie Gladio De onderzoeken hiernaar zijn in 2010 nog niet afgerond< ref> Operatie Gladio een stay behind netwerk gesponsord door de NAVO en CIA zou ook in verbinding staan en samenwerken met Fascistische groeperingen ECHELON afluisterstations Maffia en het Vaticaan bij het plegen van onder andere commerciële spionage< ref> 2000 Nizar Trabelsi werd in september 2001 opgepakt te Brussel op verdenking van betrokkenheid bij en het plannen van aanslagen op de militaire basis van Kleine-Brogel en de Amerikaanse ambassade in Parijs Groupe Islamique Combattant Marocain De Groupe Islamique Combattant Marocain GICM is ook actief in België< ref> In september 2006 verschenen enkele Belgische GICM-verdachten voor de correctionele rechtbank Onder hen Abdelkader Hakimi die gezien wordt als een van de chefs van de GICM in Europa en die in Marokko reeds ter dood veroordeeld werd Lahoussine El Haski en Abdelkader Hakimi werden veroordeeld tot 7 jaar effectieve celstraf voor leiderschap van een terroristische groepering Een derde verdachte Mustapha Lounani werd veroordeeld tot 6 jaar celstraf 10 andere betrokkenen kregen lichtere straffen België werd wordt voornamelijk door de GICM gebruikt als onderduikzone Het is aan de Groupe Islamique Combattant Marocain dat de aanslagen in Casablanca 16 mei 2003 en Madrid 11 maart 2004 toebedeeld worden De GICM zou contacten onderhouden met de Hofstadgroep 2014 Op 24 mei 2014 vond een schietpartij plaats in het Joods Museum te Brussel Hierbij kwamen vier mensen om Een Syriëganger uit Frankrijk staat terecht voor de aanslag Terrorisme in Nederland In Nederland vielen sinds 1950 ongeveer 30 dodelijke slachtoffers bij 70 terroristische acties bovendien stierven ongeveer 8 daders In de jaren zeventig bezetten de Molukkers een aantal openbare gebouwen en twee treinstellen Zij doodden 9 slachtoffers en namen ongeveer 300 mensen in gijzeling onder meer bij 2 treinkapingen een gijzeling van een basisschool en van het provinciehuis in Assen Ook de IRA en de ETA hebben enkele dodelijke aanslagen in Nederland gepleegd Tussen 1984 en 1993 pleegden RaRa-leden ongeveer 12 aanslagen zonder doden De moord op Theo van Gogh in 2004 gepleegd door de extremistische moslim Mohammed Bouyeri was een terroristische daad De Hofstadgroep een netwerk van 14 jonge Nederlandse extremistische moslims is door de rechtbank bestempeld als een criminele organisatie met een terroristisch oogmerk In hoger beroep stelde het hof echter dat er van een organisatie en dus ook van een terroristische organisatie geen sprake was Samir Azzouz is verdachte in de Piranhazaak een zaak die in het najaar van 2006 werd behandeld door de rechtbank Op 16 en 17 juni 2009 vond in Den Haag de 5e Internationale Conferentie plaats van het Global Initiative to Combat Nuclear Terrorism waaraan door ruim 400 afgevaardigden uit 75 landen werd deelgenomen Zie ook Lijst van terroristische aanslagen Thessaloniki Grieks Θεσσαλονίκη is de tweede stad van Griekenland en de hoofdstad van de regio Centraal-Macedonië De eigenlijke stad heeft 363987 inwoners 2001; samen met het stedelijk gebied zijn het er ruim 800000 Thessaloniki is sedert 2011 een fusiegemeente dimos in de Griekse bestuurlijke regio periferia Centraal-Macedonië De twee deelgemeenten dimotiki enotita van de fusiegemeente zijn Thessaloniki Θεσσαλονίκη Triandria Τριανδρία Vaak wordt Thessaloniki kortweg Saloniki genoemd Een andere historische naam voor de stad is Salonika of Salonica Geografie Thessaloniki ligt in Noord-Griekenland aan de Golf van Thessaloniki of Thermaïsche Golf die deel uitmaakt van de Egeïsche Zee De stad is trapsgewijs gelegen tegen de heuvel Chortiatis Ten westen van de stad ligt de rivier de Axios en ten oosten liggen de meren Koronia en Volvis Ten zuiden van de stad ligt het schiereiland Chalcidice Geschiedenis Thessaloniki is ongeveer in 315 vChr gesticht door Kassandros die de plaats noemde naar zijn vrouw Thessalonikè een halfzuster van Alexander de Grote die op haar beurt door haar vader Philippus II van Macedonië vernoemd was naar de overwinning nikè die hij in Thessalië had behaald Omstreeks 50 n Chr preekte de apostel Paulus hier De stad was zeer belangrijk tijdens de hellenistische periode toen de rijken der diadochen zich uitstrekten tot in India Later ging het deel uitmaken van het Romeinse Rijk Galerius had hier zijn residentie het Byzantijnse Rijk het kruisvaardersrijk van Thessaloniki tijdens de Vierde Kruistocht in 1204 en het Ottomaanse Rijk Onrustige tijden waren er toen de Goten de Avaren de Slaven de Saracenen en zelfs de Noormannen 1185 hier waren en de stad veroverden en verwoestten De verovering van de stad door de Ottomaanse Turken in 1430 zorgde voor een geleidelijke wijziging van de samenstelling van de bevolking van Thessaloniki Vanaf 1500 vestigden veel Sefardische Joden zich in de stad vluchtelingen voor de geloofsvervolgingen in Spanje Gedurende lange tijd zouden zij zelfs de meerderheid van de bevolking vormen waardoor Thessaloniki een van de grootste joodse centra in de wereld was De meeste joden spraken Ladino een van het Spaans afgeleide taal In het begin van de twintigste eeuw verschenen er zelfs kranten in het Ladino Aan het begin van de 20e eeuw telde de stad ongeveer 160000 inwoners waarvan ca 60000 joden 45000 Turken en 40000 Grieken De stad was een heel multiculturele gemeenschap Mustafa Kemal Atatürk de grondlegger van het moderne Turkije is in Thessaloniki geboren De revolutie der Jonge Turken van 1908 tegen het bewind van de sultan begon ook in deze stad Tijdens de Eerste Balkanoorlog op 26 oktober 1912 het feest van de beschermheilige van de stad werd Thessaloniki door het Griekse leger veroverd Hoewel ook Bulgarije aanspraak maakte op de stad zou ze definitief deel gaan uitmaken van Griekenland In 1917 woedde een grote brand in de stad waardoor drie vierde van het centrum werd verwoest en vele Ottomaanse bouwwerken verloren gingen Het centrum is herbouwd naar de plannen van de Franse architect Ernest Hebrard Als gevolg van de bevolkingsuitwisseling tussen Turkije en Griekenland veranderde de bevolkingssamenstelling van de stad drastisch Sinds de uitwisseling vormen de Grieken de meerderheid van de bevolking van de stad waar voorheen de Joden en Turken tezamen in de meerderheid waren Vanaf augustus 1922 toen Griekse troepen zich terugtrokken uit Turkije vestigden zich duizenden Griekse vluchtelingen uit Klein-Azië in Thessaloniki terwijl de meeste moslims Turken en Dönmes tot de islam bekeerde joden werden gedwongen de stad verlaten Een pogrom in 1931 dreef daarna de laatste moslims en een groot deel van de Joden uit de stad Vrijwel alle overgebleven joden werden tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazis naar concentratiekampen gedeporteerd en vermoord Er keerde slechts een gering aantal van de overgebleven 40000 Joden terug in de stad Momenteel wonen er nog zon 2000 joden in de stad In 1978 richtte een aardbeving aanzienlijke schade aan de stad aan Bezienswaardigheden in en rondom Thessaloniki Musea Archeologisch museum Museum van de Byzantijnse cultuur Museum voor hedendaagse kunst Geboortehuis van Atatürk Gebouwen en pleinen Lefkos Pyrgos Witte Toren Boog van Galerius een triomfboog ter ere van keizer Galerius op de Perzen Oorspronkelijk bestond het complex uit een hippodroom een praalgraf de boog en een paleis Plateia Aristotelous Aristoteles plein Eptapyrgio verdediginsmuren van de stad Modiano overdekte markt van Thessaloniki Monastiriot synagoge Bezesteni Moskeeën Hamza Bey moskee Yeni Cami nieuwe moskee Kerken Agios Dimitrios Demetrios een kerk van 55 x 33 meter de grootste van Griekenland Hagia Sofia een verkleinde kopie van de Aya Sophia in Istanbul Kerk van Acheiropoiètos 450 470 Rotonda praalgraf een bouwwerk met ruim 6 meter dikke muren een koepel van 25 meter middellijn met een minaret en een interieur met mozaïeken versierd In het jaar 400 werd dit gebouw een Christelijke kerk in 1591 werd er een moskee van gemaakt en heden is het in gebruik als museum Osios David Theotokos-kerk een Byzantijnse koepelkerk uit de 11e eeuw Buiten de stad Athos ten zuidoosten van de stad Vergina koninklijke tombes van de Macedonische koninklijke familie Pella geboorteplaats van Alexander de Grote Transport Verkeer Thessaloniki is aangesloten op een netwerk van autosnelwegen die de stad verbinden met de rest van Griekenland en Europa De A1 PATHE of E75 verbindt het noorden grens met Macedonië via Thessaloniki met het zuiden Athene en Patras De A2 Egnatia Odos of E90 met een totale lengte van bijna 700 kilometer vormt de verbinding tussen oost en west en verbindt de stad Igoumenitsa aan de Ionische Zee via Thessaloniki met Alexandroupolis aan de Turkse grens Door de nationale weg Thessaloniki-Serres-Promochonas is de stad verbonden met Bulgarije Deze weg wordt momenteel uitgebouwd tot autosnelweg Vliegveld Ten zuiden van de stad ligt de internationale luchthaven Makedonia SKG Vanuit de luchthaven wordt een groot aantal nationale en internationale bestemmingen aangedaan De landingsbaan van de luchthaven wordt momenteel verlengd Hierdoor zal de luchthaven Makedonia in de toekomst ook trans-Atlantische vluchten kunnen accommoderen Trein De Griekse Spoorwegorganisatie OSE onderhoudt vanuit Thessaloniki verschillende diensten naar het zuiden Athene het westen Veria Edessa Kozani en het oosten Serres Alexandroupolis van Griekenland Vanuit Thessaloniki kon men tevens per trein reizen naar verschillende internationale bestemmingen zoals Istanbul Sofia en Moskou Sinds 2011 is er geen personenverkeer meer op de internationale verbindingen De haven De haven van Thessaloniki ligt op een strategisch punt op de kruising tussen oost en west Het is de dichtstbijzijnde haven voor het afhandelen van goederentransport van en naar de Balkan en het Zwarte Zee gebied De faciliteiten van de haven omvatten onder andere een moderne containerterminal met een totale oppervlakte van 200000 vierkante meter en een totale opslagcapaciteit bedekt en onbedekt van bijna 600000 vierkante meter Openbaar vervoer OASTH ΟΑΣΘ is belast met het openbaar vervoer in de regio Thessaloniki Het bedrijf vervoert jaarlijks 150 miljoen passagiers via 68 buslijnen In juni 2006 is begonnen met de aanleg van de metro van Thessaloniki De eerste metrolijn moet het het station van Thessaloniki in het westen van de stad verbinden met de wijk Nea Elvetia in het oosten en heeft een lengte van 96 kilometer met in totaal 13 stations Volgens de planning zou de metrolijn in 2013 worden opgeleverd Een veelvoud aan archeologische vondsten heeft echter voor aanzienlijke vertraging in de aanleg van de lijn gezorgd Onderwijs Thessaloniki heeft twee universiteiten De oudste is de Aristoteles Universiteit Thessaloniki GrieksΑριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης met ongeveer 95000 studenten de grootste universiteit van Griekenland Daarnaast is er de in de jaren negentig van de vorige eeuw opgerichte Universiteit van Macedonië Grieks Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Internationale organisaties Sinds 1995 is het hoofdkantoor van het Centre Européen pour le Développement de la Formation Professionnelle "Cedefop" gevestigd in Thessaloniki Het Cedefop is een Europees agentschap dat belast is met de bevordering en ontwikkeling van beroepsonderwijs en -opleiding in de Europese Unie In Thessaloniki is tevens de Black Sea Commerce and Development Bank Black Sea Bank gevestigd Deze internationale organisatie werd in 1999 opgericht door Griekenland Rusland Turkije Bulgarije Oekraïne Roemenië Armenië Georgië Azerbeidzjan Albanië en Moldavië De Black Sea Bank heeft tot doel de regionale ontwikkeling en samenwerking te bevorderen door middel van het financieren van publieke en private projecten in de hierboven genoemde landen Klimaat Thessaloniki heeft een mediterraan klimaat met continentale invloeden met warme zomers en betrekkelijk koude winters De winters zijn er voor Griekse begrippen koud met minimumtemperaturen beneden het vriespunt en soms sneeuw Stedenbanden Thessaloniki heeft een stedenband met Geboren Sint Demetrius ca 280 patroonheilige van de stad; Cyrillus van Saloniki 827-869 christelijk prediker op de Balkan; Methodius 826-885 bisschop en broer van Cyrillus; Isaac Carosso 1874 oprichter van Danone Mustafa Kemal Atatürk 1881-1938 Ottomaanse en later Turkse legerofficier politicus en grondlegger van de republiek Turkije Daniel Carasso 1905-2009 was een Spaans zakenman zoon van Isaac Carasso Groupe Danone Shlomo Venezia 1923-2012 Italiaans schrijver van Grieks-joodse afkomst Traianos Dellas 31 januari 1976 voetballer Vassilis Lakis 9 september 1976 voetballer Konstantinos Loumpoutis 10 juni 1979 voetballer Panagiotis Lagos 18 juli 1985 voetballer Aristeidis Grigoriadis 6 december 1985 zwemmer Sokratis Dioudis 3 februari 1993 voetballer Trivia In 2007 zijn de langste slagtanden ooit gevonden in het plaatsje Milia nabij Thessaloniki< ref> Externe links Het titulair aartsbisdom Ieper is in 1969 binnen de Katholieke Kerk opgericht in herinnering aan het vroegere Bisdom Ieper De titel werd tot nog toe viermaal toegekend tweemaal als bisschop en tweemaal als aartsbisschop 1969-2001 Joseph Mees Bornem 18 april 1923 9 december 2001 pauselijk nuntius aartsbisschop 1969-2001 Mees werd in 1948 tot priester gewijd en op 30 juni 1969 tot titulair aartsbisschop van Ieper Hij was apostolisch nuntius of pro-nuntius in Indonesië 1969-1973 Paraguay 1973-1985 Zuid-Afrika en Lesotho 1985-1987 2003-2004 kardinaal Gustaaf Joos titulair aartsbisschop van Ieper 2006-2010 Jacques Blaquart °1951 Geboren in Roumazières Charente op 19 december 1951 werd Blaquart in 1982 tot priester gewijd en op 28 juni 2006 tot titulair bisschop van Ieper en hulpbisschop van Bordeaux Op 27 juli 2010 werd hij tot bisschop van Orléans benoemd waarbij zijn status wijzigde van titulair bisschop van Ieper naar zetelend bisschop van Orleans 2011-heden Jean Kockerols hulpbisschop Mechelen-Brussel en titulair bisschop van Ieper Een titulair bisschop of een titulair aartsbisschop is in de Rooms-katholieke Kerk een bisschop of aartsbisschop zonder eigen bisdom Hij wordt gewijd op titel van een bisdom dat ooit heeft bestaan meestal in de eerste eeuwen van het christendom of onder het Ancien Régime Het betekent meteen dat de titularis geen jurisdictie heeft over een eigen bisdom Hij heeft wel dezelfde privileges als aan het hoofd van een bisdom zetelende bisschoppen Net als zetelende bisschoppen wordt de titulaire bisschop benoemd door de paus en krijgt hij de wijding als bisschop Kardinalen de secretarissen van de Romeinse congregaties de "ministers" van de paus apostolische vicarii in de missiegebieden nuntii en vroeger de bisschoppen-coadjutores worden vaak in een dergelijke bisschopszetel benoemd In de praktijk is een hulpbisschop zonder recht van opvolging altijd titulair bisschop In partibus infidelium Tot 1882 werd het titulaire bisdom van deze bisschoppen aangeduid met in partibus infidelium IPI of in partibus IP oftewel "in de gebieden van de ongelovigen" wanneer het om bisdommen ging uit de begintijd van het christendom die in de loop van de eeuwen verdwenen waren bijvoorbeeld door kerkelijke twisten of "heidense" veroveringen Vóór de Reformatie waren dit de niet-christelijke gebieden in bijvoorbeeld Klein-Azië later werden er de niet-katholieke gebieden mee bedoeld waarvan het bisdom Utrecht een voorbeeld was in de periode van de Hollandse Zending tussen 1592 en 1853 De eerste bisschoppen In partibus infidelium werden onder Paus Leo X benoemd Onder Paus Pius V werd deze term voor het eerst op grote schaal gebruikt Een bisschop in partibus infidelium had niet de rechtsmacht van de residerende diocesane bisschoppen die in hun bisdommen verblijven en deze ook besturen De bisschop "IPI" had wèl wijdingsmacht Prof LJ Rogier meldt in zijn Katholieke herleving hoe "ipi-bisschoppen" in de 19e eeuw nog over elkaar spraken in verwijzing naar hun verre zetels zou Curium te weten bisschop Cornelis van Wijckerslooth van Curium ipi dit wel goed vinden? Zou Gerra ofwel bisschop Zwijsen van Gerra Gambarogno ipi hier geen moeite mee hebben? In 1882 werd de aanduiding door een circulaire van de Congregatie de Propaganda Fide vervangen door titulair bisschop maar het begrip wordt informeel nog wel gehanteerd De correcte wijze om een dergelijke bisschop aan te duiden is nu "NN Archiepiscopus Corinthius in Achaiâ" of "NN titulair aartsbisschop van Korinthe" België In België worden soms de titels van twee voormalige bisdommen toegekend die van Ieper en van Tongeren Nederland In Nederland wordt soms de titel van één verdwenen bisdom toegekend die van Maastricht In 1970 werd emeritus-bisschop Petrus Moors van Roermond op eigen verzoek benoemd tot titulair bisschop van Maastricht 's lands oudste bisschopszetel waar de heilige Lambertus weliswaar van was verjaagd en te Luik was vermoord maar de stad was nooit opgenomen in de lijst van verlaten bisdommen Zijn opvolger in Roermond Joannes Gijsen werd na zijn aftreden eveneens titular bisschop van Maastricht De stad bleef immers ook zonder een daar residerende bisschop meer dan duizend jaar een katholieke stad; de Reformatie kreeg er geen voet aan de grond De titels van de voormalige bisdommen Deventer en Middelburg opgericht in 1559 en niet hersteld in 1853 zijn alsnog niet toegekend Kardinaal Johannes Willebrands was titulair bisschop van Mauriana in Mauretania Cæsariense< ref> een bisdom dat al eeuwen alleen nog in naam bestaat Tongeren Frans Tongres is een stad en gemeente in het zuiden van de Belgische provincie Limburg en de hoofdplaats van zowel een bestuurlijk als een gerechtelijk arrondissement De stad ligt aan de rivier de Jeker in de regio Haspengouw Anno 2014 telt de gemeente 30655 inwoners op een oppervlakte van 8756 km² en is daarmee naar inwonertal de negende gemeente van Limburg en de 75e gemeente van België< ref> De stadskern telt zo’n 17000 inwoners de overige bevolking woont verspreid over de 16 deelgemeenten die aangehecht werden tijdens de fusiegolven van 1972 en 1977 Door de aanwezigheid van verschillende onderwijs- en zorginstellingen is de stad een regionaal centrum voor Zuidoost-Limburg Het is tevens een belangrijke gerechtelijke stad voor de provincie aangezien het Limburgse hof van assisen in Tongeren gevestigd is Vanaf 15 vChr ontwikkelde Tongeren zich als een Gallo-Romeinse burgernederzetting In de daaropvolgende eeuwen speelde de stad een belangrijke rol in de geschiedenis van de Lage Landen Zo verkreeg Tongeren in de tweede eeuw marktrechten en werd de stad in de derde eeuw de zetel van het eerste bisdom van de Lage Landen In de middeleeuwen en de Vroegmoderne Tijd was de stad een van de 23 Goede Steden van het Prinsbisdom Luik Vanaf de tweede helft van 20e eeuw begon men met de uitbouw van Tongeren als handelscentrum en toeristische trekpleister Als "oudste stad van België"< ref> gebruikt Tongeren zijn Romeinse verleden dan ook als een toeristische troef Toponymie De plaatsnaam Tongeren is terug te voeren op het Latijnse Atuatuca Tungrorum en zou zoveel betekenen als "vesting van de Tungri" De aanwezigheid van het element Atuatuca heeft lange tijd doen vermoeden dat Tongeren kon worden vereenzelvigd met Atuatuca de vesting van de Eburonen waar Julius Caesar in 54 vChr anderhalf Romeins legioen voor de winter liet inkwartieren Aangezien er in en rond Tongeren geen vondsten zijn gedaan die dateren van voor 30 vChr werd duidelijk dat de vesting van de Eburonen elders gezocht moest worden In juni 2012 na vier jaar onderzoek lokaliseerde een team van onderzoekers verbonden aan de VU Amsterdam en de KU Leuven het Atuatuca van de Eburonen in de buurt van Thuin Deze ontdekking zou de idee ondersteunen dat Atuatuca geen eigennaam zou zijn; zo beschreef Caesar Atuatuca als Id castelli nomen est dat dan "Dit is de benaming voor een fort" betekent Het element Tungrorum is de genitiefvorm van Tungri Deze stam werd aan het eind van de 1e eeuw beschreven in Tacitus' De origine et situ Germanorum Als men over de Tungri spreekt dan bedoelt men zowel de Germaanse stammen die van over de Rijn kwamen als de inheemse stammen die de represaille van Caesar overleefden De betekenis van Tungri is nog niet precies achterhaald waardoor de verschillende verklaringen die de ronde doen slechts hypothetisch zijn Een mogelijke verklaring wordt gezocht in het Keltische tung dat "eed" betekent Tungri zou dan "eedgenoten" betekenen en verwijzen naar de heterogene samenstelling van de stam Een andere verklaring wordt gezocht bij het Oergermaanse tangijan dat "samendrukken" betekent Tungri zou dan verwijzen naar het verbond dat de verschillende stammen zijn aangegaan< ref> Geschiedenis Tongeren ontwikkelde zich van een Romeins legerkamp tot een Gallo-Romeinse nederzetting Voordat de Romeinen er in de 1e eeuw vChr binnenvielen werd het gebied rond deze stad bewoond door de Eburonen Nadat deze stam bijna helemaal was uitgeroeid door de Romeinen kregen de Tungri de toestemming zich in deze streek te vestigen Tijdens de Romeinse aanwezigheid groeide Tongeren uit tot een belangrijke stad zo verwierf Atuatuca Tungrorum de status van municipium en werd de stad zelfs de hoofdplaats van een civitas De sporen uit de Romeinse tijd beslaan een aaneengesloten terrein van ongeveer twee vierkante kilometer Ze vormen daarmee het grootste aaneengesloten archeologisch complex van de Lage Landen In het begin van de 4e eeuw begon de kerstening van de Lage Landen Een belangrijk figuur in deze tijd was Maternus medeoprichter van het bisdom Tongeren Reeds aan het einde van de 4e eeuw werd de bisschopszetel door Servatius naar Maastricht verplaatst Na de val van het West-Romeinse Rijk boette de stad aan belang in Onder de Merovingen en Karolingen speelde Tongeren een onbeduidende rol Pas vanaf de 11e eeuw kende de stad weer een periode van economische heropleving dankzij haar centrale ligging in het Prinsbisdom Luik Op bestuurlijk vlak werden Tongeren en de omliggende plaatsen in de 12e eeuw benoemd tot een stadsvrijheid Dit verschafte de stad een zekere vorm van autonomie Na de Vrede van Fexhe in 1316 kreeg Tongeren als Goede Stad meer vrijheden en meer inspraak in het eigen bestuur Hoewel Tongeren deel uitmaakte van het neutrale Prinsbisdom Luik bleef de stad niet gevrijwaard van plunderingen en belegeringen Na een lange periode van onrusten brak in de 17e eeuw een periode van rust en bloei aan maar die werd in 1677 abrupt onderbroken toen Franse troepen de stadsomwalling opbliezen en brand stichtten in de binnenstad Ook in de 18e eeuw bleven verschillende legers Tongeren aanvallen Tijdens de Spaanse en Oostenrijkse successieoorlogen werd er desondanks weinig schade aangericht en bleef men werken aan de heropbouw van de stad Het einde van de 18e eeuw bracht grote veranderingen met zich mee voor Tongeren De Nederlanden werden ingelijfd door Frankrijk en op bestuurlijk vlak werd de stad onderdeel van het departement Beneden-Maas Voor het eerst in 1000 jaar was Tongeren niet meer verbonden met Luik In 1815 werd de stad onderdeel van het Koninkrijk der Nederlanden en in 1830 werd Tongeren uiteindelijk een Belgische stad Bij de splitsing van Limburg in 1839 werd Tongeren de hoofdplaats van een gerechtelijk en bestuurlijk arrondissement In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit en op 9 augustus 1914 werd de stad bezet door de Duitse troepen De gevolgen van deze oorlog bleven echter beperkt tot materiële schade aan een tiental huizen en twaalf burgerslachtoffers Op 24 november 1918 werd Tongeren bevrijd door de Belgische troepen Op 10 mei 1940 bij het begin van de Tweede Wereldoorlog werden het station en de omliggende wijken gebombardeerd door Duitse vliegtuigen en werd er met scherp geschoten op een volle pendeltrein naar Luik Op 8 september 1944 bereikten de geallieerden de stad en was Tongeren bevrijd In de naweeën van de bezetting vielen in december 1944 nog enkele V-bommen rond Tongeren Vanaf de jaren 50 en 60 van de 20e eeuw werden nieuwe woonwijken buiten het stadscentrum aangelegd en veranderde Tongeren in een stad van diensten zorg- en onderwijsinstellingen Geografie Tongeren ligt in het zuiden van de provincie Limburg nabij de taalgrens In het oosten en noordoosten vormt de A13-E313 de gemeentegrens met respectievelijk Riemst en Bilzen In het zuiden is de taalgrens de scheidingslijn tussen Tongeren en de Waalse gemeentes Crisnée Oerle Awans Juprelle en Bitsingen Eveneens in het zuiden grenst de gemeente aan Herstappe een van de twee Limburgse faciliteitengemeentes In het westen grenst Tongeren aan de gemeentes Heers en Borgloon De grens met Borgloon wordt deels bepaald door de Mombeek Ten slotte liggen ten noorden van Tongeren de buurgemeentes Kortessem en Hoeselt De Euregiosteden Hasselt Genk Maastricht en Luik liggen alle binnen een straal van ongeveer 20 km rond Tongeren Geologie en landschap Het centrum van Tongeren is gelegen op een heuvel van zon 105 m boven de zeespiegel en bevindt zich op de scheiding tussen Droog en Vochtig Haspengouw De noordelijke deelgemeentes liggen in de overgangszone tussen het lager gelegen Vochtig Haspengouw en het Haspengouws plateau De vochtige ondergrond bestaat er uit zand- en leemlagen bovenop een kleilaag en is erg geschikt voor het telen van fruit Het landschap wordt er getypeerd door vele beken houtwallen boomgaarden en holle wegen De hoogte in dit gebied varieert van zon 60 m aan de oevers van de Mombeek ten westen van Kolmont tot 123 m op de Galgenberg nabij Berg De zuidelijke deelgemeentes liggen in de Jekervallei en behoren tot Droog Haspengouw waar de ondergrond bestaat uit löss boven op een waterdoorlatende krijtlaag Bijgevolg is de bodem er minder vochtig en treedt er minder erosie op waardoor het reliëf minder uitgesproken is Het zachtglooiende landschap in Droog Haspengouw wordt voornamelijk gekenmerkt door open akkers De hoogte varieert er tussen de 90 m en zo'n 145 m Deze laatste hoogte wordt bereikt in een veld nabij de taalgrens ten zuiden van Vreren Dwars door de gemeente loopt eveneens de scheidingslijn tussen tussen het Maas- en Scheldebekken aangezien de Jeker rechtstreeks uitmondt in de Maas en de Demer via de Dijle en de Rupel in de Schelde stroomt De Demerbron bevindt zich in Ketsingen een gehucht ten oosten van Tongeren Kernen De fusiegemeente telt naast de stadskern nog 16 deelgemeenten Berg Diets-Heur Henis 's Herenelderen Koninksem Lauw Mal Neerrepen Nerem Overrepen Piringen Riksingen Rutten Sluizen Vreren en Widooie Op het grondgebied van de deelgemeente Tongeren liggen de gehuchten Blaar Mulken en Offelken Van deze drie gehuchten is Mulken het enige dat nog niet met de stadskern vergroeid is Mulken wordt van de stadskern gescheiden door Beukenberg en de recreatiezone rond de oude Pliniusbron Ook sommige deelgemeenten hebben een gehucht binnen hun grondgebied zoals het gehucht Hamal in Rutten Ketsingen in Berg Klein-Mal in Mal Kolmont in Overrepen en Verhenis in Henis Bron Rijksregister< small> Verwerking provincie Limburg Directie Mens Steunpunt Sociale Planning Opmerking 1 Het bevolkingsaantal gebaseerd op het rijksregister kan licht afwijken van het definitieve bevolkingsaantal< small> Opmerking 2 De deelgemeente Tongeren telt 441 inwoners uit niet te lokaliseren statistische sectoren< small> Demografie Tongeren heeft per 1 januari 2014 30655 inwoners en is daarmee naar inwonertal de negende gemeente van de provincie Limburg In België is Tongeren naar inwonertal de 75e gemeente Samenstelling Op 1 januari 2014 telde Tongeren 30655 inwoners De leeftijdsopbouw zag er toen als volgt uit; 193% was 19 jaar of jonger De groep 20- tot en met 59-jarigen vormde 531% van de totale bevolking; dit percentage ligt een percent onder het Limburgse gemiddelde van 541% 276% van de inwoners was 60 jaar of ouder Dit percentage ligt meer dan tweeënhalf percent boven het Vlaamse gemiddelde 251% en ruim drie procent boven het Limburgse gemiddelde 244% De combinatie van een laag geboortecijfer en een stagnatie van de bevolkingsgroei de afgelopen decennia maakt dat de bevolking sneller vergrijst dan de rest van Limburg en Vlaanderen In 2014 bedroeg de geslachtsverhouding van de Tongerse bevolking 4926% mannen tegenover 5074% vrouwen In 2013 lag het aantal huishoudens op 13132 dit kwam neer op 233 personen per huishouden 1295% van de totale bevolking werd gevormd door eenpersoonshuishoudens In 2014 was 535% van de inwoners niet in het bezit van de Belgische nationaliteit tegenover 945% in de provincie Limburg Van deze groep waren 590 personen oftewel 36% van het totaal aantal niet-Belgen in het bezit van de Nederlandse nationaliteit Deze cijfers geven echter geen informatie over de afkomst van de inwoners Volgens cijfers uit 2013 was 129% van de Tongerse bevolking van niet-Belgische herkomst tegenover 24% voor de provincie Limburg Bij de bevolking van 19 jaar of jonger lag dit percentage op 23% ten opzichte van 357% in Limburg Van het totaal aantal inwoners van vreemde origine kwam de grootste groep zo'n 60% uit andere lidstaten van de Europese Unie Demografische evolutie In de middeleeuwen en tijdens het Ancien Régime schommelde de bevolking van de Tongerse stadsvrijheid tussen de 3000 en 7000 inwoners De vrijheid die reeds opgericht werd in de 12e eeuw omvatte niet enkel de stadskern maar ook de plaatsen Berg Blaar Henis Ketsingen Lauw Mulken Neerrepen Offelken Piringen Riksingen Vrijhern en Widooie In 1795 werd de Tongerse stadsvrijheid afgeschaft en vervangen door een kantonnale municipaliteit In 1800 werd deze municipaliteit opgeheven en werden alle plaatsen -met uitzondering van Blaar Mulken en Offelken- onafhankelijke gemeentes In de 19e eeuw kende de gemeente Tongeren een beperkte groei door de afwezigheid van grootschalige industrie De bevolking verdrievoudigde van 3355 inwoners in 1799 naar 9346 inwoners in 1900 Deze geringe groei zette zich ook voort in de eerste helft van de 20e eeuw Na de Tweede Wereldoorlog werden verschillende nieuwe wijken gebouwd buiten de stadskern wat resulteerde in een sterkere groei tussen 1947 en 1961 De grootste bevolkingstoename van de gemeente Tongeren is echter te danken aan de fusiegolven van 1972 en 1977 Voor de eerste fusie in 1972 had Tongeren 17840 inwoners op een oppervlakte van 1319 km² Bij de eerste fusie werden de gemeenten Berg Henis Koninksem Neerrepen en Riksingen aangehecht waardoor de bevolking steeg met 2588 eenheden en de oppervlakte toenam tot 3367 km² Bij de grote fusie van 1977 werden de overige kernen aangehecht en kreeg de gemeente Tongeren zijn huidige vorm Colors ida valuegray09 idb valuegray07 idc valuergb111 idd valuergb070809 ide valuergb060708 ImageSize width950 height375 PlotArea left50 bottom30 top30 right30 DateFormat xy Period from0 till31000 TimeAxis orientationvertical AlignBars justify ScaleMajor gridcolorb increment5000 start0 ScaleMinor gridcolora increment1000 start0 BackgroundColors canvasc BarData bar1796 text1796 bar1799 text1799 bar1806 text1806 bar1831 text1831 bar1846 text1846 bar1853 text1853 bar1856 text1856 bar1866 text1866 bar1880 text1880 bar1890 text1890 bar1900 text1900 bar1910 text1910 bar1920 text1920 bar1930 text1930 bar1947 text1947 bar1961 text1961 bar1970 text1970 bar1972 text1972 bar1977 text1977 bar1980 text1980 bar1990 text1990 bar2000 text2000 bar2005 text2005 bar2010 text2010 bar2014 text2014 PlotData colord width20 alignleft bar1796 from0 till 3708 bar1799 from0 till 3355 bar1806 from0 till 3712 bar1831 from0 till 4969 bar1846 from0 till 6371 bar1853 from0 till 6757 bar1856 from0 till 6807 bar1866 from0 till 7041 bar1880 from0 till 8225 bar1890 from0 till 8596 bar1900 from0 till 9346 bar1910 from0 till 10382 bar1920 from0 till 10787 bar1930 from0 till 11607 bar1947 from0 till 13538 bar1961 from0 till 16176 bar1970 from0 till 17028 bar1972 from0 till 20428 bar1977 from0 till 29452 bar1980 from0 till 29496 bar1990 from0 till 29478 bar2000 from0 till 29723 bar2005 from0 till 29635 bar2010 from0 till 30042 colore width21 alignleft bar2014 from0 till 30655 PlotData bar1796 at 3708 fontsizeS text 3708 shift-105 bar1799 at 3355 fontsizeS text 3355 shift-105 bar1806 at 3712 fontsizeS text 3712 shift-105 bar1831 at 4969 fontsizeS text 4969 shift-105 bar1846 at 6371 fontsizeS text 6371 shift-105 bar1853 at 6757 fontsizeS text 6757 shift-105 bar1856 at 6807 fontsizeS text 6807 shift-105 bar1866 at 7041 fontsizeS text 7041 shift-105 bar1880 at 8225 fontsizeS text 8225 shift-105 bar1890 at 8596 fontsizeS text 8596 shift-105 bar1900 at 9346 fontsizeS text 9346 shift-105 bar1910 at 10382 fontsizeS text 10382 shift-105 bar1920 at 10787 fontsizeS text 10787 shift-105 bar1930 at 11607 fontsizeS text 11607 shift-105 bar1947 at 13538 fontsizeS text 13538 shift-105 bar1961 at 16176 fontsizeS text 16176 shift-105 bar1970 at 17028 fontsizeS text 17028 shift-105 bar1972 at 20428 fontsizeS text 20428 shift-105 bar1977 at 29452 fontsizeS text 29452 shift-105 bar1980 at 29496 fontsizeS text 29496 shift-105 bar1990 at 29478 fontsizeS text 29478 shift-105 bar2000 at 29723 fontsizeS text 29723 shift-105 bar2005 at 29635 fontsizeS text 29635 shift-105 bar2010 at 30042 fontsizeS text 30042 shift-105 bar2014 at 30655 fontsizeS text 30655 shift-105 < timeline> BronNIS via GOM 2000 jaar Tongeren & Geogids Tongeren Opm1831 t m 1970volkstellingen; vanaf 2000 inwoneraantal per 1 januari; 2014 meest recente officiële cijfers 1972 aanhechting Berg Henis Koninksem Neerrepen en Riksingen +2048 km² 1977 aanhechting overige kernen +5389 km² < small> Cultuur Musea Tongeren telt enkele musea waarvan het Provinciaal Gallo-Romeins Museum wellicht het bekendste is Reeds in 1851 stichtte het Geschied- en Oudheidkundig Genootschap van Tongeren een museum De collectie bestond toen uit stukken die dateerden uit verschillende periodes In 1951 verhuisde het museum naar zijn huidige locatie Door het toenemende succes waren uitbreidingen nodig in 1958 1970 1992 en 2006 De collectie van het museum is gericht op de Limburgse geschiedenis van de prehistorie tot het einde van het Romeinse Keizerrijk en bevat zon 170000 stukken waarvan er in de permanente tentoonstelling meer dan 2000 objecten worden getoond Naast de permanente tentoonstelling worden ook tijdelijke tentoonstellingen georganiseerd zoals Neanderthalers in Europa en Sagalassos city of dreams Deze tentoonstellingen trokken elk zon 145000 bezoekers De andere Tongerse musea zijn kleiner van opzet Het Begijnhofmuseum Beghina bevindt zich een begijnenwoning uit 1660 Naast de vaste tentoonstelling over de geschiedenis van het Sint-Catharinabegijnhof worden er ook thematentoonstellingen georganiseerd De Moerenpoort een middeleeuwse stadspoort uit 1379 herbergt het wapenmuseum Binnenin de poort bevinden zich drie kamers waar de bezoekers meer kunnen leren over het militaire verleden van Tongeren Vanaf het platform bovenop de toren heeft men een panoramisch zicht over de stad het begijnhof en het natuurgebied De Kevie In de voormalige kapittelzaal van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek bevindt zich de schatkamer De collectie van de schatkamer bestaat uit religieuze kunstvoorwerpen die dateren van de 6e tot de 19e eeuw< ref> Bezienswaardigheden Religieuze bouwwerken ;Onze-Lieve-Vrouwebasiliek De Onze-Lieve-Vrouw-Geboortebasiliek is de hoofdkerk van Tongeren De geschiedenis van deze kerk gaat terug tot de eerste eeuwen na Christus Dit is de periode dat Servatius in bronnen genoemd wordt als bisschop van Tongeren In de 9e eeuw stond op deze locatie een Karolingische kapittelkerk deze kerk werd in 881 verwoest door de Vikingen Op de restanten van de afgebrande kerk werd in de 10e eeuw een Ottoonse kloosterkerk opgetrokken Om beter beschermd te zijn tegen mogelijke invallen werd deze kerk omwald Aan het begin van de 12e eeuw werd de Ottoonse kerk vervangen door een kerk in romaanse stijl Na verwoestende belegeringen in 1180 en 1213 besloten de kanunniken een nieuwe kerk te bouwen In 1240 werd gestart met de bouw van de nieuwe kerk in gotische stijl Het enige deel van de romaanse kloosterkerk dat bewaard is gebleven is de romaanse kloostergang achter de apsis van de huidige kerk In diezelfde periode verlieten de kapittelbroeders het ommuurde klooster en vestigden ze zich in individuele woningen de zogenaamde kanunnikenhuizen in de voormalige kloostertuin aan de noordzijde van de kerk Van de twaalf oorspronkelijke kanunnikenhuizen zijn er nog negen bewaard Drie eeuwen later in 1541 werd de bouw van de basiliek voltooid Op 20 februari 1931 werd de kerk door paus Pius XI verheven tot basiliek In 1999 werd de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek opgenomen op de werelderfgoedlijst van de UNESCO als onderdeel van Belforten in België en Frankrijk ;Sint-Catharinabegijnhof Het oudste begijnhof van Tongeren bevond zich buiten de omwalling nabij de Kruispoort In 1257 kregen de begijnen de toestemming van prins-bisschop Hendrik III van Gelre om zich te vestigen op een perceel binnen de omwalling langs de Jeker in de buurt van de Moerenpoort Centraal in het begijnhof staat de Sint-Catharinakerk Deze vroeggotische kerk werd gebouwd in 1294 en werd tot 1999 gebruikt voor erediensten De andere openbare gebouwen van het begijnhof bevinden zich aan de omwalling langs de Jeker Het brouwhuis de voormalige begijnhofbrouwerij werd opgetrokken in Maaslandse renaissancestijl en stamt uit 1644 De infirmerie deed dienst als gasthuis en bestond reeds in 1264 Het huidige gebouw werd opgetrokken in 1659 Naast de infirmerie bevindt zich de Sint-Ursulakapel De oudste kapel op deze plaats dateert eveneens uit 1264 deze kapel was in 1687 te bouwvallig en werd vervangen door een kapel in barokke architectuur waarvan de bouw in 1701 werd voltooid Naast deze openbare gebouwen zijn er nog vele begijnhofhuisjes uit de 17e en 18e eeuw bewaard gebleven In 1998 werd het Sint-Catharinabegijnhof opgenomen op de werelderfgoedlijst van de UNESCO als onderdeel van de Vlaamse begijnhoven Romeinse overblijfselen De aanwezigheid van de Romeinen heeft voornamelijk sporen nagelaten in de Tongerse ondergrond Men heeft zowel restanten van openbare als private gebouwen in kaart gebracht tijdens archeologische opgravingen in en rond de stad Slechts enkele overblijfselen zijn nog steeds bovengronds zichtbaar Op het hoogste punt van de oude Romeinse stad bevinden zich de restanten van een Gallo-Romeins tempelcomplex Niet ver van deze tempel bevinden zich de uitlopers van het Romeinse aquaduct uit de 1e eeuw dat het water van de Mombeek naar de stad leidde over een afstand van zes kilometer Bij de eerste kilometers van het aquaduct kon men gebruikmaken van het natuurlijk verval van het landschap Bij de laatste kilometers van het aquaduct moest men echter een grote aarden wal opwerpen om zo een kleine vallei te overbruggen Deze aarden wal is nu begroeid en vormt het bos van Beukenberg Daarnaast bevindt zich in Tongeren de Pliniusfontein een ijzerhoudende bron die sinds de 16e eeuw wordt vereenzelvigd met een bron die Plinius de Oudere beschreef in zijn Naturalis historia Bij de Romeinen was het de gewoonte hun doden buiten de stadsmuren te begraven De meeste burgers werden begraven op een gemeenschappelijke begraafplaats maar voor vooraanstaande burgers werden grafheuvels opgeworpen Van deze grafheuvels ook tumuli genoemd zijn er langs de Via Belgica tientallen opgericht waarvan er drie op het huidige grondgebied van Tongeren liggen; de Herstappeltombe en de tumuli van Koninksem aan de Paardsweidestraat en de Romeinse Kassei Stadsomwallingen ;Romeinse omwallingen De eerste stenen Romeinse omwalling van Tongeren werd gebouwd tijdens het keizerschap van Trajanus aan het begin van de 2e eeuw Deze omwalling had een lengte van 4544 m een dikte van 210 m en werd langs de buitenzijde beschermd door één tot drie v-vormige verdedigingsgrachten Het is opvallend dat de omwalling van Tongeren ruim 500 m langer was dan de omwalling van Colonia Claudia Ara Agrippinensium de hoofdplaats van de provincie Germania Inferior waartoe ook Tongeren behoorde Aangezien de omwalling opgetrokken werd tijdens een periode van relatieve rust was dit bouwwerk veeleer een statussymbool dan een verdedigingswerk Bij de bouw van de omwalling werd gebruikgemaakt van silex voor de kern en zandsteen voor de bekleding In latere eeuwen werd de bekleding van de omwalling gebruikt als bouwmateriaal voor andere gebouwen De delen van de Romeinse muur die nu nog zichtbaar zijn tonen enkel de kern van silex Van deze omwalling is nog zo'n 1500 m zichtbaar De tweede stenen Romeinse omwalling werd gebouwd tijdens het keizerschap van Constantijn de Grote aan het begin van de 4e eeuw Deze omwalling was slechts 2680 m lang had een dikte van 320 m en om de 20 m werden weertorens opgetrokken Deze omwalling moest de inwoners beschermen tegen invallen van de Franken en de Vandalen In het noordwesten van de stad liep de tweede omwalling samen met de eerste omwalling zodat de tempel en de aansluiting van het aquaduct nog binnen de stadsmuren vielen Het tracé van deze omwalling liep dwars door het huidige centrum en werd in de middeleeuwen tot in de fundering uitgebroken Het enige overblijfsel van deze omwalling is de torenbasis onder het Vrijthof ;Middeleeuwse omwalling In de 12e eeuw was de tweede Romeinse omwalling in verval geraakt en was de stad niet langer beschermd tegen invallen van rondtrekkende legers Na de plunderingen en daaropvolgende stadsbranden van 1180 en 1213 werd besloten een nieuwe omwalling te bouwen De bouw van de werken werd aangevat rond 1240 en verliep in verschillende fases In een eerste fase werd de handelskern ten westen van de kloosterkerk versterkt Aan de oost- en zuidzijde van deze kern werd de tweede Romeinse omwalling hersteld Aan de west- en noordzijde werd een nieuwe stadsmuur gebouwd zodat de handelskern volledig omsloten werd In een tweede fase werd ten oosten van de kloosterkerk een stadsmuur opgetrokken zodat ook de bewoners van de oostelijke delen van de stad beschermd werden Ter hoogte van de Leopoldwal werd deze stadsmuur gebouwd op de funderingen van de eerste Romeinse omwalling In een derde fase werd aan de zuidzijde een verdedigingsmuur opgetrokken langs de Jeker zodat de omwalling werd vervolledigd Omstreeks 1290 was de middeleeuwse omwalling voltooid en werden de delen van de tweede Romeinse omwalling die door het centrum liepen afgebroken De middeleeuwse omwalling had een lengte van zo'n 2700 m en de ommuurde oppervlakte bedroeg 054 km² Nadat de stadswal voltooid was in 1290 was het leerlooierskwartier aan de overzijde van de Jeker de enige stadswijk die niet binnen de muren lag Om hun buurt te beschermen kregen de bewoners de toestemming om een aarden wal op te werpen Pas aan het begin van de 16e eeuw werd de omwalling uitgebreid zodat ook het leerlooierskwartier binnen de stadsmuren kwam te liggen De middeleeuwse omwalling telde zes poorten waarvan enkel de Moerenpoort bewaard is gebleven De overige stadspoorten werden afgebroken doorheen de 19e eeuw Daarnaast telde de middeleeuwse muur ook verschillende versterkte torens waarvan er nu nog zes bestaan; de Smeetoren de Cremertoren de Schaetzentoren de Poeiertoren de Velinxtoren en de Lakenmakerstoren Overige bezienswaardigheden Het centrale plein van Tongeren wordt gevormd door de Grote Markt en het Stadhuisplein In het midden van de Grote Markt bevindt zich het standbeeld van Ambiorix Dit standbeeld van de hand van Jules Bertin werd in 1866 ingehuldigd door koning Leopold II en zijn echtgenote koningin Marie Henriëtte Op de plaats van het standbeeld stond voorheen het perroen dat verhuisd werd naar Plein een plein aan de zuidzijde van de Grote Markt Het Stadhuisplein wordt aan de oostzijde geflankeerd door de toren van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek Aan de zuidzijde van dit plein bevindt zich het stadhuis van Tongeren dat werd opgetrokken in 1737 Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de huizenrij die tussen de Grote Markt en het Stadhuisplein stond gebombardeerd waardoor sindsdien beide pleinen één geheel vormen Het Munthuis is een herenhuis opgetrokken in een laatgotische renaissancestijl De oudste gedeelten van dit gebouw gaan terug tot 1475 Hoewel de naam anders doet vermoeden werden in dit gebouw geen munten geslagen dit gebeurde in een gebouw aan de overzijde van de straat Tegenwoordig herbergt het gebouw een erfgoedcel alsook enkele stedelijke diensten De enige overgebleven vakwerkhuizen zijn Huis Dommershausen uit de 15e eeuw gelegen aan de Maastrichterstraat en het Spaans Huis uit de 17e eeuw gelegen aan de Muntstraat Binnen de stadsmuren bevinden zich twee Biessenhuysen dit waren refuge- en rentmeestershuizen die verbonden waren met Alden Biesen een vroegere landcommanderij van de Duitse Orde Het Biessenhuys aan de Hemelingenstraat werd gebruikt sinds de 14e eeuw tot 1661 Vanaf 1661 huisde het Biessenhuys in een gebouw aan de Moerenstraat Na de Franse Revolutie werd het Biessenhuys openbaar verkocht De gevangenis van Tongeren was in 1844 de eerste celgevangenis in België Tot 2005 fungeerde het gebouw als penitentiaire inrichting Na de sluiting van de gevangenis werd het gebouw gebruikt voor verschillende doeleinden; het gebouw deed dienst als museum en werd gebruikt voor culturele evenementen Vanaf 2009 doet het gebouw dienst als jeugdgevangenis Theater en muziek Het cultureel centrum De Velinx werd op 28 mei 1994 geopend en huisvest naast de bibliotheek en de cultuurdienst van de stad Tongeren ook een schouwburg De Velinx beschikt over een polyvalente zaal die aangepast kan worden naargelang het aantal toeschouwers De maximale capaciteit van de zaal bedraagt 662 zitplaatsen of 1600 staanplaatsen Een andere locatie waar men terecht kan voor allerhande voorstellingen is de schouwburg van de Koninklijke Muziekmaatschappij Casino Deze culturele vereniging waarvan de geschiedenis teruggaat tot 1750 beschikt over een authentieke schouwburg die dateert uit 1846 en rond 1920 versierd werd met art-nouveau- en art-deco-elementen De schouwburg Casino biedt plaats aan zo'n 500 toeschouwers< ref> Het jaarlijkse muziekevenement Festival van Vlaanderen bestaat sinds 1972 en vindt zijn oorsprong in de Basilicaconcerten die sinds 1958 plaatsvonden in Tongeren Tot 2012 was het Limburgse luik van het Festival van Vlaanderen gekend onder de naam Basilica Festival van Vlaanderen Sinds 2012 heet het festival B-Classic en werd het aanbod van activiteiten uitgebreid Het festival organiseert het ganse jaar door culturele evenementen op verschillende locaties in en rond Tongeren< ref> Evenementen De Kroningsfeesten zijn het grootste evenement dat in Tongeren plaatsheeft De zevenjaarlijkse feesten gaan terug tot de 14e eeuw en werden door de Fransen verboden in 1790 Honderd jaar later in 1890 blies Mgr Doutreloux de feesten nieuw leven in Tijdens de feesten trekken verschillende ommegangen door de stad en worden op de Grote Markt avondspelen gebracht De 17e editie van de Kroningsfeesten vond plaats in juli 2009 Deze editie telde meer dan 3000 deelnemers en trok meer dan 500000 bezoekers verspreid over vier dagen De eerstvolgende Kroningsfeesten zullen plaatsvinden in 2016< ref> Doorheen het jaar staan er in de gemeente Tongeren verschillende kermissen zon 44 in totaal Daarnaast zijn er nog tal van andere evenementen zoals de Ambiorixfeesten de bierfeesten carnaval het straattheaterfestival Parken en recreatiegebieden In Tongeren bevinden zich enkele parken en recreatiegebieden Het grootste stadspark is De Motten in de gelijknamige wijk ten zuiden van het stadscentrum In 1958 werd begonnen met de uitbouw van dit stadspark voorheen was dit een moerassig gebied nabij de oevers van de Jeker De Motten is onderverdeeld in een gebied bestemd voor recreatie en een gebied bestemd voor sportieve activiteiten Het recreatieve gedeelte omvat onder andere het CC De Velinx met aangrenzend de kleine visvijver een grote vis- en roeivijver een dierenpark een verkeerspark een speeltuin en een minigolfbaan Het gedeelte voor sportieve activiteiten bestaat uit een atletiekbaan met faciliteiten voor verschillende atletiekdisciplines en een Finse piste Daarnaast bevinden er zich ook nog een skatepark voetbal- tennis- en basketbalvelden Langs de restanten van de middeleeuwse stadsmuur zijn op verschillende plaatsen wandelzones aangelegd Ter hoogte van de Elfde Novemberwal en de Leopoldwal loopt er een wandelpad zowel op als langs de omwalling Dit pad loopt via de Moerenpoort het Sint-Catharinabegijnhof en de gevangenis van Tongeren door tot aan het stadspark De Motten In de onmiddellijke omgeving van het stadscentrum bevinden zich ook enkele natuurgebieden zoals het Pliniuspark op de terreinen van het voormalige attractiepark Land van Ooit het kunstmatige bos van Beukenberg op de uitlopers van een Romeins aquaduct en de spoorwegzate van de voormalige fruitspoorlijn Het grootste natuurgebied in Tongeren is het landschapspark van de Oostelijke Jeker Dit gebied wordt beheerd door Natuurpunt en heeft een oppervlakte van 200 ha en is onderverdeeld in vier reservaten De Kevie ligt centraal en wordt ook gebruikt om het ganse landschapspark aan te duiden De overige reservaten zijn de Beemden het Hardel en de Meersen< ref> Economie Per 1 januari 2012 telde de gemeente Tongeren 2306 belastingplichtige ondernemingen die vooral werkzaam zijn in de dienstensector zoals winkels horeca zakelijke dienstverleners en publieke instellingen zoals scholen en overheidsinstellingen Daarnaast vormt toerisme een belangrijke bron van inkomsten voor de Tongerse economie< ref> Bedrijvigheid Vanaf de jaren 1970 werd begonnen met de uitbouw van industriegebieden voor voornamelijk kleine en middelgrote ondernemingen Tegenwoordig telt Tongeren drie bedrijventerreinen die werk verschaffen aan meer dan 2500 mensen; Het oudste bedrijventerrein heet Overhaem en werd ontwikkeld in de jaren 1970 Overhaem bevindt zich ten zuiden van het stadscentrum en wordt begrensd door de Luikersteenweg in het westen en spoorlijn 34 in het oosten Het terrein heeft een oppervlakte van zon 79 ha en huisvest zon zeventig bedrijven waaronder Schoenen Ambiorix< ref> Het bedrijventerrein Tongeren-Oost werd ontwikkeld aan het einde van de jaren 1980 en het begin van de jaren 1990 Tongeren-Oost bevindt zich aan de Maastrichtersteenweg nabij de afrit aan de A13-E313 Het terrein is in 2007 uitgebreid tot een oppervlakte van 150 ha Tongeren-Oost trekt voornamelijk logistieke bedrijven aan waaronder Black & Decker Bose Corporation en SKF< ref> Tongeren-Noord is het kleinste van de drie bedrijventerreinen Deze KMO-zone ligt nabij de Hasseltsesteenweg en het tracé van de voormalige spoorlijn 23 De totale oppervlakte van Tongeren-Noord bedraagt zo'n 10 ha en huisvest een tiental kleine ondernemingen Winkels en markten Het grootste deel van de winkels in de binnenstad is gevestigd langs de as Sint-Truiderstraat-Grote Markt-Maastrichterstraat In 2008 werd in het voormalige Sint-Jacobsgasthuis Julianus Shopping geopend Dit winkelcentrum biedt plaats aan 24 winkels en heeft een oppervlakte van 7795 m² Dankzij de erkenning van Tongeren als toeristisch centrum mogen de winkels een bepaald aantal zondagen per jaar open zijn en kan elke eerste zondag van de maand een koopzondag gehouden worden Tongeren telt twee wekelijkse markten De wekelijkse buurtmarkt gaat door op donderdag van 8u tot 13u op en rond de Grote Markt De andere wekelijkse markt is de antiek- en brocantemarkt op zondag van 6u tot 13u Deze markt vindt al meer dan dertig jaar plaats en is uitgegroeid tot de grootste antiek- en brocantemarkt van de Benelux Toerisme Het toerisme wordt steeds belangrijker in Tongeren In de periode tussen 2007 en 2012 is het aantal overnachtingen toegenomen met 25% In 2012 lag het aantal overnachtingen op 38605 in datzelfde jaar bedroeg de gemiddelde verblijfsduur 17 nachten< ref> Deze cijfers tonen aan dat Tongeren het vooral van dagtoerisme of korte verblijven moet hebben De stad kent in hoofdzaak twee soorten toerisme; enerzijds is er cultuurtoerisme anderzijds is er plattelandstoerisme Het Gallo-Romeins museum en de antiekmarkt zijn de belangrijkste trekpleisters samen trekken beide attracties jaarlijks meer dan 500000 bezoekers< ref> Door het toenemend succes van het plattelandstoerisme verkennen meer toeristen al wandelend of fietsend het Haspengouwse landschap Werk en inkomen De inwoners van Tongeren werken vooral in de handel de zakelijke dienstverlening bij overheidsinstellingen in het onderwijs en in de gezondheids- en welzijnszorg De overige inwoners werken in sectoren zoals de bouwnijverheid horeca en transport In 2012 bood de gemeente 13353 arbeidsplaatsen en had een potentiële beroepsbevolking van 18514 personen De jobratio bedroeg bijgevolg 7212% De werkzaamheidsgraad van de Tongerse bevolking bedroeg in datzelfde jaar 70% Van de mannelijke bevolking was 747% werkzaam bij de vrouwelijke bevolking was 651% werkzaam In 2013 was 84% van de totale beroepsbevolking werkloos Bij jongeren -25 liep de werkloosheidsgraad op tot 248% tegenover 177% in Vlaanderen Het gemiddeld besteedbaar inkomen per huishouden bedroeg in 2011 €27871 dit bedrag ligt zo'n €2000 onder het Vlaams gemiddelde van €30058 Het gemiddeld besteedbaar inkomen per persoon met 52 weken inkomen bedroeg €16547 het Vlaams gemiddelde bedroeg hier €17146 Verkeer en vervoer Wegen ;Heirbanen Als garnizoensstad ten tijde van het Romeinse Rijk was het belangrijk dat Tongeren vlot bereikbaar was Enerzijds om de troepen snel te kunnen verplaatsen anderzijds om de troepen aan de Rijn makkelijk te kunnen bevoorraden De tracés van de oude Romeinse wegen zijn nog steeds zichtbaar in het landschap rondom de stad De belangrijkste heirbaan die Tongeren aandeed was de Via Belgica Deze oost-westverbinding verbond Boulogne-sur-Mer met Keulen via Bavay Het tracé van deze heirbaan loopt tussen Moxhe nabij Hannuit en Tongeren samen met de N69 tussen Tongeren en Maastricht loopt het tracé parallel met de N79 Parallel met de Via Belgica liep de heirbaan Tongeren-Bonen Het tracé van deze heirbaan loopt ten westen van Tongeren samen met de N79 richting Sint-Truiden Ter hoogte van Bommershoven wordt het tracé een veldweg die parallel loopt met de N79 en de N3 tot in Hakendover nabij Tienen De noord-zuidverbindingen die Tongeren aandeden waren van minder groot belang Het gaat om de heirbaan Tongeren-Duurstede en de heirbaan Tongeren-Herstal Van de heirbaan Tongeren-Duurstede is alleen geweten dat deze weg de Demer overstak nabij Bilzen en dat tussen Tongeren en Bilzen deze heirbaan parallel loopt met de N730 De heirbaan tussen Tongeren en Herstal loopt tot vlak na de taalgrens samen met de N20 richting Luik Ter hoogte van Paifve splitst de weg zich af richting Herstal ;Gewestwegen Dankzij de R72 en een uitgebreid wegennet is Tongeren makkelijk bereikbaar en goed aangesloten op verschillende autosnelwegen De autosnelwegen waarop de N-wegen aangesloten zijn worden ook vermeld naar Hasselt Luik; aansluiting met naar Hannuit; aansluiting met naar Maastricht Sint-Truiden; aansluiting met naar Amay; aansluiting met naar Wezet; aansluiting met naar Bree; aansluiting met naar Mopertingen ;Autosnelwegen Tongeren is vanuit het noorden en oosten bereikbaar via de A13-E313 Antwerpen-Luik Ten zuidwesten van de gemeente Tongeren net over de taalgrens loopt de A3-E40 Brussel-Luik Openbaar vervoer ;Trein Het station van Tongeren ligt langs spoorlijn 34 die Antwerpen met Luik verbindt en spoorlijn 24 die de haven van Antwerpen verbindt met het Ruhrgebied Vanuit Tongeren is er een rechtstreekse verbinding met Antwerpen-Centraal Blankenberge Brugge Brussel-Centraal Gent-Sint-Pieters Hasselt Knokke Leuven en Luik-Guillemins Het station van Tongeren werd geopend op 11 november 1863 Het huidige station vervangt een vroeger stationsgebouw dat gebombardeerd werd in 1940 Voorheen deed het station ook dienst als eindhalte van spoorlijn 23 die Drieslinter met Tongeren verbond Deze spoorlijn werd ook wel de fruitspoorlijn genoemd omdat over de lijn voornamelijk fruit werd vervoerd naar de diverse stroopfabrieken die gelegen waren in de buurt van de stations Het gedeelte tussen Tongeren en Ordingen werd in 1968 definitief gesloten Op het grondgebied van de gemeente Tongeren bevinden zich eveneens de voormalige haltes station 's Herenelderen station Nerem station Nerem-Vreren en station Piringen ;Tram Vanaf 1897 werden in en rond Tongeren vier stoomtramlijnen aangelegd Drie tramlijnen werden uitgebaat door de NMVB-afdeling Limburg een vierde tramlijn werd uitgebaat door de NMVB-afdeling Luik Op 14 augustus 1932 werd de economisch belangrijke tramverbinding naar de Luikse agglomeratie geëlektrificeerd ;Bus Tongeren is bereikbaar via twaalf streeklijnen die geëxploiteerd worden door de Vlaamse Vervoermaatschappij De Lijn aangevuld met één buslijn geëxploiteerd door de TEC Verder zijn er nog vier stadslijnen en twee belbussen Ter bevordering van het openbaar vervoer in de provincie Limburg hebben De Lijn en de NMBS het Spartacusplan opgesteld Samen met Beringen Hasselt en Neerpelt zal Tongeren een van de vier belangrijke knooppunten vormen Concreet betekent dit voor Tongeren Frequentere IC- en L-treinen op de lijn Tongeren Hasselt Aarschot Leuven Brussel Snelbus Sint-Truiden Tongeren met stopplaats te Borgloon Snelbus Tongeren Maastricht met stopplaats te Riemst Onderwijs welzijn en sport Onderwijs In Tongeren bevinden zich ongeveer dertig instellingen die onderwijs aanbieden op verschillende niveaus waaronder het klassieke kleuter- basis- en secundair onderwijs Daarnaast zijn er ook onderwijsinstellingen waar men kunst- volwassenen- en bijzonder onderwijs kan volgen In totaal telt de gemeente twintig scholen voor kleuter- en of basisonderwijs waaronder twee scholen voor buitengewoon onderwijs en één Freinetschool Secundair onderwijs kan gevolgd worden aan zeven scholen waarvan één school buitengewoon secundair onderwijs aanbiedt Deze scholen zijn verdeeld over de verschillende Vlaamse onderwijsnetten; sommige scholen behoren tot het officieel gesubsidieerd onderwijs andere scholen behoren tot het gemeenschapsonderwijs of het vrij gesubsidieerd onderwijs Volwassenen die extra scholing wensen kunnen terecht bij een van de lokale centra voor volwassenenonderwijs Meestal is dit avond- of weekendonderwijs Werkzoekenden kunnen zich bijscholen of omscholen aan het plaatselijke competentiecentrum van de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding Verder kan er ook kunstonderwijs gevolgd worden aan de muziek- en tekenacademie< ref> De rol van Tongeren als regionaal onderwijscentrum voor Zuidoost-Limburg blijkt duidelijk uit de verhouding tussen de schoolpopulatie en het aantal inwoners van de gemeente tussen de tweeënhalf en achttien jaar In 2013 telden de Tongerse scholen 6236 leerlingen terwijl het aantal inwoners tussen de tweeënhalf en achttien jaar 4592 bedroeg De verhouding tussen beiden groepen bedraagt 136% dit percentage ligt opmerkelijk hoger dan in de omliggende Vlaamse gemeenten; 113% in Bilzen 104% in Borgloon 82% in Hoeselt 79% in Kortessem 58% in Riemst en 47% in Heers Gezondheidszorg Het AZ Vesalius is een middelgroot ziekenhuis en tevens de grootste werkgever in Zuid-Limburg Het ziekenhuis is op twee plaatsen gevestigd met name in Tongeren en Bilzen De eerstesteenlegging van het huidige ziekenhuisgebouw vond plaats op 24 september 1976 en op 13 juni 1981 werd het toenmalige Sint-Jacobusziekenhuis ingewijd Voorheen bevond het ziekenhuis zich in de gebouwen van het voormalige Sint-Jacobsgasthuis Op 1 december 1991 werd een fusieakkoord afgesloten tussen drie plaatselijke ziekenhuizen zodat het AZ Vesalius ontstond Het Sint-Jacobusziekenhuis in Tongeren werd als hoofdlocatie gekozen en tussen 1992 en 1998 werd het ziekenhuis grondig uitgebreid Het Sint-Martinusziekenhuis te Bilzen werd omgevormd tot een polikliniek en de Onze-Lieve-Vrouwekliniek in Tongeren werd op 17 mei 1999 gesloten en later gesloopt Tegenwoordig beschikt het AZ Vesalius over 379 bedden verdeeld over verschillende afdelingen en verschaft het ziekenhuis werk aan zo'n 900 personeelsleden en een honderdtal artsen< ref> Sport Hoewel Tongeren slechts een kleine provinciestad is kent de gemeente verschillende sportverenigingen in diverse sporten Wat betreft zaalsporten kent Tongeren enkele clubs die op nationaal niveau kunnen meedraaien Zo behoort United HC Tongeren tot de nationale top van het handbal Het herenteam komt zowel uit in de Eerste klasse als in de Beneliga In het volleybal spelen de dames van Datovoc Tongeren in de Eredivisie Beide clubs hebben meermaals titels en bekers van België in de wacht gesleept Het herenteam van BasKet Tongeren kwam in het seizoen 2012 13 uit in de tweede klasse Het team koos ervoor om het daaropvolgende seizoen uit te komen in eerste provinciale De overige herenteams en het damesteam van BasKet Tongeren komen eveneens uit in de provinciale reeksen De best vertegenwoordigde sport in de gemeente Tongeren is voetbal Zowat elke deelgemeente heeft een voetbalclub De volgende clubs komen uit in de nationale en provinciale reeksen van het mannen- en vrouwenvoetbal; Eendracht Henis KSK Tongeren FC Heur-Tongeren Tongeren DV Union FC Rutten Valencia VC Piringen en Victoria VV 's Herenelderen Daarnaast zijn er drie clubs die uitkomen in de nationale reeksen van het zaalvoetbal; ZVC Pibo Tongeren ZVC Onbetong Tongeren en ZVC United Tongeren De sportinfrastructuur in Tongeren ligt verspreid over de gemeente De Eburons Dome in het oosten van de gemeente is voorzien van een sporthal fitnessruimte voetbalterreinen en een binnenzwembad Dit sportcomplex is de thuishaven van diverse zaalsportclubs en van KSK Tongeren Ten zuiden van het stadscentrum bevindt zich het sportpark De Motten dat naast enkele tennis- en basketbalvelden ook beschikt over een atletiekstadion De Motten is de thuisbasis van Atletiekclub De Demer en vormt de uitvalsbasis van de Tungri-Run een stratenloop die jaarlijks op 1 mei gehouden wordt< ref> De Jekerhippodroom nabij Offelken is een van de weinige locaties in België waar nog steeds drafrennen gehouden worden Daarnaast zijn er nog verschillende sportaccommodaties die beheerd worden door particulieren Politiek en bestuur Bestuurlijke indeling Tongeren is zowel de hoofdplaats van een bestuurlijk als een gerechtelijk arrondissement Daarnaast is Tongeren ook de hoofdplaats van een kieskanton en een gerechtelijk kanton Het bestuurlijk arrondissement Tongeren omvat 13 gemeenten met tezamen een totale oppervlakte van 63156 km² en telde op 1 januari 2014 200564 inwoners Het gerechtelijk arrondissement Tongeren omvat naast het bestuurlijk arrondissement Tongeren ook de gemeenten Bocholt Bree Dilsen-Stokkem Kinrooi Maaseik en Meeuwen-Gruitrode van het arrondissement Maaseik De andere gemeenten van het arrondissement Maaseik behoren tot het gerechtelijk arrondissement Hasselt De gemeenten As Genk Opglabbeek en Zutendaal van het bestuurlijk arrondissement Hasselt behoren eveneens tot het gerechtelijk arrondissement Tongeren Het gerechtelijk arrondissement Tongeren omvat 23 gemeenten met tezamen een totale oppervlakte van 121138 km² en telde op 1 januari 2013 390061 inwoners Als hoofdplaats van een gerechtelijk arrondissement bevinden zich in Tongeren een arbeidsrechtbank een rechtbank van eerste aanleg en een rechtbank van koophandel Het is echter opmerkelijk dat in Tongeren en niet in de provinciehoofdplaats Hasselt de zetelplaats van het Limburgse hof van assisen en na Antwerpen de tweede zetel van het hof van beroep van Antwerpen zetelt Het gerechtelijk kanton Tongeren omvat de gemeenten waarvoor het Tongerse vredegerecht bevoegd is Het gaat om de gemeenten Herstappe Riemst Tongeren en Voeren Het kieskanton Tongeren omvat enkel de gemeenten Herstappe en Tongeren Het kieskanton is verder onderverdeeld in dertien stembureaus waarvan twaalf stembureaus in Tongeren liggen en één stembureau in Herstappe Stadsbestuur College van burgemeester en schepenen Het college van burgemeester en schepenen van Tongeren voor de periode 2013-2018 wordt gevormd door een coalitie tussen Tongerennu een kartel tussen CD&V en Open Vld en spa Deze drie partijen bezitten samen 23 van de 31 zetels in de gemeenteraad De overige acht zetels worden ingenomen door N-VA met zes zetels Groen met één zetel en Vlaams Belang met eveneens één zetel Het schepencollege van Tongeren telt één burgemeester en acht schepenen< ref> Gemeenteraad De huidige gemeenteraad werd verkozen bij de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2012 De Tongerse gemeenteraad bestaat uit 31 zetels De onderstaande tabellen tonen de resultaten van de gemeenteraadsverkiezingen vanaf 1976 in detail Lijst van voormalige burgemeesters Partnersteden Tongeren heeft samenwerkingsverbanden met meerdere steden Er zijn jumelages met twee steden; Kalisz in Polen en Hsin Tien City in Taiwan Daarnaast heeft Tongeren ter gelegenheid van zijn 2000-jarig bestaan in 1985 een kunstwerk geschonken aan tien steden die net als Tongeren een Romeins verleden hebben; Aarlen Bavay Doornik Heerlen Keulen Maastricht Metz Nijmegen Rome en Trier Op cultureel vlak onderhoudt Tongeren goede banden met de naburige steden Maastricht en Luik Zo is er een nauwe samenwerking tussen het Gallo-Romeins Museum het Bonnefantenmuseum en het Musée de la Vie Wallonne Wapen en vlag Na de fusie van Belgische gemeenten op 1 januari 1977 keurde de toenmalige Cultuurraad voor de Nederlandse Cultuurgemeenschap het decreet van 28 januari 1977 goed Dit decreet hield in dat elke Vlaamse gemeente verplicht werd een historisch en heraldisch verantwoord wapenschild en vlag in te voeren Bekende Tongenaren Externe links Tunesië Arabisch Frans officieel de Republiek Tunesië is een land in Noord-Afrika grenzend aan Algerije en Libië en aan de Middellandse Zee Het behoort tot de Maghreblanden waartoe ook Marokko Mauritanië Algerije en Libië worden gerekend Geschiedenis De laatste veertig jaar heeft het archeologisch onderzoek in Tunesië een hoge vlucht genomen wat veel informatie heeft opgeleverd over de periode voor de komst van de Feniciërs Tunesië wordt van oudsher bewoond door Berbers Vanaf de 10e eeuw vChr werden de kustgebieden gekoloniseerd door Feniciërs Hun belangrijkste nederzetting Carthago was vanaf de 5e eeuw vChr een geduchte concurrent voor het opkomende Romeinse Rijk De climax van de strijd tussen de beide steden was de legendarische veldtocht naar Italië van de Carthaagse generaal Hannibal zoon van Hamilcar Barkas In 146 vChr werd Carthago door de Romeinen met de grond gelijk gemaakt en werd het huidige Tunesië ingelijfd bij het Romeinse rijk In de late oudheid werd Tunesië eerst overheerst door de Vandalen daarna door de Byzantijnen In de 7e eeuw werd Tunesië ingenomen door de Arabieren die de islam introduceerden Tot de 10e eeuw maakte de regio deel uit van de grotere Arabische kalifaten Vanaf de 11e eeuw had het land zwaar te lijden onder vernietigende invallen door de Banu Hilal bedoeïen Van de 10e tot de 16e eeuw heersten een opvolging van Berberdynastieën over het land de Ziriden 973-1152 de Almohaden 1152-1229 en de Hafsiden 1229-1574 Onder deze laatste werd Tunis de hoofdstad en ontwikkelde het land zich als een grootmacht Gedurende deze periode was het land constant in conflict met het Marokko van de Meriniden Na enkele mislukte pogingen van Spanje om de Reconquista uit te breiden naar het Noord-Afrikaanse vasteland kregen vanaf eind 16e eeuw de Ottomanen het voor het zeggen Zij regeerden Tunesië via de bei van Tunis een machtige gouverneur die in de praktijk regeerde als een autonome vorst Onder de beis ontwikkelde Tunis zich tot een belangrijke haven voor de beruchte Barbarijse zeerovers Toen in de loop van de 19e eeuw de bei in financiële moeilijkheden raakten grepen de Fransen die eerder al Algiers hadden ingenomen hun kans en bezetten het land Halverwege de 20e eeuw werd Tunesië zelfstandig eerst als koninkrijk maar al spoedig daarna als republiek Belangrijke data Demografie De bevolking bestaat oorspronkelijk voor het grootste gedeelte uit Berbers De meeste Tunesiërs zijn zich hiervan echter niet meer bewust en beschouwen zichzelf als Arabieren In de loop van de geschiedenis hebben veel verschillende volken het grondgebied bezet en er hun sporen achtergelaten Zie verder de geschiedenis van Carthago Rome en de islam Het geboortecijfer sinds 2004 is 161 het sterftecijfer is 138 In de loop van de 20e eeuw is de bevolking vervijfvoudigd< ref> Religie De grondwet van Tunesië bepaalt dat haar staatsgodsdienst de islam is en dat enkel een moslim president kan worden 98% van de bevolking is islamitisch Het land is sinds de oprichting in 1969 lid van de Organisatie van de Islamitische Conferentie OIC Er zijn verder een minderheid van christenen 1% van de bevolking Daar waar er in 1972 circa 25000 joden waren in Tunesië waren er anno 2007 nog slechts 1500 over Een van de oudste Joodse gemeenschappen bevindt zich op het eiland Jerba El-Ghriba de eeuwenoude synagoge van het eiland was op 11 april 2002 het mikpunt van een bomaanslag waarbij 21 mensen de dood vonden Het christendom kent ook een lange geschiedenis in Tunesië Cyprianus was bisschop in Carthago in de 3e eeuw In 1884 werd het katholieke aartsbisdom Carthago opgericht Het werd in 1964 onder druk van de Tunesische regering opgeheven en omgezet in de prelatuur nullius Tunis De meeste kerken werden toen ook genationaliseerd De kathedraal van Saint Louis werd aan de eredienst onttrokken maar in 1993 terug in gebruik genomen Op 31 mei 1995 werd de prelatuur terug verheven tot bisdom< ref> Sinds 2005 staat bisschop Maroun Lahham aan het hoofd van het bisdom Bestuurlijke indeling Tunesië is staatkundig onderverdeeld in 24 gouvernementen Geografie Steden De hoofdstad van Tunesië is Tunis dat in het noorden van het land ligt Buiten de medina die nog een traditionele sfeer ademt is Tunis voor een deel een zeer westers aandoende stad voornamelijk door de invloed van de Fransen aan het begin van de twintigste eeuw Bezienswaardigheden Monumenten op de Werelderfgoedlijst Toerisme in Tunesië Tunesië is voor veel Europeanen een vakantieland Populaire vakantiebestemmingen in het land zijn het eiland Djerba en kustplaatsen als Sousse Hammamet en Port El Kantaoui Het land kent verder archeologische sites als die van Carthago dicht bij Tunis en El Djem met een indrukwekkend Romeins amfitheater Ook heeft het land zeer gevarieerde soorten landschappen van woestijnlandschap in de Sahara in het zuiden tot bossen in het noorden op het schiereiland Kaap Bon Een goedkope manier van reizen is de gedeelde taxi genaamd louage waarvoor men op goed geluk naar een taxistandplaats kan gaan de chauffeurs zijn altijd blij als ze hun taxi vol krijgen Minder bekend dan het eiland Djerba zijn de Kerkennah Eilanden die voor de kust van Sfax liggen Belangrijke oases in Tunesië zijn Tozeur en Douz Vanuit deze plaatsen kan men de Sahara verkennen alsmede het zoutmeer Sjott el-Djerid Wie nog nooit een fata morgana heeft gezien maakt hier een goede kans er een waar te nemen Sidi Bou Said is een pittoreske plaats niet ver van de hoofdstad Tunis die onder meer kunstzinnige mensen aantrekt Golf in Tunesië De Fransen hebben de golfsport in Tunesië geïntroduceerd Al in 1927 werd de Carthage Golf Club par 66 opgericht een van de oudste golfclubs in Afrika Eind 2009 had het land tien golfclubs en twaalf 18-holesbanen Politiek Staatsinrichting De grondwet van Tunesië dateert van 1959 Volgens die grondwet is het land een democratie met een republikeinse staatsvorm en de islam als staatsgodsdienst Staatshoofd van de republiek Tunesië is de voor vijf jaar algemeen kiesrecht gekozen president Net als in de vroegere kolonisator Frankrijk bezit de president verregaande bevoegdheid Het kabinet van Tunesië wordt geleid door een minister-president Hoogste wetgevende macht in Tunesië is de Nationale Vergadering parlement dat door alle burgers van 20 jaar en ouder voor vijf jaar wordt gekozen Het lokaal bestuur bestaat uit gouvernementen provincies olv een gouverneur met vrij grote bevoegdheden Ieder gouvernement heeft ook een provinciale raad Zowel de raad als de gouverneur worden via algemeen kiesrecht gekozen Verder bestaan er gemeenteraden en landsdistricten Aan het hoofd van een landsdistrict staat een door de districtsraad gekozen sjeik en aan het hoofd van een gemeente een door de gemeenteraad gekozen burgemeester Politieke partijen De grootste politieke partij is de seculiere Nidaa Tounes Andere partijen zijn de islamistische Ennahda-beweging het sociaalliberale Congres voor de Republiek het sociaaldemocratische Democratisch Forum voor Arbeid en Vrijheid en de communistische Tunesische Communistische Arbeiderspartij Jasmijnrevolutie In januari 2011 vond de Jasmijnrevolutie plaats die na een periode van zware protesten leidde tot de val van het regime van president Zine El Abidine Ben Ali Staatshoofden van Tunesië Koninkrijk Tunesië 1956-1957 Muhammad al-Amin Bey van Tunesië 1943-1956 Republiek Tunesië 1957- Habib Bourguiba 1957-1987 PSD Zine El Abidine Ben Ali 1987-2011 RCD Mohamed Ghannouchi interim 2011 RCD Fouad Mebazaa interim 2011 Moncef Marzouki 2011-2014 Beji Caid el Sebsi 2014-heden Internationaal Tunesië wordt net zoals de andere Maghreblanden gerekend tot de Arabische wereld en de MENA-regio Tunesië heeft relaties met zowel de Europese Unie met wie het een associatieovereenkomst heeft als met de andere landen van de Arabische wereld Tunesië is ook lid van de Arabische Liga en de Afrikaanse Unie en heeft sterke banden met vooral voormalige kolonisator Frankrijk door middel van economische samenwerking industriële modernisering en privatisatieprogramma's De benadering van het conflict tussen Israël en de Palestijnen maakte het tot tussenpersoon in de Midden-Oostendiplomatie Voormalig president Zine El Abidine Ben Ali handhaafde het beleid om goede betrekkingen te zoeken met het westen en tegelijkertijd een actieve rol te spelen in de Arabische en Afrikaanse regionale organisaties Zijn voorganger president Habib Bourguiba nam een niet-gebonden standpunt in maar benadrukte nauwe betrekkingen met Europa en de Verenigde Staten Het land is lid van de volgende internationale organisaties de Verenigde Naties sinds 12 november 1956 de Arabische Liga sinds 1958 de Organisatie van de Islamitische Conferentie sinds 1969 de Francophonie sinds 1970 de Unie van de Arabische Maghreb sinds 1989 de Wereldhandelsorganisatie sinds 29 maart 1995 de Mediterrane Dialoog van de NAVO sinds februari 1995 de Afrikaanse Unie sinds 9 juli 2002 Externe links Tunis Arabisch تونس Toenoes of Toenis is de hoofdstad en grootste stad van Tunesië De stadskern zonder de agglomeratie telde 728453 inwoners bij de volkstelling van 2004 tegen 596654 bij die van 1984 Ze ligt in het uiterste noorden van het land aan de baai van Tunis een onderdeel van de Middellandse Zee Direct buiten Tunis liggen de restanten van het oude Carthago Vooral de thermen baden de graven het amfitheater en de restanten van het aquaduct zijn bezienswaardig Een aangename bijkomstigheid is dat de afgravingen dicht bij zee liggen De warme bronnen van Antoninus Pius getuigen van de vroegere Romeinse aanwezigheid hier Ook een museum behoort tot de bezienswaardigheden Tunis heeft een internationaal vliegveld Vanuit de haven zijn er regelmatige veerverbindingen naar Trapani op Sicilië Genua Palermo en Marseille Hiernaast is het een universiteitsstad Geschiedenis In het tweede millennium v Christus ontstond hier een Berberse plaats genaamd Tunes In de loop van de eeuwen zou ze een onderdeel worden van de Carthagen en later van Numidië Gedurende de oudheid zou deze vestiging altijd in de schaduw blijven staan van het nabijgelegen Carthago Met de komst van de Arabische legers in de 7e eeuw kreeg de stad enige mate van betekenis als havenstad In de 11e eeuw wist ze als een van de weinige Tunesische steden te ontsnappen aan de vernietigingen door de Banu Hilal Van de 10e tot de 16e eeuw werd de stad geregeerd door een opeenvolging van Berberse dynastieën de Ziriden de Hammadiden de Almohaden en de Hafsiden Onder deze laatste twee zou de stad uitgroeien tot een van de grootste en rijkste van de Islamitische wereld Tot de 16e eeuw zou ze de hoofdstad zijn van het koninkrijk van de Hafsiden Net als de rest van Tunesië werd de stad in de 16e eeuw veroverd door de Ottomanen Zoals veel hedendaagse Islamitische steden heeft Tunis zowel een deel dat heel westers aandoet in architectuur als een oud stadsdeel dat vaak de medina genoemd wordt Achter het Belvedere-park onderaan de heuvelhelling ligt de meest bekende bezienswaardigheid het Bardomuseum In de harem van het voormalige Bardo-paleis is een museum ingericht dat na het Egyptische museum in Caïro de grootste betekenis heeft In 30 zalen is een unieke verzameling van onder andere wereldberoemde Romeinse mozaïeken modellen van belangrijke ruïnes Fenicische vondsten en Romeinse sarcofagen bijeengebracht Bezienswaardig verder is de soek Bab-el-Bahar die gerekend wordt tot een van de mooiste van Noord-Afrika ieder ambacht heeft hier zijn eigen plek zoals zadelmakers parfumeurs tapijthandelaren koperslagers juwelenhandelaren pottenbakkers enz kenmerkend een oriëntaals handelsleven met specifieke geuren een warboel van kreten en een rijk palet van kleuren Daar bovenuit steekt de 44 meter hoge minaret van de moskee die uit de 8e eeuw stamt Tegenover het Dar Hoessein-paleis met museum voor islamitische kunst staan de moskeeën El-Ksar en de kasba met de fraaie minaretten uit 1200 Niet alle moskeeën zijn vrij toegankelijk De Moorse stijlelementen zijn overheersend Agglomeratie Tunis Terwijl er binnen de gemeentegrenzen van Tunis nog geen 700000 mensen wonen zijn dat er meer dan 2000000 in het grootstedelijke gebied de agglomeratie Tunis Veelal wordt dit gebied aangeduid als de stad Tunis In veel atlassen staat Tunis dan ook weergegeven als een stad met meer dan een miljoen inwoners Plaatsen in het grootstedelijk gebied van Tunis met meer dan 30000 inwoners zijn in de volgende tabel weergegeven Geboren in Tunis Ali Neffati 1895-1974 wielrenner Sandra Milo 1933 Italiaans filmactrice Jean Vuarnet 1933 Frans alpineskiër Georges Wolinski 1934-2015 Frans striptekenaar en cartoonist Phillip King 1934 Brits beeldhouwer Claudia Cardinale 1938 Italiaans filmactrice Abdelwahab Meddeb 1946-2014 Frans schrijver hoogleraar Serge Moati 1946 filmregisseur en journalist Bertrand Delanoë 1950 Frans socialistisch politicus Brigitte Engerer 1952-2012 Frans pianiste Michel Boujenah 1952 acteur filmregisseur en humorist Radhi Jaïdi 1975 voetballer Marc Gicquel 1977 Frans tennisser Selima Sfar 1977 tennisspeelster Karim Saïdi 1983 voetballer Valentin Grigorjevitsj Raspoetin Russisch Валентин Григорьевич Распутин Ust-Uda een dorpje bij de Angara Oblast Irkoetsk 15 maart 1937 – Moskou 14 maart 2015 was een Russisch Siberisch schrijver en milieuactivist Leven Van 1954 tot 1959 studeerde Raspoetin historische filologie aan de universiteit van Irkoetsk Aansluitend werkte hij voor diverse kranten en tijdschriften In 1961 publiceerde hij zijn eerste verhalen vanaf 1966 legde hij zich volledig toe op het schrijverschap Vanaf de jaren zeventig stond hij ook bekend als milieuactivist en natuurbeschermer Hij maakte zich met name sterk voor het behoud van de Siberische leefomgeving en was actief in het protest tegen de omleiding van de noordwaartse loop van de grote Siberische rivieren In de negentiger jaren engageerde Raspoetin zich met de rechts-nationale oppositie tegen Jeltsins hervormingen Een dochter van Raspoetin Maria kwam om tijdens de crash met de Airbus tijdens de S7 Airlines-vlucht 778 in 2006 Werk Raspoetin is een typische dorpsschrijver Hij toont de Russische Siberische plattelandsmens zoals die door de moderne beschaving zo goed als onaangetast is gebleven met zijn bewustzijn van traditie en zijn nauwe natuurverbondenheid Eerste bekendheid kreeg hij in 1970 met zijn roman De laatste termijn over een oude vrouw die op haar sterfbed afscheid wil nemen van haar kinderen maar geen van allen begrijpen ze elkaar nog onder andere door de tegenstelling stad-platteland Tragisch is Raspoetins verhaal Vlucht naar de wouden 1974 over een soldaat die tijdens de laatste Oorlogswinter naar zijn dorp deserteert en heimelijk een ontmoeting heeft met zijn vrouw; als zijn vrouw vervolgens zwanger wordt en van ontrouw wordt beticht wordt zij verstoten Typerend voor Raspoetin is zijn roman Afscheid van Matjora 1976 over een dorpje dat moet wijken voor een stuwdam waarmee Raspoetin wil aantonen dat de materialistische wereldbeschouwing gefaald heeft Het belangrijkste werk van Raspoetin werd ook in het Nederlands vertaald In 1982 werd door de KRO van Vlucht naar de wouden een hoorspel gemaakt In 1984 85 volgde de hoorspelbewerking van De laatste termijn Bibilografie selectie Geld voor Maria novelle 1967 Vlucht naar de wouden roman 1974 Afscheid van Matjora roman 1976 De laatste termijn novelle 1984 De brand vertelling 1989 Vassili en Vassilissa vertelling 1991 De jonge vrouw en de rivier van het grote woud kinderboek 2000 Literatuur en bronnen E Waegemans Russische letterkunde 1986 Utrecht A Langeveld W Weststeijn Moderne Russische literatuur 2005 Amsterdam Vlaanderen is in hedendaagse context het noordelijke deel van België waar Nederlands de officiële taal is België is ingedeeld in gewesten en gemeenschappen met elk een eigen regering en parlement Doordat de instellingen van het Vlaams Gewest – bevoegd voor onder meer economie werkgelegenheid openbare werken en landbouw – en die van de Vlaamse Gemeenschap – bevoegd voor onder meer cultuur onderwijs en welzijn – werden samengevoegd ontstond één enkele Vlaamse overheid bestaande uit het Vlaams Parlement en de Vlaamse Regering In politieke zin slaat het begrip "Vlaanderen" dus op deze eengemaakte entiteit De term verwijst vanuit historisch standpunt naar het graafschap Vlaanderen Het gebruik ervan werd in latere eeuwen veralgemeend om te verwijzen naar het Nederlandse taalgebied in België waardoor "Vlaanderen" de betekenis kreeg die het nu heeft Het Vlaams Parlement en de Vlaamse Regering zijn gevestigd in Brussel hoewel Vlaanderen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest – naast de Franse Gemeenschap die er eveneens haar hoofdstad heeft – daar enkel zijn gemeenschapsbevoegdheden kan uitoefenen In het Vlaams Gewest inclusief de Brusselse Rand is de Vlaamse overheid voor al haar bevoegdheden de enige bevoegde instantie en is het Nederlands de enige officiële taal op alle overheidsniveaus Na het ontstaan van België in de 19e eeuw domineerden het aanvankelijk meer ontwikkelde Wallonië en de Franstalige bourgeoisie de Belgische economie en politiek De Vlaamse Beweging kwam op voor de erkenning van het Nederlands en de sociaaleconomische ontwikkeling van Vlaanderen de strijd tegen de verfransing van Brussel de vastlegging van de taalgrens en later de federalisering van het land Tijdens de jaren 1960 werd Vlaanderen welvarender dan Wallonië en groeide uit tot een van de meest welvarende verstedelijkte en dichtstbevolkte gebieden in de Europese Unie Toponymie | |- | |- | |- | |- | |- | |- | |- | |- | |- | |- | |- | |} De officiële taal van Vlaanderen is het Nederlands dat er overal wordt gesproken Toch is de taalsituatie in Vlaanderen behoorlijk ingewikkeld Vlaanderen in zijn hoedanigheid van Vlaams Gewest beslaat enkel het Nederlandse taalgebied; in zijn hoedanigheid van Vlaamse Gemeenschap hoort daar echter het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad bij De officiële talen van Brussel zijn het Nederlands en het Frans; door de verfransing van Brussel is het Frans er echter de dominante taal geworden Bovendien bestaat er in twaalf gemeenten van het Vlaams Gewest de faciliteitengemeenten een bijzondere taalregeling Zo kan de burger er aan het loket van het gemeentehuis in het Frans terecht en zijn de straatnamen tweetalig Er moet hierbij een onderscheid gemaakt worden tussen de zes taalgrensgemeenten Bever Herstappe Mesen Ronse Spiere-Helkijn en Voeren en de zes randgemeenten in de Vlaamse Rand Drogenbos Linkebeek Wemmel Sint-Genesius-Rode Kraainem en Wezembeek-Oppem De taalregeling kan verschillen van gemeente tot gemeente Zo mag alleen in Ronse secundair onderwijs ook in het Frans gegeven worden omdat dat ook al voor de vastlegging van de taalgrens gebeurde Ook mogen authentieke akten in Drogenbos Kraainem Linkebeek en Wemmel zowel in het Nederlands als in het Frans worden opgesteld; in Sint-Genesius-Rode en Wezembeek-Oppem echter alleen maar in het Nederlands Faciliteiten bestaan echter alleen op gemeentelijk vlak; de Vlaamse Gemeenschap en de vijf Vlaamse provincies zijn alle eentalig Nederlands In Brussel-Halle-Vilvoorde is de wettelijke taalregeling zeer complex Het gebied omvat het tweetalige Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het officieel eentalige Arrondissement Halle-Vilvoorde In de kieswetgeving zie Brussel-Halle-Vilvoorde en in de wetgeving op vlak van justitie< ref> zie Gerechtelijk arrondissement Brussel is momenteel een andere regeling voor Halle-Vilvoorde opgenomen dan voor het overige gedeelte van het Vlaams Gewest Aan andere talen dan het Nederlands en het Frans wordt geen bijzondere positie toegekend In de praktijk kent de bevolking goed Engels en in mindere mate Duits; het aantal autochtone Engels- en Duitstaligen is echter niet groot Door migranten wordt naast Nederlands vooral Frans Turks Italiaans en Arabisch gesproken De huidige taalgrens is vastgelegd in 1962 Daarvóór was er een systeem van talentellingen waardoor gemeenten konden veranderen van taalregime Het wijzigen van de taalgrens is tegenwoordig alleen maar mogelijk met een wet die in elke taalgroep van elke Kamer met meerderheid van stemmen moet worden aangenomen Bovendien dient daarbij de meerderheid van de leden van elke taalgroep aanwezig te zijn en moet het totaal van de ja-stemmen in beide taalgroepen minstens twee derde van de uitgebrachte stemmen uitmaken Een dergelijke wet is nog nooit aangenomen Identiteit Vlamingen zijn geen duidelijk te onderscheiden volk in etnische zin maar zijn de afstammelingen van vele verschillende volkeren zoals de Kelten circa 7e eeuw vChr 3e eeuw nChr Germanen circa 4e eeuw 7e eeuw en Salische Franken circa 8e eeuw 10e eeuw die in de loop der eeuwen naar West-Europa migreerden Ook in recente tijden komen nog veel migranten naar Vlaanderen die bijdragen aan de culturele en etnische diversiteit van de Vlamingen Als grootste gemene deler van de tegenwoordige Vlamingen kan men wellicht zeggen dat ze als dagelijkse taal Nederlands spreken De definitie van Vlaming is ook niet steeds dezelfde geweest Tijdens de Guldensporenslag in 1302 werden enkel de inwoners van het Graafschap Vlaanderen Vlamingen genoemd In het hertogdom Brabant was men toen alleen Brabander De Goede Steden in het Nederlandstalige deel van het Prinsbisdom Luik ongeveer de huidige Belgische provincie Limburg werden toen ook Dietse Steden genoemd Symbolen Vlag De Vlaamse vlag meestal de "Vlaamse Leeuw" of de "leeuwenvlag" genoemd is de vlag van de Vlaamse Gemeenschap en het Vlaams Gewest De vlag is geel met centraal een zwarte leeuw De leeuw wordt op zijn achterpoten staand en klauwend afgebeeld met het gezicht heraldisch naar rechts links voor de toeschouwer De rode tong en rode klauwen van de leeuw zijn essentieel voor de officiële vlag De hoogte-breedteverhouding van de vlag is 23 Deze vlag werd officieel aangenomen als vlag van de Raad voor de Nederlandse Cultuurgemeenschap in 1973 en later in 1985 als vlag van de Vlaamse Gemeenschap In 1990 kreeg ook het wapenschild de status van officieel symbool Voorts gebruikt de Vlaamse Overheid een gestileerde versie van de vlag als logo deze is eveneens geel met centraal een naar links kijkende zwarte leeuw Volkslied De Vlaamse Leeuw is sinds 1985 het officiële volkslied van Vlaanderen aanvankelijk de Vlaamse Gemeenschap De tekst werd in juli 1847 geschreven door Hippoliet Van Peene en getoonzet door Karel Miry De toneelschrijver Van Peene liet zich duidelijk inspireren door de gelijknamige roman van Hendrik Conscience eenderzijds en door het populaire Duitse strijdlied "Rheinlied Sie sollen ihn nicht haben den freien deutschen Rhein…" van Nikolaus Becker anderzijds De componist Miry liet zich van zijn kant dan weer beïnvloeden door Robert Schumans "Sonntag am Rhein" Hoofdstad Hoewel Brussel niet tot het Vlaams Gewest behoort en uitsluitend de Nederlandstalige Brusselaars tot de Vlaamse Gemeenschap behoren is het toch de hoofdstad van Vlaanderen Tezamen met de omliggende gemeenten vormt het een eigen gewest met name het Brussels Hoofdstedelijk Gewest De stad is deels gekozen wegens emotionele redenen als statement van het Vlaamse karakter van de stad en deels vanwege haar uitgebreide faciliteiten De ambtswoning van de Vlaamse minister-president en tevens de officiële ontvangstruimte van de Vlaamse regering is het Hotel Errera De regeringszetel van de Vlaamse regering is gelegen op het Martelarenplein en het Vlaams Parlementsgebouw ligt op de hoek van de Hertogsstraat en de Drukpersstraat Feestdag van Vlaanderen De Feestdag van Vlaanderen wordt gevierd op 11 juli sinds 1973 Op deze dag wordt de Guldensporenslag herdacht Tijdens deze veldslag uit 1302 werd het Franse staande leger verslagen door een burgerleger uit het Graafschap Vlaanderen Kunst Literatuur Tot en met het begin van de 19e eeuw wordt de Vlaamse literatuur beschouwd als een integraal onderdeel van de Nederlandse literatuur Het huidige Vlaanderen en Nederland vormden immers een politiek en cultureel geheel tot 1579 In dat jaar ten gevolge van de reformatie zonderen de gereformeerde noordelijke provinciën zich af van het rooms-katholieke zuiden Hierdoor ontwikkelde de Vlaamse en Brabantse een eigen karakter en maakte ze een gouden eeuw op literair vlak door Aan deze bloei kwam een einde door de Spaanse inquisitie en de daaropvolgende massale uittocht van intellectuelen naar de Republiek der Nederlanden alwaar in de 17e eeuw ten gevolge hiervan het noorden zijn Gouden Eeuw zou beleven De Zuid-Nederlandse literatuur verdween hierdoor echter bijna volledig van de kaart In de door Fransen bezette Westhoek werkten markante figuren als Dominic De Jonghe 1654-1717 die Le Cid van Pierre Corneille in het Nederlands vertaalde de dichter Michiel de Swaen 1654-1707 die het epos Het Leven en Dood van Jezus Christus 1694 en De gecroonde leerse schreef en Willem Ogier van wie we onder meer de klucht Droncken Heyn 1639 en een reeks drama's met de titel De seven hooft-sonden 1682 kennen taal uit te werken Nadat België in 1830 onafhankelijk werd van Nederland begon de Vlaamse literatuur zich opnieuw apart te ontwikkelen Toch maakt ze nog steeds integraal deel uit van de Nederlandstalige literatuur De belangrijkste schrijvers binnen de huidige territoriale grenzen van Vlaanderen zijn Willem die Madocke maecte anonieme schrijver die omstreeks 1260 de Middelnederlandse satire Van den vos Reynaerde schreef Willem Verhoeven onder andere Juvenilia ofte de schoone Helen Karel Broeckaert onder andere Jellen en Mietje Jan Frans Willems onder andere herschrijving van Van den vos Reynaerde Jan Lambrecht Domien Sleeckx uitgever van de eerste volledig Nederlandstalige Belgische krant en schrijver van onder andere Vesalius in Spanje en Hendrik Conscience onder andere De Leeuw van Vlaanderen Omstreeks de eeuwwisseling ligt de nadruk op naturalistische verhalen zoals onder andere de werken van Stijn Streuvels onder andere De Vlasschaard Cyriel Buysse onder andere Het "ezelken" wat niet vergeten was Ernest Claes onder andere De WitteDe moeder en de drie soldaten en Felix Timmermans onder andere Pallieter Na de Eerste Wereldoorlog werd de dichter Paul van Ostaijen onder andere Het Sienjaal een belangrijk vertegenwoordiger van het expressionisme en tussen de twee Wereldoorlogen waren Gerard Walschap onder andere Houtekiet Herman Teirlinck onder andere Elckerlyc en Willem Elsschot onder andere Lijmen Het been prominente Vlaamse schrijvers In de jaren 50 van de 20e eeuw namen Hugo Claus onder andere Het verdriet van België en Louis Paul Boon onder andere Pieter Daens De Kapellekensbaan het literaire voortouw Vanaf de jaren 60 geven Aster Berkhof onder andere Het huis van Mama Pondo Jef Geeraerts onder andere De zaak Alzheimer Herman De Coninck onder andere Zolang er sneeuw ligt Ward Ruyslinck onder andere Het reservaat Hubert Lampo onder andere De komst van Joachim Stiller Johan Anthierens onder andere De IJzertoren Onze trots en onze schande Tom Lanoye onder andere Kartonnen dozen en Herman Brusselmans onder andere Meisjes hebben grotere borsten dan jongens de Vlaamse literatuur vorm Daarnaast bestond bestaat er binnen de huidige territoriale grenzen van Vlaanderen een Vlaamse literatuur die zich van het Frans bediende met als voornaamste vertegenwoordigers Maurice Maeterlinck en André Baillon Ten slotte verdient ook de Engelse roman Een hond van Vlaanderen A Dog of Flanders van Marie Louise de la Ramée vermelding Beeldende kunst Schilderkunst De schilderkunst in Vlaanderen begon in de vorm van middeleeuwse miniaturen gemaakt door monniken in talloze kloosters De schilder- en tekenkunst als zelfstandige kunstvorm nam in Vlaanderen een aanvang omstreeks de 15e eeuw met de Vlaamse Primitieven Hoewel niet alle kunstenaars die tot deze periode in de schilderkunst gerekend worden Vlamingen binnen de huidige territoriale grenzen waren hebben de meesten onder hen minstens een belangrijke periode van hun leven doorgebracht in deze regio De bekendste Vlaamse Primitieven waren Robert Campin Rogier van der Weyden Jan en Hubert van Eyck Dirk Bouts Gerard David Hans Memling en Hugo van der Goes Doordat tal van Vlaamse schilders in de 16e eeuw naar Italië reisden werden zij beïnvloed door de Italiaanse renaissance Toch werd er niet zomaar geïmiteerd maar trad er een mengvorm op waarbij de lokale tradities zoals het veelvuldige gebruik van allegorieën behouden bleven en de recente innovaties uit Italië geïntegreerd werden De belangrijkste vertegenwoordigers uit deze periode zijn Pieter Coecke van Aelst Pieter Breughel de Oude Jan Gossaert Frans Floris en Adriaen Isenbrandt Na het Beleg van Antwerpen 1584-1585 bleef Vlaanderen onder Spaans bewind en raakte het gescheiden van de Nederlandse Republiek Hoewel heel wat kunstenaars de strijd en chaos in de Spaanse Nederlanden ontvluchtten floreerde de Vlaamse barokschilderkunst in Antwerpen meer bepaald de Antwerpse School met onder meer Peter Paul Rubens Anthony van Dyck David Teniers I en II de oude en de jonge Jan Brueghel Clara Peeters Michiel Sweerts en Jacob Jordaens als belangrijkste exponenten Na de Tachtigjarige Oorlog verbleekte het belang van de Vlaamse kunst Desondanks bracht de 17e eeuw een bescheiden heropleving met landschapschilders als Jan Siberechts Hendrik van Steenwijk de Jongere Willem Van Haecht en stillevenschilder Jan Davidsz de Heem In de 18e eeuw zette deze heropleving zich door met romantici als David De Noter Jan-Jozef Horemans de Jonge Joseph Benoît Suvée Fredrik Marinus Kruseman en Petrus van Schendel Na de onafhankelijkheid van België in 1830 kende de schilderkunst een heropbloei Deze zet zich in met Gustaaf Wappers Andere meesters die zich rond deze periode in de Vlaamse contreien bezighielden met historieschilderkunst waren Adèle Kindt en Henri Leys In de portretschilderkunst maakten Antoine Wiertz en Nicaise de Keyser naam Het was echter wachten tot het aanbreken van het realisme vooraleer zich een nieuwe hoogperiode manifesteerde met schilders als Charles Degroux Henri de Braekeleer en Alfred Stevens Ook tijdens het impressionisme zette deze tendens zich verder met vertegenwoordigers als James Ensor Henri Evenepoel en de pointillisten Alfred William Finch George Lemmen en Theo van Rysselberghe Omstreeks 1886 maakte het symbolisme furore en bracht het vermaarde schilders als Léon Frederic Fernand Khnopff Xavier Mellery en Leon Spilliaert in de ban van het raadsel en de droom Ook de schilders van de Latemse Scholen lieten zich verleiden door het symbolisme hun belangrijkste vertegenwoordiger is de Gentse Mechelaar Gustave Van de Woestyne Omstreeks het begin van de 20e eeuw maakte het Brabants fauvisme opgang met de werken van Edgard Tytgat en Rik Wouters het futurisme met de schilderijen van Jules Schmalzigauw en het expressionisme met de werken van Albert Servaes Jakob Smits Eugène Laermans Gustave de Smet Constant Permeke en Frits van den Berghe Tijdens het interbellum kwam de abstracte schilderkunst in zwang met bekende werken van Georges Vantongerloo Michel Seuphor Jozef Peeters en Floris Jespers als gevolg Een andere stroming die rond deze periode opgang maakte was het surrealisme met als belangrijkste vertegenwoordigers Emile Claus Jane Gravenol Rachel Baes en Marthe Donas en de Brusselaars René Magritte en Paul Delvaux In de jaren vijftig van de 20e eeuw vond er een schilderkunstige explosie plaats onder invloed van de Cobra en de Situationistische Internationale Bekende schilders uit deze periode zijn Pierre Alechinsky Maurice Wyckaert Antoine Mortier Eglebert van Anderlecht Jef Verheyen en Walter Leblanc In de jaren 60 komt er een Vlaamse versie van de popart tot stand door onder meer Evelyne Axel en komt ook het figuratisme op de voorgrond met werken van Roger Raveel en Raoul De Keyser De belangrijkste hedendaagse schilders zijn Marcel Maeyer Jan Cox Walter Swennen Philippe van Snick Fred Bervoets Luc Tuymans Michaël Borremans Sam Dillemans en Joris Ghekiere Grafiek De grafiek of drukkunst neemt een aanvang in Vlaanderen omstreeks de 17e eeuw met de opkomst van de boekdrukkunst en de oprichting van drukateliers zoals dat van Christoffel Plantijn te Antwerpen Deze evolutie laat zijn invloed gelden en ook tal van kunstenaars besluiten gebruik te maken van de nieuwe technologie Er ontstonden dan ook verschillende disciplines zoals diepdruk ook wel etsen genoemd met als belangrijkste Vlaamse vertegenwoordigers Jules De Bruycker en James Ensor De houtsnedekunst met als belangrijkste vertegenwoordigers Jozef Cantré Frans Masereel Henri Van Straten Joris Minne Charles Doudelet en Gustave Van de Woestijne De lithografie met als belangrijkste vertegenwoordiger in Vlaanderen Henri Cassiers Daarnaast zijn er nog tal van Vlaamse tekenaars van cartoons beeldverhalen en strips die gebruik maken van druktechnieken De bekendste onder hen zijn Willy Vandersteen onder andere Suske en Wiske en De Rode Ridder Marc Sleen onder andere Nero Jan Bosschaert onder andere Sam Kamagurka onder andere cartoons voor Humo Jef Nys onder andere Jommeke en Merho onder andere De Kiekeboes Ten slotte wordt ook de fotografie bij de grafiek ingedeeld Een van de bekendste hedendaagse Vlaamse fotografiekunstenaars is Danny Matthys Beeldhouwkunst De bekendste Vlaamse beeldhouwers en -snijders waren onder anderen Jan Borreman en Passchier Borreman tijdens de gotiek Rombout Verhulst tijdens de barok en Louis Royer tijdens het classicisme Onder invloed van Constant Permeke brak het expressionisme uit in Vlaanderen en later kende het Brabants fauvisme succes met Rik Wouters Het surrealisme werd in Vlaanderen vertegenwoordigd door Roel D'Haese en Octave Landuyt George Grard tijdens het realisme en het symbolisme door Fernand Khnopff en George Minne Bekende hedendaagse beeldhouwers zijn Geo Verbanck Hubert Minnebo Rik Poot Panamarenko Jan Fabre en Wim Delvoye Tapijtkunst De oudste Vlaamse wandtapijten dateren uit de 13e eeuw De belangrijkste productiecentra waren toen Doornik nu in Wallonië en Atrecht nu in Frankrijk Deze twee centra kregen in de 15e eeuw heel wat opdrachten van de Bourgondische hertogen In de 14e eeuw werden er ook reeds wandtapijten gemaakt in Brugge Oudenaarde Geraardsbergen Edingen en Gent In de 16e eeuw werden Brussel Mechelen en Antwerpen belangrijk Antwerpen ging zorgen voor de verspreiding over de rest van Europa< ref> In Oudenaarde werkten meer dan 12000 personen in deze industrietak; in Brussel circa een kwart van de bevolking ongeveer 15000 personen Vlaanderen was het centrum van de Europese wandtapijtenproductie geworden De katholieke koningen Margaretha van Oostenrijk Maria van Hongarije als Karel V behoren tot de grootste verzamelaars van wandtapijten Aan het einde van de 16e eeuw verschoof de aandacht naar Parijs Aubusson en de Noordelijke Nederlanden Door de opkomst van het goedkopere behang in de 18e eeuw kwam de wandtapijtindustrie in de problemen Maria Theresia heeft nog geprobeerd de Brusselse tapijtindustrie overeind te houden door regelmatige aankopen die zij dan als "relatiegeschenk" weggaf maar aan het einde van de 18e eeuw was er in de stad geen weverij meer over Oudenaardse wandtapijten waren gedurende meer dan 400 jaar het voornaamste luxe-exportproduct van Oudenaarde en hadden een afzet over de hele wereld De stad nam van de 15e tot de 18e eeuw een belangrijk aandeel van de productie van verdures voor haar rekening De grootste bloei was in de 16e eeuw De Oudenaardse wandtapijten zijn meestal getekend met een brilletje Een van de meest fameuze producties was De werken van Hercules maar het is vanwege de verdures dat Oudenaarde zijn populariteit kreeg De grootste collectie Vlaamse wandtapijten is in het bezit van de Spaanse Kroon In de collectie bevinden zich ruim acht kilometer Vlaamse wandtapijten Voor het huwelijk van Felipe werden tachtig grote tapijten uit de reserve gehaald om het Koninklijk Paleis te versieren slechts een klein deeltje van de wereldberoemde collectie Een zeer bekende reeks is Handelingen der Apostelen uitgevoerd door Pieter van Edingen naar kartons ontworpen door Rafaël en bestemd voor de Sixtijnse Kapel Momenteel in het bezit van het Vaticaan Ook Pieter Paul Rubens maakte ontwerpen voor wandtapijten voorbeelden hiervan zijn te vinden in de Dom van Keulen het klooster Las Descalzas Reales te Madrid en in het kasteel Heeze Daarnaast herbergt ook het Wandtapijtenmuseum in het stadhuis van Oudenaarde een belangrijke collectie Ontwerpen van Rubens zijn te zien in Kasteel Heeze Cinematografie De vijf succesvolste Vlaamse films waren Loft van regisseur Erik Van Looy uit 2008 1186071 bezoekers Koko Flanel van Stijn Coninx uit 1990 met 1082000 bezoekers Hector eveneens van Stijn Coninx uit 1987 933000 bezoekers Daens wederom van Stijn Coninx uit 1993 848000 bezoekers en ten slotte De Zaak Alzheimer van Erik Van Looy 750000 bezoekers De eerste Vlaamse film was De Storm Des Levens uit 1919 van Jan De Schuyter Andere bekende Vlaamse films waren onder andere De Witte 34 van Jan Vanderheyden Baas Gansendonck 45 van Gaston Ariën Meeuwen sterven in de haven 55 en Het afscheid 66 van Roland Verhavert Mira 71 van Fons Rademakers De Witte van Sichem 80 van Robbe De Hert Brussels by Night 83 van Marc Didden De Paniekzaaiers 86 van Patrick Lebon Crazy Love 87 van Dominique Deruddere Ad Fundum 93 van Erik Van Looy Max 94 van Freddy Coppens Oesje! 97 van Ludo Cox Pauline & Paulette 2001 van Lieven Debrauwer Kassablanka 02 van Guy Lee Thys en Ivan Boeckmans Steve + Sky 04 van Felix Van Groeningen Ben X 07 van Nic Balthazar Aanrijding in Moscou 08 van Christophe Van Rompaey De Helaasheid der dingen 2009 van Felix Van Groeningen Dossier K 09 en Zot van A 10 van Jan Verheyen en Rundskop '11 van Michaël R Roskam Veruit de bekendste Vlaamse Brusselse acteur is Jean-Claude Van Damme die acteerde in Bloodsport 1988 Universal Soldier 92 en Street Fighter 94 Andere bekende Vlaamse filmacteurs zijn onder meer Antje De Boeck Jan Decleir Michael Pas Urbanus Filip Peeters Eric Clerckx Hilde Van Mieghem Dora van der Groen en Ann Petersen Televisie Eén van de allereerste Vlamingen op televisie was Willy Lustenhouwer die optrad op de Franse tv op een ogenblik dat er nog geen sprake was van dit medium in Vlaanderen De eerste televisieavond van het toenmalig NIR de huidige VRT ging op 31 oktober 1953 de ether in Sinds de lancering groeide dit medium uit tot de populairste vorm van recreatie in Vlaanderen Vele programmas genoten dan ook een immense populariteit bij de kijkers en groeiden uit tot kijkcijferkanonnen Het eerste programma was een tv-spel met Gaston Vandermeulen Robert Marcel en Paula Sémer In het eerste jaar wordt gemiddeld twaalf uur per week uitgezonden of ongeveer twee en een half uur uitzendingen per avond De eerste televisiepresentatrices zijn laatstgenoemde Terry Van Ginderen en Nora Steyaert en de eerste weerman is Armand Pien Alle uitzendingen in deze beginperiode gebeurde vanuit studio 6 in het radiogebouw aan het Flageyplein De televisie brengt algauw een eerste communautaire spanning te weeg Zo werd er druk gediscussieerd tussen Nederlandstaligen en Franstaligen over wie over welk kanaal zou uitzenden De eerste televisieantenne was geplaatst op het Brusselse Justitiepaleis De Eerste Vlaamse ster was Régine Clauwaert Ze werd populair met programmas als Tienerklanken Interland en Zuid-Noord dat ze samen met Koos Postema presenteerde Ander populaire televisiefiguren uit deze periode waren de grootste show-presentator en quizmaster Toni Corsari onder andere 100000 of niets De Muziekkampioen en Eén tegen allen en kinderheld Nonkel Bob Bob Davidse Hij presenteerde het eerste jeugduur op de Vlaamse televisie onder de naam Kom toch eens kijken en was actief van 1955 tot 1985 Eveneens in 1955 kwam Schipper naast Mathilde op de Vlaamse buis Het programma zou lopen tot 1963 en uitgroeien tot een van de grootste klassiekers op de Vlaamse televisie Vanaf de jaren 60 maakt Willy Lustenhouwer de overstap naar televisie en werkt hij mee aan tal van spel- en ontspanningsprogramma's zoals Spel zonder grenzen en Waag je kans op de Vlaamse televisie In het genre fictie scoort "De vorstinnen van Brugge" omstreeks 1972 Vanaf 1989 krijgt de toenmalige BRT concurrentie van het eerste commerciële televisiestation in Vlaanderen VTM en in 1995 komt daar een tweede speler VT4 bij De allerpopulairste Vlaamse televisiereeks was FC De Kampioenen waar ± 1500000 mensen gedurende 21 seizoenen naar keken Podiumkunsten Muziek Vlaamse muziek wordt vaak gelijkgesteld aan Schlagers toch heeft deze regio heel wat meer te bieden Zo kende de Vlaamse muziek een summum omstreeks de 15e en 16e eeuw met de Franco-Vlaamse School een stijlrichting van polyfone vocale muziek Aangezien de toenmalige landsgrenzen enige vergelijking met de landsgrenzen vandaag niet geheel plegen te doorstaan kan de naam van de stijlrichting voor enige verwarring zorgen Met zekerheid kan gezegd worden dat volgende componisten minstens een belangrijke periode van hun leven doorbrachten in wat tegenwoordig Vlaanderen genoemd wordt Antoine Busnois Hayne van Ghizeghem Alexander Agricola Jacobus Barbireau Johannes Ghiselin en Heinrich Isaac De bestverkopende Vlaamse groep artiest wereldwijd is 2 Unlimited met meer dan 20 miljoen stuks gevolgd door Rocco Granata 17 miljoen Technotronic 14 miljoen Helmut Lotti 133 miljoen en Vaya Con Dios 105 miljoen Kvraagetaan 2007 van de Fixkes is het nummer dat het langst 16 weken de nummer 1-positie innam van de Ultratop 50 daarnaast is het eveneens het langst in die lijst verblijvende Vlaamse nummer Andere belangrijke en invloedrijke Vlaamse muzikanten zijn Toots Tielemans dEUS Front 242 Think Of One Raymond Van het Groenewoud Eddy Wally Willy Sommers Laura Lynn Axelle Red Arno TC Matic en The Pebbles Vlaanderen telt veel muziekfestivals in de meest diverse genres Het grootste festival is Rock Werchter dat voor het eerst georganiseerd werd in 1974 en gemiddeld 300000 bezoekers trekt gespreid over vier dagen Ook Pukkelpop trekt een groot aantal bezoekers aan zo waren er 180000 bezoekers in 2010 Het festival ging voor het eerst