Het jaar 1625 is het 25e jaar in de 17e eeuw volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;januari 29 Goch wordt na drie dagen vechten door de Spaanse bezetter bij verdrag overgegeven aan de staatsen na de inname van Goch ;april 13 Johannes Faber bedenkt een nieuw woord "microscoop" 23 Frederik Hendrik van Oranje volgt zijn halfbroer Maurits op als stadhouder en kapitein-generaal van de Staatse troepen Hij probeert Breda te redden tijdens het beleg van Breda maar de stad is gedwongen zich in Spaanse handen over te geven Noordwest-Brabant is nu weer onder Spaans gezag ;juni 5 Spaanse troepen onder Ambrogio Spinola veroveren Breda na een beleg van negenenhalve maand ;zonder datum Nieuw-Amsterdam tegenwoordig New York wordt door de Nederlanders gesticht Engeland is nu ook in oorlog met Spanje Rembrandt voltooit zijn Steniging van Stefanus Velen zien er een verwijzing naar de dood van Johan van Oldenbarnevelt in Vondel geeft de Palamedes uit Dit dichterlijk drama over een gerechtelijke moord met Agamemnon in de rol van Maurits gaat zelfs de Amsterdamse raad te ver en hij wordt beboet Christiaen van Heule brengt zijn werk De Nederduytsche Grammatica ofte Spraec-konst uit waarin "hun" als datiefvorm in het Nederlands wordt geïntroduceerd In Nieuw-Nederland wordt het fort Amsterdam gebouwd In Botassart wordt het Kasteel van Botassart gebouwd Literatuur Constantijn Huygens schrijft Otiorum libri sex en Otia of Ledighe Uren Joost van den Vondel schrijft Palamedes Beeldende kunst Bouwkunst Geboren ;maart 25 Anne Fanshawe Engels schrijfster ;juni 8 Giovanni Domenico Cassini Italiaans astronoom ;september 16 Gregorius Barbarigo Italiaans kardinaal en heilige overleden 1697 24 Johan de Witt Nederlands politicus raadpensionaris overleden 1672 ;november 20 Paulus Potter Nederlands kunstschilder eigenlijk de datum van zijn doop 20 Artus Quellinus de Jonge Zuid-Nederlands beeldhouwer overleden 1700 Overleden ;januari 27 Adriaen Valerius ~50 Nederlandse dichter en componist ;april 5 Adriaan van den Spiegel 47 Vlaams arts 23 Maurits van Oranje 57 stadhouder ;juni 5 Orlando Gibbons 40 Engelse componist ;juli 5 Cornelis Verdonck ~62 Zuid-Nederlandse polyfonist ;december 9 Ubbo Emmius 78 eerste rector magnificus van de Academie te Groningen ;exacte datum onbekend Willem Cornelisz Schouten Nederlands ontdekkingsreiziger geboren ca 1580 Het jaar 1845 is het 45e jaar in de 19e eeuw volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;januari 29 In het dagblad New York Evening Mirror verschijnt het gedicht The Raven van Edgar Allan Poe ;maart 1 De Amerikaanse president John Tyler ondertekent een wet die de annexatie van Texas mogelijk maakt 3 Florida treedt toe tot de Verenigde Staten van Amerika als 27e staat 13 De winter van dit jaar is bijzonder streng in Groningen wordt het tien dagen voor Pasen nog -21 °C 17 De Engelse uitvinder Stephen Perry patenteert het elastiek ;april 2 Léon Foucault en Hippolyte Fizeau maken de eerste foto van de zon ;mei 8 12 Eerste Southern Baptist Convention van doopsgezinden in de zuidelijke VS die vóór de slavernij zijn 19 De expeditie van John Franklin vaart uit om de Noordwestelijke Doorvaart te vinden ;juni 20 De eerste boeroes komen aan in Suriname ruim 200 Nederlandse boeren die men landbouwgronden wil laten ontginnen ;juli 3 Oprichting van de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij die de exploitatie overneemt van de treindienst Amsterdam-Utrecht deze wil doortrekken naar Arnhem en Utrecht wil verbinden met Rotterdam ;september 2 Op IJsland barst de vulkaan Hekla uit 10 Koning Willem II der Nederlanden opent de Beurs van Zocher in Amsterdam ;december 10 De Schotse ingenieur Robert William Thompson krijgt patent op de luchtband 29 De republiek Texas treedt toe tot de Verenigde Staten van Amerika ;zonder datum Harmen Sytstra richt het eerste Friestalige literaire tijdschrift Iduna op Karl Marx vestigt zich in Brussel België Coenraad Jacob Temminck ontdekt een nieuwe diersoort de Japanse bosgems Literatuur Edgar Allan Poe schrijft The Power of Words Beeldende kunst Bouwkunst Geboren ;januari 1 Nikola Pašić Servisch premier overleden 1926 7 Lodewijk III van Beieren de laatste koning van Beieren overleden 1921 30 Bernard Blommers Nederlands schilder en etser overleden 1914 ;februari 15 Elihu Root Amerikaans jurist en politicus overleden 1937 26 Alexander III van Rusland overleden 1894 ;maart 3 Georg Cantor Duitse wiskundige 7 Daniel David Palmer Amerikaans oprichter van de chiropraxie 27 Wilhelm Conrad Röntgen Duits natuurkundige en winnaar van de eerste Nobelprijs voor de Natuurkunde 1901 ;april 27 Friedrich von Hefner-Alteneck Duits ingenieur elektrotechnicus en uitvinder overleden 1904 ;mei 3 Ivan Tsjerski Pools-Russisch geoloog en geograaf overleden 1892 12 Gabriel Fauré Frans componist overleden 1924 30 Jacob Hepkema Nederlands journalist en uitgever overleden 1919 ;juni 18 Charles Louis Alphonse Laveran Frans medicus en Nobelprijswinnaar overleden 1922 ;augustus 20 Albert Chmielowski Pools religieus ordestichter en heilige overleden 1916 ;oktober 10 Anton Jørgen Andersen Noors componist cellis overleden 1926 28 Zygmunt Wróblewski Pools natuur- en scheikundige overleden 1888 ;november 1 Sigismund Gorazdowski Pools priester en heilige overleden 1920 8 Henri Jan Landrieu Belgisch politicus overleden 1910 17 Maria van Hohenzollern-Sigmaringen later gravin van Vlaanderen en moeder van koning Albert I van België overleden 1912 ;december 23 Gustave Ador Zwitsers politicus en president van het Internationale Rode Kruis overleden 1928 24 George I van Griekenland koning van Griekenland 1863-1913 overleden 1913 ;exacte datum onbekend Iosif Ivanovici Roemeens componist en dirigent overleden 1902 Overleden ;februari 5 Robert-Aglae Cauchoix 68 Frans opticien en instrumentmaker ;april 1 Francisco Manuel Blanco 66 Spaanse frater en botanicus 7 Julie Clary 73 vrouw van Jozef Bonaparte ;juni 8 Andrew Jackson 78 zevende president van de Verenigde Staten ;juli 9 Jacob Hendrik van Rechteren van Appeltern 57 Nederlands politicus 11 Johann Wilhelm Meigen 83 Duits entomoloog ;september 13 Ignatius de Vinck de Wesel 74 Vlaams politicus 16 Johannes Kinker 81 Nederlands dichter filosoof advocaat ;december 2 Johann Simon Mayr 82 Duits componist en muziekdocent Weerextremen in België 9 februari laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag -73 °C 19 februari laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag -108 °C 20 februari laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag -94 °C en laagste minimumtemperatuur -154 °C winter na de winter van 1963 de winter met laagste gemiddelde temperatuur -14 °C normaal 35°C 4 maart laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag -75 °C Dit is de koudste dag ooit in de maand maart 5 maart laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag -74 °C en laagste minimumtemperatuur -91 °C 8 maart laagste minimumtemperatuur ooit op deze dag -79 °C 9 maart laagste minimumtemperatuur ooit op deze dag -62 °C 12 maart laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag -74 °C maart het is de koudste maand maart ooit met een gemiddelde temperatuur van -16 °C normaal 55 °C lente na 1837 lente met laagste gemiddelde temperatuur 54 °C normaal 95 °C 15 juli laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 117 °C 15 augustus laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 113 °C 16 augustus laagste etmaalgemiddelde temperatuur ooit op deze dag 114 °C 7 september laagste minimumtemperatuur ooit op deze dag 47 °C Bron KMI met aanvullingen < small> Het jaar 1977 is een jaartal volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;januari 1 In België worden door een administratieve hervorming vele gemeentes bij elkaar gevoegd tot fusiegemeentes In vele kleine gemeentes rijst hiertegen protest Ook de zes dorpen in de Voerstreek worden samengevoegd tot een gemeente Voeren Fourons 7 – In Tsjecho-Slowakije tekenen 240 intellectuelen en dissidenten het Charta 77 waarmee wordt gevraagd om naleving van de mensenrechten volgens het Verdrag van Helsinki Enkele ondertekenaars worden gearresteerd en leider Jan Patočka overlijdt nadat hij door de politie is ondervraagd 17 Gary Gilmore komt de twijfelachtige eer toe sinds 1967 de eerste Amerikaanse terdoodveroordeelde te zijn bij wie het vonnis ook daadwerkelijk wordt voltrokken 17 – President Moboetoe van Zaïre bezoekt België 18 In Sydney komen bij een verkeersramp 90 mensen om het leven Een forensentrein die ontspoort ramt een viaduct dat daarna instort 18 Ontdekking van de bacterie die de legionairsziekte veroorzaakt 20 In de Verenigde Staten wordt Jimmy Carter beëdigd als 39ste president ;februari 2 De Drentse amateurarcheoloog Tjerk Vermaning moet voor de rechtbank in Assen verschijnen omdat de authenticiteit van Vermanings vondsten in twijfel wordt getrokken 6 – Drie missionarissen en vier nonnen worden vermoord in de Rhodesische missiepost Moesami door guerrillastrijders 16 De aartsbisschop Janani Luwum van Oeganda voorvechter van de burgerrechten wordt vermoord door leden van het regime van president Idi Amin 18 De Arnhemse hulpverlener Harm Dost keert terug uit Duitsland na een gevangenschap van bijna anderhalf jaar Dost was in Kleef veroordeeld omdat hij aan een Duitse verslaafde softdrugs had verkocht als onderdeel van diens therapie ;maart 4 Bij een aardbeving in Roemenië komen 1570 mensen om het leven 4 In Los Alamos wordt de eerste Cray-1-supercomputer in gebruik genomen 5 De zestienjarige violist Jaap van Zweden wint het Nationaal Vioolconcours in Amsterdam De prijs wordt uitgereikt door minister Van Doorn 21 Nederland eindigt als achtste en laatste bij het wereldkampioenschap ijshockey voor B-landen in Tokio en degradeert naar de C-poule 22 Premier Joop den Uyl biedt het ontslag aan van zijn kabinet dat op de valreep is gestruikeld over de grondpolitiek 27 Een Boeing 747 van de KLM botst door zware mist op een andere Jumbojet van PanAm op het vliegveld van Tenerife Canarische Eilanden 583 mensen komen om in de grootste vliegtuigramp ooit Zie Vliegtuigramp Tenerife ;april 3 Nederland België Luxemburg en Frankrijk gaan voor het eerst over op de zomertijd 8 The Clash pioniers van de punkbeweging brengen hun eerste gelijknamige album uit 9 Jan Raas wint voor de eerste keer de Amstel Gold Race 10 De Belgische biljarter Raymond Ceulemans wordt wereldkampioen driebanden 15 Roman Polanski Amerikaans filmregisseur verschijnt voor de rechter in Los Angeles op verdenking van verkrachting van een dertienjarig meisje 25 In Den Haag protesteren leden van de Nederlandse Vrouwenbeweging tegen de stijgende koffieprijzen Daartoe leveren ze 20000 handtekeningen aan bij minister Lubbers 29 Voor de voorlopig laatste keer wordt de wereldberoemde rommelmarkt op het Waterlooplein in Amsterdam gesloten De markt wordt naar een andere locatie verplaatst; op het Waterlooplein zal het nieuwe stadhuis de Stopera worden gebouwd ;mei Prinses Beatrix en prins Claus bezoeken China en Japan 2 Nederland zit zonder televisie Op beide Nederlandse netten wordt slechts de mededeling getoond dat als gevolg van een arbeidsconflict de geluidstechnici het werk hebben neergelegd 3 Pieter Menten staat terecht voor de executie van 200 Poolse burgers in 1941 8 Ajax wordt landskampioen in de Nederlandse eredivisie Club Brugge behaalt de titel in België 8 Tsjecho-Slowakije wint het wereldkampioenschap ijshockey voor A-landen in Wenen 9 Bij een verwoestende brand in Hotel Polen in Amsterdam komen 33 mensen om het leven 15 Freddy Maertens wint met overmacht de Ronde van Spanje Hij leidt het klassement vanaf de eerste dag en schrijft 13 van de 19 etappes op zijn naam 20 Om 2353 uur vertrekt van het Parijse station Gare de Lyon voor de laatste keer de Oriënt-Express 22 Bij een nachtelijke brand in hotel Hertog van Brabant in Brussel komen zeventien mensen om het leven 22 De NS nemen de Zoetermeerlijn in gebruik een snelle railverbinding tussen werkstad Den Haag en slaapstad Zoetermeer 23 Zuid-Molukkers gijzelen een basisschool in het Drentse Bovensmilde en een trein bij De Punt Alle verkiezingsactiviteiten worden stilgelegd Zie treinkaping bij De Punt en Gijzeling lagere school in Bovensmilde 24 Ondertekening van het beruchte Egmontpact om België om te vormen tot een federale staat 25 Tweede Kamerverkiezingen in Nederland in het grimmige klimaat van de Molukse kaping en gijzeling in Drenthe De PvdA van premier Den Uyl en het CDA van vicepremier Van Agt winnen 28 In de Amerikaanse staat Kentucky komen 165 mensen om in de brand in de Beverly Hills Supper Club 28 De kinderen in de basisschool in Bovensmilde worden vrijgelaten de vijf leerkrachten blijven in gijzeling ;juni 1 Oprichting van profvoetbalclub SC Heerenveen als afsplitsing van Heerenveen 3 De Britse koningin Elizabeth II viert haar 25-jarig regeringsjubileum 3 De hitsingle God save the Queen van de Sex Pistols bereikt de hoogste positie in de Britse hitparade het hoogtepunt van de Britse punkrage 11 De op 23 mei begonnen gijzelingen in een basisschool en een trein worden beëindigd Bij de bevrijding van de trein vallen acht doden 13 James Earl Ray de moordenaar van dominee Martin Luther King wordt weer teruggebracht naar de Tennessee State Penitentiary van waaruit hij enkele dagen eerder was ontsnapt 15 Wim Polak volgt Ivo Samkalden op als burgemeester van de gemeente Amsterdam 15 Na veertig jaar dictatoriaal bewind van het Franco-regime hebben voor het eerste weer vrije verkiezingen in Spanje plaats 20 Menachem Begin wordt premier van Israël waarmee aan een lange regeerperiode van de Arbeidspartij een einde komt 27 Karel Van Miert wordt verkozen tot co-voorzitter van de BSP Belgische Socialistische Partij naast de Waal André Cools 27 Djibouti verkrijgt als laatste kolonie in Afrika de onafhankelijkheid van Frankrijk Geweldloze militaire machtsovername in Pakistan waarbij premier Ali Bhutto wordt afgezet op de beschuldiging dat hij geknoeid zou hebben met de verkiezingsresultaten Opschorting van de Pakistaanse grondwet 28 Wil Hartog wint de 500 cc-klasse van de TT Assen ;juli 1 De Zweedse tennisser Björn Borg prolongeert zijn Wimbledon-titel De Britse Virginia Wade verslaat in de vrouwenfinale de Nederlandse Betty Stöve 7 Het uit afval gebouwde vlot De Tand des Tijds van de Nederlandse kunstenaar Robert Jasper Grootveld wordt de toegang tot de Amsterdamse grachten ontzegd 13 Somalië verklaart de oorlog aan Ethiopië de begin van de Ogaden oorlog 18 De Walcherense kust verandert in de Costa del Hasj als er een flinke partij Gele Libanon aanspoelt 24 De Franse wielrenner Bernard Thévenet wint de Ronde van Frankrijk 26 De 13-jarige Engelse David Morgan is de jongste Kanaalzwemmer Hij zwemt van Dover naar Wissant bij Calais in 11 uur en 5 minuten ;augustus 11 De New Yorkse seriemoordenaar David Berkowitz bekend als Son of Sam wordt gearresteerd 15 Het Wow!-signaal wordt opgevangen met de Big Ear radiotelescoop in de Verenigde Staten 16 Elvis Presley overlijdt in Memphis Tennessee USA in de badkamer van zijn huis officieel door een hartstilstand maar later zal na autopsie blijken dat zijn lichaam sporen van meerdere soorten pillen bevat Vermoedelijk is er sprake van een overdosis van door zijn arts voorgeschreven medicijnen 20 Een nieuw tijdperk in de astronomie begint met de lancering van de ruimtesonde Voyager 2 De Amerikaanse astronoom Carl Sagan geeft aan beide ruimtesondes een audio video-plaat mee met onder andere de groeten van president Jimmy Carter en muziek van Ludwig van Beethoven en Louis Armstrong Tevens wordt een bouwpakket van een draaitafel met gebruiksaanwijzing bijgevoegd 23 Björn Borg lost Jimmy Connors na 160 weken af als nummer één op de wereldranglijst der tennisprofessionals maar moet een week later die positie al weer aan de Amerikaan afstaan 27 Tussen Berkenwoude Stolwijk en Lekkerkerk gaat het eerste buurtbusproject in Nederland van start ;september 5 Lancering van de ruimtesonde Voyager 1 5 De West-Duitse werkgeversvoorzitter Hanns-Martin Schleyer wordt ontvoerd door het Commando Siegfried Hauser een onderdeel van de Rote Armee Fraktion 10 Hamida Djandoubi is de laatste die door de guillotine ter dood is gebracht 12 Steve Biko overlijdt aan hoofdverwondingen in de gevangenis 16 Overlijden van Britse glamrockster Marc Bolan bij een auto-ongeval 19 Groningen Na twee jaar van voorbereidingen wordt het verkeerscirculatieplan VCP van kracht Autoverkeer moet om in een ander stadsdeel te komen steeds terug naar de rondweg De wethouders Max van den Berg en Jacques Wallage willen zo het gebruik van fiets en openbaar vervoer stimuleren 22 De RAF-terrorist Knut Folkerts schiet bij zijn aanhouding in Utrecht twee agenten neer 18-25 Vredesweek Het Interkerkelijk Vredesberaad kondigt een 10 jaar durende campagne aan onder het motto "Help de kernwapens de wereld uit om te beginnen in Nederland" ;oktober 14 Het eerste deel van de metro van Amsterdam wordt geopend Weesperplein-Gaasperplas 18 Duitse elitetroepen bestormen op de luchthaven van Mogadishu het gekaapte Lufthansatoestel De gijzelaars worden bevrijd drie Palestijnse kapers doodgeschoten De Bondsregering besloot in te grijpen nadat een der piloten door de kapers was geëxecuteerd 18 De Duitse terroristen Andreas Baader Gudrun Ensslin en Jan-Carl Raspe worden dood in hun cel aangetroffen Volgens de autoriteiten hebben ze zelfmoord gepleegd volgens kringen rond de RAF zijn ze vermoord 24 Karel Van Miert kondigt aan dat de Vlaamse socialisten zich voortaan autonoom gaan organiseren Dit betekent meteen de communautaire splitsing van de BSP in de Nederlandstalige SP Socialistische Partij en de Franstalige PS Parti Socialiste In 2002 verandert de naam SP in spa oktober Het dictatoriale bewind in Uruguay verbiedt de bibliotheken kranten en tijdschriften uit de jaren 1950-1973 aan het publiek ter inzage te geven De pers zou in die jaren beïnvloed zijn geweest door communisten en Tupamaros oktober Het Christelijk Instituut van Zuid-Afrika krijgt van de regering een verbod om activiteiten te ontplooien De voorman Christiaan Beyers Naudé wordt gebannen ofwel geschorst in zijn burgerrechten ;november Koningin Juliana en prins Bernhard bezoeken het West-Afrikaanse Senegal 2 De miljonair Maup Caransa koopt zich voor de som van tien miljoen Nederlandse guldens vrij van zijn ontvoerders 8 Amerikaanse gouverneursverkiezingen 19 In India komen meer dan 10000 mensen om het leven als gevolg van een vloedgolf en een cycloon 20 De Egyptische president Anwar Sadat schrijft geschiedenis met zijn rede voor de Knesset Hij is de eerste Arabische leider die daar toegang krijgt sinds de oprichting van de staat Israël 26 De dames Snip en Snap treden na veertig jaar voor het laatst op 30 De PvdA wordt veroordeeld tot oppositie nadat na een lange formatieperiode onverwachts het CDA-VVD-kabinet-Van Agt wordt geformeerd ;december 4 Jean-Bédel Bokassa kroont zichzelf tot keizer van de Centraal-Afrikaanse Republiek 5 Bophuthatswana is het tweede thuisland dat door Zuid-Afrika onafhankelijk verklaard wordt Geen enkel ander land zal Bophuthatswana erkennen 14 Pieter Menten een Nederlandse oorlogsmisdadiger wordt veroordeeld tot vijftien jaar gevangenschap 14 Première van Saturday Night Fever met John Travolta Evenementen Brit Awards 1977 Eurovisiesongfestival 1977 Pinkpop 1977 Klassieke muziek 19 april eerste uitvoering van Symfonie nr 5 van Kalevi Aho 20 juni eerste uitvoering van Stratifications van Hans Abrahamsen Populaire muziek ; De tien meest succesvolle albums in Nederland bron popdossiernl< small> Eagles Hotel California Fleetwood Mac Rumours Ennio Morricone Het gebeurde in het westen ABBA Arrival Neil Diamond Love at the Greek Al Stewart Year of the Cat Stevie Wonder Songs in the Key of Life Supertramp Even in the Quietest Moments Emmylou Harris Luxury Liner David Bowie Low Literatuur De Spaanse dichter Vicente Aleixandre ontvangt de Nobelprijs voor de Literatuur Beeldende kunst Bouwkunst Film '' Saturday Night Fever Soldaat van Oranje De Reddertjes Geboren ;januari 1 Jamie Pace Maltees voetballer 1 Hasan Salihamidžić Bosnisch voetballer 2 Timothy Beck Nederlands atleet en bobsleeër 2 Stefan Koubek Oostenrijks tennisser 3 Jop Nieuwenhuizen Nederlands zanger 4 Jonathan Cochet Frans autocoureur 4 David Millar Schots wielrenner 5 Jason Mbote Keniaans atleet 5 Hadewych Minis Nederlands actrice 6 Mikkel Jensen Deens voetballer 7 Krisztián Kenesei Hongaars voetballer 8 Melanie Seeger Duits atlete 11 Christian Bauer Frans schaker 11 Anni Friesinger Duits schaatsster 11 Antti Pohja Fins voetballer 12 Bas Nijhuis Nederlands voetbalscheidsrechter 13 Orlando Bloom Brits acteur 15 Marja Vis Nederlands schaatsster 16 Ariel Ze'evi Israëlisch judoka 17 Ali El Khattabi Nederlands-Marokkaans voetballer 17 Luca Paolini Italiaans wielrenner 24 Minke Booij Nederlands hockeyster 24 Michelle Hunziker Nederlands televisiepresentatrice 25 Lidia Chojecka Pools atlete 25 Luke Roberts Australisch wielrenner 25 Hatem Trabelsi Tunesisch voetballer 26 Nathan Vecht Nederlands cabaretier 28 Takuma Sato Japans autocoureur 29 Toshinari Suwa Japans atleet 30 Peter Lérant Sloveens voetballer 31 Torri Edwards Amerikaans atlete 31 Sergei Pareiko Estisch voetballer ;februari 1 Cristina Casandra Roemeens langeafstandsloopster 1 Sonja Silva Nederlands actrice en televisiepresentatrice 2 Marc Bernaus Andorrees voetballer 2 Jeroen Elshoff Nederlands voetbalcommentator 2 Shakira Colombiaans zangeres 4 Alice Amafo Surinaams politica 4 Mirjam Bouwman Nederlands televisiepresentatrice EO 4 Bruno Castanheira Portugees wielrenner 4 Gavin DeGraw Amerikaans zanger 6 Tanja Dexters Vlaams model en presentatrice Miss België 1998 7 Christian Bouckenooghe Nieuw-Zeelands voetballer 8 Shigeru Aburaya Japans atleet 8 Dave Farrell Amerikaans bassist 8 Petr Fulín Tsjechisch autocoureur 8 Roman Kostomarov Russisch kunstschaatser 9 Jurgen Van De Walle Belgisch wielrenner 10 Bakary Gassama Gambiaans voetbalscheidsrechter 11 Raffaele Illiano Italiaans wielrenner 11 Aaron McMillan Australisch pianist overleden 2007 11 Mike Shinoda Amerikaans ontwerper producer rapper songwriter zanger en multi-instrumentalist 12 Paul Di Bella Australisch atleet 14 Cadel Evans Australisch wielrenner 15 Milenko Ačimovič Sloveens voetballer 15 Øystein Grødum Noors schaatser 15 Volodymyr Hoestov Oekraïens wielrenner 15 Julien Smink Nederlands wielrenner 20 Koen Buyse Belgisch zanger en gitarist Zornik 22 Mads Kaggestad Noors wielrenner 22 Hakan Yakin Zwitsers voetballer 28 Aaron Aguilera Mexicaans-Amerikaans acteur en professioneel worstelaar 28 Gable Garenamotse Botswaans atleet 28 Tatjana Levina Russisch atlete 28 Vito Postiglione Italiaans autocoureur 28 Janne Saarinen Fins voetballer ;maart 1 Rens Blom Nederlands atleet 2 Chris Martin Brits zanger Coldplay 3 Ronan Keating Brits zanger oa Boyzone 4 Ana Guevara Mexicaans atlete 5 Ronnie Pander Nederlands voetballer 6 Francisco Javier Fernández Spaans atleet 6 Giorgos Karagounis Grieks voetballer 6 Shabani Nonda Congolees voetballer 7 Preslav Borissov Bulgaars politicus 7 Mitja Zastrow Nederlands-Duits zwemmer 8 John de Jong Nederlands voetballer 8 Peter Schep Nederlands wielrenner 10 Peter Enckelman Fins voetballer 13 Jiang Bo Chinees atlete 14 Naoki Matsuda Japans voetballer overleden 2011 15 Karol Kisel Slowaaks voetballer 15 Imke Schellekens-Bartels Nederlands amazone 16 Ralf van der Rijst Nederlands schaatser 16 Thomas Rupprath Duits zwemmer 16 Matt Pelissier Amerikaans drummmer 20 Vadzim Dzevjatowski Wit-Russisch kogelslingeraar 21 Ilse Heylen Belgisch judoka 22 Giovanca Nederlands zangeres 22 Barry Veneman Nederlands motorcoureur 23 Chantal Boonacker Nederlands paralympisch zwemster 23 Roman Fricke Duits atleet 24 Cédric El-Idrissi Zwitsers atleet 26 Morgan De Sanctis Italiaans voetballer 27 Tommie van der Leegte Nederlands voetballer 29 Kristina Brandi Puerto Ricaans tennisster 29 Peter Robertson Australisch triatleet 29 Djabir Saïd-Guerni Algerijns atleet 30 Marc Gicquel Frans tennisser 30 Antonio Langella Italiaans voetballer 30 Miko Lee Vietnamees-Amerikaans pornoactrice 30 Jermaine Sedoc Nederlands atleet 30 Aleksandar Stavrev Macedonisch voetbalscheidsrechter 31 Domenico Fioravanti Italiaans zwemmer en Olympisch kampioen 2000 ;april 1 Kelli White Amerikaans atlete 1 Haimar Zubeldia Spaans wielrenner 2 Marc Raquil Frans atleet 2 Róger Suárez Boliviaans voetballer 3 Véronique De Kock Miss België 1995 Vlaams presentatrice 9 Alexandru Popovici Moldavisch voetballer 10 Waseem Ahmad Pakistaans hockeyer 11 Jiří Magál Tsjechisch langlaufer 12 Giovanny Espinoza Ecuadoraans voetballer 13 Javier Guzman Spaans-Nederlands stand-upcomedian en cabaretier 13 Tom Penny Amerikaans skateboarder 14 Gorka Arrizabalaga Spaans wielrenner 14 Erjon Bogdani Albanees voetballer 14 Sarah Michelle Gellar Amerikaans actrice 14 Martin Kaalma Estisch voetballer 14 Geoff Kabush Canadees mountainbiker 14 Ben Williams Australisch voetbalscheidsrechter 17 Maint Berkenbosch Nederlands wielrenner 17 Chad Hedrick Amerikaans skeeleraar en schaatser 17 Frederik Magle Deens componist en pianist 18 Hassan El Fakiri Noors voetballer 18 Jonathan Rowson Brits schaker 19 Nanceen Perry Amerikaans atlete 19 Ville Väisänen Fins voetballer en voetbalcoach 20 Yves Larock Zwitsers dj en producer 21 Rick Hofstra Nederlands darter 22 Mark van Bommel Nederlands voetballer 22 Pavel Churavý Tsjechisch noordse combinatieskiër 22 Robert Hunter Zuid-Afrikaans wielrenner 22 Anthony Lurling Nederlands voetballer 23 Bram Schmitz Nederlands wielrenner 25 Jonathan Angel Amerikaans acteur 26 Rena Effendi Azerbeidzjaans fotografe 26 Janneke Schopman Nederlands hockeyster 26 Raphael Wicky Zwitsers voetballer 28 Jorge Bolaño Colombiaans voetballer 29 Margriet Matthijsse Nederlands zeilster 29 Razan Zaitouneh Syrisch advocaat journalist en mensenrechtenverdediger ;mei 1 David Crv Belgisch voetballer 1 Miranda van Holland Nederlands dj radio-producer en visagiste 2 Jan Fitschen Duits atleet 2 Chad Muska Amerikaans skateboarder 2 Alibay Shukurov Azerbeidzjaans atleet 3 Dirk Lippits Nederlands roeier 3 Noel Valladares Hondurees voetballer 4 Mariano Pernía Spaans Argentijns voetballer 6 Christophe Brandt Belgisch wielrenner 6 René Münnich Duits autocoureur 7 Bam Aquino Filipijns politicus 7 Lisa Kelly Iers zangeres 7 Łukasz Sosin Pools voetballer 8 Johann Vogel Zwitsers voetballer 9 Karin van der Haar Nederlands paralympisch sportster 9 Marek Jankulovski Tsjechisch voetballer 9 Iñigo Landaluze Spaans wielrenner 9 Manuel Sanromà Spaans wielrenner overleden 1999 11 Janne Ahonen Fins schansspringer 11 Lydia Cheromei Keniaans atlete 11 Caimin Douglas Nederlands atleet 11 Pablo Gabriel García Uruguayaans voetballer 12 Hadj Belkheir Algerijns bokser 12 Graeme Dott Schots snookerspeler 13 Ilse DeLange Nederlands zangeres 13 Samantha Morton Engels actrice 15 Oliver Drachta Oostenrijks voetbalscheidsrechter 15 Roy Stroeve Nederlands voetballer 16 Albina Mayorova Russisch atlete 17 Anders Södergren Zweeds langlaufer 20 Matt Czuchry Amerikaans acteur 20 Serghei Rogaciov Moldavisch voetballer 21 José Manuel Lara Spaans golfer 23 Annabel Kosten Nederlands zwemster 24 Tamarine Tanasugarn Thais tennisster 25 Giel Beelen Nederlands radio-deejay 27 Abderrahmane Hammad Algerijns atleet 29 Miroslav Drobňák Slowaaks voetballer 29 Rachael Stirling Brits actrice 30 Ivan Bebek Kroatisch voetbalscheidsrechter 31 Joachim Olsen Deens atleet en politicus ;juni 3 Stefan De Bock Belgisch atleet 3 Piet Deveughele Belgisch atleet 3 Abeba Tolla Ethiopisch atlete 4 Quinten Hann Australisch pool- en snookerspeler 4 Vicente de Lima Braziliaans atleet 4 Ingrid Visser Nederlands volleybalster overleden 2013 5 Yoshihiro Ito Japans autocoureur 5 Liza Weil Amerikaans actrice 6 David Connolly Iers voetballer 6 Tony Sergeant Belgisch voetballer 6 Workenesh Tola Ethiopisch atlete 7 Marcin Baszczyński Pools voetballer 7 Jair Marrufo Amerikaans voetbalscheidsrechter 8 Hrvoje Vejić Kroatisch voetballer 9 Sohail Abbas Pakistaans hockeyer 10 Eurico de Jesus Macaus autocoureur 14 Francesco Coco Italiaans voetballer 16 Addy Engels Nederlands wielrenner 17 Karl Menzies Australisch wielrenner 18 Kaja Kallas Estisch politica 21 David Jacobs Indonesisch tafeltennisser 21 René Obst Duits wielrenner 22 Angelo Furlan Italiaans wielrenner 23 Miguel Ángel Angulo Spaans voetballer 23 Jason Mraz Amerikaans singer-songwriter 24 Cas Jansen Nederlands acteur 24 Nina Zjivanevskaja Russisch-Spaans zwemster 26 William Kipsang Keniaans atleet 27 Rafael Nuritdinov Oezbeeks wielrenner 27 Andrej Porázik Slowaaks voetballer 27 Arkadiusz Radomski Pools voetballer 27 Raúl Spaans voetballer 29 Erik Heijblok Nederlands voetbaldoelman 29 Alan Villafuerte Nederlands turner 30 Tathiana Garbin Italiaans tennisster ;juli 1 Björn Leukemans Belgisch wielrenner 1 Veselin Petrović Servisch basketballer 1 Birgit Schuurman Nederlands zangeres en actrice 1 Liv Tyler Amerikaans actrice 2 Dorian Collaku Albanees atleet 3 Kurt Elshot Nederlands voetballer 3 Kees-Jan van der Klooster Nederlands paralympisch sporter 5 Nicolas Kiefer Duits tennisser 5 Riet Muylaert Belgisch zangeres 6 Li Jinyu Chinees voetballer 6 Maks Mirny Wit-Russisch tennisser 9 Arjan Moen Nederlands darter 14 Adil Ramzi Marokkaans voetballer 14 Victoria kroonprinses van Zweden 15 Claes Iversen Deens modeontwerper 15 Galina Lichatsjova Russisch langebaanschaatsster 17 Mario Stecher Oostenrijks noordse combinatieskiër 20 Yves Niaré Frans atleet overleden 2012 21 Danny Ecker Duits atleet 23 Neicer Reasco Ecuadoraans voetballer 24 Arnold Bruggink Nederlands voetballer 24 Olivera Jevtić Joegoslavisch Servisch atlete 24 Yago Lamela Spaans atleet overleden 2014 24 Mehdi Mahdavikia Iraans voetballer 24 Aicha Marghadi Nederlands nieuwslezer en sportpresentator 25 Gordon Braun Luxemburgs voetballer 26 Kelly Pfaff Vlaams model en mediafiguur dochter van Jean-Marie Pfaff 26 Kevin Houben Belgisch componist 26 Rebecca St James Amerikaans christelijk musicalactrice schrijfster en zangeres 27 Mustapha Bennacer Algerijns atleet 28 Noah Bor Keniaans atleet 28 Aleksandar Živković Servisch voetballer 30 Julio Alberto Pérez Mexicaans wielrenner 30 Guido Weijers Nederlands cabaretier ;augustus 2 Edward Furlong Amerikaans acteur 3 Óscar Pereiro Spaans wielrenner 7 Lottie Hellingman Nederlands actrice 8 Daniel Moreira Frans voetballer 8 Szilárd Németh Slowaaks voetballer 8 Michael Vroemans Belgisch acteur 8 Nicolas Vogondy Frans wielrenner 9 Jens Hellström Zweeds autocoureur 9 Ravshan Irmatov Oezbeeks voetbalscheidsrechter 9 Mickaël Silvestre Frans voetballer 10 Luciana Aymar Argentijns hockeyster en model 10 Michele Gobbi Italiaans wielrenner 12 Jesper Grønkjær Deens voetballer 12 Iva Majoli Kroatisch tennisster 12 Park Yong-ha Zuid-Koreaans zanger en acteur overleden 2010 14 Justin Anlezark Australisch atleet 15 Radoslav Batak Montenegrijns voetballer 15 Igor Cassina Italiaans turner 16 Pavel Královec Tsjechisch voetbalscheidsrechter 16 Jeroen Mellemans Belgisch voetballer 17 Nathan Deakes Australisch snelwandelaar 17 Thierry Henry Frans voetballer 17 Tarja Turunen Fins zangeres 18 Andrij Deryzemlja Oekraïens biatleet 19 Iban Mayo Spaans wielrenner 20 Stéphane Gillet Luxemburgs voetballer 21 Sander Dreesmann Nederlands hockeyer 22 Heiðar Helguson IJslands voetballer 23 Jelena Rozga Kroatisch zangeres 23 Douglas Sequeira Costa Ricaans voetballer 24 Órla Fallon Iers zangeres en harpiste 24 Padraigh Sutton Iers voetbalscheidsrechter 25 Aziz El Khanchaf Frans voetballer 26 Therese Alshammar Zweeds zwemster 27 Deco Portugees voetballer 28 Ambesse Tolosa Ethiopisch langeafstandsloper 29 Richard Knopper Nederlands voetballer 29 John O'Brien Amerikaans voetballer 30 Kamil Kosowski Pools voetballer 30 Félix Sánchez Dominicaans atleet 31 Jeff Hardy Amerikaans professioneel worstelaar 31 Ian Harte Iers voetballer ;september 1 David Albelda Spaans voetballer 2 Rudy Aerts Nederlands voetballer 2 Marek Mintál Slowaaks voetballer 3 Olof Mellberg Zweeds voetballer 5 Joseba Etxeberria Spaans voetballer 9 Sisay Bezabeh Australisch atleet 11 Jon Buckland Engels gitarist Coldplay 11 Matthew Stevens Welsh snookerspeler 11 Miran Vodovnik Sloveens atleet 12 Remco van Eijden Nederlands darter 12 Joseph Ngeny Keniaans atleet 13 Fiona Apple Amerikaans zangeres 13 Eirik Bakke Noors voetballer 15 Jason Terry Amerikaans basketballer 16 Josip Šimić Kroatisch voetballer 17 Alemitu Bekele Turks-Ethiopische atlete 17 Milan Berck Beelenkamp Nederlands voetballer 17 Lotte Jonathans Nederlands badmintonster 17 Juan Antonio Flecha Spaans-Argentijns wielrenner 17 Lieve van Kessel Nederlands hockeyster 19 Tommaso Rocchi Italiaans voetballer 20 Namie Amuro Japans zangeres 20 Jon Inge Høiland Noors voetballer 20 Yusuke Imai Japans schaatser 21 Marc de Hond Nederlands radiopresentator en ondernemer 25 Rinaldo Nocentini Italiaans wielrenner 26 Janne Holmén Fins atleet 27 Andrus Värnik Estisch atleet 30 Héctor Tapia Chileens voetballer ;oktober 1 Dwight Phillips Amerikaans atleet 3 Daniel Hollie Amerikaans professioneel worstelaar 4 Jason Lehmkuhle Amerikaans atleet 4 Bartłomiej Macieja Pools schaker 5 Konstantin Zyrjanov Russisch voetballer 8 Madelon Baans Nederlands zwemster 8 Daniel Bess Amerikaans acteur 8 Anne-Caroline Chausson Frans mountainbikester en BMX-ster 8 Reese Hoffa Amerikaans atleet 8 Erna Siikavirta Fins toetsenist 9 Miikka Multaharju Fins voetballer 12 Vita Palamar Oekraïens atlete 13 Antonio Di Natale Italiaans voetballer 14 Joey Didulica Kroatisch voetbaldoelman 14 Barry Ditewig Nederlands voetbaldoelman 15 Galina Bogomolova Russisch atlete 16 John Mayer Amerikaans zanger en songwriter 16 Björn Otto Duits atleet 16 Anniek Pheifer Nederlands actrice 16 Thorwald Veneberg Nederlands wielrenner 17 Dudu Aouate Israëlisch voetballer 17 Marco Bui Italiaans mountainbiker 17 André Villas-Boas Portugees voetbaltrainer 18 Paul Stalteri Canadees voetballer 23 Alexander Iashvili Georgisch voetballer 24 Iván Kaviedes Ecuadoraans voetballer 24 Marie-Hélène Prémont Canadees mountainbikester 26 Jon Heder Amerikaans acteur 27 Attje Kuiken Nederlands politica 28 Jonas Rasmussen Deens badmintonner 29 Juraj Czinege Slowaaks voetballer 30 Eefke Mulder Nederlands hockeyster 31 Séverine Ferrer Frans zangeres 31 Jimmy Smet Belgisch voetballer overleden 2012 31 Jelena Tichonova Russisch marathonloopster ;november 1 Anthony Clark Engels badmintonner 3 Aria Giovanni Amerikaans model en pornoactrice 3 Cees Paauwe Nederlands voetballer 4 Hannelore Knuts Belgisch topmodel 4 Evgenja Radanova Bulgaars shorttrackster 5 Yonas Kifle Eritrees atleet 5 Maarten Tjallingii Nederlands wielrenner 5 Richard Wright Engels voetballer 9 Ljoedmila Blonska Oekraïens atlete 9 Dmitri Dasjinski Wit-Russisch freestyleskiër 10 Mikheil Ashvetia Georgisch voetballer 10 Irina Kalentjeva Russisch mountainbikester 10 Brittany Murphy Amerikaans actrice overleden 2009 10 Erik Nevland Noors voetballer 11 Arianna Follis Italiaans langlaufster 11 Lo Ka Chun Hongkongs autocoureur 12 Davide Rummolo Italiaans zwemmer 13 Lilia Sjoboechova Russisch atlete 15 Albert E Brumley Amerikaans componist van gospelmuziek 17 Jairo Castillo Colombiaans voetballer 17 Andreja Mali Sloveens biatlete en langlaufster 17 Ryk Neethling Zuid-Afrikaans zwemmer 22 Annika Norlin Zweeds zangeres en songwriter 24 Leila Aman Ethiopisch atlete 24 Colin Hanks Amerikaans acteur 24 Lucille Opitz Duits schaatsster 25 Guillermo Cañas Argentijns tennisser 26 Ivan Basso Italiaans wielrenner 27 Oksana Chvostenko Oekraïens biatlete 27 Tobias Grünenfelder Zwitsers alpineskiër ;december 1 Luis Díaz Mexicaans autocoureur 1 Jasmine Sendar Nederlands actrice 4 Darvis Patton Amerikaans atleet 5 Jenne Decleir Vlaams acteur 6 Chanella Hodge Nederlands actrice 7 Luke Donald Brits golfer 8 Matthias Schoenaerts Vlaams acteur 10 Joaquín Botero Boliviaans voetballer 10 Róbert Ruck Hongaars schaker 10 Simon Thompson Australisch triatleet 12 Wim De Deyne Belgisch shorttracker 13 Winfried Baijens Nederlands presentator 13 Andrew Higginson Engels snookerspeler 15 Florus van Rooijen Nederlands stemacteur 16 Teemu Kattilakoski Fins langlaufer 17 Arnaud Clément Frans tennisser 19 Tamara Boroš Kroatisch tafeltennisster 19 LaTasha Jenkins Amerikaans atlete 19 Malik Louahla Algerijns sprinter 20 Koen Schepens Vlaams acteur 21 Klodian Duro Albanees voetballer 24 Glen Salmon Zuid-Afrikaans voetballer 26 Fatih Akyel Turks voetballer 27 Florence Ekpo-Umoh Duits atlete 28 Hellen Kimutai Keniaans atlete 29 Tuomo Könönen Fins voetballer 29 André Vreugdenhil Nederlands-Belgisch schaatser 30 Glory Alozie Nigeriaans-Spaans atlete 30 Koen De Poorter Vlaams comedy- en televisiemaker 30 Saša Ilić Servisch voetballer 30 Joelia Litejkina Russisch schaatsster 31 Wardy Alfaro Costa Ricaans voetballer 31 Laurent Fassotte Belgisch voetballer 31 Park Jae-Sang Zuid-Koreaans zanger ;datum onbekend John Paesano Amerikaans filmcomponist Chad VanGaalen Canadees muzikant en illustrator Overleden Weerextremen in België 20 februari Overstromingen in zuiden van het land 31 maart Minimumtemperatuur tot –49°C in Koksijde en –100°C in Botrange Waimes 16 mei Neerslagtotaal van 75 mm in Auvelais Sambreville 9 juni Onweders veroorzaken veel schade 10 juni Tornado veroorzaakt schade in de streek van Kinrooi in het oosten van Limburg juni Juni met laagste zonneschijnduur 124 uur normaal 226 uur 17 augustus Neerslagtotaal van 97 mm water in Genk zomer Na 1860 zomer met hoogst aantal neerslagdagen 67 normaal 464 zomer Na 1888 zomer met laagste zonneschijnduur 4066 normaal 6659 u 19 september Temperaturen tot –20°C in Kleine-Brogel Peer en –31°C in Rochefort 21 oktober Maximumtemperatuur 227 °C in Ukkel 4de dag reeds boven 20°C 10 november De warmste november-decade van de eeuw gemiddelde temperatuur in Ukkel 114°C 12 november Windsnelheden tot 122 km h aan de kust en rond Luik Overstromingen en dijkbreuken 23 december Temperatuurmaxima tot 140°C in Rochefort en 168°C in Kleine-Brogel Peer… 24 december Storm met windstoten tot 124 km h in Oostende Veel schade in het Scheldebekken met 7 doden Bron KMI met aanvullingen < small> Externe link video 19 maart is de 78ste dag van het jaar 79ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 287 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1784 De Waal breekt op twee plaatsen door de dijk bij Haalderen Het dorp wordt bijna geheel verwoest Circa 15 mensen verdrinken 1932 Opening van de Sydney Harbour Bridge 1279 Slag bij Yamen ondergang van de zuidelijke Song-dynastie De Yuan-dynastie neemt de macht in China over 1944 Nadat Hongarije in het geheim besprekingen heeft aangeknoopt met de Geallieerden wordt het land bezet door Duitsland 1945 Tweede Wereldoorlog voor de kust van Japan wordt het Amerikaanse vliegdekschip USS Franklin geraakt door een bom Achthonderd man personeel komt om en het schip is zwaar beschadigd 1945 Tweede Wereldoorlog Adolf Hitler vaardigt zijn "Nero-bevel" uit waarin staat dat alle industrieën militaire installaties winkels transportfaciliteiten en communicatielijnen in Duitsland moeten worden vernietigd 1982 Falklandoorlog Argentijnen komen aan op Zuid-Georgia een voorbode voor de oorlog 2002 De Amerikaanse militaire Operatie Anaconda eindigt in Afghanistan begon op 2 maart na circa vijfhonderd Taliban en al Qaida vechters te hebben gedood Er waren elf gesneuvelden in de geallieerde troepen 2003 Begin van de Irakoorlog vanwege het tijdsverschil kan gesteld worden dat de oorlog begon op 20 maart om 0100 UTC 1823 Agustín de Iturbide treedt af Mexico wordt een republiek 1946 Frans-Guyana Guadeloupe Martinique en Réunion worden departementen van Frankrijk 1972 India en Bangladesh tekenen een vriendschapsovereenkomst 1729 Heiligverklaring van Johannes Nepomuk Boheems priester en martelaar 1864 Oprichting van de Congregatie van de Zonen van de Heilige Familie door de Spaanse priester José Manyanet y Vives 1925 Bisschopswijding van Angelo Roncalli apostolisch visitator in Bulgarije in Rome door kardinaal Giovanni Tacci Porcelli 1932 Bisschopswijding van Guillaume Lemmens bisschop-coadjutor van Roermond in Nederland door aartsbisschop Joannes Jansen van Utrecht 1934 Bisschopswijding van de Nederlander Willem Cobben apostolisch vicaris van Finland 1950 Zaligverklaring van Paola Elisabetta Cerioli 1816-1865 Italiaans stichteres van de Zusters van de Heilige Familie in Rome door Paus Pius XII 1962 Paus Johannes XXIII creëert tien nieuwe kardinalen onder wie de Italiaanse nuntius in België Efrem Forni en de Belgische aartsbisschop van Mechelen-Brussel Leo Suenens 1998 Bisschopswijding van Stanisław Dziwisz privésecretaris van de paus James Harvey prefect van de pauselijke huishouding en Piero Marini ceremoniemeester van de paus door Paus Johannes Paulus II 2013 Inauguratie van paus Franciscus Hij krijgt het pallium omgelegd en de vissersring aangereikt 1942 Oprichting van de Boliviaanse voetbalclub Club San José 1956 Bep van Klaveren bokst op 48-jarige leeftijd zijn laatste wedstrijd die The Dutch Windmill wegens een oogblessure voortijdig moet afbreken 2005 Voor eigen publiek in Cardiff winnen de rugbyers van Wales het prestigieuze Zeslandentoernooi door Ierland in de afsluitende wedstrijd met 32-20 te verslaan 2005 Wielrenster Trixi Worrack wint de zevende en laatste editie van de Italiaanse eendagswedstrijd Primavera Rosa 1687 Ontdekkingsreiziger René Robert Cavelier de La Salle wordt vermoord door zijn mannen tijdens de zoektocht naar de monding van de Mississippi 1918 Het Amerikaanse Congres stelt de tijdzones vast en keurt de zomertijd goed 1958 Het eerste Planetarium in Londen opent zijn deuren Geboren 1488 Johannes Magnus Zweeds aartsbisschop en humanist overleden 1544 1684 Jean Astruc Frans natuurkundige overleden 1766 1721 Tobias Smollett Schots romanschrijver overleden 1771 1731 Gabriela Silang Filipijns rebellenleidster overleden 1763 1777 Anton Reinhard Falck Nederlands politicus overleden 1843 1797 Johannes Bosscha sr Nederlands staatsman overleden 1874 1813 David Livingstone Schots missionaris en ontdekkingsreiziger overleden 1873 1824 William Allingham Iers-Engels dichter overleden 1889 1834 Rosalie Loveling Vlaams schrijfster overleden 1875 1844 Minna Canth Fins schrijfster overleden 1897 1848 Wyatt Earp Amerikaans politieman en revolverheld overleden 1929 1849 Alfred von Tirpitz Duits Grootadmiraal overleden 1930 1851 Pierre Ruffey Frans militair overleden 1928 1862 Jef Denyn Belgisch ontwerper van de moderne beiaard overleden 1941 1873 Max Reger Duits componist overleden 1916 1878 Ferdinand Davaux Belgisch cabaretier overleden 1918 1883 Walter Haworth Brits scheikundige en Nobelprijswinnaar overleden 1950 1888 Josef Albers Duits kunstenaar overleden 1976 1888 Léon Scieur Belgisch wielrenner overleden 1969 1889 Jose Hontiveros Filipijns politicus en rechter overleden 1954 1891 Earl Warren Amerikaans rechter overleden 1974 1900 Frédéric Joliot-Curie Frans natuurkundige en Nobelprijswinnaar overleden 1958 1902 Manuel Seoane Argentijns voetballer overleden 1975 1905 Albert Speer Duits nazi-kopstuk overleden 1981 1906 Adolf Eichmann Duits nazi-kopstuk overleden 1962 1907 Cor Treslem Nederlands acteur en schouwburgdirecteur overleden 1990 1909 Elżbieta Zawacka Pools vrijheidsstrijder overleden 2009 1912 Adolf Galland Duits gevechtspiloot en generaal overleden 1996 1917 Jan van Kilsdonk SJ Nederlands priester overleden 2008 1917 Theo van der Nahmer Nederlands beeldhouwer en tekenaar overleden 1989 1920 Siebe van der Zee Nederlands verslaggever presentator en omroepdirecteur overleden 1985 1921 Tommy Cooper Brits komiek overleden 1984 1922 Hiroo Onoda Japans militair overleden 2014 1923 Henry Morgentaler Joods-Canadese abortusdokter en -activist overleden 2013 1924 Leen Valkenier Nederlands scenarioschrijver van De Fabeltjeskrant overleden 1996 1925 Brent Scowcroft Amerikaans militair en regeringsadviseur 1926 Ray Verhaeghe Vlaams acteur 1928 Patrick McGoohan Amerikaans acteur overleden 2009 1928 Clarence Paul Amerikaans songwriter en muziekproducent overleden 1995 1931 Gail Kobe Amerikaans actrice overleden 2013 1933 Philip Roth Amerikaans schrijver 1936 Ursula Andress Zwitsers actrice 1937 Clarence Frogman Henry Amerikaans zanger 1939 Hermann Becht Duits operazanger overleden 2009 1940 John van de Rest Nederlands producent regisseur en scenarioschrijver 1942 Rinus Israël Nederlands voetballer en voetbaltrainer 1943 Mario Monti Italiaans politicus en econoom 1943 Vern Schuppan Australisch autocoureur 1944 Eddy Beugels Nederlands wielrenner 1944 Sirhan Sirhan Amerikaans moordenaar van Robert F Kennedy 1946 Paul Atkinson Brits muziekproducent en gitarist van The Zombies overleden 2004 1947 Glenn Close Amerikaans actrice 1948 Martine Bijl Nederlands zangeres en actrice 1948 Henning Gravrok Noors musicus 1949 Hans Jorritsma Nederlands hockeyer en teammanager 1950 Jose Palma Filipijns aartsbisschop 1951 John van Dijk Nederlands ondernemer 1951 Piet Huyg Nederlands voetballer 1952 Joseph John Urusemal president van de Federale Staten van Micronesia 1955 Pino Daniele Italiaans componist en zanger overleden 2015 1955 Bruce Willis Amerikaans acteur 1956 Karel Deruwe Vlaams acteur 1956 Jegor Gajdar Russisch econoom en politicus 1961 Jos Lansink Nederlands-Belgisch springruiter 1962 Hans Smit Nederlands televisienieuwslezer 1967 Dion Graus Nederlands politicus en programmamaker 1967 Wim Willaert Belgisch acteur 1968 Rozemarijn Janssen Nederlands bergbeklimster 1969 Tom McRae Engels singer-songwriter 1970 Jozef Majoroš Slowaaks voetballer 1970 Aart Vierhouten Nederlands wielrenner 1971 Grzegorz Mielcarski Pools voetballer 1973 Magnus Hedman Zweeds voetbaldoelman 1973 Simmone Jade Mackinnon Australisch actrice 1973 Sergej Makarov Russisch atleet 1973 Deborah Ostrega Belgisch presentatrice zangeres en actrice 1974 Hanka Kupfernagel Duits wielrenster 1974 Esther Süss Zwitsers mountainbikester 1975 Jingyi Le Chinees zwemster en olympisch kampioene 1996 1975 Juha Reini Fins voetballer 1975 Ilse Van Hoecke Vlaams presentatrice 1976 James Davis Amerikaans atleet 1976 Alessandro Nesta Italiaans voetballer 1978 Cydonie Mothersille atlete van de Kaaimaneilanden 1979 Ivan Ljubičić Kroatisch tennisser 1979 Stan Van Samang Vlaams zanger en acteur 1980 Johan Olsson Zweeds langlaufer 1981 Dickson Choto Zimbabwaans voetballer 1981 Kolo Touré Ivoriaans voetballer 1982 Frank Diefenbacher Duits autocoureur 1982 José Valencia Ecuadoraans voetballer 1983 Vanja Dzaferović Kroatisch voetballer 1983 Nicole Fessel Duits langlaufster 1985 Marije Brummel Nederlands voetbalster 1985 Yolanthe Sneijder-Cabau Nederlands actrice en presentatrice 1985 Ernesto Viso Venezolaans autocoureur 1985 Mohamed Zemmamouche Algerijns voetballer 1987 Roman Eremenko Russisch-Fins voetballer 1987 Magnus Krog Noors noordse combinatieskiër 1987 Dmitri Malysjko Russisch biatleet 1987 Michal Švec Tsjechisch voetballer 1988 Muhamed Subašić Bosnisch voetballer 1992 Mike Marissen Nederlands zwemmer 1994 Marvin Kirchhöfer Duits autocoureur 1997 Rūta Meilutytė Litouws zwemster Overleden 1286 Koning Alexander III van Schotland 44 1683 Thomas Killigrew 71 Engels toneelschrijver 1721 Paus Clemens XI 71 1859 Jacob van Hall 59 Nederlands schrijver 1873 Charles Hippolyte Vilain XIIII 76 Belgisch politicus 1906 Kosta Chetagoerov 46 Ossetisch schrijver 1916 Vasili Soerikov 68 Russisch kunstschilder 1919 Gustave Strauven 40 Belgisch architect 1945 Anda Kerkhoven 26 Nederlands verzetsvrouw 1947 Willem Pijper 52 Nederlands componist 1949 James Somerville 66 Brits admiraal 1950 Edgar Rice Burroughs 74 Amerikaans schrijver 1950 Walter Haworth 66 Brits scheikundige en Nobelprijswinnaar 1968 Fedde Schurer 69 Fries dichter en politicus 1971 Jan Greshoff 82 Nederlands journalist dichter en schrijver 1971 Jules Strens 77 Belgisch componist 1982 Randy Rhoads 25 Amerikaans rock-gitarist 1985 Louisa Ghijs Belgisch actrice 1986 Anne van Orléans 79 Frans prinses uit het Huis Bourbon-Orléans 1987 Louis-Victor de Broglie 94 Frans natuurkundige en Nobelprijswinnaar 1989 Piet Kruiver 51 Nederlands voetballer 1990 Andrew Wood 24 Amerikaans zanger en muzikant 1994 Jacques Ellul 82 Frans socioloog filosoof en theoloog 1995 Trevor Blokdyk 59 Zuid-Afrikaans autocoureur 1995 Gerard Tebroke 45 Nederlands atleet 1997 Willem de Kooning 95 Nederlands kunstschilder 2000 Giovanni Linscheer 27 Surinaams zwemmer 2004 George Khouri 20 Israëlisch student 2005 John DeLorean 80 Amerikaans ingenieur en autofabrikant 2005 Hellema 84 Nederlands verzetsstrijder en schrijver 2007 Luther Ingram 69 Amerikaans R&B soulzanger en -songwriter 2007 Sim Simons 67 Vlaams radiopresentator radioprogrammamaker en jazzjournalist 2007 Shimon Tzabar 81 Israëlisch-Brits militair columnist journalist dichter kinderboekenschrijver publicist kunstschilder en paddenstoelendeskundige 2008 Arthur C Clarke 90 Brits sciencefictionschrijver 2008 Hugo Claus 78 Belgisch schrijver 2008 Johannes van der Giessen 108 oudste man van Nederland 2008 Paul Scofield 86 Brits acteur 2009 Felipe Santiago Benítez Avalos 82 Paraguayaans aartsbisschop 2009 Ion Dolănescu 65 Roemeens politicus en zanger 2009 Gertrud Fussenegger 96 Oostenrijks schrijfster 2010 Carlo Chenis 55 Italiaans bisschop 2010 Raúl de la Torre 72 Argentijns regisseur 2012 Abe Gerlsma 93 Nederlands kunstenaar 2012 Ulu Grosbard 83 Amerikaans film- en theaterregisseur 2012 Ger Lataster 92 Nederlands kunstenaar 2013 Harry Reems 65 Amerikaans porno-acteur 2014 Ernest Mühlen 87 Luxemburgs politicus 2014 Fred Phelps 84 Amerikaans evangelist en activist 2014 Robert Schwarz Strauss 95 Amerikaans advocaat en diplomaat 2015 Gerda van der Kade-Koudijs 91 Nederlands atlete 2015 Eino Uusitalo 90 Fins politicus Viering herdenking Rooms-katholieke kalender Heilige Jozef bruidegom van de heilige maagd Maria Hoogfeest tevens Vaderdag in sommige regio's Heilige Landoaldus en Amantius † c 668 24 maart is de 83ste dag van het jaar 84ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 282 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1482 Hertogin Maria van Bourgondië valt van haar paard en sterft bij het kasteel van Wijnendale 1947 Bij een brand in de staatsmijn Hendrik in Brunssum komen dertien mijnwerkers om het leven 1989 De Amerikaanse olietanker Exxon Valdez loopt in het Nauw van Prins William voor de kust van Alaska aan de grond; er komt minstens 42000 m³ olie vrij Daarbij sterven grote aantallen zeevogels otters en robben 1999 Brand in de Mont Blanctunnel 39 mensen komen om 2003 De Nederlandse verpleegkundige Lucia de Berk krijgt levenslang voor de moord op diverse patiënten Op 14 april 2010 wordt ze echter vrijgesproken door de Hoge Raad 2015 Vlucht 9525 van de Duitse vliegmaatschappij Germanwings stort neer in Zuid-Frankrijk 1946 Eerste uitzending van Alistair Cooke's Letter from America 1990 De Levenslijnactie van VTM voor fundamenteel kankeronderzoekin België sluit af op een totaalbedrag van 166 miljoen Belgische frank circa 41 miljoen euro 1943 Vrijwel alle Nederlandse artsen maken het woordje arts op hun naamborden onleesbaar om geen lid te hoeven worden van de door de Duitsers ingestelde Artsenkamer 1999 De NAVO begint bombardementen op Servische doelen in de Kosovo-oorlog 1999 Een F-16 van de Koninklijke Luchtmacht haalt een Servische MiG-29 gevechtsjager neer 2014 Russische militairen nemen de legerbasis Feodosija in Oekraïne besluit zijn militairen uit de Krim terug te trekken De Autonome Republiek de Krim voert de Russische roebel in 1848 Relletjes op de Dam in Amsterdam 1933 Via het Ermächtigungsgesetz wordt Adolf Hitler dictator van Duitsland 1975 Het al maanden smeulende verzet tegen de metrobouw in de Amsterdamse Nieuwmarktbuurt komt tot een grimmige uitbarsting 1976 Militaire putsch in Argentinië president Isabel Perón wordt aan de kant gezet de macht wordt overgenomen door een militaire junta onder leiding van Jorge Videla 1980 De El Salvadoraanse aartsbisschop en mensenrechtenactivist Óscar Romero wordt vermoord 2000 Klaas de Vries wordt Nederlands minister van Binnenlandse Zaken ter vervanging van de afgetreden Bram Peper Willem Vermeend volgt De Vries op als minister van Sociale Zaken en Wouter Bos wordt in plaats van Vermeend staatssecretaris van Financiën 2014 In de Nederlandse stad Den Haag wordt de Nuclear Security Summit 2014 gehouden een internationale topconferentie met als onderwerp het voorkomen van nucleair terrorisme 1518 Paus Leo X creëert één nieuwe kardinaal 1568 Paus Pius V creëert vier nieuwe kardinalen 1734 Paus Clemens XII creëert vier nieuwe kardinalen 1884 Paus Leo XIII creëert twee nieuwe kardinalen 1895 Bisschopswijding van Henricus van de Wetering hulpbisschop van Utrecht in de Sint Vituskerk te Hilversum 1924 Paus Pius XI creëert twee nieuwe kardinalen 1977 Benoeming van Joseph Ratzinger tot aartsbisschop van München en Freising in Duitsland 2006 Paus Benedictus XVI creëert vijftien nieuwe kardinalen 1913 Het Nederlands elftal wint voor het eerst van Engeland In Den Haag wordt het 2-1 door twee doelpunten van Huug de Groot 1930 In Rijnsburg wordt de Nederlandse amateurvoetbalclub Rijnsburgse Boys opgericht 1942 Oprichting van de Boliviaanse voetbalclub Nacional Potosí 2007 De Nederlandse atlete Lornah Kiplagat wordt in haar geboorteland Kenia wereldkampioen veldlopen 2007 Het Montenegrijns voetbalelftal speelt zijn eerste officiële interland In Podgorica wordt Hongarije met 2-1 verslagen 2012 Voetbalclub KSC Lokeren Oost-Vlaanderen wint voor de eerste keer in zijn geschiedenis de Beker van België door in de finale KV Kortrijk met 0-1 te verslaan 1882 Robert Koch maakt zijn ontdekking wereldkundig de bacterie die tuberculose veroorzaakt 1974 Officiële opening van de Universiteit van Mauritius 1992 Dirk Frimout vertrekt met de Space Shuttle Atlantis als eerste Belgische ruimtevaarder 2001 Mac OS X het nieuwe besturingssysteem van Apple wordt gelanceerd Geboren 1188 Ferrand van Portugal echtgenoot van de Vlaamse gravin Johanna van Constantinopel overleden 1233 1494 Georgius Agricola Duits natuuronderzoeker overleden 1555 1607 Michiel de Ruyter Nederlands zeeheld overleden 1676 1802 Jacob van Lennep Nederlands schrijver overleden 1868 1829 Ignacio Zaragoza Mexicaans generaal overleden 1862 1864 Karel Frederik Wenckebach Nederlands hoogleraar geneeskunde overleden 1940 1874 Harry Houdini Amerikaans boeienkoning en illusionist overleden 1926 1878 Top Naeff Nederlands schrijfster overleden 1953 1881 Kristian Middelboe Deens voetballer en voetbalbestuurder overleden 1965 1884 Peter Debye Nederlands-Amerikaans scheikundige overleden 1966 1884 Eugène Tisserant Frans curiekardinaal overleden 1972 1887 Roscoe Arbuckle Amerikaans acteur komiek regisseur en scenarist overleden 1933 1888 Friedrich Burmeister Oost-Duits minister overleden 1968 1888 Viktor Kingissepp Estisch communistisch politicus overleden 1922 1891 Willem van Iependaal Nederlands schrijver en dichter overleden 1970 1891 Charley Toorop Nederlands schilderes en lithografe overleden 1955 1892 Gabriel Reyes Filipijns aartsbisschop overleden 1952 1895 Ragnar Melén Zweeds atleet overleden 1961 1897 Charles Eyck Nederlands schilder overleden 1983 1897 Wilhelm Reich Pools-Amerikaans psycholoog overleden 1970 1901 Ub Iwerks Amerikaans striptekenaar overleden 1971 1904 Venancio Ziga Filipijns politicus datum overlijden onbekend 1905 Pura Santillan-Castrence Filipijns schrijfster en diplomate overleden 2005 1907 Daniël Devriendt Belgisch beeldhouwer overleden 1988 1909 Clyde Barrow Amerikaans gangster overleden 1934 1909 Richard Wurmbrand Roemeens predikant overleden 2001 1911 Joseph Barbera Amerikaans producent regisseur en tekenaar van tekenfilms overleden 2006 1915 Harry Prenen Nederlands dichter illustrator journalist en leraar overleden 1992 1919 Lawrence Ferlinghetti Amerikaans schrijver en dichter 1919 Robert Heilbroner Amerikaans econoom overleden 2005 1921 Vasili Smyslov Russisch schaakgrootmeester overleden 2010 1923 Murray Hamilton Amerikaans acteuroverleden 1986 1923 Brian Naylor Brits autocoureur overleden 1989 1923 Wim van der Voort Nederlands schaatser 1924 Norman Fell Amerikaans acteur overleden 1998 1925 Henk van der Bijl Nederlands voetbalkeeper 1925 Mai Zetterling Zweeds actrice en filmregisseur overleden 1994 1928 Byron Janis Amerikaans pianist 1929 Franz Krienbühl Zwitsers schaatser overleden 2002 1930 Steve McQueen Amerikaans filmacteur overleden 1980 1932 Lodewijk van den Berg Nederlands-Amerikaans ruimtevaarder 1932 Arnold Willems Vlaams acteur 1933 William Smith Amerikaans acteur 1935 Carol Kaye Amerikaans basgitariste 1935 Peret Spaans zanger overleden 2014 1937 Bertha Hertogh Nederlandse vrouw wier adoptie in 1950 leidde tot etnische rellen in Singapore overleden 2009 1937 Frits Lambrechts Nederlands kleinkunstenaar 1937 Alfred Vreven Belgisch politicus overleden 2000 1938 Don Covay Amerikaans zanger 1938 Holger Czukay Duits musicus bassist en geluidstechnicus 1938 Cocky Gastelaars Nederlands zwemster 1939 Heinz Versteeg Nederlands voetballer overleden 2009 1940 Krijn Torringa Nederlands presentator overleden 2006 1943 Guy Mortier Belgisch journalist 1944 R Lee Ermey Amerikaans acteur en drillinstructeur 1944 Evert ten Napel Nederlands sportverslaggever 1945 Curtis Hanson Amerikaans filmregisseur 1947 Meiko Kaji Japans actrice en zangeres 1947 Wim Ligtvoet Nederlands burgemeester 1948 Delio Onnis Argentijns voetballer en voetbaltrainer 1948 Lee Oskar Deens mondharmonicaspeler 1949 Ruud Krol Nederlands voetbaltrainer en voetballer 1949 Nick Lowe Brits zanger songwriter en muziekproducent 1950 Jos Collignon Nederlands politiek cartoonist 1950 Koos Keijzer Nederlands atleet 1951 Pat Bradley Amerikaans golfspeelster 1951 Tommy Hilfiger Amerikaans modeontwerper 1954 Robert Carradine Amerikaans acteur 1954 Wim Letschert Nederlands politicus 1954 Franz Oberacher Oostenrijks voetballer 1957 Roderik Bouwman Nederlands hockeyer 1958 Frank Zeilstra Nederlands beeldhouwer kunstschilder en glazenier 1959 Renaldo Nehemiah Amerikaans atleet 1960 Kelly LeBrock Amerikaans actrice 1960 Nena Duits zangeres 1960 Yasser Seirawan Amerikaans schaker 1961 Nina Hoger Duits actrice 1962 Alan Warriner-Little Engels darter 1963 Raimond van der Gouw Nederlands voetballer 1963 Lars Elstrup Deens voetballer 1963 Werner Karle Duits acteur overleden 2002 1963 René van Zinnicq Bergman Nederlands acteur 1964 Twan Huys Nederlands journalist 1964 Liz McColgan Schots atlete 1964 Rozalla Zimbabwaanse popzangeres 1964 Sigrid Spruyt Vlaams journaliste en nieuwslezeres 1965 Mark Calaway Amerikaans professioneel worstelaar 1965 Peter Jacobson Amerikaans acteur 1966 Floyd Heard Amerikaans atleet 1967 Minh Ly Vietnamees Amerikaans professioneel pokerspeler 1967 Kathy Rinaldi Amerikaans tennisster 1969 Luis Oliveira Belgisch voetballer 1970 Lara Flynn Boyle Amerikaans actrice 1970 Sharon Corr Iers violist 1971 Megyn Price Amerikaans actrice 1972 Christophe Dugarry Frans voetballer 1972 Gary Olds Amerikaans acteur en freelance schrijver 1973 Jacek Bąk Pools voetballer 1973 Mette Jacobsen Deens zwemster 1973 Daniëlle Overgaag Nederlands tv-presentatrice en wielrenster 1973 Jim Parsons Amerikaans acteur 1974 Alyson Hannigan Amerikaans actrice 1975 Sarah Jamieson Australisch atlete 1975 Thomas Johansson Zweeds tennisser 1977 Jessica Chastain Amerikaans actrice 1977 Cédric El-Idrissi Zwitsers atleet 1978 Philip Manyim Keniaans atleet 1978 Monika Soćko Pools schaakster 1979 Lake Bell Amerikaans actrice 1979 Periklís Iakovákis Grieks atleet 1979 Danny Pate Amerikaans wielrenner 1979 Filemon Wesselink Nederlands presentator 1980 Mike Roelofs Nederlands pianist en componist 1981 Djurre de Haan Nederlands singer-songwriter 1981 Mark Looms Nederlands voetballer 1981 Paweł Szaniawski Pools wielrenner 1982 Jimmy Hempte Belgisch voetballer 1982 Mike Weerts Nederlands acteur 1983 Aleksej Jerjomenko Fins voetballer 1983 Karim Saïdi Tunesisch voetballer 1984 Philipp Petzschner Duits tennisser 1984 Kelly Stubbins Australisch zwemster 1984 Davis Tarwater Amerikaans zwemmer 1984 Jurre Trouw Nederlands schaatser 1984 Lucy Wangui Keniaans atlete 1985 Frederico Gil Portugees tennisser 1985 Nicolae Mitea Roemeens voetballer 1986 Kohei Hirate Japans autocoureur 1988 Jean-Guillaume Béatrix Frans biatleet 1990 Keisha Castle-Hughes Nieuw-Zeelands actrice 1992 Just Berends Nederlands voetballer 1992 Justine De Jonckheere Belgisch model Miss België 2011 1993 Hoàng Quý Phước Vietnamees zwemmer 1994 Thijs Hannema Nederlands acteur Overleden 809 Haroen ar-Rashid ong 42 kalief van Bagdad 1407 Lodewijk I van Orléans 35 hertog van Orléans 1558 Anna van Egmont ong 25 echtgenote van Willem de Zwijger 1603 Elizabeth I van Engeland 69 koningin van Engeland 1654 Samuel Scheidt 66 Duits organist en componist 1805 Alois I 45 vorst van Liechtenstein 1888 Gerhardus Fabius 81 Nederlands vice-admiraal 1905 Jules Verne 77 Frans auteur 1921 Déodat de Séverac 48 Frans componist 1928 Mindaugas II van Litouwen 64 koning van Litouwen 1930 Eugeen Van Mieghem 54 Belgisch schilder 1942 Mathieu Cordang 72 Nederlands wielrenner 1944 Simon de Vries 73 Nederlands rabbijn publicist en taalkundige 1946 Aleksandr Aljechin 53 Russisch schaker 1952 Jigme Wangchuk 47 koning van Bhutan 1953 Mary van Teck 85 koningin van Groot-Brittannië en keizerin van India 1956 Willem Keesom 89 Nederlands natuurkundige 1958 Claude Rivaz 85 Engels voetballer 1969 Renato Cesarini 62 Ital-Argentijns voetballer 1969 Joseph Kasavubu 56 Eerste president van Congo 1970 Amado Hernandez 66 Filipijns schrijver en vakbondsleider 1971 Arne Jacobsen 69 Deens architect 1972 Cristobal Balenciaga 77 Spaans modeontwerper 1976 Bernard Montgomery 88 Brits veldmaarschalk 1980 Óscar Romero 62 aartsbisschop van San Salvador 1982 Francis Rochat 68 Zwitsers autocoureur 1985 Raoul Ubac 74 Belgisch kunstschilder fotograaf en beeldhouwer 1988 Roger Loyer 80 Frans autocoureur 1990 An Wang 70 Chinees-Amerikaans informaticus en uitvinder 1997 Harold Melvin 57 Amerikaans zanger 1998 António Ribeiro 69 Portugees kardinaal-patriarch van Lissabon 1999 Pierre H Dubois 81 Nederlands schrijver en dichter 2002 César Milstein 74 Argentijns biochemicus 2002 Bob Said 69 Amerikaans autocoureur 2003 Hans Hermann Groër 83 ex-aartsbisschop van Wenen 2004 Max Dendermonde 84 Nederlands schrijver 2007 Florrie Rost van Tonningen-Heubel 92 Nederlands nationaalsocialiste 2008 Neil Aspinall 66 Brits roadmanager van The Beatles en directeur van Apple Corps Ltd 2008 Richard Widmark 93 Amerikaans acteur 2009 Martin Brozius 67 Nederlands acteur presentator en cabaretier 2009 Nand Buyl 86 Belgisch acteur en regisseur 2009 Hans Klenk 89 Duits autocoureur 2010 Robert Culp 79 Amerikaans acteur scriptschrijver en regisseur 2012 Jocky Wilson 62 Brits darter 2013 Deke Richards 68 Amerikaans songwriter en producer 2014 Marianne Dommisse 86 Nederlands fotografe 2014 Peter Graaff 78 Nederlands generaal 2014 Nanda van der Zee 62 Nederlands historica 2015 Omgekomen bij de ramp met Germanwings-vlucht 9525 Oleg Bryjak 54 Kazachstaans-Duits operazanger Maria Radner 34 Duits operazangeres Viering herdenking Pasen in 1799 1940 2008 2e Paasdag Werelddag tegen tuberculose rooms-Katholieke kalender Heilige Catharina van Zweden † 1381 Heilige Aldemar van Capua † c 1080 Heilige Dunchad van Iona † 716 Zalige Eiso van Klaarkamp † 12e eeuw Zalige Floris Radewijns † 1400 Óscar Romero † c 1980 25 maart is de 84ste dag van het jaar 85ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 281 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 421 De stad Venetië wordt volgens de legende samen met de kerk San Giacomo di Rialto gesticht 1634 De eerste kolonisten onder leiding van George Calvert Lord Baltimore komen aan in Maryland 1814 Koning Willem I richt De Nederlandsche Bank op 1992 Huis ten Bosch een Japans attractiepark met diverse nagebouwde Nederlandse gebouwen wordt geopend 2002 Een zware aardbeving vindt plaats in Afghanistan 2010 Een vulkaanuitbarsting in IJsland ontregelt het vliegverkeer in heel Europa 2002 Uitreiking van de Oscars A Beautiful Mind wordt verkozen tot beste film 1607 De Nederlandse vloot van Jacob van Heemskerck vertrekt uit Nederland voor de uiteindelijk succesvolle Zeeslag bij Gibraltar 1802 Sluiting van de Vrede van Amiens tussen Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk 1830 De pangeran Diponegoro wordt ondanks een vrijgeleide door luitenant-generaal baron De Kock te Magelang gevangengenomen Einde van de Java-oorlog opstand tegen het Nederlands gezag in Java 1920 Begin van de Russisch-Poolse oorlog 1941 Joegoslavië sluit zich aan bij de asmogendheden; twee dagen later verlaat het land de As alweer 2003 In de Golfoorlog wordt de stad Umm Qasr door de Britten ingenomen 717 Leo de Isauriër en Artabasdos komen in opstand tegen het bewind van keizer Theodosios III Hij moet afstand doen van de Byzantijnse troon en wordt opgevolgd door Leo III 1734 Willem IV trouwt met Anna van Hannover 1821 Griekenland verklaart zich onafhankelijk 1957 Te Rome worden de verdragen van Rome ondertekend waarin de EEG en Euratom worden opgericht 1969 John Lennon en Yoko Ono beginnen aan hun eerste zogenoemde Bed-In for Peace in het Amsterdamse Hilton hotel 1992 Noorwegen verzoekt om toetreding tot de Europese Gemeenschap 2003 De vermoedelijke dader van de moord op Zoran Đinđić wordt aangehouden 2007 In Berlijn wordt de Verklaring van Berlijn ondertekend door de voorzitters van de Europese Raad Angela Merkel de Europese Commissie José Manuel Barroso en het Europees Parlement Hans-Gert Pöttering 708 Constantinus I wordt tot paus verkozen 1947 Splitsing van Schotland in twee Rooms-katholieke kerkprovincies het bestaande Aartsbisdom Saint Andrews en Edinburgh met vier bisdommen en het Aartsbisdom Glasgow met twee nieuwe bisdommen het Bisdom Motherwell en het Bisdom Paisley 1953 Oprichting van het Aartsbisdom Nairobi in Kenia en benoeming van John Joseph McCarthy tot aartsbisschop van Nairobi 1995 Verschijning van de encycliek Evangelium Vitae van paus Johannes Paulus II over de waarde en onaantastbaarheid van het menselijk leven 1998 Ontslag van de Nederlander Diogo Reesink als bisschop van Almenara en zijn benoeming tot bisschop van Teófilo Otoni in Brazilië 1978 Jan Raas wint voor de tweede opeenvolgende keer Nederlands enige wielerklassieker de Amstel Gold Race 1979 Nederland wordt in Roemenië wereldkampioen ijshockey in de B-poule en dwingt zo deelname af aan de Olympische Winterspelen van 1980 in Lake Placid 1981 Het Nederlands voetbalelftal verslaat Frankrijk in de kwalificatiereeks voor het WK voetbal 1982 Arnold Mühren maakt in De Kuip het enige doelpunt Ajax-verdediger Edo Ophof maakt zijn debuut voor Oranje 1981 De Spaanse politie vindt de ontvoerde FC Barcelona-speler Quini in een woonhuis in Zaragoza De twee daders worden gearresteerd 1987 In de EK-kwalificatiereeks loopt het Nederlands voetbalelftal averij op door in Rotterdam met 1-1 gelijk te spelen tegen Griekenland Ajacied Aron Winter maakt zijn debuut voor Oranje 1992 Het Joegoslavisch voetbalelftal speelt zijn laatste officiële interland als eenheidsstaat In Amsterdam verliest de ploeg met 2-0 van Nederland in een vriendschappelijke wedstrijd 1998 In Arnhem wordt stadion GelreDome officieel geopend 804 Datum van de inscriptie van Soekaboemi het oudst bekende geschreven Javaans 1655 Christiaan Huygens ontdekt Titan de grootste maan van de planeet Saturnus 1843 De Thames Tunnel in Londen wordt geopend 's werelds eerste tunnel onder water 1961 Lancering van de Korabl-Spoetnik 5 met aan boord de hond Zvjozdotsjka en een pop genaamd Ivan Ivanovitsj 1965 In Antwerpen wordt het eerste traject van de premetro in gebruik genomen 1989 In Gent wordt de trolleybus ingevoerd Geboren 1252 Konradijn van Hohenstaufen koning van Sicilië en Jeruzalem overleden 1268 1347 Catharina van Siena Italiaans mystici overleden 1380 1479 Vasili III van Moskou Russisch Grootvorst overleden 1533 1625 Anne Fanshawe Engels schrijfster overleden 1680 1699 Johann Adolf Hasse Duits componist overleden 1783 1723 Kaat Mossel Nederlands Oranjegezinde mosselvrouw overleden 1798 1748 Benedictus Jozef Labre Italiaans heilige overleden 1783 1767 Joachim Murat echtgenoot van Carolina Bonaparte overleden 1815 1782 Carolina Bonaparte zuster van Napoleon echtgenote van Joachim Murat overleden 1839 1792 Antonio Rosmini-Serbati Italiaans priester filosoof en ordestichter overleden 1855 1800 Ernst Heinrich von Dechsen Duits geoloog en mineraloog overleden 1889 1862 May Morris Engels handwerkster en ontwerpster overleden 1938 1864 Alexej von Jawlensky Russisch schilder overleden 1941 1867 Gutzon Borglum Amerikaans beeldhouwer overleden 1941 1867 Arturo Toscanini Italiaans dirigent overleden 1957 1876 Irving Baxter Amerikaans atleet overleden 1957 1881 Béla Bartók Hongaars componist overleden 1945 1886 Athenagoras I Orthodox Patriarch van Constantinopel overleden 1972 1890 Knut Stenborg Zweeds atleet overleden 1946 1891 Filip De Pillecyn Belgisch schrijver overleden 1962 1897 Willie Nolan Iers golfer overleden 1939 1899 Burt Munro Nieuw-Zeelands motorcoureur overleden 1978 1904 Louis Goffin Belgisch diplomaat overleden 1975 1905 Albrecht Ritter Mertz von Quirnheim Duits officier en verzetsstrijder overleden 1944 1908 David Lean Brits filmregisseur overleden 1991 1910 Magda Olivero Italiaans sopraan overleden 2014 1911 Jack Ruby Amerikaans moordenaar van Lee Harvey Oswald overleden 1967 1912 Jean Vilar Frans filmacteur en regisseur overleden 1971 1914 Norman Borlaug Amerikaans agronoom en Nobelprijswinnaar overleden 2009 1914 Daan Kagchelland Nederlands zeilkampioen overleden 1998 1919 Nelly Byl Belgisch tekstdichtster overleden 2011 1921 Frits Mitrasing Surinaams jurist hoogleraar en politicus overleden 1998 1921 Simone Signoret Frans actrice overleden 1985 1922 Carlo Dusio Italiaans autocoureur overleden 2006 1922 Jaap ter Haar Nederlands historicus en kinderboekenschrijver overleden 1998 1923 Wim van Est Nederlands wielrenner overleden 2003 1925 Paul Biegel Nederlands jeugdboekenschrijver overleden 2006 1925 Bert Bolin Zweeds klimaatwetenschapper overleden 2007 1925 Don Freeland Amerikaans autocoureur overleden 2007 1926 László Papp Hongaars bokser overleden 2003 1926 Shirley Jean Rickert Amerikaans actrice overleden 2009 1928 Roald Aas Noors schaatser overleden 2012 1928 Nunzio Gallo Italiaans zanger overleden 2008 1929 Jean Schramme Belgisch huurlingenleider overleden 1988 1930 John A Keel Amerikaans journalist en auteur overleden 2009 1931 Ben Hulsman Nederlands acteur 1933 Josy Simon Luxemburgs atleet en parlementslid 1934 Johnny Burnette Amerikaans muzikant overleden 1964 1935 Izabella Cywińska Pools regisseur en politica 1935 Peter van Straaten Nederlands tekenaar en schrijver 1937 Sylvia Anderson Brits stemactrice en producer 1938 Fritz d'Orey Braziliaans autocoureur 1940 Jean David Ichbiah Frans computerwetenschapper overleden 2007 1940 Mina Italiaans zangeres 1942 Aretha Franklin Amerikaans zangeres 1942 Jan Joris Lamers Nederlands toneelspeler en regisseur 1942 Richard O'Brien Brits acteur auteur en presentator 1943 Paul Michael Glaser Amerikaans acteur 1943 Frans Vermeyen Belgisch voetballer overleden 2014 1944 Hans-Jürgen Walter Duits psycholoog 1947 Duncan Browne Engels singer-songwriter overleden 1993 1947 Pol Hoste Belgisch schrijver 1947 Elton John Brits zanger en componist 1948 Bonnie Bedelia Amerikaans actrice 1951 Leonid Skotnikov Russisch rechter en diplomaat 1953 Hans Kazàn Nederlands illusionist 1954 Bendt Bendtsen Deens politicus 1954 Nathan Watts Amerikaans bassist 1955 Patty Brard Nederlands televisiepresentatrice en zangeres 1955 Patrick Newley Iers schrijver journalist en theateragent overleden 2009 1956 Matthew Garber Brits acteur overleden 1977 1958 Etienne De Wilde Belgisch wielrenner 1960 Eric Young Welsh voetballer 1963 Luk Alloo Belgisch presentator en programmamaker 1963 Jaime Vera Chileens voetballer en voetbalcoach 1964 René Meulensteen Nederlands voetbaltrainer 1964 Aleksej Prokoerorov Russisch langlaufer Olympisch kampioen en langlauftrainer overleden 2008 1965 Stefka Kostadinova Bulgaars atlete 1965 Sarah Jessica Parker Amerikaans actrice 1965 Menno Reemeijer Nederlands radiopresentator 1966 Jeff Healey Canadees blues- en jazzgitarist overleden 2008 1967 Gilson Simões de Souza Braziliaans-Ecuadoriaans voetballer 1967 Eddy Zoëy Nederlands televisiepresentator 1970 Teri Moïse Amerikaans zangeres 1971 Ian Cox voetballer uit Trinidad en Tobago 1971 Stacy Dragila Amerikaans atlete 1972 Roberto Acuña Paraguayaans voetballer 1972 Phil O'Donnell Schots voetballer overleden 2007 1973 Admir Adžem Bosnisch voetballer 1975 Lieke Antonisen Nederlands actrice 1976 Mohammed Amyn Marokkaans atleet 1976 Wladimir Klitschko Oekraïens bokser 1979 Matteo Carrara Italiaans wielrenner 1979 Sharbel Touma Zweeds voetballer 1980 Hans Janssens Belgisch atleet 1981 Julian de Guzmán Canadees voetballer 1981 Wouter Lenaerts Belgisch componist dirigent en pianist 1982 Sean Faris Amerikaans acteur 1982 Kayoko Fukushi Japans atlete 1982 Álvaro Saborío Costa Ricaans voetballer 1983 Njazi Kuqi Fins voetballer 1983 Martín Silva Uruguayaans voetballer 1985 Emmanuel Boakye Ghanees voetballer 1985 Edmée Daenen Belgisch zangeres 1986 Raúl Alarcón Spaans wielrenner 1987 Abdalaati Iguider Marokkaans atleet 1988 Ryan Lewis Amerikaans muziekproducent muzikant videoclipregisseur fotograaf ontwerper en dj 1988 Mitchell Watt Australisch atleet 1989 Alexandre Marsoin Frans autocoureur 1989 Scott Sinclair Brits voetballer 1991 Norair Aslanyan Nederlands-Armeens voetballer 1991 Wilco Kelderman Nederlands wielrenner 1991 Samia Yusuf Omar Somalisch atlete overleden 2012 1994 Justine Dufour-Lapointe Canadees freestyleskiester Overleden 1223 Alfons II van Portugal 37 koning van Portugal van 1212 tot 1222 1606 Justus Lipsius 58 Belgisch historicus 1609 Johan Willem van Kleef 46 Hertog van Kleef Gulik Ravenstein en Berg 1696 Hendrik Casimir II van Nassau-Dietz 39 stadhouder van Friesland en Groningen 1801 Novalis 28 Duits schrijver 1905 Elias Gistelinck 70 Belgisch componist 1909 Ruperto Chapí y Lorente 57 Spaans componist en dirigent 1914 Frédéric Mistral 83 Frans dichter 1918 Claude Debussy 55 Frans componist 1919 Wilhelm Lehmbruck 38 Duits expressionistisch kunstenaar 1930 Hubertus Salomon Hordijk 68 Nederlands hoofdcommissaris van Amsterdam 1932 Ida Wells 69 Amerikaans burgerrechtenactiviste 1949 Hanns Albin Rauter 54 Duits oorlogsmisdadiger 1962 Auguste Piccard 78 Zwitsers wetenschapper 1964 Willy Arend 87 Duits wielrenner 1976 Josef Albers 88 Duits kunstenaar 1988 Pjotr Galperin 85 Russisch psycholoog 1991 Marcel Lefebvre 85 Frans aartsbisschop 1997 Pedro Medina 40 Amerikaans gevangene 2006 Joop Admiraal 68 Nederlands acteur 2006 Johan Bontekoe 63 Nederlands zwemmer 2006 Buck Owens 76 Amerikaans country-zanger 2007 Andranik Margarian 55 minister-president van Armenië 2008 Ytzen Brusse 88 Nederlands cineast 2008 Tony Church 78 Brits Shakespeare-vertolker en acteur 2008 Clovis Cnoop Koopmans 83 Nederlands rechter en politicus 2008 Thierry Gilardi 48 Frans sportjournalist en -verslaggever 2008 Abby Mann 80 Amerikaans scenarioschrijver oa Kojak 2009 Zvest Apollonio 73 Sloveens schilder 2009 Marilyn Borden 76 Amerikaans actrice en zangeres 2009 Fons Fraeters 73 Vlaams taalkundige 2009 Willy Schobben 93 Nederlands trompettist 2009 Dan Seals 61 Amerikaans zanger 2009 Muhsin Yazıcıoğlu 54 Turks politicus 2011 Maria Isakova 92 Russisch langebaanschaatser 2011 Floor van der Wal 26 Nederlands cabaretière 2012 Antonio Tabucchi 68 Italiaans schrijver 2013 Eddy Doorenbos 91 Nederlands zanger 2013 Herman Emmink 86 Nederlands zanger en presentator 2014 Lode Wouters 84 Belgisch wielrenner 2015 Joris Van Hauthem 51 Belgisch politicus Viering herdenking Pasen in 1663 1674 1731 1742 1883 1894 1951 2035 2046 Vroegst mogelijke ingangsdatum van de zomertijd rooms-Katholieke kalender Maria Boodschap Aankondiging van de Heer Hoogfeest Heilige Humbert van Maroilles † c 680 Heilige Pelagius van Laodicea Heilige Isaak aartsvader Heilige Harold van Gloucester † 1168 Heilige Dysmas de "'goede moordenaar" † 30 Zalige Everhard van Nellenburg † 1078 1080 Heilige Quirinus van Rome † 269 26 maart is de 85ste dag van het jaar 86ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 280 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1872 Bij Owens Valley Californië ontstaat een aardverschuiving over 50 kilometer lengte 2007 In het Nigeriaanse plaats Gadako komen meer dan zeventig mensen om het leven nadat een vrachtwagen kantelt en in brand vliegt en cultuur 1920 This side of paradise het eerste boek van F Scott Fitzgerald verschijnt 1873 Nederland stelt de sultan van Atjeh een ultimatum zie Atjehoorlog 1940 De vliegers Noomen en De Vries halen in hun Fokker GI-jachtkruiser een Whittleybommenwerper van de Britse RAF neer die het Nederlandse luchtruim schendt 1979 Egypte en Israël tekenen een vredesverdrag waarbij Egypte het eerste Arabische land is dat Israël erkent 2003 In de Golfoorlog missen twee kruisraketten doel en slaan op een marktplein in Bagdad in 1866 Carol I van Roemenië wordt verkozen tot domnitor vorst van Roemenië 2000 Vladimir Poetin wint de presidentsverkiezingen in Rusland 1618 Paus Paulus V creëert twee nieuwe kardinalen 1804 Paus Pius VII creëert één nieuwe kardinaal 1932 Guillaume Lemmens wordt bisschop van Roermond na het overlijden van Laurentius Schrijnen 1967 Vijfde encycliek van Paus Paulus VI Populorum Progressio over de ontwikkeling van de volkeren 1972 Walter Planckaert wint de zevende editie van Nederlands enige wielerklassieker de Amstel Gold Race 1977 Het Nederlands voetbalelftal verslaat België met 2-0 in de kwalificatiereeks voor het WK voetbal 1978 Johnny Rep en Johan Cruijff schieten raak 1980 In Parijs speelt het Nederlands voetbalelftal met 0-0 gelijk tegen Frankrijk in de voorbereiding op het EK voetbal 1980 Verdediger Luuk Balkestein van Sparta maakt zijn debuut voor Oranje 2002 Oprichting van de Colombiaanse voetbalclub Boyacá Chicó 2004 Ian Crocker duikt in New York voor het eerst én tot twee keer toe onder de grens van vijftig seconden op de 100 meter vlinderslag kortebaan 25 meter; de Amerikaan scherpt het wereldrecord aan tot 4977 en vervolgens tot 4907 2007 De Oostenrijkse voetbalclub Grazer AK krijgt 22 punten in mindering gebracht wegens zware financiële problemen 1636 Opening van de Universiteit Utrecht 1851 In het Panthéon in Parijs demonstreert de Franse wetenschapper Léon Foucault met een slinger van 67 meter dat de aarde draait 1906 De Electrotechnische Vereeniging ETV wordt opgericht 1937 De Amerikaanse raketontwikkelaar Robert Goddard schiet een raket tot een hoogte van 2750 meter de grootste hoogte die hij met een raket heeft bereikt 1953 Jonas Salk maakt het bestaan van zijn vaccin tegen polio wereldkundig 1969 De Kerncentrale Dodewaard wordt in gebruik genomen door koningin Juliana 2012 Regisseur James Cameron daalt met een duikboot in de marianentrog af tot 10898 meter diepte Geboren 605 Pacal de Grote ahau van Palenque overleden 683 1662 Marie Louise van Orléans koningin van Spanje overleden 1689 1690 Jan Wandelaar Nederlands kunstschilder graveur en etser overleden 1759 1886 Hoyte Jolles Nederlands schout-bij-nacht overleden 1979 1897 Sepp Herberger Duits voetballer en voetbaltrainer overleden 1977 1900 Giovanni Urbani Italiaans kardinaal-patriarch van Venetië overleden 1969 1908 Franz Stangl Oostenrijks SS'er overleden 1971 1910 Jacques Nathan Garamond Frans beeldend kunstenaar overleden 2001 1911 Lennart Atterwall Zweeds atleet overleden 2001 1911 Tennessee Williams Amerikaans schrijver overleden 1983 1913 Paul Erdős Hongaars wiskundige overleden 1996 1914 William Westmoreland Amerikaans generaal overleden 2005 1916 Mort Abrahams Amerikaans film- en televisieproducent overleden 2009 1917 Rufus Thomas Amerikaans zanger overleden in 2001 1923 Elizabeth Jane Howard Brits schrijfster overleden in 2014 1923 Paul Staunton Amerikaans scheikundige overleden in 2003 1925 Pierre Boulez Frans componist en dirigent 1926 Dario Fo Italiaans regisseur acteur en toneelschrijver 1930 Gregory Corso Amerikaans dichter overleden 2001 1931 Leonard Nimoy Amerikaans acteur overleden 2015 1933 Renato Pirocchi Italiaans autocoureur overleden 2002 1935 Mahmoud Abbas president van de Palestijnse Autoriteit 1937 Hellen HuismanNederlands stemactrice overleden 2012 1938 Anthony Leggett Engels natuurkundige winnaar van de Nobelprijs voor de Natuurkunde in 2003 1940 James Caan Amerikaans acteur 1940 Servaes Huys Nederlands politicus 1940 Nancy Pelosi Amerikaans politica 1941 Richard Dawkins Brits bioloog 1941 Lella Lombardi Italiaans autocoureur enige vrouw die ooit punten scoorde in de Formule 1 overleden 1992 1943 Bob Woodward Amerikaans journalist 1944 Maïté Duval Nederlands beeldhouwer en tekenaar 1944 Janusz Kowalik Pools-Nederlands voetballer en voetbaltrainer 1944 Igor Mitoraj Pools beeldhouwer overleden 2014 1944 Diana Ross Amerikaans zangeres 1946 Dick Langerhorst Nederlands zwemmer overleden 2008 1946 Jacques Vriens Nederlands schrijver 1948 Steven Tyler Amerikaans zanger 1949 Patrick Süskind Duits schrijver 1949 Jos Van Oosterwyck Belgisch muziekkenner 1950 Teddy Pendergrass Amerikaans zanger en componist overleden 2010 1950 Martin Short Canadees komiek 1950 Alan Silvestri Amerikaans componist en muzikant 1952 Willington Ortiz Colombiaans voetballer 1956 Gene Bervoets Belgischacteur en presentator 1956 Kas van Iersel Nederlands presentator en radio dj 1957 Oliver Hirschbiegel Duits regisseur 1958 Elio de Angelis Italiaans autocoureur overleden 1986 1959 Jozef Lieckens Belgisch wielrenner 1959 Johan van Mil Nederlands schaker overleden 2008 1959 Charles van der Voort Nederlands officier van justitie 1960 Jennifer Grey Amerikaans actrice 1960 Allan Peiper Australisch wielrenner 1960 Graeme Rutjes Nederlands voetballer 1961 Phara de Aguirre Belgisch journaliste 1962 Joeri Gidzenko Russisch kosmonaut 1962 Paul de Leeuw Nederlands zanger televisiepresentator en cabaretier 1963 Dan-Ola Eckerman Fins voetballer overleden 1994 1965 Trey Azagthoth Amerikaans gitarist 1965 Jonathan Glazer Brits regisseur 1966 Michael Imperioli Amerikaans acteur 1966 Helena Javornik Sloveens atlete 1968 James Iha Amerikaans rockgitarist 1968 Martijn Krabbé Nederlands radio- en tv-presentator 1968 Klasina Seinstra Nederlands schaatsster 1968 Christopher Ward Brits schaker 1969 Rolf Muntz Nederlands golfer 1970 Paul Bosvelt Nederlands voetballer 1970 Jelle Goes Nederlands voetbalcoach 1971 Rory McLeod Engels snookerspeler 1971 Anouk van Nes Nederlands actrice 1973 Ryan Bolton Amerikaans triatleet 1973 Ivica Kralj Servisch voetbaldoelman 1974 Marek Ujlaky Slowaaks voetballer 1975 Freya Van den Bossche Belgisch politica 1975 Guus Vogels Nederlands hockeyer 1976 Stefan van Blitterswijk Nederlands schaker 1976 Óscar Sonejee Andorrees voetballer 1977 Morgan De Sanctis Italiaans voetballer 1978 Debbie Dunn Jamaicaans Amerikaans atlete 1978 Gerard Ekdom Nederlands radio-dj 1978 Dicky Palyama Nederlands badmintonner 1978 Sandra Romain Roemeens pornoactrice 1978 Martin Šonka Tsjechisch piloot 1979 Elvira Stinissen Nederlands paralympisch sportster 1980 Darryl O'Young Canadees-Hongkongs autocoureur 1980 Sérgio Paulinho Portugees wielrenner 1982 Zekiros Adanech Ethiopisch atlete 1985 Jurgen François Belgisch wielrenner 1985 Matt Grevers Amerikaans zwemmer 1985 Keira Knightley Engels actrice 1986 Brahim El Bahri Marokkaans voetballer 1986 Ellen Hoog Nederlands hockeyster 1986 Henrik L'Abée-Lund Noors biatleet 1987 Yui Yoshioka Japans zangeres 1989 Xander Houtkoop Nederlands voetballer 1990 Sarah Menezes Braziliaans judoka 1991 Ryan Cullen Iers-Cypriotisch autocoureur 1992 Stefan Luitz Duits alpineskiër 1993 Grainne Murphy Iers zwemster Overleden 903 Sugawara no Michizane 58 Japans geleerde 1130 Koning Sigurd I van Noorwegen 1212 Sancho I 57 koning van Portugal 1657 Jacob van Eyck Nederlands musicus en componist 1726 John Vanbrugh 62 Engels architect en toneelschrijver 1797 James Hutton 72 Brits geoloog 1827 Ludwig van Beethoven 56 Duits componist 1902 Cecil Rhodes 48 Brits imperialist 1923 Sarah Bernhardt 78 Nederlands-Frans actrice 1932 Laurentius Schrijnen 70 Nederlands bisschop van Roermond 1940 Spiridon Louis 67 Grieks marathonloper en olympisch kampioen 1896 1957 Max Ophüls 57 Duits-Frans filmregisseur 1959 Raymond Chandler 70 Amerikaans detectiveschrijver 1962 Cyrillus Kreek 72 Estisch componist 1973 Noël Coward 73 Engels toneelschrijver 1993 Reuben Fine 78 Amerikaans schaker 1995 Eazy-E 31 Amerikaans rapper 1995 Alejandro Morera 85 Costa Ricaans voetballer en politicus 2005 James Callaghan 92 Brits politicus en premier 2005 Paul Hester 46 Australisch drummer 2006 Paul Dana 30 Amerikaans IRL-coureur 2006 Ole Madsen 71 Deens voetballer 2006 Manar Maged 1 Egyptisch meisje geboren met twee hoofden 2007 Beniamino Andreatta 78 Italiaans econoom en politicus 2007 Heinz Schiller 77 Zwitsers autocoureur 2007 Sylvia Straus 94 Amerikaans klassiek pianist 2007 Michail Oeljanov 79 Russisch acteur 2009 Griselda Álvarez 95 Mexicaans schrijfster en politica 2009 Arne Bendiksen 82 Noors zanger 2009 Carlo Cibrino 88 Deens draaiorgelspeler en rattentemmer 2009 Jef Diederen 88 Nederlands kunstenaar 2009 Emilio Nessi 59 Italiaans journalist 2009 Jorge Preloran 75 Argentijns regisseur 2009 Timbul Suhardi 66 Indonesisch komisch acteur 2011 Geraldine Ferraro 75 Amerikaans politica 2011 Ellen Helmus 64 Nederlands jazz-fluitiste en muziekdocente 2011 Diana Wynne Jones 76 Brits schrijfster 2013 Don Payne 48 Amerikaans scenarioschrijver 2015 John Renbourn 70 Brits gitarist en songwriter 2015 Tomas Tranströmer 84 Zweeds dichter en winnaar Nobelprijs voor de Literatuur Viering herdenking Pasen in 1595 1606 1617 1690 1758 1769 1780 1815 1826 1837 1967 1978 1989 2062 Rooms-Katholieke kalender Heilige Luidger van Münster † 809 Gedachtenis in Bisdom Groningen en Bisdom Utrecht Heilige Larissa van de Krim † vóór 370 Heilige Thecla Heilige Emmanuel † c 304 27 maart is de 86ste dag van het jaar 87ste dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 279 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1964 Een aardbeving in Alaska van 92 op de Schaal van Richter kost 131 mensen het leven 1977 Twee jumbojets botsen in zware mist op elkaar op het vliegveld van Tenerife Canarische Eilanden 583 mensen komen om Zie Vliegtuigramp van Tenerife 1995 In Milaan wordt Maurizio Gucci neergeschoten voor zijn kantoor 2001 In Pécrot België botsen 2 treinen die op hetzelfde spoor rijden op elkaar Zie Treinongeval bij Pécrot 1802 De Vrede van Amiens maakt een einde aan de oorlog tussen Groot-Brittannië en de Franse republiek die begonnen was met de Franse oorlogsverklaring van 1793 1943 Negen verzetsmensen overvallen het bevolkingsregister van Amsterdam 196 vChr Datum op de Steen van Rosetta 1993 Jiang Zemin wordt aangewezen als president van China 1924 Adolf Hitler wordt veroordeeld tot 5 jaar gevangenisstraf 2008 Geert Wilders brengt zijn omstreden anti-Koranfilm Fitna uit op het internet 1986 Fata Morgana in de Efteling wordt geopend 1882 Paus Leo XIII creëert vijf nieuwe kardinalen 1871 In Edinburgh wordt de eerste officiële rugbyinterland uit de geschiedenis gespeeld Schotland wint op Raeburn Place van Engeland 1932 Oprichting van de amateurvoetbalclub vv de Bataven 1933 Oprichting van de amateurvoetbalclub VV de Noormannen 1937 In Rotterdam wordt het Stadion Feijenoord De Kuip officieel in gebruik genomen Feyenoord speelde een wedstrijd tegen het Belgische Beerschot en won met 5-2 1974 Het Nederlands voetbalelftal speelt in Rotterdam met 1-1 gelijk tegen Oostenrijk in de voorbereiding op het WK voetbal 1974 in West-Duitsland Aanvaller Ruud Geels maakt zijn debuut voor Oranje 1976 Freddy Maertens wint de elfde editie van Nederlands enige wielerklassieker de Amstel Gold Race 1999 Het Oostenrijks voetbalelftal lijdt een ongekend zware nederlaag De ploeg verliest in Valencia met 9-0 van Spanje onder meer door vier doelpunten van Raúl González Bondscoach Herbert Prohaska legt na afloop zijn functie neer 1899 Guglielmo Marconi brengt een draadloze radioverbinding tot stand over het Kanaal 1933 Uitvinding van polyethyleen door Reginald Gobson en Eric Fawcett 2004 NASA vestigt nieuw snelheidsrecord met de X-43A met een snelheid van 7 maal de geluidssnelheid ruim 7700 kilometer per uur Geboren 1401 Albrecht III van Beieren hertog van Beieren-München overleden 1460 1785 Lodewijk XVII titulair koning van Frankrijk overleden 1795 1797 Alfred de Vigny Frans schrijver overleden 1863 1802 Charles-Mathias Simons Luxemburgs politicus overleden 1874 1845 Wilhelm Conrad Röntgen Duits natuurkundige en Nobelprijswinnaar overleden 1923 1851 Ruperto Chapi y Lorenta Spaans componist en dirigent overleden 1909 1851 Vincent d'Indy Frans componist en muziektheoreticus overleden 1931 1854 Edgar Tinel Belgisch pianist en componist overleden 1912 1871 Piet Aalberse Nederlands staatsman en katholiek-sociaal denker overleden 1948 1871 Heinrich Mann Duits schrijver overleden 1950 1886 Ludwig Mies van der Rohe Duits architect overleden 1969 1888 Bouke Benenga Nederlands zwemmer en waterpoloër overleden 1968 1892 Ferde Grofé Amerikaans componist en arrangeur overleden 1972 1899 Gloria Swanson Amerikaans actrice overleden 1983 1901 Carl Barks Amerikaans tekenfilmtekenaar overleden 2000 1902 Jos Wijnant oudste man van Nederland overleden 2010 1906 Cecil Purdy Australisch schaker overleden 1979 1908 Jacques den Haan Nederlands schrijver overleden 1982 1909 Ben Webster Amerikaans jazz-saxofonist overleden 1973 1912 James Callaghan Brits politicus en premier overleden 2005 1916 Lulof Heetjans Nederlands voetballer overleden 1998 1917 Cyrus Vance Amerikaans politicus en diplomaat overleden 2002 1919 Simon van Collem Nederlands journalist en omroepmedewerker overleden 1989 1921 Johanna König Duits actrice overleden 2009 1921 Ivan Rabuzin Kroatisch kunstschilder overleden 2008 1923 Ans Koning Nederlands atlete overleden 2006 1927 Mstislav Rostropovitsj Amerikaans cellist en dirigent overleden 2007 1928 Reg Evans Australisch acteur overleden 2009 1929 Theadora Van Runkle Amerikaans modeontwerpster overleden 2011 1930 Bob den Uyl Nederlands schrijver en jazztrompettist overleden 1992 1932 Sigfrid Gràcia Spaans voetballer overleden 2005 1935 Julian Glover Brits acteur 1939 Anders Svensson Zweeds voetballer overleden 2007 1941 Per Abramsen Nederlands beeldhouwer 1941 Kurt Felix Zwitsers televisiepresentator en -journalist overleden 2012 1941 Ivan Gašparovič Slowaaks president 1941 Liese Prokop Oostenrijks atlete en politica overleden 2006 1942 Michael Jackson Brits bier- en whiskydeskundige overleden 2007 1942 Michael York Brits acteur 1945 Néstor García Veiga Argentijns autocoureur 1947 Aad de Mos Nederlands voetbaltrainer 1947 Bart Taminiau Nederlands hockeyspeler 1949 John Lagrand Nederlands muzikant overleden 2005 1949 Patrick Moenaert Belgisch politicus 1950 Tony Banks Brits musicus 1950 Terry Yorath Welsh voetballer en voetbalcoach 1952 Jan Albers Nederlands hockeyer 1952 Maria Schneider Frans actrice overleden 2011 1953 Herman Ponsteen Nederlands wielrenner 1954 Roy Sedoc Surinaams-Nederlands atleet 1959 Luc Beyens Belgisch voetballer en voetbalcoach 1959 Hajo Bruins Nederlands acteur 1960 Francine Oomen Nederlands kinderboekenschrijfster 1961 Izaskun Bilbao Spaans juriste en politica 1961 Tony Rominger Zwitsers wielrenner 1962 Rob Hollink Nederlands pokerspeler 1962 Roberto Puno Filipijns politicus 1963 Karin de Groot Nederlands presentatrice en programmamaakster 1963 Quentin Tarantino Amerikaans filmregisseur en acteur 1965 Veerle Heeren Belgisch politica 1966 Ramiro Castillo Boliviaans voetballer overleden 1997 1966 Paula Trickey Amerikaans actrice 1968 Irina Belova Russisch atlete 1969 Michail Brodsky Oekraïens schaker 1969 Pauley Perrette Amerikaans actrice 1970 Kathalijne Buitenweg Nederlands politicus 1970 Mariah Carey Amerikaans zangeres 1970 Elizabeth Mitchell Amerikaans actrice 1971 David Coulthard Brits autocoureur 1971 Matthew Pegg Engels bassist 1972 Charlie Haas Amerikaans professioneel worstelaar 1972 Jimmy Floyd Hasselbaink Nederlands voetballer 1972 Kris Poelaert Belgisch politicus 1973 Joan Horrach Spaans wielrenner 1973 Pablo Pozo Chileens voetbalscheidsrechter 1974 Luca Banti Italiaans voetbalscheidsrechter 1974 Marek Citko Pools voetballer 1974 Joan Horrach Spaans wielrenner 1974 Gaizka Mendieta Spaans voetballer 1975 Fergie Amerikaans zangeres 1976 Romina Maggi Argentijns atlete 1976 Dave Versteeg Nederlands shorttracker en assistent-bondscoach 1977 Tommie van der Leegte Nederlands voetballer 1977 Vitor Meira Braziliaans autocoureur 1978 Sven Bakker Nederlands schaker 1980 Basil Shaaban Libanees autocoureur 1981 Cacau Braziliaans-Duits voetballer 1981 John Kristian Dahl Noors langlaufer 1983 Joelia Goloebtsjikova Russisch atlete 1984 Nesar Ahmad Bahawi Afghaans taekwondoka 1984 Michael Cordier Belgisch voetbaldoelman 1984 Brett Holman Australisch voetballer 1985 Paul Meijer Nederlands autocoureur 1985 David Navara Tsjechisch schaker 1985 Nadezjda Skardino Wit-Russisch biatlete 1986 Manuel Neuer Duits voetbaldoelman 1986 Artur Waś Pools schaatser 1987 Sanne van Kerkhof Nederlands shorttrackster 1987 Michael Macho Oostenrijks snowboarder 1988 Jessie J Engels singer-songwriter 1990 Joselu Spaans voetballer 1990 Pholien Systermans Belgisch zwemmer 1991 Aude Biannic Frans wielrenner 1991 Josemar Makiavala Nederlands-Angolees voetballer 1994 Rowby-John Rodriguez Oostenrijks darter 1995 Taylor Atelian Amerikaans actrice 1996 Jake Hesketh Engels voetballer 2004 Amira Willighagen Nederlands operazangeresje Overleden 1482 Maria van Bourgondië 25 hertogin van Bourgondië 1679 Abraham Mignon 38 Nederlands kunstschilder 1883 Philipp Christoph Zeller 74 Duits entomoloog 1923 James Dewar 80 Schots scheikundige en natuurkundige 1931 Arnold Bennett 63 Engels romanschrijver 1932 Hugo Zieger 67 Duits kunstschilder 1964 Titus Buitenhuis 71 Nederlands NSB-burgemeester 1965 Dirk Lotsij 82 Nederlands voetballer 1967 Jaroslav Heyrovský 76 Tsjechisch wetenschapper en Nobelprijswinnaar 1967 Gerardus de Vet 49 Nederlands bisschop van Breda 1968 Joeri Gagarin 34 Russisch kosmonaut 1972 Maurits Cornelis Escher 73 Nederlands kunstenaar 1977 Jacob Veldhuyzen van Zanten 50 Nederlands gezagvoerder KLM 1978 Sverre Farstad 58 Noors schaatser 1997 Emile Stijnen 89 Belgisch voetballer 1999 Nahum Stelmach 62 Israëlisch voetballer 2000 Ian Dury 57 Brits zanger liedjesschrijver en bandleider 2002 Milton Berle 93 Amerikaans komiek 2002 Dudley Moore 66 Brits acteur en muzikant 2002 Billy Wilder 95 Oostenrijks-Amerikaans filmmaker 2006 Stanisław Lem 84 Pools schrijver 2006 Dick Mallon 79 Nederlands oud-hoofdredacteur van het ANP 2007 Théo Mathy 82 Waals sportjournalist en televisiepresentator 2007 Paul Lauterbur 77 Amerikaans scheikundige 2007 Joe Sentieri 82 Italiaans zanger en acteur 2008 Ton van Heugten 62 Nederlands motorcrossrijder 2010 Vasili Smyslov 89 Russisch schaker en ex-wereldkampioen 2011 Farley Granger 85 Amerikaans acteur 2012 Adrienne Rich 82 Amerikaans feministe dichteres en essayiste 2013 Hjalmar Andersen 90 Noors schaatser 2014 James Schlesinger 85 Amerikaans politicus Viering herdenking Pasen in 1622 1633 1644 1701 1712 1785 1796 1842 1853 1864 1910 1921 1932 2005 2016 Ramnavmi Ram Navami hindoefeestdag ter ere van Ram oftewel Shri Ramchandra de zevende incarnatie van Vishnu zijn geboren Rooms-katholieke kalender Heilige Rupert van Salzburg † 717 Heilige Johannes van Egypte de helderziende † 394 Heilige Lydia † 121 Heilige Augusta van Treviso † c 400 De achtste editie van de jaarlijkse uitreiking van de Grammy Awards vond plaats op 15 maart 1966 in Los Angeles Chicago en voor de eerste keer in Nashville Met die laatste locatie werd het belang van de snel groeiende markt voor country & western muziek erkend NIet voor niets was het jaar daarvoor het aantal categorieën in de country & western muziek al uitgebreid van één naar vijf Die erkenning was wel op zijn plaats want het was in 1966 een country-zanger die er met de meeste Grammys vandoor ging Roger Miller won zes Grammys Een jaar eerder had hij al vijf keer gewonnen Naast Miller met vijf Grammys voor zijn single King of the Road plus een zesde voor zijn album The Return of Roger Miller waren Herb Alpert en Anita Kerr de grote winnaars met elk drie onderscheidingen Alpert won onder meer de prestigieuze Record of the Year categorie voor het nummer "A Taste of Honey" Dat liedje won vier Grammys als Record of the Year beste arrangement beste instrumentale uitvoering en beste techniek De vijf Grammys voor King of the Road zijn overigens een record; nooit heeft één liedje zoveel Grammys gewonnen op één avond Bovendien zijn zes Grammy's de beste score die een country-artiest ooit heeft behaald Anita Kerr won met haar zanggroep Grammy's in de categorieën Best Pop Performance groep Best Contemporary Recording groep en Best Gospel Recording Twee artiesten wonnen twee Grammy's Frank Sinatra en componist Johnny Mandel Sinatra kreeg ze voor September of my Years Album of the Year en voor het nummer It Was A Very Good Year Best Pop Vocal Performance Het album won een extra Grammy voor beste hoestekst terwijl It Was A Very Good Year ook werd onderscheiden voor beste arrangement Frank was de eerste artiest die twee keer de titel Album of the Year binnensleepte; hij won deze categorie ook al in 1959 met Come Dance With Me Johnny Mandel won twee songschrijvers-awards voor muziek uit de film The Sandpiper Het liedje The Shadow of Your Smile won een Grammy voor Song of the Year terwijl de complete filmmuziek de Grammy won voor beste tv- of filmsoundtrack Barbra Streisand won haar derde opeenvolgende Grammy in de categorie Best Vocal Performance zangeres terwijl Leontyne Price haar vierde Grammy in vijf jaar won voor beste zangeres in het klassieke repertoire ze zou na 1966 deze Grammy nog eens negen keer winnen In 1966 kreeg de eigentijdse rock-n-roll eindelijk een uitgebreidere plek in de Grammy ceremonie De pop-categorieën werden uitgebreid met de Best Contemporary R&R Performance voor zanger zangeres en groep R&R duidde op rock-n-roll maar echte rockplaten waren het nog niet die in het eerste jaar van deze categorieën de prijzen wonnen Het ging vooral om contemporary eigentijdse moderne muziek die anders was dan de nogal traditionele populaire muziek die in de pop-categorieën werd onderscheiden Winnaars Algemeen Record of the Year "A Taste of Honey" Herb Alpert & The Tijuana Brass uitvoerenden Jerry Moss producer Noot Vanaf 1966 werd in deze categorie ook een Grammy uitgereikt aan de producers van de winnende opname Song of the Year Johnny Mandel & Paul Francis Webster componisten voor "The Shadow of your Smile" uitgevoerd door Tony Bennett Album of the Year "September Of My Years" Frank Sinatra artiest; Sonny Burke producer Noot Vanaf 1966 werd in deze categorie ook een Grammy uitgereikt aan de producers van de winnende opname Best New Artist Tom Jones Pop Best Vocal Performance zangeres "My Name Is Barbra" Barbra Streisand Best Vocal Performance zanger "It Was A Very Good Year" Frank Sinatra Best Vocal Performance groep "I Really Want To Know You" Anita Kerr Quartette Best Performance by a Chorus koor "Anyone For Mozart?" Ward Swingle dirigent uitgevoerd door The Swingle Singers Best Instrumental Performance "A Taste of Honey" Herb Alpert & the Tijuana Brass Best Contemporary Rock-n-Roll Vocal Performance zangeres Beste uitvoering van een eigentijds rock n roll-nummer "I Know a Place" Petula Clark Best Contemporary Rock-n-Roll Vocal Performance zanger Beste uitvoering van een eigentijds rock n roll-nummer "King of the Road" Roger Miller Best Contemporary Rock-'n-Roll Vocal Performance groep "I Really Want To Know You" Anita Kerr Quartette Best Contemporary Rock-'n-Roll Single "King of the Road" Roger Miller Country Best Country & Western Performance zangeres "Queen of the House" Jody Miller Best Country & Western Performance zanger "King of the Road" Roger Miller Best Country & Western Single "King of the Road" Roger Miller Best Country & Western Album "The Return of Roger Miller" Roger Miller Best Country & Western Song Roger Miller componist voor King of the Road Best New Country & Western Artist The Statler Brothers R&B Best Rhythm and Blues Recording "Papa's Got A Brand New Bag" James Brown Folk Best Folk Recording "An Evening With Makeba Belafonte" Harry Belafonte & Miriam Makeba Gospel Best Gospel Recording "Southland Favorites" Anita Kerr & George Beverley Shea Jazz Best Instrumental Jazz Performance kleine bezetting al dan niet met solist "The InCrowd" Ramsey Lewis Trio Best Instrumental Jazz Performance grote bezetting "Ellington '66" Duke Ellington Best Original Jazz Composition Lalo Schifrin componist voor "Jazz Suite on the Mass Texts" uitgevoerd door Paul Horn Klassieke muziek Alleen de vetgedrukte namen ontvingen een Grammy Award Best Classical Performance orkest "Ives Symphony No 4" Leopold Stokowski & The American Symphony Orchestra Best Classical Performance vocale solist "Strauss Salome Dance of the Seven Veils Interlude Final Scene The Egyptian Helen Awakening Scene" Leontyne Price soliste Erich Leinsdorf dirigent & The Boston Symphony Orchestra Best Opera Recording "Berg Wozzeck" Karl Böhm dirigent; Dietrich Fischer-Dieskau Evelyn Lear & Fritz Wunderlich solisten & the German Opera Orchestra & Chorus Best Classical Performance koor "Stravinsky Symphony of Psalms Poulenc Gloria" Robert Shaw dirigent; The Robert Shaw Choral & The RCA Victor Symphony Orchestra Best Classical Performance instrumentale solist zonder orkestbegeleiding "Horowitz at Carnegie Hall An Historic Return" Vladimir Horowitz Best Classical Performance instrumentale solist met orkestbegeleiding "Beethoven Piano Concerto No 4 in G" Arthur Rubinstein solist Erich Leinsdorf dirigent & The Boston Symphony Orchestra Best Classical Performance kamermuziek "Bartók The Six Strings Quartets" Juilliard String Quartet Best Composition by a Contemporary Classical Composer Charles Ives voor "Ives Symphony No 4" Leopold Stokowski dirigent Kinderrepertoire Best Recording for Children "Dr Seuss Presents Fox in Sox and Green Eggs and Ham" Marvin Miller Comedy Best Comedy Recording "Why Is There Air?" Bill Cosby Composing & Arranging Compositie & Arrangementen Best Original Score Written for a Motion Picture or TV Show Beste originele muziek voor een film of tv-show Johnny Mandel componist voor "The Sandpiper" uitgevoerd door The Robert Ambruster Orchestra Best Instrumental Arrangement Herb Alpert arrangeur voor "A Taste of Honey" uitgevoerd door Herb Alpert & The Tijuana Brass Best Arrangement Accompanying a Vocalist or Instrumentalist Beste arrangement voor begeleidende muziek voor zanger of instrumentalist Gordon Jenkins arrangeur voor "It Was A Very Good Year" uitgevoerd door Frank Sinatra Musical Best Score From an Original Cast Show Album Beste muziek uit een musical uitgevoerd door de originele cast Alan J Lerner & Burton Lane componisten voor "On A Clear Day" Hoezen Best Album Cover ontwerp Georges Estes ontwerp & James Alexander grafisch artiest voor "Bartók Concerto No 2 for Violin Stravinsky Concerto for Violin" uitvoerenden Joseph Silverstein & Erich Leinsdorf Best Album Cover fotografie Robert M Jones ontwerp & Kevin Whitmore fotografie voor "Jazz Suite on the Mass Texts" uitgevoerd door Paul Horn Best Album Notes Beste hoestekst Stan Comyn schrijver voor "September Of My Years" uitgevoerd door Frank Sinatra Production & Engineering Productie & Techniek Best Engineered Recording Non-Classical Beste techniek op een niet-klassiek album Larry Levine technicus voor "A Taste of Honey" uitgevoerd door Herb Alpert & The Tijuana Brass Best Engineered Recording Classical Beste techniek op een klassiek album Fred Plaut technicus voor "Horowitz at Carnegie Hall An Historic Return" uitgevoerd door Vladimir Horowitz Gesproken Woord Best Spoken Word Recording "John F Kennedy As We Remember Him" Goddard Lieberson producer Externe links op Grammycom doorzoekbare database Luchthaven Tenerife Noord Spaans Aeropuerto de Tenerife Norte voorheen bekend als Los Rodeos IATA TFN ICAO GCXO ligt 11 kilometer van Santa Cruz de Tenerife en is een van de twee internationale vliegvelden van het eiland Het vliegveld verbindt alle zes de Canarische Eilanden en biedt verbindingen naar Spanje Europa en Zuid-Amerika De route Tenerife Noord Gran Canaria is de drukste route met ruim 40 vluchten per dag Het vliegveld wordt beheerd door het Spaanse staatsbedrijf AENA Geschiedenis In de winter van 1929 jaren voordat het vliegveld eigenlijk gebouwd was was het veld op Los Rodeos gereed om een eerste vliegtuig te laten landen Dit was een inofficiële vlucht naar Tenerife uitgevoerd bij een Arado VI D-1594 toestel uitgevoerd van Berlijn namens Lufthansa In mei 1930 richtte de Compañía de Líneas Aéreas Subvencionadas SA CLASSA de eerste link tussen het Spaanse vasteland en de Canarische Eilanden met gebruik van een Ford 4-AT Trimotor M-CKKA Deze steeg op vanuit Getafe Madrid naar het veld in Los Rodeos Nadat de locatie voor het vliegveld was bepaald werden fondsen opgericht tussen 1935 en 1939 om een kleine hangar en een uitbreiding te maken; dit zou dan Los Rodeos worden In juli 1936 vertrok Francisco Franco vanaf hier om de Spaanse Burgeroorlog te starten Een vlucht naar Los Rodeos op 23 januari 1941 met een De Havilland DH89A Dragon Rapide van Iberia landde nadat deze was opgestegen uit Gran Canaria In 1946 werden er meer hangars gebouwd Ook een passagiersterminal en een startbaan van 800 meter werden aangelegd Het vliegveld was vanaf toen officieel geopend voor binnenlands en internationaal luchtverkeer De startbaan werd tussen 1940 en 1955 meerdere keren verlengd waardoor de baan in totaal op 2400 meter kwam in 1953 Vanaf 1953 beschikte het vliegveld over een baan met verlichting en radio waardoor ook nachtvluchten mogelijk waren In 1964 was startbaan 12-30 verlengd tot 3000 meter waardoor een DC-8 zou kunnen landen en opstijgen Nieuwe navigatiemiddelen werden geïnstalleerd en er kwam meer ruimte voor vliegtuigen In 1971 met het vooruitzicht om de Boeing 747 te kunnen laten landen en opstijgen werd er ook een Instrument Landing System geïnstalleerd In 1977 vond op dit vliegveld het grootste luchtvaartongeluk ooit plaats Het betrof een botsing op de startbaan tussen twee Boeings 747 een van Pan Am en een van KLM Hierbij kwamen 583 mensen om het leven Ongelukken Gebouwen Een nieuwe vier verdiepingen hoge vertrekhal met 12 gates werd in 2003 geopend samen met wegen en parkeerplaatsen De luchthaven won zijn internationale status terug toen vluchten naar Caracas begonnen De "binnenlandse terminal" werd in 2005 geopend Capaciteit In 2004 was het passagiersverkeer op de luchthaven 33 miljoen +15% In 2005 steeg dat naar 38 miljoen +11% en in 2006 was het meer dan 4 miljoen +7% Vluchten in de zelfde periode stegen van 56000 tot 65000 Externe links De Airbus A320 is een narrow-body vliegtuigtype van de Europese vliegtuigbouwer Airbus De benaming wordt zowel gebruikt voor de A320 zelf als voor de "A320-familie" met daarin de aan elkaar gerelateerde vliegtuigtypen in oplopende grootte A318 A319 A320 en A321 Het zijn relatief kleine straalvliegtuigen die vooral gebruikt worden voor middellange afstanden Met de Airbus A320 is een groot vliegbereik te realiseren van 4843 tot 5676 km De belangrijkste concurrent is de Boeing 737 Geschiedenis De Airbus A320 zag voor het eerst het licht in 1986; in 1988 volgde de levering aan de eerste maatschappij Air France Kenmerken De A320 heeft standaard twee cabine-opties De two-class-indeling bestaat uit een business class en economy class met 150 stoelen De single class-indeling die voornamelijk door chartermaatschappijen wordt gebruikt telt tussen de 164 en 180 stoelen afhankelijk van de beenruimte De Airbus A320 heeft één gangpad Aan beide kanten van het gangpad zijn de stoelen opgesteld in rijen van 3 In de business class is dit standaard twee stoelen per rij De A320 heeft in totaal acht nooduitgangen De A320 kent een moderne glazen cockpit; veel van de traditionele mechanische instrumenten zijn vervangen door een grafische weergave van de informatie van die instrumenten op een beperkt aantal computerschermen Het gebruik van computerschermen biedt onder andere het voordeel om de informatie die op de schermen gepresenteerd wordt aan te passen aan de vluchtfase en of de specifieke toestand van het toestel Zo worden bepaalde checklisten op één van de schermen getoond en kan de vlieger de doorlopen stappen hierop afvinken De Airbus A320 was het eerste op grote schaal geproduceerde verkeersvliegtuig waarin fly-by-wire technologie werd toegepast Een opvallende nieuwigheid was de uitrusting van de stuurknuppel als "sidestick" een soort joystick Alle vernieuwingen hadden bij de introductie van het toestel ook een keerzijde Vliegtuigen die uitgerust zijn met de fly-by-wire-techniek hebben niet langer een mechanische verbinding tussen piloot en stuurvlak In dit geval is een computer vereist om de beweging van de piloot te vertalen naar beweging van stuurvlakken Deze computer zal hierbij rekening houden met de specifieke vluchtfase en kan daarbij zelfs bepaalde inputs van de vlieger negeren wanneer deze de veiligheid van de vlucht in gevaar brengen Zo zal het computersysteem de vlieger beletten om een bocht in te zetten met een te grote rolhoek Hiermee wordt het voor de vliegers nog belangrijker om de toestand van het controle-systeem te kennen en te begrijpen De A320 trok in de eerste jaren na haar introductie negatieve aandacht met een aantal ongevallen waarin de bemanning niet doorhad in welke configuratie het toestel zich bevond Het vormde het begin van een periode waarin veel aandacht uit zou gaan naar ongevallen waarbij een perfect functionerend vliegtuig onder controle van een volledig capabele bemanning toch tegen het terrein aanvliegt zie Controlled Flight Into Terrain CFIT Gebruikers Grootste gebruikers >100 toestellen American Airlines kan volgens het contract dat het afgesloten heeft met Airbus kiezen uit de verschillende vliegtuigen uit de Airbus A320-familie Airbus A318 A319 A320 en A321 Nederland In Nederland maakte Martinair gebruik van de A320 tot medio 2007 Sinds 2003 vloog Martinair met de Airbus A320 richting de populaire Europese vakantiebestemmingen Martinair had er drie van in haar vloot In de zomer van 2006 heeft Martinair een vierde A320 geleased van Iberworld Sinds de zomer van 2008 had de nieuwe luchtvaartmaatschappij Amsterdam Airlines ook drie van deze toestellen in bezit De Nederlandse luchtvaartmaatschappij DutchBird vloog overigens ook enkele jaren met de A320 evenals de luchtvaartmaatschappij V Bird Alle drie zijn inmiddels failliet België Thomas Cook Airlines Belgium heeft momenteel 3 van deze toestellen in gebruik en 1 in bestelling In 2011 nam Brussels Airlines twee A320s in dienst in 2012 twee en in 2013 één en in 2014 nog eens één In totaal heeft Brussels Airlines zes A320s in dienst Ongevallen en incidenten Op 24 maart 2015 stortte Germanwings-vlucht 9525 boven Frankrijk ten noorden van Digne-les-Bains neer die onderweg was van Barcelona naar Düsseldorf Alle 144 passagiers en de 6 bemanningsleden kwamen hierbij om het leven Op 28 december 2014 verdween AirAsia-vlucht 8501 45 minuten na de start uit Juanda International Airport Op 29 maart 2013 kwam een Airbus A320-214 van Air Méditerranée door onbekende oorzaak naast de landingsbaan terecht van de Luchthaven Lyon-Saint Exupéry De vlucht ML7817 was afkomstig uit Agadir Al Massira Airport Alle 181 inzittenden en de 7 bemanningsleden van het vliegtuig bleven ongedeerd Op 15 januari 2009 maakte de piloot van de Airbus A320-214 US Airways-vlucht 1549 een geslaagde noodlanding op de Hudsonrivier Kort na vertrek vielen beiden motoren uit na een vogelaanvaring Alle 155 inzittenden overleefden het ongeluk Op 27 november 2008 stortte een A320-200 van Air New Zealand in de Middellandse Zee Zeven personen waaronder de twee piloten kwamen om het leven Op 17 juli 2007 schoot een Airbus A320 van TAM Linhas Aéreas door bij de landing op de luchthaven Congonhas in São Paulo Alle 187 inzittenden kwamen om net als twaalf mensen op de grond< ref> Op 3 mei 2006 stortte een Airbus A320 van Armavia neer in de Zwarte Zee bij Sochi Alle 113 inzittenden komen om Het ongeluk gebeurde tijdens slecht weer Op 20 januari 1992 crashte vlucht 148 een Airbus A320-111 van Air Inter in de Vogezen tijdens de landingsnadering van luchthaven Straatsburg Van de 96 personen aan boord overleefden er 9 Op 5 december 1989 botste tijdens de landing in de mist een Airbus A320-211 op het vliegveld van Rijsel in Noord-Frankrijk op de Mooney M20K van de Nederlandse ruimtevaarder Wubbo Ockels Niemand raakte gewond Op 26 juni 1988 verongelukte tijdens een demonstratievlucht een Airbus A320 nabij het vliegveld Mulhouse-Habsheim in de Elzas Het toestel vloog laag en traag voor een vliegshow met goed weer over het vliegveld om enkele ogenblikken later bomen te raken Bij het ongeluk kwamen drie personen om het leven en raakten er 50 gewond New Engine Option NEO Airbus werkt aan een gemoderniseerde versie van de A320 ook wel bekend als New Engine Option NEO Volgens Airbus zullen de nieuwe motoren aanzienlijk zuiniger zijn dan zijn voorgangers en tot 16% minder brandstof gebruiken Ook worden de toestellen uitgerust met nieuwere winglets ook wel bekend als Sharklets Airbus wil in 2016 de eerste A320neo afleveren en schat zon 4000 toestellen te verkopen in 15 jaar tijd Het eerste toestel zal worden geleverd aan Indigo Deze Indiase luchtvaartmaatschappij heeft 150 toestellen besteld samen met nog eens 30 gewone A320s Ook de Amerikaanse tak van het Britse Virgin Atlantic Virgin America heeft begin dit jaar bekendgemaakt dat het 30 orders voor de A320neo heeft geplaatst Het Maleisische AirAsia is voornemens 200 toestellen af te nemen Deze zouden vanaf 2015 geleverd worden en zou de grootste order van Airbus ooit zijn Tijdlijn Airbus A3xx-serie Externe link De Alpen van Latijns Alpes van de stam alb- wit zijn een bergketen in Europa die zich uitstrekt van de Franse Middellandse Zeekust in het zuidwesten tot de Pannonische vlakte in het oosten De oppervlakte van het gebergte is meer dan 200000 km² De Alpen zijn verdeeld over acht staten Oostenrijk 29 % Italië 27 % Frankrijk 21 % Zwitserland 13 % Duitsland 58 % Slovenië 35 % Liechtenstein 008 % en Monaco 0001 % In totaal wonen er tegen de 13 miljoen mensen De Alpen worden begrensd door de Golf van Genua de Rhônevlakte de Povlakte de Zwitserse Hoogvlakte het Alpenvoorland van Beieren en de Kleine Hongaarse Laagvlakte De boog van de Alpen begint bij de Golf van Genua waar het gebergte oostwaarts overgaat in de Apennijnen Vanaf hier loopt het gebergte naar het noorden om dan oostwaarts rond de Povlakte om te buigen In deze ombuiging komen de Alpen samen met de Jura om dan verder naar het oosten geleidelijk lager te worden Bij Wenen zijn de Alpen van de geologisch verwante Karpaten gescheiden door het Bekken van Wenen In het westen van de Alpen liggen toppen boven de 4000 meter de oostelijke Alpentoppen zijn tot rond de 3000 meter hoog De hoogste top is de Mont Blanc 4810 m en daarnaast zijn er nog 128 toppen hoger dan 4000 meter De Alpen is een relatief jong gebergte gevormd tijdens de Alpiene orogenese in het Tertiair In de Alpen ontspringen vele grote rivieren van Europa zoals de Rhône de Rijn de Po en de Inn De Alpen vormen een belangrijke klimatologische en geografische barrière in Europa Ze vormen de waterscheiding tussen het noorden en zuiden van Europa en scheiden het mediterrane klimaat van Zuid-Europa van de door de Atlantische Oceaan beïnvloede gematigde klimaten van Noord- en Midden-Europa Sinds de prehistorie vormen de Alpenpassen belangrijke verbindingen tussen Zuid- met Noord-Europa Geografie De Alpen is het grootste en hoogste gebergte van West-Europa De naam heeft oorspronkelijk betrekking gehad op de veeweiden op de niet te steile en rotsige berghellingen Men spreekt in de Duitstalige alpine gebieden trouwens nog van Ätzalpen zomerweiden en Heualpen schralere graslanden die uitsluitend of hoofdzakelijk als hooiland worden gebruikt Daarnaast kent men onder meer Sennalpen bergweiden voor melkvee dat gehouden wordt ten behoeve van de bergkaasbereiding en Galtalpen Het hoogste punt van de Alpen is de 4810 meter hoge Mont Blanc letterlijk ‘witte berg’ dankzij de eeuwige sneeuw op de top van de berg Andere bekende alpen-reuzen zijn de Matterhorn Zugspitze Eiger en Großglockner Vele grote rivieren ontspringen in de Alpen de belangrijkste zijn de Rhône de Rijn en de Po Bovendien wordt de Donau voor een belangrijk deel gevoed door Alpenrivieren Daarnaast zijn er in de Alpen en in de directe nabijheid daarvan vele meren de grootste zijn het Meer van Genève het Bodenmeer het Gardameer en het Lago Maggiore Indeling De Alpen worden verdeeld in oostelijke en westelijke Alpen waarbij de grens op de lijn Bodenmeer-Chur-Comomeer ligt Daarnaast worden de oostelijke Alpen van noord naar zuid in drie groepen ingedeeld de Noordelijke Kalkalpen de Centrale Alpen en de Zuidelijke Kalkalpen Westelijke Alpen Mercantour Pelvouxmassief Belledonne Vanoisemassief Aiguilles Rouges Mont Blancmassief Berner Alpen Walliser Alpen Gran Paradiso Glarner Alpen Oostelijke Alpen Noordelijke Kalkalpen Rätikon Wettersteingebergte Karwendel Centrale Alpen Albula Alpen Berninamassief Ötztaler Alpen Zillertaler Alpen Hohe Tauern Zuidelijke Kalkalpen Bergamasker Alpen Adamellomassief Dolomieten Julische Alpen Karawanken Hoge Alpentoppen De hoogste Alpentop is de Mont Blanc waarvan de eerste meting in 1775 een hoogte van 4775 meter aangaf Sinds de nieuwste metingen in 2013 is de berg officieel 4810 meter en 2 cm hoog De hoogste berg van Europa is de Elbroes in de Kaukasus met 5633 m De Mont Blanc ligt op de Frans-Italiaanse grens vlak bij Chamonix in de Franse Alpen Volgens de conventies van de UIAA zijn er in totaal 100 toppen in de Alpen boven de 4000 meter zogeheten vierduizenders Landen deels in de Alpen en de hoogste berg Duitsland hoogste berg Zugspitze Liechtenstein hoogste berg Grauspitz Oostenrijk hoogste berg Großglockner Slovenië hoogste berg Triglav Frankrijk hoogste berg de Mont Blanc Italië hoogste berg is ook de Mont Blanc Op officiële Franse kaarten ligt de Frans-Italiaanse grens echter ten zuiden van de top; hierdoor zou niet de Mont Blanc maar de Mont Blanc de Courmayeur de hoogste bergtop van Italië zijn Bij een conventie van 7 maart 1861 is de grens echter over de top van de Mont Blanc getrokken Zwitserland hoogste berg is de Dufourspitze in het Monte Rosamassief Monaco hoogste berg Le Rocher Geologie De Alpen vormen een onderdeel van een Tertiaire gordel van gebergtes die langs de zuidelijke grens van de continenten Europa en Azië loopt Deze gordel van gebergtes werd gevormd tijdens de Alpiene orogenese De gordel lijkt niet continu door te lopen er zitten gaten tussen bijvoorbeeld de Alpen en de Karpaten Gebergtevorming heeft wel degelijk overal plaatsgevonden maar latere tektonische daling van de tussengelegen stukken lithosfeer heeft ervoor gezorgd dat de bergen niet continu doorlopen De Alpen zijn ontstaan als gevolg van platentektoniek om precies te zijn het naar elkaar bewegen van de Afrikaanse en Euraziatische tektonische platen waardoor het stuk van de lithosfeer dat Italië bevat als het ware in Europa gedrukt werd Dit gebeurde in een aantal fasen te beginnen in het Krijt rond 110 miljoen jaar geleden en met het hoogtepunt tijdens het Paleogeen zo'n 50 tot 35 miljoen jaar geleden Ook tegenwoordig gaat het naar elkaar toe bewegen van de platen nog door Tijdens gebergtevorming worden delen van de aardkorst omhoog gestuwd geplooid en over elkaar geschoven In de centrale zone van het gebergte waar de twee platen aan elkaar grenzen bewegen stukken lithosfeer diep de aardmantel in dit proces noemt men subductie Sommige van deze delen komen daarna weer omhoog maar hebben bij hun reis door de diepte metamorfose ondergaan verandering van de mineralen waaruit het gesteente bestaat Net als andere gebergten hebben de Alpen een opbouw met een centrale zone in het midden en aan weerszijden een voorland en een achterland De centrale zone bestaat uit metamorfe gesteenten uit de diepere delen van de continenten en fragmenten van de aardmantel of van de ooit tussen de twee continenten gelegen oceaankorst Dit zijn voornamelijk gneisen en schisten De randen van de continenten werden voor de gebergtevorming in het Jura en Krijt bedekt met warme ondiepe binnenzeeën waar veel organismen leefden die skeletjes uit kalk opbouwden De randen van de continenten waren daarom bedekt met dikke lagen kalksteen Tijdens de vorming van de Alpen werd deze kalksteen omhoog gestuwd geplooid en over elkaar geschoven Tegenwoordig vormen de dikke lagen kalksteen de Noordelijke en Zuidelijke Kalkalpen aan weerszijden van de centrale zone Ten slotte liggen aan zowel de zuidelijke als noordelijke flank van de Alpen grote bekkens waar de aardkorst onder het gewicht van het gebergte naar beneden beweegt Hier verzamelde zich veel erosiemateriaal uit het gebergte in de vorm van sediment In het zuiden is dit het Pobekken in het noorden het Molassebekken in Zwitserland en Zuid-Beieren Het reliëf van bergen en dalen is vergeleken met deze processen relatief nieuw Het werd voornamelijk gevormd in het Kwartair de laatste 25 miljoen jaar tijdens diverse perioden van flinke vergletsjering glacialen waarbij niet alleen de Alpen maar ook omliggende gebieden bedekt waren met gletsjers In het gebergte hebben de gletsjers diepe trogdalen uitgesleten en materiaal uit het gebergte meegevoerd naar de vlakkere gebieden in het voor- en achterland Voorbeelden van door gletsjers gevormde dalen zijn de grote meren van Noord-Italië Klimaat Een gedetailleerde beschrijving van het klimaat van de Alpen kan moeilijk worden gegeven omdat de plaatselijke invloeden heel sterk zijn Deze hangen van verschillende omstandigheden af zoals de hoogte de ligging in een dal of tegen een helling waarbij het verder van belang is of het dal noord-zuid dan wel oost-west loopt en in welke richting de helling ligt Als gevolg van zo veel uiteenlopende situaties kunnen de klimaten van dicht bij elkaar liggende plaatsen sterk verschillen Toch kunnen wel enkele redelijke algemeen geldende klimatologische kenmerken worden gegeven Winterklimaat 's Winters bevindt zich boven de Alpen veelal een gebied van hoge luchtdruk dat in het algemeen wordt versterkt door de lage temperaturen in het gebergte Onder deze omstandigheden vindt vooral gedurende de nacht door uitstraling sterke afkoeling plaats vooral in de dalen Daardoor komt het dat de temperaturen daar dan belangrijk lager zijn dan op enige hoogte langs de hellingen Door de lage temperaturen ontstaan in die dalen dan vaak mist en laaghangende wolken terwijl de hoger gelegen gedeelten van de hellingen en ook de toppen geheel vrij van wolken zijn Dit is oa een gevolg van de dalende beweging die de lucht in een hogedrukgebied gewoonlijk ondergaat Zomerklimaat In de zomermaanden ligt de hoge druk in het algemeen iets verder naar het noorden Door de zonnestraling bereikt de temperatuur in de dalen vooral in die welke naar het zuiden open liggen althans overdag hoge waarden terwijl het langs de hellingen betrekkelijk koel blijft De atmosfeer wordt daardoor onstabiel warme lucht stroomt tegen de hellingen omhoog en als gevolg daarvan vormen zich langs deze hellingen en om de toppen wolken die eventueel kunnen uitgroeien tot cumulonimbus een grote stapelwolk waarin buien en onweer tot ontwikkeling komen die na enige tijd ook tot de dalen kunnen doordringen Uit het bovenstaande volgt dat s winters op grote hoogte in het algemeen meer zonneschijn zal worden aangetroffen dan in de dalen terwijl s zomers juist de hoger gelegen plaatsen de minste zonneschijn zullen hebben Lente en herfst vormen overgangsjaargetijden waarin er weinig verschil tussen hoog en laag gelegen plaatsen bestaat wat de zonneschijnduur betreft Temperatuur Met betrekking tot de temperatuur kan men stellen dat het 058 °C kouder wordt per 100 m hoogtetoename Op 1000 m hoogte hebben ca 200 dagen per jaar een gemiddelde temperatuur van ten minste 5 °C terwijl op 2000 m hoogte dit nog bij ca 125 dagen het geval is Neerslag Neerslag is meestal gebonden aan storingen die hetzij ten noorden hetzij ten zuiden van de Alpen van west naar oost trekken Een gevolg hiervan is dat de totale neerslag in deze richting in het algemeen afneemt Door opstuwing valt de neerslag vooral tegen de berghellingen met name tegen de noord- en zuidhellingen De dalen in het bijzonder de lengtedalen zijn daardoor relatief droog De minste neerslag valt in het dal van de Rhône minder dan 600 mm per jaar; tegen de hellingen van de Walliser Alpen op een afstand van ongeveer 30 km wordt ongeveer de grootste neerslag uit het gehele gebied aangetroffen meer dan 3200 mm Of de neerslag als sneeuw of als regen valt hangt geheel af van de temperatuur In de zomer bestaat de neerslag vaak in de hogere niveaus uit sneeuw beneden uit regen In het zuidelijk gedeelte van de Alpen valt de neerslag vooral in de vorm van hevige buien met een maximum in het najaar In het noordelijk gedeelte is de neerslagintensiteit gewoonlijk kleiner maar duurt de neerslag langer met name gedurende de winter Hoewel in de zomer ook daar buien voorkomen is de veranderlijkheid van de neerslag van jaar tot jaar er toch gewoonlijk kleiner dan in het zuiden Winden De winden zijn in de Alpen in het algemeen zwak Plaatselijk kan echter de lucht met grote snelheid over de passen en door gunstig gelegen dalen stromen Een bekend voorbeeld is de Tauernwind een koude noordelijke wind ten noorden van Lienz Overigens treft men in de dalen gewoonlijk een dagelijkse gang van de windrichting aan waarbij de lucht overdag dalopwaarts stroomt en 's nachts in de tegengestelde richting Een opvallend windverschijnsel is de föhn die als warme valwind grote snelheden kan vertonen en in het algemeen een sterk buiig karakter heeft Men kan onderscheid maken tussen noordföhn en zuidföhn resp een noordelijke wind die vooral in de zuidelijke en een zuidelijke wind die vooral in de noordelijke Alpendalen voorkomt De laatste is het meest opvallende verschijnsel omdat hij tot de sterkste temperatuurstijgingen aanleiding geeft vaak 10 °C binnen 24 uur in extreme gevallen zelfs meer dan 20 °C Noordföhn is in het algemeen iets frequenter dan zuidföhn Zo komt de eerste plaatselijk in de zuidelijke Alpen op ruim 70 dagen per jaar voor terwijl zuidföhn gewoonlijk op 30 tot 50 dagen per jaar wordt waargenomen Föhn komt het meest in het voorjaar voor ongeveer 35% van het totaal aantal gevallen Tijdens föhnsituaties ontwikkelen zich aan de lijzijde van de bergruggen vaak de zogenaamde lenticulariswolken die gewoonlijk neerslag binnen 24 uur aankondigen Klimaatscheiding Het belangrijkste klimatologische aspect van de Alpen is zonder twijfel het feit dat zij door hun west-oost-ligging de klimaatscheiding tussen Centraal-Europa en het Middellandse Zeegebied vormen Speciaal geldt dat koude en dus zware uit de poolstreken afkomstige lucht op haar weg naar het zuiden door de gemiddeld ongeveer 2000 m hoge muur wordt tegengehouden of althans afgeremd Hier ligt een van de belangrijkste oorzaken voor het klimaatverschil tussen bijvoorbeeld de Verenigde Staten en Zuid-Europa Vergelijk New York en Napels beide op ca 41° breedte met juli- en januaritemperaturen van 23 en 24 °C resp -1 en +8 °C Voor zover koude polaire lucht toch tot het Middellandse Zeegebied doordringt stroomt zij gewoonlijk ten westen van de Alpen naar het zuiden Natuur Ecologie De natuur van de Alpen verschilt sterk tussen noord en zuid terwijl de noordelijke Alpen tot de bioom der "winterkoude gebergten met bladverliezend bos" behoren zonobioom IV behoren de zuidelijke Alpen tot de Mediterrane zonobioom VI Daartussenin ligt de sterk continentale begroeiing in de dalen van de centrale Alpen De natuur in gebergten varieert sterk naar hoogte en wordt ingedeeld in zones met elk hun specifieke vegetatie en soorten Deze zones liggen in het zuiden waar het klimaat warmer is hoger dan in het noorden In het centrale deel van de Alpen liggen ze ook hoger dan aan de randen In de colline zone die in de Alpen tot ongeveer 400 meter hoogte ligt komen van nature dezelfde soorten voor als in omringend laagland Wanneer men iets hoger komt beginnen de submontane en montane zones waar naaldbos groeit De soorten die hier voorkomen zijn vergelijkbaar met de boreale zone op hogere breedtegraad In de noordelijke Alpen de zogenaamde Helvetische zone is de volgorde van laag naar hoog eerst zomereiken daarna beuken en ten slotte fijnsparren In de drogere centrale of Penninische zone van de Alpen is de volgorde grove dennen fijnsparren en daarboven lorken en alpendennen Aan de zuidkant van de Alpen de Insubrische Zone komen lager steeneiken voor daarboven tamme kastanjes en Griekse eiken daarboven zomereiken en ten slotte beuken Nog hoger tussen de 1400 en 2200 meter hoogte bevindt zich de boomgrens met daarboven de subalpiene alpiene en nivale zones Elke zone kent zijn eigen natuurlijke begroeiing en soorten De boomgrens ligt in de centrale Alpen gemiddeld 400 tot 600 meter hoger dan aan de rand van de Alpen en varieert sterk in hoogte ook omdat ze door menselijk ingrijpen vaak naar beneden verschoven is De alpenweiden worden gebruikt om vee op te laten grazen De subalpiene zone ligt tussen 1900 en 2300 meter en is een overgangszone ecotoon tussen het naaldbos en de alpenweide Hier groeien vooral struiken die niet hoger dan twee meter worden Voorbeelden zijn rododendrons en op kalkige bodems bergdennen Pinus mugo; terwijl op lemige bodems eerder witte elzen Alnus viridis voorkomen De alpiene zone ligt tussen de 1800 en 3000 meter hoogte en bestaat uit bodembedekkende planten De vegetatie wordt sterk beïnvloed door de duur van de sneeuwbedekking in de winter het gesteentetype in de ondergrond en de hoeveelheid wind Een klein aantal plantensoorten groeien op hoogtes tot 2800 meter; veel ervan zijn kussenvormig zoals schildkruid en het stengelloze lijmkruid Door deze aanpassingen zijn deze planten zowel tegen planteneters als vochtverlies beschermd Bovendien worden de jonge loten zo tegen wind en bevriezing gevrijwaard Ook edelweiss groeit op deze hoogten De nivale zone ligt boven de sneeuwgrens in de Alpen rond de 3000 meter hoogte Planten groeien hier alleen op plekken waar de sneeuw niet het hele jaar kan blijven liggen en de vegetatie bedekt de bodem niet sluitend Rond de 150 soorten zaadplanten komen nog boven de 3000 meter voor daarnaast komen er ook korstmossen voor Tot de soorten die het hoogst groeien behoren de gletsjerranonkel Ranunculus glacialis en de steenbreek Saxifraga biflora Ook op sneeuw en ijs komen nog soorten voor De groenalg Chlamydomonas nivalis groeit op firnvlakten en veroorzaakt een rode kleur in de sneeuw een effect dat bloedsneeuw genoemd wordt Flora In de Alpen groeit een veelheid van planten en bloemen zowel in de dalen als op de hoge alpenweiden Boven de colline zone vormen de Alpen een geïsoleerd eiland voor veel soorten die niet in de lagere gebieden buiten de Alpen kunnen overleven Deze soorten zijn typisch voor een kouder klimaat en hebben Europa na de laatste ijstijd vanuit het oosten gekoloniseerd Met het warmer worden van het klimaat werden ze later weer uit de lagere regionen verdreven en tegenwoordig groeien ze in Midden-Europa alleen in hogere gebieden Fauna De typische alpendierenwereld leeft boven de boomgrens 1725–2400 m De lucht is hier ijl de temperatuur laag de vochtigheid tamelijk hoog Boven de sneeuwgrens leven zelfs nog ongeveer 400 soorten tal van geleedpotige dieren enkele slakken en platwormen; 27 soorten hiervan komen zelfs alleen in dit gebied voor Vele alpenbewoners eekhoorn alpenlandsalamander adder en vele insecten zijn donkerder van kleur dan hun soortgenoten uit lagere streken Dit komt doordat ze koudbloedig zijn -behalve de eekhoorn- en de koelere omgeving compenseren door een donkere kleur waardoor efficiënter zonnewarmte wordt opgenomen Veel soorten insecten hommels vliegen zijn sterk behaard Van de zoogdieren leven de gems de alpensteenbok de sneeuwhaas de sneeuwmuis en de alpenmarmot alleen in dit gebied; de sneeuwmuis komt hoger voor dan enig zoogdier in Europa tot 4100 m De alpenvogels zijn zowel stand- als trekvogels Bekende soorten zijn de steenarend de alpenkauw de alpengierzwaluw de alpenkraai de rotskruiper en het alpensneeuwhoen welke beide laatste tot aan de grens van de eeuwige sneeuw voorkomen De kleine of levendbarende hagedis en de adder leven tot ca 2750 m de zwarte alpensalamander zelfs tot 3000 m Onder de talrijke geleedpotigen zijn er de hooggebergtemijt en verschillende soorten insecten zoals de gletsjervlo en de rotsspringer Machilis nivicomes Sommige slakken komen nog tot 3000 m voor Door toedoen van de mens zijn verschillende soorten van lagere naar hoger gelegen gordels verdreven Industrie in de Alpen Vanouds steunde de industrie in de Alpen op de plaatselijk aanwezige grondstoffen en mogelijkheden Zo vormde de aanwezigheid van ijzererts hout en waterkracht vooral in het oosten de basis voor de ijzerindustrie Aanvankelijk was deze gebonden aan de bergstreken daar de mechanische kracht voor de ijzerbewerking door het stromende water van de bergrivieren moest worden geleverd De bouw van grote waterkrachtcentrales onder meer Genissat in Frankrijk Grande Dixence in Zwitserland Limbergsperre in Oostenrijk maakte enerzijds energie transportabel en anderzijds werden dergelijke industriële vestigingen minder aan een plaats gebonden Veel zware industrie heeft zich dan ook in de beter toegankelijke brede dalen kunnen ontwikkelen Daarnaast is energie zelf een belangrijk exportproduct geworden De bosbouw vooral in Zwitserland Zuid-Duitsland en Oostenrijk vormt de basis voor de omvangrijke hout- papier- en celstofindustrie Bij de landbouw in de Alpen overheerst traditioneel de veeteelt In de noordelijke en oostelijke Alpen komt vrijwel uitsluitend veeteelt voor De vooral in de meer centraal gelegen delen voorkomende akkerbouw staat volledig in dienst van de veeteelt In de zuidelijke Alpen komt ook intensieve exportgerichte akkerbouw voor naast graan ook fruit wijn tabak bloemen Akkerbouw wordt slechts in enkele grote en warme dalen overwegend uitgeoefend De hoogtegrens voor graanverbouw varieert van ca 1000 m in de noordoostelijke Alpen tot ca 2000 m in enkele zuidelijk gelegen gebieden De veeteelt neemt in de Alpen bijzondere vormen aan Omdat de dalbodem niet voldoende grasland oplevert zijn er vormen ontstaan waarbij het rundvee gedurende de zomer naar hogere weiden wordt overgebracht Op de schraalste en hoogste weiden vormen schapen de veestapel Akkerbouw en veeteelt zijn in de 20e eeuw sterk achteruitgegaan De zogenaamde topografische omstandigheden maken een moderne bedrijfsvoering vrijwel onmogelijk terwijl de toegenomen ontwikkeling van de industrie en het sterk gegroeide toerisme aantrekkelijker en winstgevender vormen van werkgelegenheid opleverden Bovendien werkte de sterk verbeterde toegankelijkheid van het Alpengebied de concurrentie vanuit andere gebieden in de hand De laatste 20 jaar heeft zich in de landbouw dan ook een sterke hoogtevlucht ingezet De mijnbouw is in de Oostelijke Alpen van meer betekenis dan in de Westelijke Alpen De kolenhoudende zone in het oosten vooral bruinkool zet zich ook in de bekkens ten oosten van de Alpen voort Van betekenis zijn voorts de aan de Triasformatie in de noordelijke Kalkalpen gebonden zoutlagen plaatsnamen met ‘Salz’ of ‘Hall’ Zoutmijnen zijn soms door pekelleidingen verbonden met minerale badplaatsen Bad Ischl Bad Aussee Bad Reichenhall De Alpen bevatten een grote verscheidenheid van mineralen doch de voorkomens zijn niet groot De hoofdertszone is het gebied van de zo genaamde grauwacken en leigesteenten waarin de vindplaatsen vaak namen dragen met ‘Arz’ ‘Erz’ of ‘Reichen’ Hier worden voornamelijk koper- zilver- en ijzererts aangetroffen dit laatste vooral in Stiermarken Eisenerz waar het in dagbouw wordt gewonnen In de Kalkalpen van Zuid-Karinthië komen lood- wolfraam- en zinkerts voor in de Hoge Tauern enig goud en in de zuidoosthoek kwik Idrija Er is veel winning van steensoorten marmer porfier terwijl in de Kalkalpen op verscheidene plaatsen cement wordt gemaakt Talrijk zijn ook de minerale en thermische bronnen zij liggen vooral in het oostelijke en zuidelijke randgebied en omvatten zowel zoutbaden en minerale baden staalbaden van Sankt Moritz als thermische baden De mens in de Alpen De regionaal verschillende bedrijfsvoering klimaattypen en topografische omstandigheden vormen een belangrijke verklaring voor de verschillende soorten nederzettingen die men in de Alpen aantreft In de regenrijke sterk versneden noordelijke Alpen waar de veehouderij uniek aanwezig is overheersen alleenstaande boerderijen Einzelhöfe Dergelijke afzonderlijke hoeven vormen samen met enkele andere hoeven een kerkdorp Bij de kerk vindt men vaak een school een herberg en enige woonhuizen Men noemt deze gehuchten ‘Weiler’ In de zuidelijke Alpen met intensieve akkerbouw en bredere dalen overheerst het compacte gesloten dorp Grote steden zijn zeldzaam in de Alpen; slechts Grenoble Salzburg Innsbruck en Trente kunnen worden genoemd De groei van de industrie en het toerisme heeft een aantal landbouwnederzettingen in snel tempo onherkenbaar veranderd De regionale verscheidenheid in bouwmaterialen uit zich in de aanwezige bebouwing In de noordelijke Alpen overheerst hout als bouwmateriaal maar zuidelijk is ook steen in trek Daarnaast treden in de huizenvorm regionaal sterke verschillen op die voor een deel zijn te verklaren door het verschil in bedrijfsvoering Toerisme en bezienswaardigheden Het Alpengebied is een van de drukst bezochte toeristengebieden ter wereld Door het sterk reliëf en de grote hoogteverschillen worden in de Alpen verschillende bergsporten beoefend zowel zomersporten als wintersport De zomersporten zijn vooral fietsen kajakken bergwandelen en bergbeklimmen Bij de wintersporten zijn er vooral het skiën en het snowboarden maar ook sleeën langlaufen en sneeuwwandelen in de vele wintersportgebieden De Alpen tellen honderden skigebieden waarvan enkele tientallen deels op gletsjers gelegen zijn zodat er het hele jaar door geskied kan worden Ook tal van nieuwe wintersporten" worden er beoefenen Dit zijn bijvoorbeeld kite-sleeën met een vlieger en hybride fietsen met skilatten Frankrijk Een van de meest bezienswaardige gebeurtenissen in de Franse Alpen is de Ronde van Frankrijk een prestigieuze wielerwedstrijd die er in juli altijd passeert De supporters die zo dicht mogelijk bij hun wieleridolen proberen te geraken het afzien van de wielrenners de tourkaravaan met de souvenirs maken deel uit van het vermaak De wilde rivieren in de Franse Alpen lenen zich uitstekend tot watersporten als raften kajakken en kanoën Een goed voorbeeld van zo'n rivier is de Rhône Ze ontstaat door smeltende sneeuw op de Alpen De Mont Blanc de op één na hoogste berg van Europa is het Mekka van de bergbeklimmers Slechts voor weinigen is het weggelegd om de top van deze beroemde berg te bereiken Er zijn dan ook velen die hun overmoed om de berg te beklimmen hebben moeten bekopen met hun leven Italië In de Italiaanse Alpen ligt een aantal grote meren waaronder het Lago Maggiore het Gardameer en het Comomeer De Dolomieten zijn bekend om de roodroze hoge pieken en graffelflanken Ook in Italië vindt de nationale wielerronde de Ronde van Italië vaak gedeeltelijk in de Alpen plaats Zwitserland Zwitserland heeft net als buurland Oostenrijk veel mogelijkheden om te skieën Een van de beroemdste Zwitserse skioorden is Sankt Moritz Dit komt dankzij haar hoge ligging en de vele kilometers piste die rondom dit dorpje zijn gelegen Het was eveneens de plaats waar 2 keer de Olympische Winterspelen werden gehouden Het is er mogelijk om te wandelen op sneeuwschoenen waarbij men kan overnachten in een iglo of baden in warm bronwater Voorbeelden van dergelijke baden zijn het Leukerbad of in Scuol Op de Jungfraujoch een berg vlak bij Interlaken rijdt een treintje naar boven Het station Jungfraujoch is het hoogste station van Europa Het Meer van Genève is een groot meer op de grens tussen Zwitserland in het noorden en Frankrijk in het zuiden Het heeft een oppervlakte van 584 km² Het meer is maximaal 310 m diep Het wordt vooral gevoed door de Rhône die het meer in het zuidoosten bereikt en in het zuidwesten bij Genève weer verlaat Bekende plaatsen aan het meer zijn behalve Genève Lausanne Montreux Nyon Vevey en in Frankrijk Thonon-les-Bains Oostenrijk Ook in Oostenrijk zijn veel voorzieningen voor zowel wintersport als voor zomers toerisme De belangrijkste stad in de Oostenrijkse Alpen tevens hoofdstad van de regio Tirol is Innsbruck Deze streek is vooral belangrijk vanwege een ruime keuze aan wintersportmogelijkheden maar ook andere minder bekende sporten zoals muurklimmen paragliding en deltavliegen Een andere Oostenrijkse Alpenstad is Salzburg Het is naast de geboortestad van Mozart een plaats die beroemd is geworden door haar barokarchitectuur Duitsland en Slovenië Ook in de Sloveense en de Duitse Alpen is net zoals in de andere Alpenlanden de wintersport een belangrijke sector Een voorbeeld van een skidorp in het hartje van de Duitse Alpen is Oberstdorf Een bekend skioord in Duitsland is Garmisch-Partenkirchen waar op iedere nieuwjaarsdag het traditionele schansspringen plaats vindt In Slovenië wordt het jaarlijkse schansspringen van Planica in Mojstrana georganiseerd Het land telt verder ruim dertig complexen met skipistes zowel in de Julische Alpen de Karawanken Pohorje en de Kamniker Alpen Buiten het winterseizoen zijn alpinisme en bergwandelen de belangrijkste toeristische activiteiten in de Sloveense Alpen Sloveense alpinistenbond onderhoudt ruim 150 berghutten Slovenië heeft tientallen alpinistenverenigingen de meeste zijn lokaal georganiseerd andere verenigen werknemers van bedrijfstakken of soms slechts een enkel bedrijf Alpentradities Een bekend muziekinstrument uit de Zwitserse Alpen is de alpenhoorn De alpenhoorn werd al ongeveer 2000 jaar geleden gebruikt door de Kelten Herders gebruikten de hoorn als signaalinstrument zie ook het artikel over de Kuhreigen Hij wordt nu soms gebruikt om in een orkest mee te spelen De hoorn is helemaal van hout en onderaan meestal versierd met Zwitserse motieven De Alpen staan ook bekend om hun traditionele dorpsfeesten Vroeger werd dit georganiseerd voor een speciale gebeurtenis zoals het begin van het oogstseizoen of een bruiloft Nu worden zulke dorpsfeesten vooral voor de toeristen gehouden Tijdens de feesten kleden de mannen en vrouwen zich in traditionele kostuums die verschillen naargelang de plaats in de Alpen De feesten kunnen in tijd verschillen van één dag tot een ganse week In de Duitse Alpen bestaat er nog een traditionele drank bier Al eeuwenlang brouwt men hier zijn eigen streekbier Vroeger werd dat vooral met honing gedaan om een soort mede te maken Nu doet men dit in speciaal gebouwde brouwerijen om bier in massa te produceren Milieuproblematiek Het werd in de jaren 80 duidelijk dat het milieubeleid in het alpengebied drastisch zou moeten veranderen De explosieve groei van het massatoerisme de toenemende bevolkingsdruk en de daarmee gepaard gaande uitbreidingen van infrastructuur en wintersportvoorzieningen als ook de groei van het verkeer in en door het gebied hebben diepgaande gevolgen gehad voor het milieu Het bleek dat de massale teruggang van het bomenbestand onder andere voor de aanleg van hotels vakantiewoningen en ski-pistes het verdwijnen van veel plant- en diersoorten tot gevolg heeft gehad Ook veroorzaakte de kap steeds sterkere erosie aardverschuivingen lawines modderstromen en overstromingen waarbij een toenemend aantal menselijke slachtoffers viel te betreuren De toenemende vervuiling van de gletsjers en de daaruit ontspringende beken en rivieren door uitlaatgassen en afval begint ernstige vormen aan te nemen De inrichting van natuurreservaten en beschermde wildparken bleek niet het beoogde effect te hebben In het begin van de jaren 80 hebben de alpenlanden Oostenrijk Duitsland Joegoslavië nu Slovenië Italië Zwitserland en Frankrijk samenwerking gezocht om de problemen het hoofd te bieden Later in de jaren 80 werd kreeg de samenwerking vorm in de Alpen-Adria-groep die een deel van de Alpen omspant Ook is de CIPRA Internationale commissie ter bescherming van het Alpengebied opgericht Als gevolg van de klimaatverandering smelten de gletsjers drastisch af Klimaatschommelingen zijn niet onbekend en de gletsjers zijn een klimaatarchief Terugtrekking van de gletsjers is vandaag de dag echter sneller dan voorheen het geval was Volgens metingen verloren de gletsjer sinds het begin van de industrialisatie een derde van het oppervlak en de helft van hun massa Sinds 1980 is 20 tot 30 procent van het volume van ijs ontdooid Recente studies tonen echter aan dat het gletsjerijs duizenden jaren geleden een keer volledig gesmolten moet zijn geweest< ref> Zie ook Lijst van bergen in Europa Lijst van vierduizenders in de Alpen Een antwoordlied is een lied dat een antwoord vormt op een ander lied meestal met als voornaamste doel om mee te liften op het succes van dat lied of om commentaar te geven op de inhoud ervan Voorbeelden I Don't Talk Too Much van Martha Carter antwoord op You Talk Too Much van Joe Jones Yes I'm lonely tonight van Linda Lee antwoord op Are you lonesome tonight? van Elvis Presley Hell have to stay van Jeanne Black antwoord op Hell have to go van Jim Reeves Ja was jij maar bij moeder thuisgebleven van Paula Dennis antwoord op Och was ik maar bij moeder thuisgebleven van Johnny Hoes Ajax is niet dood van Johnny Jordaan en Tante Leen antwoord op Ajax is dood van Gerard Cox Dorus reageerde daarop met Wie heeft er weer het laatste woord? Feyenoord! Heintje Bau Ein Schloss Für Mich van Wilma antwoord op Ich bau dir ein Schloss van Heintje Willy Alberti bedankt van André van Duin antwoord op Juliana bedankt van Willy Alberti James Brown is still alive van Holy Noise antwoord op James Brown is Dead van LA Style Hierop volgden later de antwoordliederen Who the fuck is James Brown? van Traumatic Stress Vater Abraham Ist Tot van 7 Sons Michael Jackson Is In Heaven Now van Obscure FM en Helmut Kohl Ist Tot van George Kranz Oh Neil van Carole King antwoord op Oh Carol van Neil Sedaka Fuck You Right Back van Frankee antwoord op Fk It I Don't Want You Back van Eamon Sweet Home Alabama van Lynyrd Skynyrd antwoord op Southern Man van Neil Young Who the fuck is captain Jack van Major K antwoord op Captain Jack van Captain Jack Queen of the House van Jody Miller antwoord op King of the Road van Roger Miller Braakwater van Osdorp Posse antwoord op Spraakwater van Extince Kaal of kammen van Extince antwoord op Braakwater van Osdorp Posse California Gurls van Katy Perry antwoord op Empire State of Mind van Alicia Keys & Jay Z Ben d'r helemaal klaar voor van Blunt Axe antwoord op Get ready for this van 2 Unlimited Externe link everyHitcom De Arabische Liga Arabisch جامعة الدول العربية is een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen Het hoofdkwartier van de Arabische Liga is gevestigd in Caïro Egypte Oprichting De Arabische Liga werd opgericht in Caïro op 22 maart 1945 De oorspronkelijke leden waren Egypte Irak Transjordanië in 1946 hernoemd tot Jordanië Libanon Saoedi-Arabië en Syrië Op 5 mei van dat jaar trad ook Jemen toe Het oorspronkelijke doel van de Liga was het verstevigen en coördineren van politieke economische en sociale programma's voor alle leden van de Liga en het bemiddelen bij conflicten tussen de leden onderling en tussen leden en derde partijen Sinds 13 april 1950 heeft de Liga ook een coördinerende rol in defensieve militaire operaties Vanaf haar oprichting stelde de Liga zich zeer afwijzend op tegenover Israël De Arabische Liga heeft daarnaast in het verleden een belangrijke rol gespeeld binnen het onderwijs Zo wilde ze het analfabetisme bestrijden Ook bemoeide ze zich met het welzijn van kinderen en het verbeteren van de positie van vrouwen binnen de Arabische wereld Doelen Op dit moment zijn de belangrijkste doelen voor de Liga als volgt omschreven Het verstevigen van de relatie tussen Arabische landen zorg voor de onafhankelijkheid van Arabische landen het gemeenschappelijke goed dienen van alle Arabische landen het verzekeren van betere condities voor alle Arabische landen de toekomst van alle Arabische landen garanderen en de hoop en verwachtingen van alle Arabische landen ten uitvoer brengen Dit kwam en komt neer op de bevrijding van Arabische islamitische landen van westerse overheersing vele van de oprichtende staten hadden aan de vooravond van de naoorlogse dekolonisatie nog te maken met Brits of Frans bestuur en bevordering van de Arabische eenheid oemma Een doel in het verleden was het voorkomen van de oprichting van een Joodse staat op het grondgebied van wat werd beschouwd als Palestina Na de oprichting van de staat Israël in 1948 verschoof het doel naar de bestrijding van Israël Op 15 mei 1948 een dag na Israëls onafhankelijkheidsverklaring zei toenmalig secretaris-generaal Azzam Pasha Dit zal een uitdelgingsoorlog zijn en een geweldige slachting waarover gesproken zal worden als over de slachtingen van de Mongolen en de Kruisvaarders Toen Egypte in 1979 de Camp-David-akkoorden sloot met Israël en dus toenadering zocht tot Israël werd Egypte geroyeerd en werd het hoofdkantoor van de Liga uit de Egyptische hoofdstad Caïro overgeplaatst naar Tunis In 1987 werden de diplomatieke banden met Egypte hersteld en in 1989 werd Egypte weer als lid toegelaten Het hoofdkantoor werd vervolgens weer verplaatst naar Caïro in 1989 Ook nu nog zijn veel landen van de Arabische Liga tegenstander van het bestaan van de staat Israël Vier leden van de Arabische Liga onderhouden inmiddels diplomatieke relaties met Israël de Comoren Egypte Jordanië en Mauritanië Sommige andere landen onderhouden betrekkingen op een lager niveau Na de val van het bewind van Moebarak in Egypte in 2011 bekoelde de relatie tussen Egypte en Israël In juni 1976 stuurde de Arabische Liga een vredesmacht naar Libanon In de jaren tachtig probeerde ze tijdens de Libanese burgeroorlog te bemiddelen tussen de strijdende partijen Sinds 27 november 2011 probeert de liga samen met de Verenigde Naties een oplossing te vinden in het conflict in Syrië tijdens de opstand tegen president Bashar al-Assad Op 17 november 2012 heeft de Arabische Liga zich na topoverleg in Caïro uitgesproken tegen de agressie van Israël in het gewapende conflict dat in diezelfde maand weer oplaaide tussen Israël en de Palestijnen in de Gazastrook De Arabische Liga kondigde een missie aan om de solidariteit jegens de Palestijnse bevolking uit te spreken en om te bemiddelen in een staakt-het-vuren tussen beide partijen Secretarissen-generaal Abdul Rahman Azzam 1945-1952 Egypte Abdul Khalek Hassouna 1952-1972 Egypte Mahmoud Riad 1972-1979 Egypte Chedli Klibi 1979-1990 Tunesië Ahmed Asmat Abdel-Meguid 1991-2001 Egypte Amr Moussa 2001-2011 Egypte Nabil Elaraby 2011-heden Egypte Lidstaten De Arabische Liga heeft 22 lidstaten Dit zijn naar hun jaar van toetreding Waarnemende staten Zie ook Arabische wereld MENA waar de meeste landen toe gerekend worden Noten De Boeing 747 vaak Jumbo Jet genoemd is een viermotorig passagiers- en vrachtvliegtuig van de Amerikaanse fabrikant Boeing Het is een van de meest herkenbare vliegtuigen en tevens de eerste widebody Het eerste model van de 747 kon tweeënhalf keer zo veel passagiers vervoeren als de in die tijd populaire Boeing 707 Algemeen De 747 heeft over een gedeelte van de romp twee dekken De cockpit werd door Boeing boven het hoofddek geplaatst om extra ruimte te creëren voor een eerste klas lounge of zoals vandaag de dag gebruikelijk is extra stoelen Daarnaast bood het de mogelijkheid om een passagiersvliegtuig om te bouwen tot vrachtvliegtuig door de stoelen te verwijderen en een vrachtdeur in de neus te plaatsen Boeing dacht namelijk dat supersonische vliegtuigen de 747 en andere subsonische vliegtuigen overbodig zou maken terwijl de vraag naar subsonische vrachtvliegtuigen zou aanhouden Aanvankelijk werd namelijk gedacht dat er maar 400 vliegtuigen zouden worden verkocht De levering van het 1000e toestel wees anders uit Eind november 2014 waren er 1498 gebouwd met nog 39 bestellingen voor de 747-8< ref> De 747-400 de meest gebruikte passagiersvariant is op dit moment een van de snelste lijnvliegtuigen met een subsonische kruissnelheid van mach 083-086 Het toestel heeft een intercontinentaal vliegbereik van 7260 zeemijlen 13450 km Het kan in een standaarduitvoering met drie klassen 416 passagiers vervoeren met twee klassen 524 passagiers en 660 passagiers in een krappe éénklasse-uitvoering De nieuwste versie de 747-8 is sinds 2011 in productie Levering van de vrachtversie 747-8F aan Cargolux begon in oktober 2011; levering van de passagiersversie 747-8I aan Lufthansa in mei 2012 De 747 zal in de toekomst worden vervangen door de Boeing Y3 Geschiedenis Achtergrond In 1963 begon de Amerikaanse luchtmacht aan een serie studies naar extreem grote transportvliegtuigen Hoewel de Lockheed C-141 Starlifter net was geïntroduceerd geloofde men dat een veel groter en veelzijdiger vliegtuig nodig was Vooral de mogelijkheid om vracht die niet in bestaande vliegtuigen paste te kunnen vervoeren werd belangrijk gevonden Op basis van deze studies werd in maart 1964 een programma van eisen opgesteld voor het CX-Heavy Logistics System CX-HLS Het vliegtuig zou minimaal 52200 kg moeten kunnen vervoeren met een snelheid van mach 075 805 km h over een afstand van 9260 km De totale vrachtcapaciteit moest minimaal 81600 kg bedragen Het vrachtruim moest minstens 518 m breed 135 m hoog en 305 m lang zijn met toegangsdeuren aan voor- en achterkant De aandrijving moest door middel van maximaal vier motoren gebeuren Op 18 mei 1964 ontving de luchtmacht ontwerpvoorstellen voor een frame van Boeing Douglas General Dynamics Lockheed en Martin Marietta Voorstellen voor de motoren werden geleverd door General Electric Curtiss-Wright en Pratt & Whitney Na een schifting mochten Boeing Douglas General Electric Lockheed en Pratt & Whitney hun voorstellen verder uitwerken De drie framevoorstellen kwamen op een aantal punten overeen Omdat de CX-HLS via de voorkant moest kunnen worden geladen moest er een deur komen op de plek waar normaal gesproken de cockpit zat In alle voorstellen werd dit probleem opgelost door de cockpit boven het vrachtruim te plaatsen Douglas' ontwerp had een kleine uitstulping op de romp vlak voor en boven de vleugels Lockheed dacht aan een lange "ruggengraat" over de volledige lengte van het vliegtuig waar de vleugel doorheen zou steken Boeing combineerde de twee ideeën tot een uitstulping van de neus tot vlak achter de vleugel In 1965 werden de ontwerpen van Lockheed en General Electric uitgekozen waarna de bouw van de C-5 Galaxy begon het grootste militaire vliegtuig ter wereld Passagiersvliegtuig Nog vóór het CX-HLS-ontwerp van Boeing werd afgewezen drong Juan Trippe directeur van Pan American World Airways Pan Am aan op een passagiersvliegtuig dat twee keer zo groot zou zijn als de Boeing 707 De populariteit van luchttransport nam in de jaren zestig enorm toe Trippe zag een groot vliegtuig als de oplossing voor de almaar drukker wordende vliegvelden< ref> In 1965 startte Boeing een studie naar het ontwerpen van een nieuw passagiersvliegtuig Pan Am en andere maatschappijen werden bij de studie betrokken om een beter beeld van hun wensen en eisen te krijgen Algemeen werd aangenomen dat de 747 uiteindelijk zou worden opgevolgd door supersonische vliegtuigen Boeing speelde hierop in door de 747 zo te ontwerpen dat hij makkelijk kon worden omgebouwd tot vrachtvliegtuig< ref> In april 1966 bestelde Pan Am voor 525 miljoen Amerikaanse dollar vijfentwintig 747-100-vliegtuigen Als eerste gebruiker en vanwege de vroege betrokkenheid bij de ontwikkeling had Pan Am een ongeëvenaarde invloed op het ontwerp van de 747 Ontwerpuitdagingen Uiteindelijk werd Boeings CX-HLS ontwerp niet gebruikt voor de 747 hoewel delen ervan wel van invloed waren op het ontwerp Het oorspronkelijke ontwerp had over de volle lengte twee passagiersdekken Op het onderste dek stonden acht stoelen op een rij op het bovenste dek zeven stoelen Beide dekken hadden twee gangpaden Men was echter bezorgd over de evacuatieroutes en beperkte ruimte voor vracht waardoor dit ontwerp begin 1966 werd verworpen Een nieuw ontwerp had maar één breder dek De cockpit werd op een kort bovendek geplaatst zodat er in de neus plaats was voor een vrachtdeur De kleine ruimte achter de cockpit zou als lounge gebruikt kunnen worden waar passagiers tijdens de vlucht konden vertoeven Een van de belangrijkste technologische ontwikkelingen die het mogelijk maakte om een vliegtuig met het formaat van de 747 te maken was de high-bypass turbofan Deze nieuwe technologie zou twee keer zoveel vermogen kunnen leveren terwijl het brandstofverbruik met een derde omlaag ging General Electric pionierde het concept maar was druk bezig met het ontwikkelen van de motor voor de C-5 Galaxy en liet de commerciële markt aanvankelijk links liggen Pratt & Whitney was met hetzelfde principe aan het werken Eind 1966 sloten Boeing Pan Am en Pratt & Whitney een overeenkomst om een nieuwe motor te ontwikkelen voor de 747 de JT9D Bij het hele project werd gewerkt volgens de foutenboomanalyse een destijds nieuwe methode waarbij het effect van het falen van een enkel onderdeel op andere systeem bestudeerd kan worden Om te allen tijde te kunnen garanderen dat de 747 bestuurbaar zou blijven kreeg het ontwerp structurele redundantie redundante hydraulische systemen een viervoudig hoofdlandingsgestel en dubbele stuurvlakken Ook werden de meest geavanceerde welvingskleppen gebruikt zodat het vliegtuig vanaf bestaande vliegvelden zou kunnen opstijgen Als de complexe driedelige welvingskleppen aan de achterkant van de vleugel volledig zijn uitgeklapt vergroten ze het vleugeloppervlak met 21% en de liftkracht met 90% Boeing ging ermee akkoord om de eerste 747 aan Pan Am te leveren in het najaar van 1969 Dit betekende dat het vliegtuig in 28 maanden verder moest worden ontworpen en gebouwd twee derde van de normale ontwikkelingstijd De ontwikkelingskosten tussen december 1965 en januari 1970 bedroegen ongeveer 12 miljard dollar Het was zo'n technische en financiële uitdaging dat het voortbestaan van Boeing letterlijk op het spel stond< ref> Fabriek Omdat de fabrieken van Boeing niet groot genoeg waren voor het bouwen van de 747 werd besloten om een nieuwe fabriek te bouwen Locaties in circa 50 steden werden bekeken voordat de keuze op een terrein naast de militaire basis op Paine Field nabij Everett Washington viel Niet alleen het ontwerpen van de 747 was een grote opgave het bouwen van de assemblagefaciliteiten was dat ook Om het terrein te egaliseren werd meer dan drie miljoen kubieke meter aarde verplaatst De fabriek is naar volume het grootste gebouw ooit gebouwd In der loop der tijd is het flink uitgebreid voor het bouwen van andere widebodyvliegtuigen Ontwikkeling en tests Voordat de eerste 747 voltooid was begon men al met het testen van de vele onderdelen en systemen Een belangrijke test was het evacueren van 560 vrijwilligers uit een model van de cabine De eerste evacuatie duurde tweeënhalve minuut een minuut langer dan de toegestane 90 seconden Latere tests werden wel binnen de 90 seconden voltooid maar leidden tot meer verwondingen Vooral de evacuatie van het bovendek bleek lastig In plaats van de gangbare glijbanen moesten de vrijwilligers met een harnas aan een haspel afdalen Ook het taxiën met zo'n groot toestel vergde oefening Boeing plaatste een model van de cockpit op het dak van een vrachtwagen zodat piloten alvast konden oefenen met taxiën< ref> De eerste 747 rolde op 30 september 1968 uit de fabriek in Everett De eerste testvlucht werd op 9 februari 1969 uitgevoerd Ondanks een klein probleem met de vleugelkleppen was de test een groot succes De 747 bleek grotendeels immuun voor dutch roll een gevaarlijk fenomeen waar eerdere vliegtuigen met pijlvleugels veel last van hadden Bij latere tests bleek dat de vleugels onder bepaalde condities begonnen te trillen Dit probleem werd gedeeltelijk opgelost door onderdelen van de vleugels stijver te maken Om de ergste trillingen te onderdrukken plaatste men verarmd uranium bij de buitenste motoren Dit leidde tot grote onrust na het neerstorten van zulke vliegtuigen zoals bij de Bijlmerramp in Amsterdam Het testprogramma werd geplaagd door problemen met de JT9D-motoren Deze problemen liepen uiteen van storingen in de motoren bij snelle acceleratie deceleratie van het toerental tot verbuiging van de motorbehuizing na slechts een klein aantal vluchten Gedurende enkele maanden vulde de fabriek zich met vliegtuigen wachtende op de installatie van de motoren< ref> Het programma liep nog meer vertraging op toen een van de vijf testvliegtuigen ernstig beschadigd raakte bij een mislukte landing Niettemin stuurde Boeing in 1969 een testvliegtuig naar de Luchtvaartshow van Parijs alwaar het grote publiek voor het eerst kennis kon maken met de 747 Ingebruikname De primeur op het gebruik van de 747 had Pan Am Op 15 januari 1970 doopte First Lady Pat Nixon Pan Ams eerste 747 de Clipper Victor De eerste commerciële vlucht zou op de avond van 21 januari uit New York vertrekken Doordat een motor kort voor vertrek oververhit raakte werd een vervangende 747 ingezet Dit leidde tot meer dan zes uur vertraging waardoor de vlucht pas op 22 januari vertrok Ondanks enkele problemen van technische aard verliep de introductie van de 747 over het algemeen soepel De gevreesde problemen op vliegvelden vanwege de grootte van het toestel bleven uit Om concurrerend te kunnen blijven volgden andere luchtvaartmaatschappijen Pan Am al snel Boeing schatte dat de helft van de kopers de 747 kocht vanwege zijn grote vliegbereik De 747 had weliswaar de potentieel laagste operationele kosten per stoel maar dan moest het toestel wel vol zitten Wanneer slechts 70 procent van de stoelen bezet was gebruikte de 747 meer dan 95 procent van de hoeveelheid brandstof van een volledig gevuld vliegtuig Boeing had zwaar te lijden onder een korte Amerikaanse recessie in 1969-1970 Gedurende anderhalf jaar werden maar twee 747's verkocht terwijl er gedurende drie jaar geen enkele Amerikaanse koper was< ref> Verbeterde varianten Na het oorspronkelijke model de 747-100 ontwierp Boeing de -100B met een hoger maximaal startgewicht en de -100SR met een groter aantal stoelen Een hoger maximaal startgewicht zorgt er onder andere voor dat een vliegtuig meer brandstof kan meenemen en daardoor verder kan vliegen Het -200 model volgde in 1971 en had krachtigere motoren en een nog hoger maximaal startgewicht Van de -200 werden passagiers- en vrachtversies gebouwd alsmede een combinatie van beide De verkorte 747SP met een groter vliegbereik trad in 1976 in dienst De 747-familie werd in 1980 verder uitgebreid met de 747-300 De -300 had een verlengd bovendek een hogere kruissnelheid en meer stoelen Net als bij de -200 werden drie verschillende versies gemaakt In 1985 begon men met het ontwerpen van de 747-400 Deze variant kreeg een glass cockpit waardoor de boordwerktuigkundige overbodig werd Daarnaast werd gekozen voor nieuwe motoren lichtere materialen en een nieuw ontworpen interieur Door het toepassen van nieuwe technologieën rezen de ontwikkelingskosten de pan uit en liep de productie vertraging op De -400 kwam uiteindelijk in 1989 in dienst Verdere ontwikkelingen Op 14 november 2005 maakte Boeing bekend dat het aan de Boeing 747-8 werkte Het toestel is 36 meter langer dan de -400 en kan 34 passagiers meer vervoeren Daarnaast is het vliegbereik met vergroot tot < ref> De laatste 747-400 werd in 2009 voltooid De vrachtversie van de 747-8 maakte zijn eerste vlucht op 8 februari 2010 Cargolux nam in 2011 als eerste luchtvaartmaatschappij een 747-8 in ontvangst De 747 zal vermoedelijk worden opgevolgd door de Boeing Y3< ref> Varianten Van de 747 zijn speciale versies geproduceerd de SP een ingekorte versie van de 747; de Freighter een volledige vrachtversie; de Convertible gedeeltelijk of volledig vrachtvervoer met opklapbare neus de "Combi" een passagiersversie waarbij het achterste gedeelte de E-sectie kan worden gebruikt als afgescheiden vrachtruimte de SF en de BCF een tot vrachtversie verbouwde passagiersversie Er bestaan verschillende varianten van de Boeing 747 In chronologische volgorde zijn dat 747-100-serie 1970 Boeing 747-100 oorspronkelijke korte bovendek Boeing 747-100B versterkte romp Boeing 747-100SR versterkt voor meer vliegbewegingen voor binnenlandse vluchten in Japan 747-200-serie vanaf 1971 Boeing 747-200 verbeterde versie met hoger maximumstartgewicht en verbeterd vliegbereik Boeing 747-200B verder verbeterde versie van de 747-200 Boeing 747-200F vrachtversie met opklapbare neus Boeing 747-200C convertible vracht- en of passagiersvervoer met opklapbare neus Boeing 747-200M combi gecombineerd passagiers- en vrachtvervoer vrachtdeur in romp links Boeing 747-200SUD Stretched Upper Deck bij verbouwing aangebracht verlengd bovendek zoals de 747-300 en -400 747SP Special Performance; langeafstandsversie met kortere romp en vereenvoudigde vleugel; 1976 747-300-serie vanaf 1983 Boeing 747-300 verlengd bovendek en verbeterd vliegbereik Boeing 747-300M combi gecombineerd passagiers- en vrachtvervoer vrachtdeur in romp links Boeing 747-300SR versterkt voor meer vliegbewegingen voor binnenlandse vluchten in Japan 747-400-serie vanaf 1989 Boeing 747-400 all pax verbeterde versie van de 747-300 met digitale cockpit winglets en verbeterd vliegbereik Boeing 747-400M combi gecombineerd passagiers- en vrachtvervoer vrachtdeur in romp links Boeing 747-400F vrachtversie overigens met het korte bovendek en opklapbare neus Boeing 747-400D versterkt voor meer vliegbewegingen voor binnenlandse vluchten in Japan zonder winglets; 568 passagiers Boeing 747-400ER met ca 850 km extra vliegbereik Boeing 747-400ERF vrachtversie met extra vliegbereik Boeing 747-400BCF gebruikte all-paxmodellen die zijn omgebouwd tot volledig vrachtvliegtuig 747-8-serie verlengde romp 56 m en vernieuwde vleugel kwam in 2011 op de markt Boeing 747-8I Intercontinental passagiersversie Boeing 747-8F vrachtversie met het korte bovendek en opklapbare neus Naast bovengenoemde reguliere varianten bestaan diverse speciale uitvoeringen De bekendste daarvan is ongetwijfeld de Boeing VC-25A beter bekend als Air Force One het toestel van de president van de Verenigde Staten Verder bezit de NASA twee gemodificeerde 747's Shuttle Carrier Aircraft die boven op hun romp een spaceshuttle konden vervoeren De productie van de passagiersversie van de Boeing 747-400 is officieel gestopt op 15 maart 2007 De laatste vier exemplaren van de 400 serie zijn door Philippine Airlines geannuleerd ten faveure van de 777-300ER Het laatste toestel werd in april 2005 afgeleverd aan China Airlines De productie van de 747 bestond daarna alleen nog uit de vrachtversie 747-400ERF die doorliep tot december 2009 Vanaf medio 2011 begint Boeing met de aflevering van een nieuwe versie van de Boeing 747 de Boeing 747-8 Dit type vormt het antwoord van Boeing op de overigens aanzienlijk grotere Airbus A380 De nieuwe Boeing 747 heeft een verlengde romp kan een afstand van 15000 km vliegen en is zuiniger dan de vorige 747's door toepassing van technologie uit de Boeing 787 De Boeing 747-8 maakte op 10 februari 2010 haar eerste vlucht en op 12 oktober 2011 volgde de eerste aflevering aan Cargolux Large Freighter Dreamlifter De Boeing 747 Large Cargo Freighter LCF of Dreamlifter is een omgebouwde 747-400 voor het vervoeren van grote vrachten De romp werd zó verhoogd dat het toestel driemaal zoveel volume heeft als de B747-400F Het vliegtuig wordt gezien als tegenhanger van de Airbus Beluga De Beluga is namelijk een omgebouwde Airbus A300 die ook voor grote vrachten dient De Dreamlifter is echter veel groter De Dreamlifter heeft een "swingtail" gekregen Dit betekent dat het achterste gedeelte van de romp opzij kan schuiven zodat de lading snel kan worden geladen en worden gelost De Dreamlifter is niet te koop en wordt alleen gebruikt voor het vervoeren van romp- en vleugeldelen van de Boeing 787 Dreamliner Evergreen Supertanker De Evergreen Supertanker was een Boeing 747-200 die door Evergreen International Aviation omgebouwd was tot brandblusvliegtuig Het toestel had een capaciteit van 94850 liter Sinds minimaal 21 mei 2013 staat het vliegtuig op het vliegtuigkerkhof Pinal Airpark bij Marana gepland om gesloopt te worden< ref> Bekende 747's SAM 28000 en SAM 29000 VC-25A De huidige twee toestellen die vliegen in dienst van de Amerikaanse president beter bekend als Air Force One PH-BUK Louis Blériot De KLM verkocht deze 747-206M voor het symbolische bedrag van 1 euro aan het Aviodrome Het toestel werd in 2003 op Schiphol uit elkaar gehaald over water naar Lelystad vervoerd en daar weer in elkaar gezet D-ABYM Deze 747-230BM van Lufthansa staat op twee grote pilaren met een grote trap in het Duitse plaatsje Speyer In het vrachtgedeelte is de vloer helemaal weggehaald zodat je ook in de kleinere ruimtes kunt kijken PH-BUF Rijn en N736PA Clipper Victor Deze twee toestellen botsten tegen elkaar op het vliegveld van Tenerife op 27 maart 1977 De Clipper Victor was tevens de eerste 747 die een commerciële vlucht maakte Hij vloog in 1970 van New York naar Londen Shuttle Carrier Aircraft Twee toestellen een 747-100 en een 747-100SR om de gelande spaceshuttle van de landingsplaats terug naar het Kennedy Space Center te brengen N88892 Deze Boeing 747-200 staat op het vliegveld van Dunsfold Engeland en is bekend geworden door de James Bondfilm Casino Royale uit 2006 Dit toestel komt nog regelmatig op tv doordat het wordt gezien op de achtergrond van het populaire Britse autoprogramma Top Gear op het Top Gear-circuit Top Gear-presentator Jeremy Clarkson heeft in 2009 het toestel gebruikt om de trekkracht van een bepaald type auto te testen SOFIA N747NA een Boeing 747SP waarin een telescoop met een spiegeldiameter van 25 meter is gemonteerd Vliegend op een hoogte van 12 km of meer kan men met de telescoop boven de verstorende invloed van de atmosfeer waarnemingen doen Klanten KLM heeft 26 Boeings 747-400 in haar vloot waarvan 16 "combis" 6 "all pax" en 4 747-400 ERF "full freighter" Eerder vloog KLM met 17 Boeings 747-200 waarvan er tien van een verlengd bovendek werden voorzien Daarnaast werden drie nieuwe 747-300s besteld Martinair heeft vier 747-400BCFs waarvan er twee voor eigen gebruik voor het vervoer van vracht Ook vloog Martinair met twee 747-200Cs en een volledig vrachttoestel 747-200F Sabena heeft twee 747-300s gehad de laatste van dat type die gebouwd werden Deze werden uit de vloot gehaald in 1999 Ze vervingen bij Sabena twee oudere 747-100s TNT Airways vliegt met vier 747-400ERF's met een Belgische registratie De grootste gebruiker van de 747-400 is British Airways met 57 stuks in de vloot Incidenten en ongevallen Er zijn 124 ongelukken gebeurd met de Boeing 747 Bij de grootste luchtvaartramp uit de geschiedenis de vliegtuigramp op Tenerife in 1977 vond een botsing plaats tussen twee toestellen van dit type Een van die twee toestellen was het toestel dat de eerste commerciële vlucht maakte de Clipper Victor Ook bij de Bijlmerramp was een Boeing 747 betrokken Andere ongevallen Japan Airlines vlucht 123 Aanslag op Pan Am-vlucht 103 Lockerbie TWA 800 Korean Air-vlucht 801 United Airlines-vlucht 811 Specificaties Bron 747 specifications Tijdlijn van de Boeing 7x7-serie Externe link van de Boeing 747 Bué the Warrior is het pseudoniem van Dave de Rop een graffiti-artiest uit Gent België Hij is de kleinzoon van Eduard de Rop een van de eerste medewerkers van Willy Vandersteen Zoon Eric de Rop de vader van Bué is nog steeds tekenaar bij Studio Vandersteen Biografie Naar het voorbeeld van zijn vader en grootvader was Dave de Rop vroeg bezig met tekenen Toen hij in 1991 in gesprek raakte met twee graffiti-artiesten moedigden ze hem aan om het eens op de stadsmuren te proberen wat hij diezelfde avond deed Eerst werkte Dave de Rop onder de naam Burp later verving hij de letters RP door de letter E puur uit esthetische overwegingen Dat bue damp of mist betekent in het Frans vond Bué een leuke bijkomstigheid overal aanwezig en afwezig tegelijk De toevoeging the warrior voegde Bué later toe om aan te geven dat hij niet makkelijk opgeeft "Als het bijvoorbeeld buiten 10 graden vriest en mijn tekening is nog niet klaar dan zal ik toch verder werken Als mijn handen dan ten minste nog meewillen" Bué werkte aan een eigen stijl en na verloop van tijd maakte hij muurschilderingen over heel de wereld vaak samen met andere lokale graffiti-artiesten zoals Dear Smith uit Mexico en Chase uit Los Angeles Bué's werk onderscheidt zich door de grote hoeveelheid kleur en de vrolijke elementen die hij in zijn werk tracht te leggen Over zijn eigen werk zegt Bué "Mijn werk is mellow niet te conceptueel niet politiek en ik voer geen propaganda Het is gewoon fun!" Trivia Naast muurschilderingen ontwerpt Bué ook kleding Beroemdheden als Steffi Graf en Heidi Klum dragen kleding die Bué heeft ontworpen voor het kledingmerk LinFashion Bovendien ontwerpt hij speelgoed knuffels en heeft hij zijn eigen kinderkledinglijn Toykyo Kids Bué richtte samen met Stefan Vandegehuchte en Pieter van der Helst het bedrijf HeyHey Apps op dat zich bezighoudt met apps voor kinderen De Canarische Eilanden Spaans Islas Canarias zijn een eilandengroep in de Atlantische Oceaan ten westen van Marokko en de Westelijke Sahara Ze vormen een van de 17 autonome regio's van Spanje De Canarische Eilanden hebben als Spaanse autonome regio twee officiële hoofdsteden Santa Cruz de Tenerife en Las Palmas de Gran Canaria< ref> Naam De naam Canarische Eilanden kan gelinkt worden aan het Latijnse Canariae Insulae wat eiland van de honden betekent Oorspronkelijk werd deze naam alleen aan het eiland Gran Canaria gegeven Over de reden van deze naamgeving verschillen de meningen Volgens het ene verhaal komt de naam voort uit het feit dat er op het eiland veel grote honden leefden Anderen speculeren dat met de honden eigenlijk de zeehonden bedoeld worden die ooit in de oceaan rondom de Canarische Eilanden leefden maar daar tegenwoordig niet meer voorkomen Een derde verklaring voor de naam is dat de oorspronkelijke bewoners de Guanches honden als heilige dieren beschouwden De connectie met honden is terug te vinden in het wapen van de Canarische Eilanden waar twee honden op afgebeeld zijn Vast staat dat de Canarische Eilanden in ieder geval niet vernoemd zijn naar de gelijknamige vogel de kanarie Het is andersom deze vogelsoort is vernoemd naar de eilandengroep waar ze nog altijd in het wild voorkomt Geschiedenis Vulkanische oorsprong De Griekse filosoof Plato meende dat de Canarische archipel deel uitmaakte van het legendarische verdwenen rijk Atlantis een veronderstelling die in de 21e eeuw weinig steun meer ondervindt Waarschijnlijker is dat de eilanden ontstonden door onderzeese vulkanische activiteiten veroorzaakt door de enerzijds oostwaarts bewegende Afrikaans-Eurazische plaat en de anderzijds westwaarts bewegende Amerikaanse platen In feite zijn de eilanden toppen van grote onderaardse onderzeese vulkanische bergketens Tussen de eilanden liggen diepe troggen tot 3500 meter diepte tussen Tenerife en La Palma De eilanden ontstonden in verschillende periodes van vulkanische activiteit waarbij Fuerteventura verreweg het oudste is Het oudste materiaal dat er gevonden is omhooggestuwd vanaf de zeebodem dateert van circa honderd miljoen jaar geleden terwijl het centrale bergland tussen de dertig en tachtig miljoen jaar oud is Guanchen De oorspronkelijke bevolking van de Canarische Eilanden voor de verovering door de Spanjaarden in de vijftiende eeuw zijn de Guanchen De eerste Guanchen verzamelden eetbare gewassen en vingen vis Later ontwikkelden ze technieken om gewassen te kunnen verbouwen en gingen ze vee houden Gebruiksvoorwerpen maakten ze van aardewerk steen en hout Ze hulden zich in geitenvellen Toen de eerste Spanjaarden op de eilandengroep verschenen woonden de meeste eilandbewoners in grotten; slechts enkele families op Gran Canaria woonden in hutten Een historische bijzonderheid is de gefloten taal Silbo die op La Gomera tot op heden als levende traditie bewaard is gebleven BestandPetroglyph la palma el cementerio 101jpg|Rotstekening van Guanchen < gallery> Spaanse verovering De Franse ontdekkingsreiziger Jean de Béthencourt leidde in 1402 een expeditie naar de Canarische Eilanden om in opdracht van de Kroon van Castilië de eilanden te veroveren De Guanchen gaven zich echter niet zonder slag of stoot gewonnen en in eerste instantie lukte het de Castiliaanse troepen alleen om Lanzarote in te nemen Pas twee jaar later na vele veldslagen slaagden de troepen van de Normandische edelman er in om de bewoners van de eilanden Fuerteventura El Hierro en La Gomera te verslaan Veel Guanchen sneuvelden in de strijd Anderen werden gevangen genomen en verkocht als slaven In 1404 stichtte De Béthencourt de stad Betancuria op Fuerteventura als hoofdplaats van het eiland Twintig jaar later kwam hij na een gevecht tijdens de verovering van Gran Canaria met de oorspronkelijke bewoners van dit eiland om het leven De Guanchen op Gran Canaria wisten zich ondanks herhaalde pogingen van de Castilianen om ook dit eiland in te nemen staande te houden Pas in 1483 onder het gezamenlijke bewind van koning Ferdinand van Aragon en koningin Isabella van Castilië bijgenaamd de katholieke koningen Reyes Católicos werd na een nieuwe periode van vijf jaar van strijd Gran Canaria ingenomen Na de verovering van Gran Canaria lieten de nieuwe machthebbers hun oog vallen op het eiland La Palma De veroveraar Alonso Fernéndez de Lugo versloeg in snel tempo de kleine legers van enkele koninkrijkjes op La Palma Koning Tanausü trok zich echter terug in de vulkaankrater van Taburiente Hij werd daarop door Alonso Fernéndez de Lugo uitgenodigd om deel te nemen aan vredesbesprekingen Tijdens deze besprekingen nam Alonso Fernéndez de Lugo koning Tanausü en zijn volgelingen gevangen De koning werd op een boot gezet naar het Spaanse vasteland; hij zou zijn bestemming niet bereiken Tanausü weigerde al het voedsel dat men hem aanbood en stierf tijdens de reis Gesterkt door zijn successen op het eiland La Palma zette Alonso Fernéndez de Lugo in 1494 koers naar Tenerife het enige eiland dat nog niet onder het gezag van de Castiliaanse Kroon was geplaatst De Guanchen gaven zich echter niet gewonnen Vele Castilianen stierven tijdens de gevechten en Alonso Fernéndez de Lugo was genoodzaakt zijn troepen terug te trekken van Tenerife om een jaar later terug te keren Deze keer lukte het hem wel om het eiland te veroveren in 1496 werd het laatste verzet gebroken De Guanchen werden gedwongen om voor de Spanjaarden te werken zowel op het land als in de suikerraffinaderijen Velen werden als slaaf verkocht op de slavenmarkten van Sevilla en Valencia Het land dat de Guanchen bezaten moesten zij afstaan aan de nieuwe grootgrondbezitters bestaande uit voormalige veroveraars kolonisten handelaren en de Kerk Slechts de leden van de koninklijke families en de Guanchen die aan de zijde van de Spanjaarden hadden meegevochten mochten een stuk land behouden BestandAlonsoFernandezdeLugo3JPG|Guanchen geven zich over aan Alonso Fernéndez de Lugo < gallery> Na de verovering In de volgende twee eeuwen werden de nederzettingen op de Canarische Eilanden steeds welvarender doordat het als handelspost diende voor de Nieuwe Wereld Vooral op La Palma werden grote paleizen en kerken gebouwd De El Salvador kerk is een van de best overgebleven voorbeelden van de 16e eeuwse architectuur op het eiland Tussen 1550 en 1600 ontstond op de eilanden een Vlaamse Canarische Natie Er kwamen veel Vlamingen wonen die er suikerplantages oprichtten Nog altijd vindt men er straten en huizen met Vlaamse namen Suikerriet werd een belangrijk exportproduct van de eilanden en zorgde voor een groot deel voor de stijgende welvaart De rijkdom van de eilanden trokken regelmatig piraten en leidden meer dan eens tot gevechten met andere mogendheden die telkens tevergeefs probeerden de Canarische Eilanden te veroveren op de Spanjaarden Een van die aanvallen werd tijdens de Tachtigjarige Oorlog uitgevoerd door een Nederlandse vloot van 74 schepen en 12000 manschappen onder aanvoering van Pieter van der Does Het lukte de Nederlandsers om in 1599 op Gran Canaria aan wal te gaan en de stad Las Palmas de Gran Canaria te belegeren Ze eisten dat de stad zich zou overgeven en alle rijkdommen aan hen zouden overdragen Ze kregen slechts 12 schapen en 3 kalveren Woedend trokken 4000 Nederlandse soldaten naar de plaats Santa Brigade waar de Raad van de Canarische Eilanden zich verscholen had Ze werden daar echter in de val gelokt door 300 Canarische soldaten die 150 Nederlanders ombrachten en de rest dwong zich terug te trekken Teruggekomen bij Las Palmas deden ze vervolgens nog een poging om de stad plat te branden maar ook dit lukte niet waarop de Nederlanders besloten zich helemaal terug te trekken uit de Canarische Eilanden Columbus De Genuese ontdekkingsreiziger Christoffel Columbus onderbrak zijn reizen van Spanje naar Amerika tot viermaal toe op de Canarisch Eilanden Driemaal verbleef hij op Gran Canaria en eenmaal op La Gomera Hij koos de Canarische Eilanden als tussenstop omdat de eilanden precies op de juiste plek liggen om volledig gebruik te kunnen maken van de constant westwaartse passaatwinden en zeestromingen De huidige hoofdstad van Gran Canaria Las Palmas speelde een belangrijke rol tijdens de ontdekkingsreizen van Columbus naar Amerika Hier kwam hij weer op krachten en werden zijn drie schepen de Pinta de Santa Maria en de Nina in gereedheid gebracht om de grote reis over de Duistere Zee de huidige Atlantische Oceaan naar de Nieuwe Wereld te maken Van zijn verblijf in Las Palmas getuigen de Bedevaartkapel van Columbus waar de zeer gelovige Columbus regelmatig kwam bidden en het Huis van Columbus Casa de Colon beide in de wijk Vegueta Recente geschiedenis In het begin van de 20e eeuw begonnen de Britten met het verbouwen van bananen op de Canarische Eilanden Dit zou uiteindelijk een belangrijker exportproduct worden dan het eerdere suikerriet De rivaliteit tussen de twee steden Santa Cruz de Tenerife en Las Palmas de Gran Canaria over welke van de twee zich de hoofdstad van de eilanden mocht noemen leidde in 1927 tot de opslitsing van de Canarische Eilanden in twee provincies Na de oprichting van het Koninkrijk Spanje na de dictatoriale periode van Francisco Franco gedurende de tijd van de Spaanse Staat werd in 1982 een wet aangenomen die voorzag in de autonomie voor de Canarische Eilanden In 1983 werden de eerste autonome Canarische verkiezingen gehouden Geografie De Canarische Eilanden bestaan uit zeven grote eilanden en zes kleinere eilandjes De eilandengroep ligt ongeveer honderd kilometer ten westen van de kust van Zuid-Marokko De eilanden liggen geografisch gezien in een licht gekromde boog met Lanzarote als meest oostelijke eiland en El Hierro als meest westelijke Plantkundig behoren de Canarische Eilanden samen met de Kaapverdische Eilanden de Azoren en Madeira tot Macaronesië Ze herbergen een groot aantal endemische soorten waaronder bijvoorbeeld de Canarische dadelpalm Voor het warme subtropische klimaat is onder andere de Canarische stroom van belang Vier van de dertien nationale parken van Spanje bevinden zich op de Canarische Eilanden meer dan in enige andere autonome gemeenschap Teide Nationaal Park is het meest bezochte nationale park van Spanje en ook het oudste en grootste op de Canarische Eilanden Eilanden El Hierro El Hierro ook bekend onder de naam Ferro is het meest westelijk gelegen Canarisch eiland Het is het kleinste van de 7 hoofdeilanden van de archipel en heeft ook de minste inwoners Fuerteventura Fuerteventura is met een oppervlakte van 1660 km² het op een na grootste eiland van de groep Het is het oudste Canarische eiland Drie kilometer voor de kust van Fuerteventura ligt het kleine onbewoonde Isla de Lobos Gran Canaria De hoofdstad van Gran Canaria is Las Palmas de Gran Canaria de grootste stad van de Canarische eilanden en een van de hoofdsteden van de regio samen met Santa Cruz de Tenerife In het centrum van het eiland liggen de Roque Nublo 1813 m en Pico de las Nieves 1949 m In het zuiden van Gran Canaria liggen populaire toeristenbestemmingen waaronder Maspalomas en Playa del Ingles La Gomera La Gomera is geologisch gezien een van de oudste eilanden van de groep Lanzarote Lanzarote is het meest oostelijk gelegen Canarische eiland De hoofdstad is Arrecife Chinijo Archipel De Chinijo-archipel ligt ten noordoosten van Lanzarote en omvat een aantal kleine eilandjes en klippen waaronder La Graciosa Alegranza Montaña Clara Roque del Este en Roque del Oeste Het enige bewoonde eilandje hiervan en tevens het kleinste bewoonde Canarische eiland is La Graciosa La Palma Op La Palma bevindt zich de vulkaan Teneguía die in 1971 nog tot uitbarsting kwam Tegenwoordig is er echter geen teken meer van vulkanische activiteit Tenerife Tenerife is het grootste Canarische eiland en heeft ook de meeste inwoners van de eilandengroep De twee belangrijkste steden op het eiland zijn Santa Cruz de Tenerife een van de hoofdsteden van de regio en San Cristóbal de La Laguna dat op de Werelderfgoedlijst staat De Teide 3718 m tevens vermeld op de Werelderfgoedlijst is de hoogste berg van Spanje BestandBeach 3086225916jpg|Strand op Fuerteventura BestandPresa de SoriaJPG|Stuwmeer Presa de Soria op Gran Canaria Bestand2008-12-19 Lanzarote ElGolfojpg|Strand en groen kratermeer El Golfo op Lanzarote < gallery> Politiek De Canarische Eilanden vormen een autonome regio van Spanje en bestaat uit twee provincies Santa Cruz de Tenerife en Las Palmas De hoofdsteden van beide provincies Santa Cruz de Tenerife en Las Palmas de Gran Canaria vormen samen ook de hoofdsteden van de autonome regio Canarische Eilanden Elk van de 7 hoofdeilanden wordt bestuurd door een eilandraad Cabildo Insular genoemd De eilanden hebben 13 zetels in de Spaanse Senaat Elf daarvan worden rechtstreeks gekozen door de bevolking 3 voor Gran Canaria 3 voor Tenerife 1 voor elk ander eiland en twee zetels worden benoemd door het parlement van de Canarische Eilanden De senaat is het enige overheidslichaam dat de regering toestemming kan geven een autonome gemeenschap sancties op te leggen als deze zijn grondwettelijke verplichtingen niet nakomt Ook wordt de senaat geraadpleegd als de centrale overheid wetten van de verschillende gemeenschappen probeert te harmoniseren De Coalición Canaria regeert momenteel de Spaanse deelstaat Canarische Eilanden met een minderheidsregering sinds de breuk van mei 2005 met de Partido Popular de Spaanse conservatieve partij De partij voert tegenwoordig een neo-liberaal beleid dat sterk gericht is op de economie van de regio maar streeft geen afscheiding van Spanje meer na Enkele voorlopers van deze partij deden dat wel voor de fusie van 1993 Klimaat De Canarische Eilanden hebben een Subtropisch klimaat zonder seizoensveranderingen Het gehele jaar door dezelfde zomerse temperaturen woestijnachtig op de oostelijke eilanden iets vochtiger op de westelijker gelegen eilanden Volgens de universiteit van Syracuse heeft de stad Las Palmas op Gran Canaria het beste klimaat ter wereld De gemiddelde maandtemperaturen verschillen lichtelijk per eiland En zelfs op één eiland kunnen er lokale verschillen zijn Zo is het zuiden van Gran Canaria warmer en droger dan het noorden Om toch een idee te geven van weergemiddelden op de Canarische Eilanden hieronder de tabel betreffende de luchthaven van Gran Canaria Cultuur De bevolking van de Canarische eilanden is gehecht aan haar diepgewortelde tradities en kunstnijverheid De ambachten omvatten borduurwerk keramiek kantklossen houtsnijwerk enzovoorts Elk eiland heeft zijn eigen specialiteit zo staat La Gomera bekend om zijn gevlochten manden en is Tenerife het centrum voor traditionele potten in Guanche stijl Op El Hierro maakt men geweven tapijten en tassen en in de stad Ingenio op Gran Canaria is borduurwerk van de eilanden te vinden Deze ambachten komen voort uit invloeden van allerlei culturen waarvan de Guanche-ontwerpen het meest authentiek zijn Deze zijn nagemaakt van archeologische vondsten en worden traditioneel uitgevoerd Het betreft dan vooral aardewerk in de Moors-geïnspireerde Azulejo stijl In het regionale dieet speelt maiszetmeel gofio van oudsher een belangrijke rol Papas arrugadas is een typische Canarisch gerecht Het zijn in zout water gekookte aardappelen die met rode of groene mojosaus worden geserveerd en met schil en al worden opgegeten Carnaval speelt een grote rol op de Canarische eilanden Het carnaval van Santa Cruz op Tenerife wordt wel vergeleken met de spektakels van Rio de Janeiro en New Orleans Het vindt jaarlijks plaats tijdens de tien tot veertien dagen voor Aswoensdag BestandPapasarrugadasjpgPapas arrugadas < gallery> Vervoer De Canarische Eilanden hebben in totaal acht luchthavens twee van de grootste havens van Spanje en een netwerk van autosnelwegen op de diverse eilanden Tussen de eilanden varen veerboten die grote hoeveelheden passagiers en goederen vrachtwagens kunnen vervoeren Ook zijn er moderne snelle ferryverbindingen waarmee bijvoorbeeld de reistijd tussen Tenerife en Gran Canaria ongeveer een uur is en La Palma kan vanaf Tenerife in twee-en-half uur worden bereikt De grootste luchthaven is de luchthaven Gran Canaria met jaarlijks ongeveer 10 miljoen passagiers Dit is qua reizigersaantallen het vijfde vliegveld van Spanje De grootste haven bevindt zich in de stad Las Palmas Het is een belangrijke havenstad voor de handel met Europa Afrika en Amerika Het is de vierde grootste commerciële haven in Spanje met meer dan 14 miljoen TEU's De grootste commerciële bedrijven van de wereld werken hier In deze haven is er een internationale post van het Rode Kruis een van wereldwijd slechts vier van zulke posten Tenerife heeft twee luchthavens Tenerife Noord 4 miljoen passagiers per jaar en Tenerife Zuid bijna 7 miljoen passagiers Als geheel verwerken de Canarische Eilanden ongeveer 169 miljoen passagiers per jaar Het grootste deel hiervan wordt verwerkt door de twee grote eilanden Tenerife 62 miljoen en Gran Canaria 5 miljoen Tram en spoor In 2007 opende de Tenerife Tram Deze tram de enige op de Canarische Eilanden maakt het mogelijk om te reizen tussen Santa Cruz de Tenerife San Cristobal de La Laguna Momenteel zijn er plannen voor nog twee spoor- of tramtrajecten op Tenerife en één op Gran Canaria De trein in Tenerife zou van het noorden naar het zuiden moeten gaan rijden een aansluiting van Santa Cruz de Tenerifenoorden en Costa Adeje in Adejezuiden De trein in Gran Canaria van Las Palmas de Gran Canarianoorden naar Maspalomaszuiden Luchthavens Luchthaven Tenerife Zuid Tenerife Luchthaven Tenerife Noord Tenerife Luchthaven Lanzarote Lanzarote Luchthaven Fuerteventura Fuerteventura Luchthaven Gran Canaria Gran Canaria Luchthaven Santa Cruz de La Palma La Palma Luchthaven La Gomera La Gomera Luchthaven El Hierro El Hierro Havens Haven Agaete Gran Canaria Haven Arrecife Lanzarote Haven Los Cristianos Tenerife Haven La Estaca El Hierro Haven Garachico Tenerife Haven Morro Jable Fuerteventura Haven Las Palmas Gran Canaria Haven Puerto del Rosario Fuerteventura Haven San Sebastián de La Gomera La Gomera Haven Santa Cruz de La Palma La Palma Haven Santa Cruz de Tenerife Tenerife Economie De afgelopen decennia is met name in de zuidelijke streken van Tenerife en Gran Canaria het toerisme een belangrijke bron van inkomsten geworden De banaan die voornamelijk geteeld wordt op de eilanden La Palma en Tenerife is een belangrijk exportproduct naar het moederland Spanje Op Gran Canaria worden ook bloemen geteeld voor de export In vroeger tijden kweekte men cochenilleluizen op de veelvoorkomende vijgencactus als uitgangsproduct voor de kleurstof karmijnzuur Democraten 66 D66 officiële naam Politieke Partij Democraten 66; tot 1981 afgekort als D'66 is een Nederlandse politieke partij van sociaal-liberale signatuur De partij werd opgericht op 14 oktober 1966 door 44 personen van wie 25 in andere partijen actief waren geweest Initiatiefnemers waren Hans van Mierlo een journalist van het Algemeen Handelsblad die partijleider werd en Amsterdams VVD-gemeenteraadslid en fractievoorzitter Hans Gruijters die de feitelijke initiatiefnemer tot het vormen van de politieke partij D66 D66 was Het belangrijkste standpunt van de partij was het democratiseren van het Nederlandse politieke stelsel Na de verkiezingen van 1967 kwam D66 de Tweede Kamer binnen met 7 zetels Sindsdien zijn de verkiezingsresultaten wisselvallig verlopen Op haar hoogtepunt bij de Tweede Kamerverkiezingen 1994 behaalde de partij 24 zetels; op haar dieptepunt na 2006 waren dat er slechts drie D66 nam in de periodes 1973-1977 1981-1982 1994-2002 en 2003-2006 plaats in de Nederlandse regering De partij trekt vooral veel stemmen in grote steden en universiteitssteden Tegenwoordig is de partij nog altijd voorstander van bestuurlijke vernieuwing maar staan ook andere thema's zoals individuele ontplooiing en Europese samenwerking centraal De partij heeft een eigen jongerenorganisatie Jonge Democraten en een wetenschappelijk bureau de Mr Hans van Mierlo Stichting voorheen Kenniscentrum D66 Op internationaal vlak is D66 lid van de Liberale Internationale en de Partij van Europese Liberalen en Democraten Geschiedenis Ontstaan D66 ontstaat in 1966 wanneer twee vrienden Peter Baehr en Erik Visser veel discussies hebben over de politiek Beide zijn ontevreden over het functioneren van het politieke systeem van dat moment Rond die periode zit Hans Gruijters voor de VVD in de gemeenteraad Wanneer hij weigert op de bruiloft van Beatrix en Prins Claus te verschijnen wordt hij uit de fractie gezet Baehr en Visser benaderen hem met het idee om een beweging op te zetten die voor politieke vernieuwing moet pleiten Hij ziet er wel iets in Al snel sluiten meerdere geestverwanten uit het netwerk van de initiatiefnemers zich aan bij de nieuwe beweging Het vinden van een voorzitter is een probleem Maar na enig aandringen wordt Hans van Mierlo tot leider verkozen Hoewel niet iedereen het ermee eens is besluit de meerderheid om van D66 een politieke partij te maken en deel te gaan nemen aan de verkiezingen De oprichting op 14 oktober 1966 werd voorafgegaan door het Appèl 66 D66 legde de nadruk op democratisering van de samenleving en op een nieuw partijenstelsel Daarnaast benadrukte de nieuwe partij geestelijke vrijheid en individuele ontplooiing Omdat het kabinet gevallen is moet de jonge partij snel aan de bak Bij de Kamerverkiezingen in 1967 behaalde de partij meteen 7 zetels; opvallend in een tijd waarin eerder kleine verschuivingen plaatsvonden Keerpunt '72 In april 1971 steeg D66 naar 11 zetels in een alliantie met de PPR en de PvdA Van Mierlo streefde naar een Progressieve Volkspartij Deze vorming mislukte en in november 1972 zakte de partij naar 6 zetels Wel mag D66 voor het eerst plaatsnemen in een kabinet Daarbij wordt Hans Gruijters de enige minister Daarnaast levert D66 drie staatssecretarissen Dit worden Jan Glastra van Loon Laurens-Jan Brinkhorst en Aar de Goede Na de formatie van het kabinet waaraan D66 deelnam trad Van Mierlo af als fractievoorzitter vanwege onvoldoende steun in de fractie ten gunste van Jan Terlouw De nog desastreuzer verlopen Statenverkiezingen in 1974 leidden tot een grote crisis in de partij Veel leden zegden op en er werd getwijfeld aan het bestaansrecht van de partij De meerderheid van de leden was voor het opheffen van de partij maar de vereiste tweederdemeerderheid werd niet gehaald Ook in het kabinet volgt een tegenslag Jan Glastra van Loon moet als staatssecretaris opstappen wanneer hij in conflict is gekomen met minister Dries van Agt Hij wordt vervangen door Henk Zeevalking Ook verliest de fractie het lid Govert Nooteboom die als eenmansfractie verder gaat Een redelijk alternatief Nadat de partij een jaar lang vrijwel niet actief geweest was werd in 1975 toch besloten de partij nieuw leven in te blazen Onder leiding van Jan Glastra van Loon en Jan Terlouw werd een nieuwe koers uitgezet die zich minder richtte op bestuurlijke vernieuwing; Terlouw benadrukte een liberalere profilering De partij kreeg weer nieuw elan en wist veel nieuwe leden te werven op het dieptepunt waren er nog maar een paar honderd leden Terlouw wist de leden te motiveren door 60000 handtekeningen te eisen alvorens zich beschikbaar te stellen als lijsttrekker D66 ging zich presenteren als het "redelijk alternatief" voor de gepolariseerde CDA en PvdA Dit leverde D66 bij de verkiezingen in mei 1977 8 zetels op 2 zetels winst Vanaf december 1977 voerde D66 succesvol oppositie tegen het kabinet-Van Agt I Wel zat het kabinet Van Agt-Wiegel de volle 3 3 4 jaar uit ondanks een krappe meerderheid 49+2877 zetels tegen 73 zetels voor de oppositie en ondanks enkele dissidenten uit de linkervleugel van het CDA die soms met de oppositie meestemden Onder Terlouw won D66 fors tijdens de verkiezingen van 1981 mei 1981 er werden 17 zetels behaald iets meer dan een verdubbeling ten opzichte van mei 1977 D66 trad in september 1981 toe tot een coalitie met het CDA 48 zetels en de PvdA 44 zetels; het kabinet Van Agt-den Uyl-Terlouw Dit ging echter niet lang goed ondanks een overweldigende meerderheid in de Tweede Kamer 109 zetels tegen slechts 41 zetels voor de door de VVD aangevoerde oppositie D66 kreeg drie ministersposten die werden ingevuld door Jan Terlouw Hans van Mierlo en Henk Zeevalking De drie staatssecretarissen werden Ineke Lambers-Hacquebard Michiel Scheltema en Wim Dik Het Kabinet-Van Agt II werd gekenmerkt door tal van conflicten tussen met name CDA en PvdA en kreeg de bijnaam "vechtkabinet" In mei 1982 trok de PvdA zich terug uit de regering D66 zette de regering met het CDA voort en formeerde een rompkabinet Als nieuwe ministers schoven Erwin Nypels en Max Rood aan Het verder regeren na de val werd door de eigen aanhang niet begrepen en bij de verkiezingen van 1982 september 1982 verloor de D'66 11 zetels en hield slechts 6 zetels over Het leiderschap werd overgenomen door Maarten Engwirda Deze wist echter niet te voorkomen dat D66 in peilingen nog verder wegzakte Andere politiek In een poging de partij opnieuw uit de malaise te halen trad Engwirda terug en keerde Van Mierlo terug als partijleider In 1985 sprak hij de toespraak "Een reden van bestaan" uit Hij pleitte voor een opheffing van de polarisatie tussen de PvdA en de VVD en richtte zich meer op individuele ontplooiing en thema's als milieubehoud technologische vernieuwing en vrouwenemancipatie De herleving van de partij was succesvol en de partij behaalde in 1986 9 zetels en in 1989 12 zetels Programmatisch paste D66 goed in de nieuwe coalitie van CDA 54 zetels en PvdA 49 zetels maar Ruud Lubbers wilde de Democraten er niet bij hebben; hij wilde niet meer macht delen dan strikt noodzakelijk was D'66 bleef in de oppositie en dit legde geen windeieren Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1990 en de Provinciale Statenverkiezingen van 1991 boekte D66 forse winst D66 was een serieuze machtsfactor geworden en in bijna alle grote steden kwam de partij in het college De WAO-crisis die de coalitie in de zomer van 1991 op scherp zette stuwde de populariteit van D66 naar grotere hoogten Volgens sommige peilingen zou D66 op een bepaald moment zelfs 38 zetels halen in de Tweede Kamer indien er op dat moment landsverkiezingen zouden zijn geweest De groeiende invloed van D66 gaf op dat moment ook vooruitzichten op nieuwe machtsverhoudingen in de Nederlandse politiek In 1992 presenteerden de Jonge Democraten Jonge Socialisten en de JOVD al een "paars" akkoord voor een kabinet zonder het CDA iets wat tot dan toe voor onmogelijk werd gehouden De Paarse kabinetten De werkelijkheid van het paarse kabinet bleek in 1994 dichterbij dan gedacht D66 won de verkiezingen fors Het zeteltal werd bij de verkiezingen van mei 1994 verdubbeld tot 24 zetels al werden er bij lange na niet de 38 zetels gehaald die D'66 volgens de peilingen zou hebben gehaald als er na de WAO-crisis in de zomer van 1991 al verkiezingen zouden zijn geweest Maar ook het verlies van het CDA 20 zetels speelde mee van 54 naar 34 De PvdA werd ondanks 12 zetels verlies van 49 naar 37 onverwachts de grootste partij Het was onmogelijk om een tweepartijenkabinet te vormen waardoor de positie van D66 cruciaal was geworden D66 stuurde aan op de vorming van een kabinet zonder het CDA De formatie ging maar moeizaam en mislukte in eerste instantie Onderhandelingen met het CDA PvdA-CDA-D'66 liepen echter ook op niets uit In een tweede poging slaagde D66 erin om voor het eerst sinds de Eerste Wereldoorlog een coalitie zonder confessionele partij te vormen PvdA VVD en D66 vormden samen de eerste paarse coalitie Hans van Mierlo vierde dit feit door direct een paarse auto aan te schaffen hetgeen op de Nederlandse TV te zien was Hans van Mierlo werd minister van buitenlandse zaken en vicepremier De andere D66-bewindslieden waren Hans Wijers op Economische Zaken Winnie Sorgdrager op Justitie en Els Borst op Volksgezondheid Gerrit-Jan Wolffensperger werd de nieuwe fractievoorzitter De nieuwe coalitie kon enkele liberale wensen vervullen die altijd door de Christendemocraten werden tegengehouden Zo werd een verruiming van de winkeltijden jarenlang in de Tweede Kamer bepleit door Louise Groenman door Wijers in wetgeving omgezet Borst regelde de donorregistratie en de euthanasie Ook het homohuwelijk werd door Paars in Nederland als eerste land ter wereld ingevoerd Hoewel het kabinet erg populair was wist D66 er niet van te profiteren Bij de Provinciale Statenverkiezingen 1995 verloor de partij zetels waardoor er ook in de Eerste Kamer 5 zetels verloren gingen Bij de verkiezingen in 1998 verloor de partij onder lijsttrekker Els Borst tien zetels In het tweede paarse kabinet werd zij vicepremier Minister van Landbouw Haijo Apotheker werd tussentijds vervangen door Laurens-Jan Brinkhorst De derde minister was Roger van Boxtel die het grotestedenbeleid overnam van staatssecretaris Jacob Kohnstamm Thom de Graaf werd fractievoorzitter in de Tweede Kamer D66 zette bij de formatie zwaar in op zijn "kroonjuwelen" de wensen tot staatsrechtelijke vernieuwing In het regeerakkoord werd daarom de invoering van het correctief referendum opgenomen de mogelijkheid voor burgers om met 600000 handtekeningen een al aangenomen wet te onderwerpen aan een volksraadpleging De betreffende wet werd in de Tweede Kamer goedgekeurd maar in mei 1999 in de Nacht van Wiegel in de Eerste Kamer verworpen Het kabinet trad af maar werd gelijmd iets wat de partij veel kritiek opleverde Oppositie en Balkenende II De regeringsdeelname leidde onder de nieuwe partijleider Thom de Graaf in 2002 tot een tweede nederlaag 7 zetels D66 ging de oppositie in en bij de verkiezingen van 2003 zakte de partij verder naar 6 zetels De Graaf trad terug en werd opgevolgd door Boris Dittrich In het voorjaar van 2003 besloot D66 deel te nemen aan het kabinet-Balkenende II met de VVD en het CDA Dit terwijl D66 deelname aan een coalitie met CDA en VVD uitdrukkelijk had uitgesloten Nadat de onderhandelingen tussen Wouter Bos en Jan Peter Balkenende mislukt waren maakte D66 echter een coalitie met CDA en VVD mogelijk en voorkwam aldus dat de LPF opnieuw of de ChristenUnie en de SGP voor het eerst in de regering zouden komen D66 krijgt voor zijn deelname enkele lang gewenste bestuurlijke vernieuwingen en ook de economische hervormingsagenda past bij het partijprogramma D66 krijgt twee ministersposten Laurens Jan Brinkhorst komt op Economische zaken en voor vicepremier Thom de Graaf wordt de post Bestuurlijke vernieuwing en koninkrijksrelaties in het leven geroepen Medy van der Laan krijgt het staatssecretariaat van cultuur Hoewel D66 het economische beleid van het kabinet steunt blijft de deelname aan het kabinet ongemakkelijk voor de achterban van de partij Vooral het vreemdelingenbeleid van minister Rita Verdonk is voor veel aanhangers een open zenuw Van het typische D66 speerpunt bestuurlijke vernieuwing komt weinig terecht In maart 2005 sneuvelt het plan voor de gekozen burgemeester doordat de PvdA tegenstemt en de tweederdemeerderheid aldus niet wordt gehaald Daarop stapt verantwoordelijke minister De Graaf uit het kabinet Omdat de coalitiepartners D66 gesteund hebben komt D66 voor het dilemma te staan of ze moeten blijven regeren Na een heronderhandeling wordt een akkoord vastgesteld waarin D66 enkele nieuwe programmapunten binnenhaalt Op een bewogen congres besluit de partij de coalitie voort te zetten De afgetreden minister wordt opgevolgd door Alexander Pechtold tot dan toe burgemeester van Wageningen en partijvoorzitter De rust lijkt daarna teruggekeerd maar in de winter van 2006 loopt het mis wanneer de partijtop een conflict krijgt over deelname aan de missie naar Uruzgan De fractie dreigt aanvankelijk uit het kabinet te stappen wanneer de missie doorgang vindt Uiteindelijk moet de fractie inbinden wat voor een pijnlijke afgang zorgt Na het rampzalig verlopen debat besluit Boris Dittrich af te treden en draagt hij het fractievoorzitterschap over aan Lousewies van der Laan Die kan niet voorkomen dat de gemeenteraadsverkiezingen in maart van 2006 een flink verlies worden voor de partij Interne en kabinetscrisis in 2006 In 2006 ontstond een crisis binnen de partij naar aanleiding van verliezen bij de gemeenteraadsverkiezingen Sommige leden die ontevreden waren over de als rechts ervaren koers van Balkenende-II vooral het immigratie- en integratiebeleid van minister Verdonk pleitten voor opheffing van de partij; enkele leden maakten bekend zich af te zullen splitsen onder de naam deZES wat mislukte Op het drukbezochte D66-congres van 13 mei werd een motie om uit het kabinet te stappen evenwel door een meerderheid verworpen De aangekondigde motie om de partij op te heffen werd niet ingediend Niet lang daarna speelde de lijsttrekkersverkiezing De belangrijkste kandidaten waren minister Alexander Pechtold en fractievoorzitter Lousewies van der Laan In deze twee weken durende nek-aan-nekrace liepen de emoties hoog op en was het moddergooien niet van de lucht Ook dit leverde D66 schade op Alexander Pechtold kwam als winnaar uit de bus Op 29 juni 2006 veroorzaakte de partij een kabinetscrisis door een motie van afkeuring tegen Minister Verdonk te steunen en haar vertrek te eisen De motie werd verworpen doordat de LPF de coalitie wel steunde In een vervolgdebat bleek dat het gehele kabinet inclusief D66-ministers Laurens Jan Brinkhorst en Alexander Pechtold van mening was dat aan de verworpen motie geen conclusies verbonden hoefden te worden Daarop trok de D66-Kamerfractie de politieke steun voor het kabinet in en stapten de D66-ministers op Vervolgens stelden de andere ministers hun portefeuille ter beschikking Op 6 oktober 2006 sprak de D66-oprichter Hans van Mierlo openlijk zijn twijfel uit over de toekomst van de partij Volgens Van Mierlo had de partij haar geloofwaardigheid verloren door als coalitiepartner in Balkenende II geen breekpunt te maken van het beleid van VVD-minister Rita Verdonk In het tv-programma EénVandaag zei hij dat de partij zich moest afvragen of het na veertig jaar genoeg is geweest Op het 40-jarige jubileumcongres een dag later noemde hij D66 echter nog steeds hard nodig Oppositie en herstel Hoewel enkele weken voor de verkiezingen enkele peilingen zelfs nul zetels aangaven wist D66 op 22 november 2006 toch met drie zetels in de Tweede Kamer terug te keren Deze waren voor Alexander Pechtold Boris van der Ham en Fatma Koser-Kaya die met voorkeurstemmen boven Bert Bakker uitkwam Ook tijdens de provinciale verkiezingen in maart 2007 kreeg de partij een forse klap en verdween in enkele provincies geheel uit de Staten In de senaat wist D66 door een lijstverbinding nog wel met twee zetels terug te keren Deze waren voor Gerard Schouw en Hans Engels de laatste wist door voorkeurstemmen boven Boele Staal uit te komen Hoewel de schade na de laatste 2 nederlagen in november 2006 en maart 2007 aanzienlijk was besloot de partij door te gaan na deze absolute dieptepunten In 2007 maakte een commissie onder leiding van Louise Groenman het rapport "Verloren vertrouwen en de weg naar herstel" een grondige analyse van twaalf jaar onafgebroken verkiezingsnederlagen maart 1995-maart 2007 Het rapport "Klaar voor de klim" was een plan van aanpak om D66 organisatorisch weer op de rails te krijgen door onder andere het instellen van een permanente programmacommissie en een opleidingstraject voor nieuwe vertegenwoordigers In mei 2007 werd Ingrid van Engelshoven als nieuwe voorzitter gekozen om de voorstellen te implementeren In de oppositie trachtte D66 zich vanaf 2007 te laten zien als alternatief van het kabinet-Balkenende IV D66 verweet het kabinet besluiteloosheid op tal van belangrijke thema's Bovendien beschouwde D66 het gevoerde beleid als betuttelend en bemoeizuchtig Daarnaast ageerde D66 ook veelvuldig tegen de politiek van Geert Wilders en zijn PVV In peilingen was in 2007 een licht herstel te zien en ook boekte de partij over dat jaar weer een lichte ledenwinst een trend die zich steviger doorzette in 2008 In het voorjaar van 2008 won D66 ook in de peilingen weer aan populariteit De laatste peilingen van dat jaar lieten 11 zetels Synovate en 16 zetels Maurice de Hond zien In week 39 van het jaar 2009 de week na Prinsjesdag waren dit voor Synovate en Peil zelfs respectievelijk 18 en 24 zetels De eerste fysieke tekens van het herstel waren er in de Europese parlementsverkiezingen 2009 De partij met Europarlementariër Sophie in 't Veld als lijsttrekker koos een enigszins polariserende campagne voor een positieve benadering van Europa en manifesteerde zich als groot voorstander voor een intensievere samenwerking "Europa? Ja!" luidde de slogan D66 behaalde uiteindelijk 3 zetels en wist zo voor het eerst in 15 jaar weer winst te behalen in de verkiezingen In enkele grote steden waaronder Amsterdam Utrecht Delft Leiden en Arnhem haalde de partij zelfs de meeste stemmen De nummers twee en drie van de kieslijst waren Gerben-Jan Gerbrandy en Marietje Schaake Op 18 januari 2010 lieten cijfers van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen zien dat de partij met maar liefst 18507 leden in 2009 de meeste leden in haar bestaan heeft Ook bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 zet de wederopstandig van D66 door Er werden meer dan 500 raadszetels gewonnen In vele gemeenten waaruit D66 was verdwenen keerde de partij terug in de raad In enkele gemeenten zoals Wageningen beste uitslag landelijk Haarlem Delft en Leiden is D66 de grootste partij geworden Bij de Tweede Kamerverkiezingen 2010 won D66 zeven zetels ten opzichte van 2006 waarmee de partij op tien zetels uitkwam D66 onderhandelde vervolgens met de VVD de PvdA en GroenLinks over een Paars-Plus-kabinet maar deze onderhandelingen liepen op niets uit De VVD ging onderhandelen met het CDA en de PVV met als gevolg een kabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV D66 zit nu dus wederom in de oppositie Tijdens de Provinciale Statenverkiezingen 2011 behaalde D66 opnieuw een goed resultaat In totaal werden er 42 zetels behaald een winst van 33 ten opzichte van 2007 D66 zit nu weer in 5 provincies in het provinciebestuur Tijdens de Eerste Kamerverkiezingen 2011 werd duidelijk dat D66 in de nieuwe Eerste Kamer 5 zetels krijgt Begrotingsakkoorden Ondanks het herstel slaagde D66 er na de Tweede Kamerverkiezingen 2010 en Tweede Kamerverkiezingen 2012 niet in om een plek in de regering te veroveren Wel was de partij vanaf 2012 betrokken bij enkele begrotingsakkoorden Op 26 april 2012 bereikte D66 samen met de fracties van VVD CDA GroenLinks en ChristenUnie een akkoord over miljardenbezuinigingen voor het jaar 2013 Dit gebeurde onder druk van de Europese Commissie die dreigde met een boete wanneer Nederland geen begroting kon indienen waarbij de norm van een maximaal tekort van 3% werd gehaald Het akkoord werd gesloten onder voorwaarden dat enkele bezuinigingen van de regering werden vervangen door bezuinigingen uit het D66 programma Bij de Tweede Kamerverkiezingen 2012 won D66 opnieuw twee zetels Omdat de VVD en de PvdA met zijn tweeën een meerderheid konden leveren viel D66 buiten de boot In de Eerste kamer had het kabinet echter geen meerderheid Dit leverde de regering al snel een probleem op In het voorjaar van 2013 sloot het kabinet het woonakkoord met D66 de Christenunie en de SGP over de hervormingen van de huizenmarkt Deze gelegenheidscoalitie werd in het najaar van 2013 opnieuw van belang Bij de begroting voor 2014 sloten de drie partijen opnieuw een akkoord met de regering Dit werd een jaar later ook gedaan voor de begroting van 2015 De drie partijen werden door minister Dijsselbloem daarom "De meest geliefde oppositie" genoemd Bij de Nederlandse gemeenteraadsverkiezingen van 2014 werd D66 de grootste partij in onder andere Amsterdam Utrecht Den Haag Groningen Enschede Tilburg en Arnhem Het was daarmee de grootste winnaar van de verkiezingen De partij heeft inmiddels 850 van de 8570 raadszetels in Nederland Standpunten Ideologie en reden van bestaan De bestaansgrond is binnen D66 van meet af aan een discussiepunt geweest Volgens het eerste partijcongres moest D66 streven naar een radicale democratisering van de Nederlandse samenleving in het algemeen en van het Nederlandse politieke bestel in het bijzonder De nadruk heeft lange tijd gelegen op de laatste component de staatsrechtelijke vernieuwing Speerpunten daarbij zijn het referendum afschaffing van de Eerste Kamer directe verkiezingen van de minister-president en burgemeesters en de invoering van een gematigd districtenstelsel Mede-oprichter Van Mierlo was dan ook een exponent van het democratisch radicalisme een stroming die in de negentiende eeuw was vermalen tussen socialisme en liberalisme Hij had weinig op met bespiegelingen omtrent de visie en maatschappijbeschouwing van D66 Ideologieën hadden immers afgedaan en D66 was vooral een pragmatische partij Na de periode Terlouw die de partij als redelijk alternatief wel meer in een eigen traditie trachtte te plaatsen met aandacht voor milieu sociale vraagstukken en technologie kwam Van Mierlo midden jaren tachtig terug met zijn rede Een reden van bestaan De primaire bestaansgrond lag volgens deze rede nog steeds in de politieke vernieuwing Aan het eind van de twintigste eeuw kwamen de kaarten wat anders te liggen Nadat het anti-dogmatische van de partij een heel eigen dogma leek te zijn geworden wist de groep Opschudding in 1998 dit dogma te doorbreken en slaagde ze er als eerste in de partij een ondertitel mee te geven D66 heet vanaf dan sociaal-liberaal Opschudding verwoordde het zo "D66 bestaat als sociaal-liberale partij om een duurzame democratische en open samenleving op te bouwen waarin de mens zich ontplooit in solidariteit met anderen" Hiermee plaatste de partij zich in de vrijzinnige internationale politieke hoofdstroom van het progressief liberalisme en in de politieke filosofie van het ontplooiingsliberalisme Dit legde de partij vast in haar statuten en in de "Uitgangspunten van D66" Met deze inbedding in het progressief liberalisme had D66 een tweede reden van bestaan Deze tweede reden verving de eerste echter niet de eerste ging er in wezen in op Het ontplooiingsliberalisme stelde de vrije maar verantwoordelijke mens centraal En het wil de mens in gelijkwaardigheid tot elkaar invloed geven om zelf invulling te geven aan het leven en de maatschappij Voor dat laatste is openheid en democratie noodzakelijk en daardoor wordt de oorspronkelijke bestaansgrond ook door de tweede geïmpliceerd Met deze oriëntatie op het progressief liberalisme zou D66 als een herleving van de Vrijzinnig Democratische Bond kunnen worden beschouwd De VDB ontstond in 1901 door een afsplitsing van de Liberale Unie en ging in 1946 in het kader van de zogeheten doorbraak op in de PvdA In de Tweede Kamer is D66 de kleinste van de twee liberale partijen de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie VVD is met 41 zetels de grootste van de twee en van de hele Kamer Ter onderscheiding wordt D66 wel eens ingedeeld als progressief-liberaal en de VVD als conservatief-liberaal Kroonjuwelen Wat betreft het nagestreefde beleid van de Democraten is door de jaren heen gesproken over de kroonjuwelen van de partij punten die D66 zeer graag gerealiseerd zou zien Hans van Mierlo liet echter eens blijken weinig enthousiast te zijn over de gebruikte term De kroonjuwelen zijn er nog wel maar leiden een slapend bestaan Ze worden onderhouden; volgens D66 heeft het geen zin er iedere keer weer mee te komen omdat het mensen te lang heeft geduurd maar blijft het een actueel onderwerp aldus een lid van het eerste uur De kroonjuwelen' zijn gekozen burgemeester gekozen premier districtenstelsel dualisme referendum Europa en internationaal D66 manifesteert zich als de meest pro-Europese partij van Nederland zo pleit de partij voor een federaal Europa in het pamflet De Verenigde Staten van Europa In Europees verband wordt sinds 1984 net als de VVD het Europees verkiezingsprogramma gevolgd van de Partij van Europese Liberalen en Democraten en Radicalen ELDR en samengewerkt in één liberaal-democratische fractie in het Europees Parlement als D66-delegatie en VVD-delegatie De fractie van Europees Liberalen en Democraten is vanaf 2004 omgedoopt in Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa ALDE Bij de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2009 was er een lijstverbinding tussen D66 en VVD wat resulteerde in 3 Parlementszetels voor de D66-delegatie was 1 en 3 EP-zetels voor de VVD-delegatie was 4 Sinds deze verkiezingen is ALDE waarvan ook de Belgische partijen Vlaamse Liberalen en Democraten VLD Vivant en de Mouvement Réformateur MR lid zijn de derde fractie in het Europees Parlement met 83 van de 736 zetels D66 is voorts lid van de Liberale Internationale LI en is mede-oprichter van het Nederlands Instituut voor Meerpartijendemocratie een organisatie van zeven Nederlandse politieke partijen die democratiseringswerk steunt in 17 landen Volksvertegenwoordigers en bestuurders Tweede Kamer De Tweede Kamerfractie van de D66 bestaat sinds de verkiezingen van 2012 uit twaalf personen Alexander Pechtold fractievoorzitter Vera Bergkamp Magda Berndsen-Jansen Pia Dijkstra Wassila Hachchi Wouter Koolmees Paul van Meenen Gerard Schouw Sjoerd Wiemer Sjoerdsma Stientje van Veldhoven-van der Meer Kees Verhoeven Steven van Weyenberg Eerste Kamer De Eerste Kamerfractie van D66 bestaat sinds de verkiezingen van 2011 uit vijf personen Joris Backer Roger van Boxtel Hans Engels Thom de Graaf Marijke Scholten Europees Parlement De delegatie van D66 in het Europees Parlement maakt net als de VVD deel uit van de fractie van Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa D66 heeft sinds de Europese Verkiezingen in 2014 vier leden in het Europees Parlement weer een groei in zetelaantal ten opzichte van de vorige Europese Parlementsverkiezingen De D66-fractie in het Europees Parlement is nu als volgt Sophie in 't Veld voorzitter D66-delegatie Gerben-Jan Gerbrandy Marietje Schaake Matthijs van Miltenburg Provinciaal niveau D66 levert in Zeeland de commissaris van de Koning namelijk Han Polman en is daarnaast vertegenwoordigd in enkele Gedeputeerde Staten namelijk in Groningen Gelderland Utrecht Noord-Holland en Zuid-Holland Bij de Provinciale Statenverkiezingen 2011 behaalde D66 42 zetels en de volgende verkiezingsresultaten Gemeentelijk niveau Ongeveer 25 burgemeesters in Nederland zijn van D66-huize Voorbeelden zijn Onno van Veldhuizen Hoorn Arnold Gerritsen Zutphen Jos Heijmans Weert Francine Giskes Texel en Franc Weerwind Velsen de eerste Nederlandse burgemeester van Surinaamse afkomst Sinds de raadsverkiezingen van 2006 had de partij daarnaast ongeveer 30 wethouders 144 gemeenteraads- en 16 deelgemeenteraadsleden 14 in Amsterdam 2 in Rotterdam De gemeenteraadsverkiezingen van 2010 hebben de partij doen groeien en op een totaal van 534 raadszetels gebracht De partij doet in sommige gemeente mee als onderdeel van een progressief samenwerkingsverband Bij de raadsverkiezingen van 2014 boekte D66 een grote winst In Amsterdam Groningen en Utrecht stootte D66 de PvdA na 60 jaar van de troon door de grootste te worden De partij heeft nu 824 raadszetels door het hele land Bijzondere functies Leden in de Raad van State Winnie Sorgdrager Bewindslieden D66 heeft aan zes kabinetten deelgenomen De volgende personen zijn vicepremier geweest Hans van Mierlo partijleider tussen 1966 en 1972 en tussen 1986 en 1998 Minister van Defensie in de periode 1981-1982 en vicepremier minister van Buitenlandse Zaken 1994-1998 Jan Terlouw partijleider tussen 1972 en 1982 Vicepremier minister van Economische Zaken in de periode 1981-1982 Els Borst partijleider tussen 1998 en 2002 Minister van Volksgezondheid tussen 1994 en 2002 en sinds 1998 vicepremier Thom de Graaf partijleider tussen 2002 en 2005 Vicepremier minister van Bestuurlijke Vernieuwing en Koninkrijksrelaties in de periode 2003-2005 Laurens-Jan Brinkhorst staatssecretaris van Buitenlandse Zaken tussen 1973-1977 minister van Landbouw tussen 1998 en 2002 minister van Economische Zaken tussen 2003-2006 waarvan het laatste jaar als vicepremier Aanhang | | ImageSize width350 height225 PlotArea left40 right10 top20 bottom30 TimeAxis orientationhorizontal AlignBars justify Colors idgray1 valuegray09 DateFormat yyyy Period from1967 till2015 ScaleMajor unityear increment5 start1970 PlotData bar25 colorgray1 width1 fromstart tillend bar20 colorgray1 fromstart tillend bar15 colorgray1 fromstart tillend bar10 colorgray1 fromstart tillend bar5 colorgray1 fromstart tillend bar0 colorgray1 TextData pos400 textcolorblack fontsizeS text Jaar pos0130 textcolorblack fontsizeS text Zetels Colors idd66 valueblue LineData layerfront D66 from1967 till1971 atpos79 colorblue width2 Zetels worden aangegeven bij "pos" "atpos" "frompos" "tillpos" at1971 frompos79 tillpos107 colorblue width2 waarbij geldt dat pos 30 + z 7 waarbij z het aantal zetels! from1971 till1972 atpos107 colorblue width2 at1972 frompos72 tillpos107 colorblue width2 Voor Frompos altijd het lage en voor Tillpos altijd het hoge getal! from1972 till1977 atpos72 colorblue width2 at1977 frompos72 tillpos86 colorblue width2 from1977 till1981 atpos86 colorblue width2 at1981 frompos86 tillpos149 colorblue width2 from1981 till1982 atpos149 colorblue width2 at1982 frompos72 tillpos149 colorblue width2 Voor Frompos altijd het lage en voor Tillpos altijd het hoge getal! from1982 till1986 atpos72 colorblue width2 at1986 frompos72 tillpos93 colorblue width2 from1986 till1989 atpos93 colorblue width2 at1989 frompos93 tillpos114 colorblue width2 from1989 till1994 atpos114 colorblue width2 at1994 frompos114 tillpos198 colorblue width2 from1994 till1998 atpos198 colorblue width2 at1998 frompos128 tillpos198 colorblue width2 Voor Frompos altijd het lage en voor Tillpos altijd het hoge getal! from1998 till2002 atpos128 colorblue width2 at2002 frompos79 tillpos128 colorblue width2 Voor Frompos altijd het lage en voor Tillpos altijd het hoge getal! from2002 till2003 atpos79 colorblue width2 at2003 frompos72 tillpos79 colorblue width2 Voor Frompos altijd het lage en voor Tillpos altijd het hoge getal! from2003 till2006 atpos72 colorblue width2 at2006 frompos51 tillpos72 colorblue width2 Voor Frompos altijd het lage en voor Tillpos altijd het hoge getal! from2006 till2010 atpos51 colorblue width2 at2010 frompos51 tillpos100 colorblue width2 from2010 till2012 atpos100 colorblue width2 at2012 frompos100 tillpos114 colorblue width2 from2012 till2015 atpos114 colorblue width2 < timeline> Aantal D66-zetels in de Tweede Kamer< small> |} Electoraat Hoewel de aanhang van politieke partijen niet meer vaststaat en verkiezingsuitslagen behoorlijk kunnen schommelen is D66 globaal genomen een uitgesproken Randstadpartij die verder haar stemmen hoofdzakelijk in en rond universiteitssteden behaalt De gemeente waar D66 bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2010 procentueel de meeste stemmen haalde was Wageningen 147% in de provincie Gelderland woonplaats van Alexander Pechtold Eén van de weinige echte bolwerken van de partij is het Noord-Limburgse Gennep zij het alleen voor de gemeenteraads- en Provinciale Statenverkiezingen Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 kwam D66 als grootste partij uit de bus in onder andere Amsterdam Den Haag Utrecht Tilburg Groningen Enschede Apeldoorn Haarlem Amersfoort en Arnhem Ledenverloop {| class"wikitable" |+ Ledenaantal D66 !Jaar!!Ledenaantal!!Jaar!!Ledenaantal!!Jaar!!Ledenaantal!!Jaar!!Ledenaantal!!Jaar!!Ledenaantal |- | 1966 ||1500|| 1977 ||4410|| 1988 ||8543|| 1999 ||12027|| 2010 ||18507 |- | 1967 ||3700|| 1978 ||8424|| 1989 ||-|| 2000 || 11878|| 2011 ||21599 |- | 1968 ||3850|| 1979 ||11677|| 1990 ||9829|| 2001 ||11188|| 2012 ||21985 |- | 1969 ||5075|| 1980 ||14638|| 1991 ||11325|| 2002 ||12188|| 2013 ||23105 |- | 1970 ||6400|| 1981 ||17765|| 1992 ||13000|| 2003 || 12711|| 2014 ||23767 |- | 1971 ||5620|| 1982 ||14500|| 1993 ||14500|| 2004 || 13507|| || |- | 1972 ||6000|| 1983 ||12000|| 1994 ||15000|| 2005 ||12827|| || |- | 1973 || 6000|| 1984 ||8774|| 1995 ||15000|| 2006 || 11065|| || |- | 1974 || 300|| 1985 || 8000|| 1996 ||13230|| 2007 ||10299|| || |- | 1975 || 667|| 1986 ||8300|| 1997 ||13747|| 2008 || 10357|| || |- | 1976 ||2000|| 1987 ||8700|| 1998 ||13391|| 2009 ||12432|| || |} Op 29 mei 2009 verwelkomde D66 haar 15000e lid Organisatie Interne organisatie Het wetenschappelijk bureau van D66 heet de Hans van Mierlo Stichting< ref> Het is de opvolger van de Stichting Wetenschappelijk Bureau D'66 dat werd opgericht in 1972 Het centrum veranderde in 2003 van naam naar Kenniscentrum D66 en opereert sinds april 2011 onder de huidige naam Het bestuur van het wetenschappelijk bureau bestaat uit Joris Backer voorzitter Menno Witteveen penningmeester en Gerard Bos algemeen lid De jongerenorganisatie van D66 heet Jonge Democraten en draagt als ondertitel Vrijzinnig-democratische jongerenorganisatie Diverse leden van deze organisatie zijn later binnen D66 politiek actief geworden waaronder Boris van der Ham Stefanie van Vliet en Jan Paternotte Externe relaties D66 maakt deel uit van een wereldwijde familie van sociaal-liberale partijen Voorbeelden zijn de Britse Liberal Democrats de Canadese Liberale Partij de Deense Sociaal Liberalen de Noorse Liberale Partij de Zweedse Liberale Volkspartij de Franse Linkse Radicalen de Italiaanse Radicalen en de Poolse Democraten Bekende leden Vera Bergkamp lid van Tweede Kamer en voormalig voorzitter COC Wiebe Draijer voormalig-voorzitter Sociaal-Economische Raad Pia Dijkstra lid van Tweede Kamer en voormalig presentatrice NOS Journaal Ruud Hendriks ondernemer directeur RTL Nederland Tom Kok voormalig partijvoorzitter 1996-1999 oud-voorzitter AVRO Lennart van der Meulen directeur VPRO Alexander Ribbink oud bestuurder TomTom Alexander Rinnooy Kan oud-voorzitter Sociaal-Economische Raad Herman Schaper ambassadeur van de Verenigde naties in New York Wouke van Scherrenburg parlementair journaliste Paul Schnabel voormalig directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau Petra Stienen arabiste en commentator Joris Voorhoeve lid Raad van State voormalig partijleider VVD oud-Minister van Defensie voor de VVD Rob de Wijk geschiedkundige en deskundige internationale betrekkingen en veiligheid Ereleden Jan Terlouw Thom de Graaf 21 mei 2005 Laurens Jan Brinkhorst 7 oktober 2006 Erwin Nypels 6 november 2010 Maarten Engwirda 21 april 2012 Voormalig ereleden Hans van Mierlo Els Borst 10 februari 2003 Literatuur Menno Sierk van der Land Langs de afgrond Tien turbulente jaren in de geschiedenis van D66 druk 2012 462 p Eburon Delft ISBN 97-89-05972718-2 Menno Sierk van der Land Tussen ideaal en illusie De geschiedenis van D66 1966 2003 druk 2003 512 p Sdu Den Haag ISBN 90-12-09573-5 Joris Backer Tussen droom en daad D'66 en de politieke crisis meningen druk 1983 163 p In den Toren Baarn ISBN 90-6074-596-5 Zie ook Liberalisme in Nederland Lijst van partijleiders van D66 Externe links Doctor Who is een Britse sciencefictionserie over een tijdreiziger De British Broadcasting Corporation BBC zond deze serie van 1963 tot 1989 uit Het was hiermee de langstlopende sciencefictionserie In 1996 werd geprobeerd Doctor Who nieuw leven in te blazen met een televisiefilm die als een soort pilot moest dienen voor een nieuwe serie Hoewel deze film een kijkcijfersucces was in het Verenigd Koninkrijk werd het niets in de Verenigde Staten waar men deze nieuwe serie wilde produceren en het project werd dan ook niet voortgezet De serie werd in 2005 alsnog hervat met BBC Wales als producent Oorspronkelijke serie Onderzoek Volgens netcoördinator Donald Baverstock had de BBC een nieuw programma nodig om op zaterdagavond het gat tussen het sportprogramma Grandstand en het muziekprogramma Juke Box Jury te vullen zodat de kijkers niet naar concurrent ITV zouden overschakelen Het nieuwe programma moest leerzaam zijn en zowel jong als oud aanspreken ITV zond in het begin van 1962 de eerste Britse sciencefictionserie uit getiteld Out of This World Eric Maschwitz het Head of Light Entertainment van de BBC liet John Braybon Donald Bull en Alice Frick dat jaar de mogelijkheden van een nieuwe sciencefictionserie onderzoeken In maart 1962 deed Bull verslag van een studie van de Britse sciencefiction Op 25 juli 1962 volgde een tweede verslag van Braybon en Frick waarin zij vier criteria opsomden waaraan een mogelijke serie zou moeten voldoen De serie moest geloofwaardig zijn en dus geen bug-eyed monsters geen tinnen robots als hoofdpersonages en geen grootse sciencefiction-achtige opzet bevatten In dit verslag worden vijf verhalen genoemd die geschikt zouden kunnen zijn voor een televisieserie Guardians of Time van Poul Anderson Three to Conquer van Eric Frank Russell Eternity Lost van Clifford Simak Pictures Don't Lie van Katherine MacLean en No Woman Born van CL Moore Ontwikkeling Het idee voor Doctor Who wordt vaak toegeschreven aan de Canadese filmproducent Sydney Newman Zij ontleenden hiervoor onder meer inspiratie aan de roman The Time Machine van HG Wells en de televisieserie Quatermass and the Pit Eerste afleveringen Webber schreef enkele scripts maar geen ervan werd uiteindelijk opgenomen omdat Wilson ze niet goed genoeg vond Zijn ontwerp voor de eerste aflevering vormde echter wel de basis voor het door Anthony Coburn geschreven script van An Unearthly Child Webber bedacht samen met Wilson en Newman het format van Doctor Who De BBC Television Service zond de eerste aflevering getiteld "An Unearthly Child" uit om kwart over vijf 's middags op 23 november 1963 de dag na de moord op president Kennedy Deze uitzending trok 44 miljoen kijkers ongeveer 91 procent van het totale kijkerspubliek in het Verenigd Koninkrijk Een week later liet de BBC de tweede aflevering getiteld "The Cave of Skulls" voorafgaan door een herhaling van "An Unearthly Child" De oorspronkelijke serie is aaneengesloten geproduceerd van 1963 tot 1989 met in totaal 26 reeksen die 155 verhalen bevatten in 695 afleveringen De afleveringen duurden circa 25 minuten en eindigden meestal met een spannende cliffhanger Ieder verhaal bestond uit één of meerdere afleveringen In 1975 en 1976 heeft de TROS gedeelten van reeks 12 en 13 in Nederland uitgezonden met Tom Baker in de hoofdrol De uitzendingen werden echter gestopt na negatieve reacties van ouders hun kinderen werden bang van de in de serie veel voorkomende buitenaardse wezens Later in de jaren 80 heeft de TROS opnieuw een aantal reeksen uitgezonden gedeelten van reeks 19 en 20 maar nu met Peter Davison in de hoofdrol In 2006 en 2007 zond de VARA de eerste twee seizoen van de nieuwe Doctor Who serie uit met Christopher Eccleston en David Tennant als The Doctor Rolverdeling Het belangrijkste personage in Doctor Who is The Doctor een Time Lord van de planeet Gallifrey die met de TARDIS door tijd en ruimte reist Zijn taak is om het universum en de aarde te redden van gevaarlijke wezens als Daleks en Cybermen Tijdens de Laatste Grote Tijdoorlog The Last Great Time War gingen zowel de Daleks als de Time Lords ten onder De Doctor heeft een metgezel Engels companion In plaats van te overlijden regenereert hij De rol van Doctor is door de jaren heen gespeeld door In 2013 werd acteur John Hurt ook aangekondigd als een incarnatie van The Doctor Hij speelde een versie die tussen de achtste en negende Doctor bestond en zichzelf niet The Doctor noemde Hij was de versie die in de Laatste Grote Tijdoorlog vocht Muziek Ron Grainer componeerde de melodie van het openingsmuziekje van Doctor Who die vervolgens door Delia Derbyshire werd bewerkt en gemixt Deze muziek werd in juni 1988 een Britse nummer één-hit als "Doctorin' the Tardis" een combinatie met het liedje "Rock and Roll Part Two" van Gary Glitter TARDIS De Doctor beweegt zich voort in tijd en ruimte in de TARDIS een acroniem voor Time And Relative Dimension In Space een relatieve dimensie en tijd in de ruimte Dit voertuig – dat van binnen groter is dan van buiten – had oorspronkelijk de eigenschap zich aan te passen aan de omgeving waarin het zich bevond Echter nog voor de aanvang van de serie in 1963 is het bij een bezoek aan Londen blijven steken in de vorm van een politiehokje Zo'n blauwe telefooncel waarin men de politie kon bellen was tot de jaren 70 veel te zien in de straten van het Verenigd Koninkrijk Brian Hodgson maakte het geluid van de TARDIS door met zijn moeders huissleutel over een pianosnaar te schrapen De nieuwe serie Nadat er 16 jaar lang geen nieuwe afleveringen van de serie gemaakt waren is op 26 maart 2005 de eerste aflevering in een nieuwe reeks uitgezonden op BBC One Deze werd geproduceerd door de televisieproducent Russel T Davies Anders dan in de oorspronkelijke serie zijn de afleveringen op enkele dubbelafleveringen na opzichzelfstaande avonturen en heeft iedere aflevering een titel De Doctor werd in de eerste reeks van de nieuwe serie reeks 27 in totaal vertolkt door Christopher Eccleston Vanaf de kerstaflevering van 2005 werd hij opgevolgd door David Tennant Als elfde in de reeks nam acteur Matt Smith de rol in 2010 over van Tennant Hiermee was Smith de jongste Doctor tot nu toe Tegelijkertijd volgde Steven Moffat Davies op als eindproducent In 2013 begon Peter Capaldi als de twaalfde Doctor In 2011 begon op BBC One de zesde reeks van de huidige serie In Nederland werden de afleveringen van de eerste en tweede nieuwe reeksen in 2006 en 2007 door de VARA vertoond op Nederland 2 en Nederland 3 De VRT heeft de eerste reeks uitgezonden in het voorjaar van 2006 op één Ook de Vlaamse digitale zender Acht zendt momenteel de afleveringen van de 11de en de 12de Doctor uit De vierde vijfde en zesde reeks van Doctor Who werden uitgezonden op de SyFy Universal Nederland Een zevende serie werd op 1 september 2012 uitgezonden in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten De serie vierde in 2013 haar vijftigste verjaardag In augustus 2012 maakten Matt Smith en Steven Moffat bekend dat er een achtste serie zou komen Op 4 augustus 2013 werd bekendgemaakt dat Peter Capaldi Matt Smith opvolgde als de twaalfde Doctor Deze serie van de show begon op 23 augustus 2014 Verhaallijn Achtergrond van de nieuwe serie is dat in de tijd dat de Doctor "buiten beeld" is geweest de Time Lords en de Daleks verwikkeld zijn geraakt in "de laatste grote tijdoorlog" waarin beide beschavingen samen ten onder zijn gegaan De Doctor is de enige overlevende althans dat denkt hij In de eerste reeks duiken de Daleks toch weer op maar ze lijken alsnog te zijn verslagen aan het eind van deze reeks Toch zijn er ergens in ruimte en tijd overlevenden Ook de Doctor blijkt uiteindelijk niet de enige overlevende van zijn eigen ras als aan het eind van de derde reeks de "Master" terugkeert een Time Lord die ook in de oorspronkelijke serie meerdere malen een rol speelde De nieuwe serie heeft enkele plotlijnen die als rode draad doorheen de individuele afleveringen zijn gewikkeld Zo werd er in de eerste reeks steeds verwezen naar Bad Wolf werd in de tweede reeks Torchwood geïntroduceerd en dook Vote Saxon steeds weer op in de derde reeks Verder waren er in de eerste vier reeksen verwijzingen naar de laatste afleveringen van de vierde reeks waarin enkele planeten werden ontvoerd naar The Medusa Cascade Vanaf de vierde reeks ging ook het mysterie rond River Song van start In de vijfde reeks gaat de rode draad over de scheuren in de ruimte en tijd Aan het einde van de reeks blijken deze te zijn veroorzaakt door de ontploffing van de Tardis De zesde reeks gaat verder in op het waarom van de ontploffing maar brengt ook nieuwe mysteries aan het oppervlak zoals de mogelijke dood van de Doctor Het eerste deel van de zevende reeks zijn losse afleveringen met in de eerste aflevering al een hint naar de volgende verhaallijn Deze verhaallijn loopt door in het tweede deel van de reeks welke betrekking heeft op het nieuwe metgezel van de Doctor Zij heeft de Doctor namelijk twee keer ontmoet en is beide keren gestorven Deze reeks eindigt met een cliffhanger en werd hervat bij de 50th Anniversary Special op 23 November 2013 Deze special gaat over de laatste grote tijdoorlog waar in de zevende reeks al verschillende hints voor zijn gegeven Metgezellen van de nieuwe serie Rose Tyler De Doctor reist vrijwel altijd met een metgezel In deze nieuwe serie ontmoet de negende Doctor Christopher Eccleston in de eerste aflevering de 19 jarige Rose Tyler Billie Piper Zij reist met deze Doctor door tijd en ruimte totdat de Doctor haar op een gegeven moment in de TARDIS terug naar huis stuurt om haar leven te redden en het zijne op te offeren Als Rose terug op aarde is kan zij dit niet verkroppen en probeert van alles om met de TARDIS terug te gaan naar de Doctor Uiteindelijk absorbeert ze de Time Vortex waardoor ze terug kan gaan alleen de Time Vortex is niet bedoeld om door mensen te worden geabsorbeerd Nadat ze de Daleks met behulp van de Time Vortex had vernietigd kust de Doctor Rose zodat hij de Time Vortex in zich krijgt voordat het het einde van Rose zou betekenen Niemand kan echter de Time Vortex beteugelen zelfs de Doctor niet De Doctor heeft alleen de eigenschap dat hij niet dood kan gaan en dat hij in plaats daarvan zichzelf regenereert In dit geval regenereerde hij zichzelf als de Tiende Doctor David Tennant Rose heeft eerst wat moeite met het vertrouwen van deze nieuwe Doctor maar al snel komt haar vertrouwen terug Wanneer de Doctor vraagt hoe lang Rose bij hem zal blijven zegt ze "voor altijd" Rose is zeer klunzig en zorgt voor vele ergernissen bij de Doctor Rose komt erachter dat hij een eerdere metgezel Sarah Jane Smith op een gegeven moment heeft achtergelaten om haar verder te laten gaan met haar leven zonder terug te komen en ze vraagt of hij dat bij haar ook zal doen Hij antwoordt dat hij dat bij haar niet zal doen Over het verloop van de twee reeksen wordt duidelijk dat de Doctor en Rose een zeer hechte band hebben Aan het eind van de tweede reeks van de nieuwe serie moet de Doctor echter toch afscheid nemen van Rose Ze zit vast in een parallel universum en kan niet meer terugkomen Bij hun afscheid vertelt Rose de Doctor dat ze van hem houdt De Doctor begint met de zin "En als het mijn laatste kans is om het te zeggen Rose Tyler" maar maakt deze nooit af omdat zijn tijd in het parallelle universum beperkt is Hij verdwijnt een gebroken Rose achterlatend Hij zegt dat hij haar nooit meer zal kunnen zien omdat de poorten naar andere universa voorgoed gesloten zullen zijn Toch komt Rose in de vierde reeks een aantal keer voorbij Eerst staat ze bij een ongeluk te kijken en komt ze Donna tegen Daarna zien we haar een paar keer op een TV of computerscherm Doctor roepen Aan het eind van de vierde reeks komt ze eindelijk in levenden lijve terug en ze helpt Donna Ze wil dat Donna tegen de Doctor zegt dat het einde van het universum in zicht is Ze wordt dan eindelijk herenigd met de Doctor in de aflevering The Stolen Earth Nadat opnieuw de Daleks zijn verslagen brengt de Doctor Rose echter terug naar haar parallelle universum In de strijd tegen de Daleks is er namelijk een Doctorkloon ontstaan die door aanraking van Donna menselijke eigenschappen bezit zoals het hebben van maar één hart Hij zal een sterfelijk leven hebben maar met precies dezelfde eigenschappen en herinneringen als de echte Doctor De kloon-Doctor wil zijn leven met Rose delen in het parallelle universum en als Rose de kloon-Doctor kust nadat hij toch eindelijk de zin "Rose Tyler" had afgemaakt de woorden die volgen fluistert de Doctor maar uit de Doctor Who Confidential die deze aflevering volgde werd duidelijk dat hij de zin eindigde met "ik hou van je" vertrekt de echte Doctor met de TARDIS zonder afscheid te nemen Rose laat hij achter met zijn kloon in een leven dat de echte Doctor nooit zal kunnen hebben Captain Jack Harkness Captain Jack Harkness John Barrowman doet zich in de eerste reeks van de nieuwe serie voor als een Amerikaanse vrijwilliger in de Royal Air Force tijdens de Blitzkrieg Daar ontmoet hij Rose en de Negende Doctor Christopher Eccleston We leren dat Jack een voormalige tijdagent is uit de 51ste eeuw die wegging toen hij plotseling twee jaar van zijn geheugen kwijt was geraakt Hij reist dan mee met de negende Doctor en Rose in de TARDIS In zijn laatste aflevering in deze reeks offert hij zichzelf op bij het vechten tegen de Daleks Rose brengt hem weer tot leven met behulp van de Time Vortex die ze had geabsorbeerd Het lijkt alsof de Doctor en Rose allebei niet weten dat Jack nog leeft want ze gaan weg Jack achterlatend op Satellite 5 Doordat Rose hem weer tot leven bracht met behulp van de Time Vortex is Jack nu onsterfelijk Jack keert terug in een spin-offserie van Doctor Who Torchwood waarin hij tegen buitenaardse bedreigingen vecht met zijn team In de derde reeks van Doctor Who is Jack herenigd met de Tiende Doctor David Tennant Hij legt uit dat hij vanaf Satellite 5 door middel van een vortex manipulator terug was gegaan naar het jaar 1869 waar hij al die tijd heeft gewacht totdat hij de Doctor weer zou vinden Nadat hij een jaar gevangen was gehouden door The Master wil hij toch weer terug naar zijn Torchwoodteam en hint ook nog dat hij en The Face of Boe Refererend aan zijn imago als pretty boy één en dezelfde persoon zouden zijn In de vierde reeks komt Jack weer terug deze keer om het universum van vernietiging te redden Martha Jones Martha Jones Freema Agyeman is de Doctors metgezel gedurende de derde reeks Ze is een coassistent in een ziekenhuis dat naar de maan wordt getransporteerd waar ze de Doctor ontmoet Ze reist met hem mee gedurende de rest van de reeks Ze besluit aan het einde van de reeks echter dat ze toch bij haar familie wil blijven Ze was verliefd geworden op de Doctor alleen de Doctor had niet dezelfde gevoelens Hij praatte in deze reeks ook vaak over Rose en het leek alsof Martha jaloers was Toch ging Martha niet om deze reden weg Ze vond het reizen met de Doctor geweldig maar door haar contact met de Doctor was haar familie in gevaar gekomen en ze wilde dit in de toekomst voorkomen Toch komt ze in de vierde reeks nog een aantal keren terug Ze is dan een dokter en werkt op een militaire basis Het personage Martha Jones zien we later in de serie Torchwood terug In reeks 2 van deze serie is zij in een aantal afleveringen te zien In de aflevering "The End of Time part 2" leren we dat Martha met Mickey Smith Noel Clarke is getrouwd Donna Noble We zien Donna Catherine Tate voor het eerst aan het einde van de laatste aflevering van de tweede reeks Nadat de Doctor afscheid heeft genomen van Rose is hij alleen in de TARDIS en probeert zijn verdriet te verwerken Dan verschijnt er plotseling een vrouw in een trouwjurk in de TARDIS Donna Noble Na deze cliffhanger gaat dit verhaal verder in de kerstaflevering Donna is er in deze derde reeks echter maar voor één aflevering want als de Doctor vraagt of ze met hem meegaat wijst ze dit af In de vierde reeks komt Donna terug als de vaste metgezel van de Doctor Ze had spijt gekregen van haar afwijzing en ze probeerde de Doctor hierna altijd te vinden door vreemde gebeurtenissen achterna te zitten waarop de Doctor misschien ook af zou komen Nadat aan het eind van de vierde reeks de kloon-Doctor ontstaat door aanraking van Donna heeft de kloon-Doctor niet alleen menselijke eigenschappen gekregen maar Donna heeft nu ook de kennis van een Time Lord Deze kennis is echter veel te veel voor een mens en ze zou eraan bezwijken De Doctor besluit om haar geheugen te wissen en alles wat met hem te maken heeft gehad Zij mag hier nooit meer aan herinnerd worden want zodra ze zich ook maar iets herinnert zal ze het niet overleven Nadat haar geheugen is gewist en de Doctor haar thuisbrengt neemt hij afscheid van haar als John Smith maar ze herkent hem niet meer en de betekenis van dit afscheid voor de Doctor gaat aan haar voorbij Als Donna's herinneringen in de aflevering "The End of Time" toch weer bovenkomen door de vreemde gebeurtenissen en haar hoofd lijkt op te branden leren we dat de Doctor Donna een beschermingsmechanisme heeft meegegeven Als ze zich ook maar iets zou gaan herinneren zal ze in slaap vallen en als ze wakker wordt zullen die herinneringen weer verdwenen zijn De laatste keer dat de Tiende Doctor Donna ziet is op haar trouwdag Ze trouwt met Shaun Temple Donna ziet de Doctor niet maar via Wilf geeft hij haar een lot voor de loterij wat Donna en Shaun miljonairs zal maken De Doctor heeft dit lot gekocht door terug te gaan in de tijd en een pond te lenen van Donna's overleden vader Wilfred Mott Wilfred Mott Bernard Cribbins verschijnt voor het eerst in Doctor Who in de kerstaflevering Voyage of the Damned waar hij de Tiende Doctor kort ontmoet De Doctor en Astrid worden naar de Aarde geteleporteerd en Wilf is een van de weinigen die zich nog op straat durft te vertonen na de gebeurtenissen met kerst van de twee voorafgaande jaren Wanneer Donna Noble in de vierde reeks de vaste metgezel van de Doctor wordt zien we Wilf terug en leren we dat hij de opa van Donna is Nadat de Doctor Donna's geheugen heeft gewist neemt Wilf afscheid van de Doctor en belooft aan hem te denken als hij naar de sterren kijkt Wilf keert terug in de Doctor Who-kerstaflevering van 2009 The End of Time Hij heeft nachtmerries over een man de Master en ontmoet een vreemde vrouw die hem adviseert om klaar te staan om de strijd aan te gaan Wilf besluit om zijn oude revolver bij zich te gaan dragen Wilf gaat op zoek naar de Doctor en vindt hem door middel van het inschakelen van een seniorenclub genaamd The Silver Cloak De Doctor begrijpt niet hoe Wilf hem zo makkelijk heeft kunnen vinden en vraagt zich af of iets hen nog steeds naar elkaar toetrekt Wilf is zowel in het eerste als in het tweede deel van The End of Time de metgezel van de Doctor en is hiermee de laatste metgezel van de Tiende Doctor voordat hij in deel 2 van The End of Time zal regenereren als de Elfde Doctor Matt Smith Wilf is indirect ook de oorzaak van de dood van de Tiende Doctor Hij is uiteindelijk degene die de profetie die aan de Doctor is voorspeld laat uitkomen door vier keer te kloppen De Doctor laat Wilf vrij uit een glazen kamer en is gedwongen om zelf Wilfs plaats in te nemen De Doctor wordt blootgesteld aan een fatale dosis straling wat uiteindelijk zijn Elfde incarnatie tot gevolg heeft Sarah Jane Smith Sarah Jane Smith Elisabeth Sladen was in de oude serie de metgezel van zowel de Derde Doctor Jon Pertwee als de Vierde Doctor Tom Baker Toen de Vierde Doctor werd teruggeroepen naar Gallifrey moest hij Sarah Jane achterlaten op Aarde omdat mensen in die tijd niet op de planeet van de Time Lords mochten komen De Doctor ziet Sarah Jane pas weer terug in zijn Tiende incarnatie als hij een school probeert te redden van aliens en Sarah Jane hier ook onderzoek naar verricht Sarah Jane vroeg de Doctor waarom hij nooit voor haar was teruggekomen en de Doctor zegt dat hij dacht dat ze was doorgegaan met haar leven "Jij was mijn leven" antwoordt Sarah Jane Aan het eind van deze aflevering gaat Sarah Jane toch haar eigen weg Ze heeft nu ook een zoon om voor te zorgen en haar avonturen hierna zijn te zien in de spin-offserie The Sarah Jane Adventures Na het overlijden van Sladen op 19 april 2011 werden de drie afleveringen van seizoen 5 die al waren opgenomen nog op de BBC uitgezonden K9 K9 was de robothond die de vierde Doctor in de oude serie kreeg van een zekere Professor Marius Na enige tijd deel uit te maken van de crew in de TARDIS werd K9 aan metgezel Romana toevertrouwd Toen deze Romana besloot niet langer met de Doctor mee te reizen verdween K9 samen met haar uit de reeks In 1981 werd K9 echter in een spin-off reeks K9 and Company waarvan slechts één aflevering werd uitgezonden teruggevonden door ex-metgezel van de Doctor Sarah Jane Smith Pas in 2006 in de aflevering School Reunion van de nieuwe reeks verscheen K9 opnieuw De tiende incarnatie van de Doctor komt in die aflevering Sarah Jane tegen die K9 nog steeds onder haar hoede blijkt te hebben Aan het eind van de aflevering neemt Sarah Jane K9 weer mee naar huis en zijn ze samen te zien in de spin-off The Sarah Jane Adventures Amy Pond Gespeeld door Karen Gillan Companion van de elfde incarnatie van de Doctor In de eerste aflevering van reeks 5 2010 landt de Doctor in de achtertuin van het huis van het zevenjarige weeskind Amy Pond Volgens de Doctor bevindt zich een gevangenis achter een scheur in de muur Deze conclusie volgt uit het feit dat de boodschap van een wezen achter deze scheur "Prisoner Zero is ontsnapt" luidt De Doctor vertrekt en zegt dat hij binnen 5 minuten terug is Twaalf jaar later komt de Doctor opnieuw aan bij Amy en verkeert in de veronderstelling dat hij slechts vijf minuten weg was geweest Prisoner Zero is nog steeds op vrije voeten en de ruimtepolitie dreigt de aarde te verbranden Samen met de Doctor en haar verloofde Rory weet Amy Prisoner Zero te vangen De Doctor beweert daarna dat hij weer vijf minuten weg is Dit keer blijft hij voor de ogen van Amy twee jaar weg en uiteindelijk besluit ze met hem mee te reizen Vanaf de zesde aflevering reist Amys verloofde Rory ook mee met de Doctor Tijdens die aflevering neemt hij ze mee naar Venetië in 1580 Daar komen ze vampierachtige wezens tegen In de zevende aflevering bevinden de Doctor Amy en Rory zich in een droomwereld Aan het einde van de negende aflevering wordt Rory gedood en door een scheur in de tijd gezogen en kan Amy zich niets meer van hem herinneren Tijdens de laatste twee afleveringen van seizoen 5 blijkt dat Amys leven sinds haar ouders in een scheur in de tijd werden opgeslokt één grote alternatieve tijdlijn was en haar ouders en Rory leven weer In de eerste aflevering van de zesde serie 2011 blijkt dat Amy zwanger is In de tweede aflevering blijkt het echter vals alarm De Doctor heeft hier zo zijn twijfels over en scant Amy stiekem op zwangerschap De scanner raakt er echter niet uit In de zesde aflevering van deze reeks werd duidelijk dat de Amy die vanaf de tweede aflevering met de Doctor heeft rondgereisd slechts een kloon was van de echte Amy De echte Amy is gevangengenomen door de mysterieuze Madame Kovarian en ze is zelfs reeds klaar om te bevallen Na de bevalling zal haar kind Melody Pond nog voor veel opschudding zorgen in de verdere plotlijn van de serie In het midden van serie zeven 2012 komt Rory vast te zitten in het New York van 1930 Amy en de Doctor kunnen moeilijk in de stad raken want deze wordt beschermd door Weeping Angels Uiteindelijk weten ze met de hulp van River Song Rory te redden en terug te komen in het heden Op het laatste moment wordt Rory echter toch weer door de Angels teruggestuurd naar 1930 Door de gebeurtenissen in de aflevering kan de Doctor nooit meer terug naar New York dus kan hij Amy ook niet terug brengen om Rory te redden Uiteindelijk besluit Amy tegen de zin van de Doctor in zich alleen terug te laten sturen naar 1930 zodat ze samen met Rory oud kan worden Dit betekent dat ze de Doctor die ze al meer dan 10 jaar kent nooit meer kan zien Nadat Amy terug wordt gestuurd zien de Doctor en River Song de grafsteen van Amy en Rory Amy overleed op 87 jarige leeftijd Ook schrijft Amy een brief voor de Doctor die ze vanuit 1930 naar hem toe stuurt via de epiloog van een boek Hierin schrijft ze dat ze gelukkig is met Rory en maar dat ze de Doctor haar beste vriend wel mist Ook schrijft ze dat hij niet alleen moet reizen Na het verlies van Amy en Rory raakt de Doctor depressief en weigert hij mensen te helpen Dit verandert wanneer hij Clara Oswin Oswald ontmoet Toen de elfde Doctor 300 jaar later reïncarneerde dacht hij aan de jonge Amy Zij was het eerst gezicht die deze Doctor zag en was dus één van de belangrijkste personen in zijn elfde leven Net voordat hij veranderde beeldde hij zich ook de volwassen Amy in die de trappen van de TARDIS afkwam en afscheid nam van hem River Song De sporadisch opduikende doctor Song gespeeld door Alex Kingston is een archeologe die voor het eerst voor kwam in de serie in 2008 Haar ware identiteit blijkt echter voor iedereen een groot mysterie Haar tijdlijn en die van de Doctor lopen namelijk in tegenovergestelde richting Wat wel zeker is is dat ergens in de toekomst van de Doctor Song een heel belangrijke rol gaat spelen River Song beschikt namelijk zelf over een sonische schroevendraaier kan perfect de TARDIS besturen en kent zelfs als enige de echte naam van de Doctor Omdat de Doctor en River elkaar steeds in de verkeerde volgorde ontmoeten heeft River een dagboek waarin ze haar ontmoetingen met hem heeft uitgeschreven Zo weet ze welke avonturen de Doctor reeds met haar heeft meegemaakt en over welke avonturen ze beter kan zwijgen omdat de Doctor zijn eigen toekomst liever niet kent Wat River niet verborgen kan houden is haar opsluiting in en haar regelmatige ontsnappingen uit de Stormcage-gevangenis Ze zit hier naar eigen zeggen in opgesloten omdat ze een heel goede man heeft vermoord In de zesde serie 2011 raken de mysteries rond River Song geleidelijk aan opgelost Zo wordt in de zevende aflevering bekend dat River de dochter is van Amy Pond en Rory Williams die beiden metgezel zijn van de Doctor River Song werd tijdens de huwelijksnacht van Amy en Rory in de TARDIS verwekt waardoor haar DNA mutaties vertoont Zij bezit naast menselijke DNA ook DNA van een Time Lord Op dit moment is echter nog niet bekend wie door River vermoord zal worden wanneer zij voor het eerst de Doctor ontmoet en hoe dicht ze aanleunt bij de definitie van een Time Lord Verder blijkt ook dat ze als pasgeborene is ontvoerd door de eenogige en kwaadaardige Madame Kovarian die van haar een wapen wil maken in de strijd tegen de Doctor Amy noemt haar dochter Melody Pond In de zevende aflevering werd ze door de Doctor River Song genoemd waardoor ze aan haar naam kwam In de aflevering Lets Kill Hitler wordt echter duidelijk dat River Song de Doctor heeft vermoord maar uiteindelijk redt ze hem door al haar toekomstige reïncarnaties als een Time Lady op te geven Ondanks haar opvoeding en opleiding om de Doctor te vermoorden is er toch iets fout gegaan en wordt River verliefd op de Doctor Ze trouwt zelfs met hem ook al is het wel in een "fout" in de tijd waarin de tijd stil staat en alles tegelijk gebeurt Uiteindelijk wordt de tijd hersteld en herinnert niemand zich iets behalve Rory Amy en River Clara Oswin Oswald In het zevende seizoen van de show is Clara gespeeld door Jenna-Louise Coleman geïntroduceerd als een companion van de elfde Doctor Clara was anders dan haar voorganger Amy Pond Karen Gillan waardoor het publiek een ​​andere kant van de Doctor kon zien Haar rol in het verhaal van de serie was bedoeld om de Doctor weer nieuwsgierigheid in het universum te geven In de loop van 2012 en 2013 is Clara aan het publiek gepresenteerd als drie afzonderlijke maar gelijknamige personen incarnaties De eerste twee incarnaties sterven elk tijdens de aflevering waarin ze verschenen; De derde wordt een companion van de Doctor In het tweede deel van het zevende seizoen probeert de Doctor het mysterie rond Clara's identiteit bloot te leggen Oswin Oswald wordt geïntroduceerd in de eerste aflevering van de zevende reeks "Asylum of the Daleks" Zij is de enige overlevende van het Starship Alaska dat crashte op een gevangenisplaneet voor krankzinnig Daleks De Doctor is van plan om haar te redden maar ontdekt dat ze is omgebouwd tot een Dalek en is opgesloten in een fantasiewereld van haar eigen voortbestaan Oswin assisteert de Doctor en zijn reisgenoten heelhuids te ontsnappen van de planeet maar wel ten koste van haar eigen leven Clara wordt geïntroduceerd in de kerstspecial "The Snowmen" van 2012 nadat de Docter zijn vorige twee companions is verloren Clara is een barvrouw en een gouvernante die wordt uitgenodigd de nieuwste companion van de Doctor te worden nadat hij haar redt van een aanval door sneeuwpoppen die door de kwaadaardige Great Intelligence tot leven zijn gebracht Clara valt dood kort nadat de Doctor haar de TARDIS heeft laten zien en haar grafsteen onthult haar volledige naam Clara Oswin Oswald De Doctor realiseert zich dat ze dezelfde vrouw is als Oswin uit de Asylum of the Daleks en geïntrigeerd door een vrouw die twee maal leefde en stierf in verschillende periodes van de geschiedenis begint hij te zoeken in de tijd voor een andere Clara De kerstaflevering eindigt met een hedendaagse jonge vrouw wandelend over de begraafplaats en stopt voor Clara Oswin Oswald's graf De 21e eeuwse Clara ontmoet de Doctor in het hedendaagse Londen in "The Bells of Saint John" en hij neemt haar mee als companion met het oog op het oplossen van het mysterie van het onmogelijke meisje "The Rings of Akhaten" verkent Clara's achtergrondverhaal als de Doctor zoekt naar aanwijzingen voor het mysterie van haar identiteit maar na het onderzoeken van haar ouders en haar jeugd is hij verbaasd om niets buitengewoons te ontdekken De aflevering onthult dat ze haar moeder had verloren als tiener In "Hide" reist de Doctor niet vanwege een geest naar het spookhuis maar voor het medium dat daar verblijft om haar over Clara enkele vragen te stellen Het medium bevestigt dat Clara een gewoon meisje is In "Hide" en "Journey to the Centre of the TARDIS" blijkt dat de TARDIS niet van Clara houdt In de laatste aflevering in een afgewende tijdlijn confronteert de Doctor Clara met de twee eerdere versies van haar die hij heeft ontmoet maar ze weet niet waar hij het over heeft Het mysterie rond Clara wordt opgelost in "The Name of the Doctor" wanneer ze haar bestaan ​​in de tijd opoffert om zo de schade die de Great Intelligence heeft gedaan aan de tijdstroom van de Doctor ongedaan te maken Als gevolg hiervan zijn incarnaties van haar verspreid over de geschiedenis van de Doctor Ze is hierdoor te zien met oudere incarnaties van de Doctor en redt zijn leven op talloze manieren voor het grootste deel ongemerkt en ze zorgt er zelfs voor dat de eerste Doctor William Hartnell de juiste TARDIS kiest op zijn thuisplaneet voorafgaand aan de eerste aflevering van de show in 1963 Vermoedelijk houdt de TARDIS hierdoor niet van Clara een lopende grap in de serie Verloren in de tijdstroom van de Doctor wordt ze uiteindelijk gered en weer terug tot leven gebracht door de Elfde Doctor Bronvermelding Literatuur Verwijzingen Externe links op de website van de BBC op de website van de BBC Edward De Rop 1928 3 december 2007 was een medewerker van Willy Vandersteen in de Studio Vandersteen Hij werkte er als tekenaar scenarist en inkter van de tekeningen die Vandersteen maakte Zijn naam werd op de albums telkens aangegeven als Eduard omdat dit een internationalere uitstraling had Op 1 april 1959 kwam De Rop in dienst bij de Studio De eerste verhalen waar hij aan meewerkte waren Het vliegende bed voor de krantenpublicatie Het gouden paard het laatste verhaal dat Vandersteen schreef voor het weekblad Kuifje en De grappen van Lambik Toen Willy Vandersteen in 1959 van De Rode Ridder een stripreeks wilde maken vroeg hij aan De Rop en Karel Verschuere of zij de synopsis van het eerste verhaal dat hij gemaakt had wilden uitwerken Het verhaal was Het gebroken zwaard en toen het af was kreeg het de goedkeuring van Vandersteen Nadat Vandersteen zelf het tweede verhaal had getekend liet hij voortaan het tekenen en uitwerken over aan De Rop en Verschuere hoewel hij wel zelf meestal de scenario's leverde De Rop leverde het scenario voor één Rode Ridder-verhaal Het wapen van Rihei In 1969 werd De Rode Ridder overgenomen door Karel Biddeloo waarna De Rop zich ging toeleggen op het inkten van Suske en Wiske De Rop bleef lange tijd bij de Studio werken en was ook de inkter van vele verhalen van Paul Geerts Het laatste verhaal waar hij aan meewerkte was De hippe heksen 1983 Samen met Karel Biddeloo bedacht hij een nieuwe reeks verhalen die zich in het 19e-eeuwse Londen moest afspelen De serie was getiteld Crazy Old London en ze gingen aan het werk met het eerste verhaal In het spoor van Mister Hyde Echter nadat er 6 platen getekend waren kreeg De Rop een beroerte waardoor de plannen in de ijskast werden gezet Biddeloo had wel al een tweede scenario bedacht getiteld Madame Tussaud Zijn zoon Eric De Rop trad in het voetspoor van zijn vader en is momenteel de vaste inkter van Studio Vandersteen Zijn kleinzoon trad op een andere manier in de voetsporen van Edward hij verwierf onder zijn pseudoniem Bué the Warrior internationale bekendheid als graffiti-artiest De Rop overleed op maandag 3 december 2007 als gevolg van een slecht herstel na een heupoperatie Hij is vrijdag 7 december in besloten kring gecremeerd De Eerste Kamer der Staten-Generaal vormt tezamen met de Tweede Kamer de Staten-Generaal van het Koninkrijk der Nederlanden De kamer heeft 75 zetels De leden worden voor vier jaar gekozen door de leden van de Provinciale Staten van alle provincies Vergeleken met de Tweede Kamer heeft de Eerste Kamer of Senaat minder rechten en bevoegdheden Het is in principe deeltijdwerk leden hebben vaak nog andere bezigheden elders; slechts één dag in de week op dinsdag komen de leden van de Eerste Kamer bijeen om de wetsontwerpen die al door de Tweede Kamer zijn aangenomen nog eens te bespreken Ze letten daarbij vooral op de technische kanten van het voorstel de deugdelijkheid van de wet en de samenhang met andere wetten Geschiedenis De Eerste kamer werd in 1815 gevormd door de splitsing van de Staten-Generaal in twee kamers op verzoek van de Zuidelijke Nederlanden die de adel een plaats in het parlement wilden geven De Noordelijke Nederlanden aanvaardden dit onder de voorwaarde dat niet alleen adel lid kon worden maar allen die "door diensten aan den Staat bewezen door hunne geboorte of gegoedheid onder de aanzienlijksten van de lande behoren"< ref> De Koning benoemde de leden van de Eerste Kamer voor het leven De onafhankelijkheid van België en de grondwetsherziening van 1840 veranderden niets aan de Eerste Kamer Pas bij de grondwetsherziening van 1848 werd bepaald dat de Provinciale Staten de leden zouden kiezen Bij de grondwetsherziening van 1887 veranderde de inkomenseis voor de Eerste Kamer Burgers die een hoog ambt hadden bekleed konden vanaf dat moment ook verkozen worden Bij de grondwetsherziening van 1917 verkregen vrouwen het passieve kiesrecht voor de Eerste Kamer en werden alle overige beperkingen om lid te mogen worden opgeheven Het meerderheidsstelsel werd vervangen door een evenredige vertegenwoordiging Tot 1983 was de zittingsduur niet vier maar zes jaar en werd elke drie jaar de helft van de leden door de helft van de provincies gekozen Bevoegdheden De Eerste Kamer is samen met de Tweede Kamer medewetgever alle wetten moeten door de Senaat worden goedgekeurd Dit houdt ook in het budgetrecht omdat de Rijksbegroting in de vorm van wetsontwerpen door de regering wordt ingediend Dit is een belangrijk middel om de regering te dwingen te luisteren naar het parlement In tegenstelling tot de Tweede Kamer heeft de Eerste Kamer geen recht van amendement Ze kan de wetten die zijn goedgekeurd door de Tweede Kamer niet meer wijzigen doch slechts goed- of afkeuren Maar doordat de debatten met de bewindslieden deel uitmaken van de wetsuitleg kunnen de toezeggingen van de ministers en staatssecretarissen wel gebruikt worden in rechtszaken wanneer deze iets zeggen over de toepassing van de wet De Kamer kan in praktijk de minister ook dwingen een novelle een aanvulling wijziging op het wetsvoorstel in te dienen bij de Tweede Kamer De Eerste Kamer stelt de stemming over de wet dan uit tot de Tweede Kamer de novelle heeft goedgekeurd en de Eerste Kamer over beide kan stemmen In praktijk is dit dus een wijziging van het wetsvoorstel hoewel het aan de regering of de Tweede Kamer blijft om die novelle in te dienen De Eerste Kamer kan in tegenstelling tot de Tweede Kamer ook geen initiatiefwetsvoorstel indienen De Eerste Kamer heeft wel net als de Tweede Kamer het recht op informatie wat betekent dat de leden Kamervragen kunnen stellen doch in tegenstelling tot de Tweede Kamer alleen schriftelijke een debat met de minister kunnen aanvragen het recht van interpellatie en hierbij moties kunnen indienen Het recht op informatie betekent ook dat de Kamer een parlementaire enquête kan houden hoewel de Eerste Kamer dit nog nooit heeft gedaan Wel is in 2012 door de Eerste Kamer onderzoek gedaan naar het privatiserings- en verzelfstandigingsbeleid van overheidsdiensten en -bedrijven Een motie van afkeuring wantrouwen of treurnis kan ook in de Eerste Kamer worden aangenomen Over de vraag of een motie van wantrouwen ertoe dient te leiden dat de minister aftreedt bestaat onenigheid in de literatuur Moties van wantrouwen worden in de Eerste Kamer zelden ingediend tegen individuele bewindslieden en het is tot nu maar één keer voorgenomen dat deze werd ingediend tegen een heel kabinet Dat deed de PVV tijdens een debat over de regeringsverklaring van het kabinet Rutte II in december 2012< ref> De PVV was de enige die voorstemde Hoewel de Eerste Kamer zich dus in de praktijk de facto bezighoudt met een laatste controle van wetgeving op degelijkheid en samenhang met andere wetten heeft ze staatsrechtelijk de jure dezelfde bevoegdheden met uitzondering van recht van amendement en het recht van initiatief waarvoor in de plaats een novelle kan worden ingediend ter aankondiging een wetsvoorstel te verwerpen als het ongewijzigd blijft Een eventuele verandering is daarmee echter een nieuw voorstel met het gebruikelijke verloop Verkiezingen Anders dan de Tweede Kamer wordt de Eerste Kamer niet rechtstreeks door de Nederlandse bevolking gekozen maar getrapt namelijk door de leden van de Provinciale Staten Sinds de grondwetsherziening van 1983 wordt de Eerste Kamer eens in de vier jaar gekozen Dit gebeurt binnen drie maanden na de verkiezingen voor Provinciale Staten Niet elk Statenlid heeft een even zware stem Er wordt een weging uitgevoerd waarbij een relatie wordt gelegd met het inwonertal van de provincie Het inwonertal wordt gedeeld door het honderdvoud van het aantal Statenleden van de provincie De uitkomst heet de stemwaarde Zo had de provincie Groningen op 1 januari 2003 573225 inwoners Dit aantal wordt door 5500 het toenmalig aantal Statenleden 55 × 100 gedeeld De uitkomst daarvan is 104 De op een partij in een provincie uitgebrachte stemmen worden vermenigvuldigd met de stemwaarde De uitkomst van deze som heet stemcijfer De zetelverdeling in de Eerste Kamer geschiedt met behulp van de kiesdeler Deze wordt berekend door de som van de stemcijfers van alle provincies te delen door het aantal beschikbare zetels 75 Voor iedere partij wordt gekeken welk stemcijfer zij in totaal heeft behaald in feite dus hoeveel stemmen zij heeft gekregen en welke stemwaarde die stemmen hadden Dat totaal wordt gedeeld door de kiesdeler De uitkomst van die deling levert het zetelaantal per partij op Omdat de uitkomst bijna nooit een rond getal oplevert blijven er reststemmen over die kunnen leiden tot aanwijzing van een restzetel Deze worden verdeeld aan de hand van een systeem van grootste gemiddelden Hoewel de eilanden Bonaire Sint Eustatius en Saba sinds 2010 als openbare lichamen onderdeel zijn van Nederland zijn de eilandbewoners niet vertegenwoordigd in de Eerste Kamer Dit komt door de getrapte verkiezingen via Provinciale Staten en het feit dat de eilanden niet onder een provincie vallen Het is de bedoeling dat in de toekomst ook de Eilandsraden deel gaan nemen aan de Eerste Kamerverkiezingen Hiervoor is echter een wijziging van de Grondwet noodzakelijk Een voorstel hiertoe is op 23 oktober 2012 in eerste lezing door de Tweede Kamer aangenomen maar de behandeling werd op 21 maart 2014 door de Eerste Kamer stilgelegd omdat zij eerst een evaluatie van de staatkundige vernieuwing wil afwachten Die evaluatie wordt in 2015 verwacht De kandidaat-leden voeren geen verkiezingscampagne De verkiezingen voor de Staten van de provincie kunnen echter wel een sterk landelijke component kennen met name indien de regering in de Eerste Kamer geen meerderheid heeft zoals het in 2010 aangetreden kabinet-Rutte I dat met 37 leden van VVD CDA en PVV niet over de 38 zetels beschikt die de absolute meerderheid in de Senaat vormen Ontbinding In het algemeen wordt de Eerste Kamer alleen ontbonden aan het einde van de vierjarige zittingsperiode Ontbinding van de Eerste Kamer om politieke redenen heeft doorgaans weinig zin Aangezien de Eerste Kamer gekozen wordt door de Provinciale Staten zullen nieuwe verkiezingen niet leiden tot een significant veranderde samenstelling van de Eerste Kamer tenzij eerste Kamerleden zijn overgestapt naar een andere nieuwe partij De enige keer dat de Eerste Kamer om politieke redenen ontbonden is was in 1904 toen de Eerste Kamerverkiezing nog volgens andere regels verliep Toen verloren de liberalen hun meerderheid aan katholieken en antirevolutionairen Voorzitter De senatoren kiezen voor de duur van een zittingsperiode een voorzitter uit hun midden Sedert 2 juli 2013 zit VVD'er Ankie Broekers-Knol de Eerste Kamer voor Zij volgde Fred de Graaf op die aftrad nadat ophef was ontstaan rond de uitoefening van zijn taak als voorzitter van de Verenigde Vergadering op 30 april 2013 Leden Sinds 7 juni 2011 is de verdeling als volgt Voor de historische samenstelling van de Eerste Kamer zie Historische zetelverdeling Eerste Kamer Voor de huidige samenstelling van de Eerste Kamer zie Huidige samenstelling Eerste Kamer Griffier De Eerste Kamer benoemt een griffier Deze geeft leiding aan het ambtelijk apparaat dat de Kamer ten dienste staat Sinds 1 september 2006 is dat Geert Jan Hamilton Vergaderingen en Commissies In de regel wordt alleen op dinsdag vergaderd Bij uitzondering kan ook op maandagavond worden vergaderd en bij hoge uitzondering op woensdag De Eerste Kamer kent sinds 1950 diverse tijdelijke en vaste Kamercommissies Zie ook Eerste Kamercommissie Openbaarheid De Eerste Kamer heeft een publieke tribune Daarop kunnen maximaal 35 personen de vergadering volgen De eerste rij van de tribune is gereserveerd voor de pers Via internet wordt de plenaire vergadering van de Eerste Kamer live uitgezonden Het is niet mogelijk de debatten achteraf te bekijken in tegenstelling tot de debatten van de Tweede Kamer De teksten van de debatten worden op internet gepubliceerd in de Handelingen De voorlopige versie "stenogram" genoemd staat binnen enkele dagen op de site van de Eerste Kamer de definitieve na enkele weken op overheidnl Tegenstanders van de Eerste Kamer Verschillende partijen in de Nederlandse parlementaire geschiedenis hebben gepleit voor het opheffen van de Eerste Kamer Voor de Tweede Wereldoorlog was de Bond van Christen-Socialisten hier voorstander van tegenwoordig de SP GroenLinks D66 en de PVV Zie ook Eerste Kamerverkiezingen Historische zetelverdeling Eerste Kamer Huidige samenstelling Eerste Kamer Nederlandse wetgeving Politieke partijen in Nederland Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweekamerstelsel Externe links URL werkt niet! Literatuur Aan deze zijde van het Binnenhof Gedenkboek ter gelegenheid van het 175-jarig bestaan van de Eerste Kamer der Staten-Generaal 's-Gravenhage 1990 Bert H van den Braak De Eerste Kamer Geschiedenis samenstelling en betekenis 1815-1995 Leiden 1999 proefschrift Marion Bolten Huis van de Senaat 2014 Euromaidan of Euromajdan< ref> Oekraïens Євромайдан Jevromaidan letterlijk "Europlein" verwijzend naar het centrale Onafhankelijkheidsplein in Kiev in Oekraïne ook de Revolutie van de Waardigheid Oekraïens Революція гідності Revoljoetsija hidnosti genoemd is de naam die gegeven is aan de protesten in Oekraïne die op 21 november 2013 ontstonden tegen de regering van president Viktor Janoekovytsj naar aanleiding van diens niet-goedkeuring van de associatieovereenkomst tussen Oekraïne en de Europese Unie Aanhoudende druk van de protesten leidde uiteindelijk tot het afzetten van president Janoekovytsj Verloop Protesten De protesten begonnen op 21 november 2013 naar aanleiding van het niet-ondertekenen van een associateovereenkomst tussen Oekraïne en de Europese Unie De betogers eisten meer Europese integratie het aftreden van president Janoekovytsj en vervroegde verkiezingen De Partij van de Regio's de regerende partij onder leiding van Janoekovytsj stond vooral sterk in het oosten en zuiden van het land waar een belangrijke Russische minderheid is en wilde eerder samenwerking met Rusland dan met de Europese Unie Volgens een opiniepeiling in juni 2013 van Deutsche Welle was 52% van Oost-Oekraïne voorstander van EU-lidmaatschap van Oekraïne Volgens opiniepeilingen zijn ongeacht de regio waar ze vandaan komen Oekraïense jongeren een groot voorstander van EU-lidmaatschap Er is hoe dan ook een grotere steun voor de pro-Europese protesten in westelijk Oekraïne dan in oostelijk Oekraïne Begin 2014 sloeg de toon van de protesten om van pro-EU naar anti-regering Dit kwam mede vanwege de anti-demonstratiewet die Janoekovytsj had ingevoerd waarbij het recht op vrije meningsuiting en het recht op vrije vergadering werd ingeperkt Sindsdien zijn er ook grote protesten ontstaan in het oosten van Oekraïne De protesten gingen door ondanks de zeer lage temperaturen en het gewelddadige optreden van de politie Uit drie verschillende peilingen van december 2013 blijkt dat tussen de 45% en 50% van de Oekraïense bevolking de protesten steunt terwijl tussen de 42% en 50% tegenstander is< ref> Vanaf 23 januari 2014 werden regioparlementen in West-Oekraïne bezet door Euromaidan-activisten In Ivano-Frankivsk en Ternopil werd de Partij van de Regio's verboden Revolutie 18 februari Op 18 februari 2014 was er op het Onafhankelijkheidsplein een gewelddadige confrontatie tussen demonstranten en regeringstroepen die leidde tot zeker 25 doden en meer dan 400 gewonden Het was de bloedigste dag sinds het begin van de protesten in november 2013< ref> 19 februari Op 19 februari 2014 bevalen de autoriteiten van Kiev de opzet van politiecontroleposten beperkingen op het openbaar vervoer en schoolsluiting hetgeen neerkwam op een de facto noodtoestand Een parlementslid bevestigde in een interview dat de noodtoestand in de praktijk een nationale werking had omdat ieder vervoer naar de hoofdstad ermee werd lamgelegd In Lviv verklaarden leden van het regionale parlement zich op 19 februari onafhankelijk van de centrale regering in Kiev 20 februari Op 20 februari verklaarde minister van Binnenlandse Zaken Vitali Zacharsjenko dat hij een decreet had ondertekend dat toestemming verleende voor het gebruik van echte munitie in plaats van rubbelkogels tegen demonstranten Deze confrontaties vonden plaats vlak voordat de drie bezoekende EU-ministers van Buitenlandse Zaken Radosław Sikorski Polen Laurent Fabius Frankrijk en Frank-Walter Steinmeier Duitsland president Janoekovytsj zouden ontmoeten om tot een akkoord te komen met de Oekraïense oppositie< ref> Vóór de vergadering zei Fabius in een interview met BFM TV "Ons doel is om de Oekraïense regering verkiezingen te laten organiseren Er is geen oplossing behalve verkiezingen" De onderhandelingen van 20 februari duurden ruim 4 uur waarna de ministers ook met de oppositie en daarna opnieuw met de president spraken De Poolse premier Donald Tusk vertelde de media daarna dat Janoekovytsj bereid zou zijn om vervroegde parlements- en presidentsverkiezingen te houden Er werd ook gesproken over een overgangsregering en een grondwetswijziging Verder overleg zou een definitief akkoord moeten opleveren< ref> Na een telefoongesprek tussen de Russische president Vladimir Poetin en Janoekovytsj werd de Russische mensenrechtenombudsman Vladimir Loekin als gezant naar Oekraïne gestuurd om te bemiddelen tussen regering en oppositie op verzoek van Janoekovytsj De Europese Unie stelde op 20 februari een visumverbod in en bevroor de financiële tegoeden van de verantwoordelijken voor toepassen van geweld in Oekraïne en een verbod op de export van goederen naar Oekraïne die kunnen worden gebruikt voor repressie< ref> Na drie dagen van gevechten was er in de avond van 20 februari weer relatieve rust in Kiev Het aantal dodelijke slachtoffers wordt geschat op ruim honderd 21 februari In de nacht van 20 op 21 februari werden de onderhandelingen hervat tussen de EU-ministers en Janoekovytsj waarbij na middernacht de oppositieleiders aanschoven en rechtstreeks met de president de parlementsvoorzitter en enkele parlementariërs onderhandelden Ondertussen dreigde de Amerikaanse vicepresident Joe Biden met sancties als het geweld werd voortgezet gesteund door een resolutie in het Oekraïense parlement die werd aangenomen door een oppositiemeerderheid In de ochtend van 21 februari meldde de website van president Janoekovytsj tot veler verbazing dat er een akkoord was gesloten hetgeen niet door de oppositie noch door de bemiddelaars bevestigd werd In het Oekraïense parlement kwam het tot een opstootje In de namiddag werd de inhoud van het akkoord openbaar gemaakt met als hoofdpunten een grondwetswijziging die de macht van de president inperkt een binnen tien dagen te vormen overgangsregering van nationale eenheid en vervroegde presidentsverkiezingen uiterlijk in december 2014 De Russische diplomaat Loekin zei dat het vredesproces vordert maar had zijn handtekening voorlopig nog niet onder het akkoord gezet; de EU-ministers prezen beide partijen en de EU en de NAVO verwelkomden het compromis dat door de Verchovna Rada met 386 stemmen vóór 0 tegen en 1 onthouding werd aangenomen Volgens de meeste betogers op het Onafhankelijkheidsplein ging het akkoord echter niet ver genoeg en moest Janoekovytsj meteen opstappen; oppositieleider Klytsjko werd door hen uitgefloten De radicalen onder hen stelden Janoekovytsj een ultimatum om vóór zaterdag 22 februari om 1000 af te treden anders zou nieuw geweld volgen De emoties liepen hoog op toen de doodskisten van omgekomen demonstranten over het Maidan werden gedragen< ref> Het parlement bepaalde dat oppositieleidster Joelia Tymosjenko uit gevangenschap moest worden vrijgelaten en stuurde minister Zacharsjenko weg In de late namiddag waren honderden agenten van de oproerpolitie die al maandenlang de presidentiële regeringsgebouwen bewaakten verdwenen om een aanval van betogers met gestolen wapens uit Lviv te voorkomen De Poolse minister Sikorski was verbaasd omdat dit geen onderdeel van het akkoord was President Janoekovytsj bleek volgens geruchten die later bevestigd werden in de avond van 21 februari van Kiev naar Charkov te zijn gevlucht waarbij hij en zijn entourage in korte tijd probeerden een groot aantal documenten te vernietigen door verbranding of door ze in een meer te gooien< ref> 22 februari De volgende morgen trad parlementsvoorzitter Volodymyr Rybak af formeel om gezondheidsredenen De Verchovna Rada stemde in met afzetting van de president organisatie van de presidentsverkiezingen op 25 mei 2014 de benoeming van Toertsjynov tot parlementsvoorzitter en Arsen Avakov tot minister van Binnenlandse Zaken 's Avonds kwam Tymosjenko aan op het Euromaidan en sprak tienduizenden mensen toe door wie zij zowel met gejuich als gefluit werd onthaald Haar optreden werd ook gezien als aftrap van haar campagne voor de vervroegde presidentsverkiezingen op 25 mei< ref> 23 februari en verder Op 23 februari werd de nieuwe parlementsvoorzitter Toertsjynov ook tot waarnemend president benoemd< ref> Op vele plaatsen in Oekraïne zijn sinds november minstens 40 standbeelden van Lenin die nog herinneren aan de tijd van de voormalige Sovjet-Unie omvergetrokken Nieuwsgierige burgers vergaapten zich nabij Kiev aan de villa Mezhyhirya en de enorme rijkdommen op het landgoed van de gevluchte Janoekovytsj Op het Onafhankelijkheidsplein en elders werden de gevallen doden van de afgelopen week herdacht< ref> Op 24 februari werd een arrestatiebevel tegen de afgezette president uitgevaardigd wegens het plegen van "massamoord op vreedzame burgers" In Kiev benoemde het parlement Arseni Jatsenjoek op 27 februari tot premier van een overgangsregering De gevluchte Viktor Janoekovytsj heeft op 28 februari vanuit Rusland verklaard dat hij zich nog steeds beschouwt als president van Oekraïne maar zijn rol is uitgespeeld< ref> Nasleep Krimcrisis De onrust verplaatste zich op 26 februari van Kiev naar de Krim in het zuiden De meerderheid van de bevolking van dit schiereiland dat tot 1954 bij Rusland hoorde is pro-Russisch en tegenstander van de machtswisseling in Kiev Voor Rusland heeft de Krim een groot strategisch belang als basis voor de Zwarte Zeevloot Afscheiding van de Krim dreigt Op de Krim hebben op 27 februari tientallen gewapende mannen het parlementsgebouw in de regionale hoofdstad Simferopol bezet Ze hesen de Russische vlag Twee vliegvelden bij Simferopol en Sebastopol zijn bezet door Russische militairen Ook het gebouw van de Oekraïense staatstelevisie in Simferopol is door een pro-Russische militie of Russische militairen bezet De acties zijn bedoeld is om "de positie aan de Zwarte Zee te behouden" De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties komt in New York bijeen vanwege de Krimcrisis Pro-Russische opstanden in Oost-Oekraïne In navolging van de gebeurtenissen op de Krim begonnen er ook in het oosten van Oekraïne pro-Russische opstanden Internationale reacties premier Dmitri Medvedev liet op 24 februari 2014 weten het nieuwe bewind in Kiev niet te erkennen "Het is moeilijk voor ons om met zo'n regering samen te werken maar sommige andere landen denken daar anders over Het lijkt me een dwaling om een regering die via een gewapende opstand aan de macht komt wettig te noemen" Ook verklaarde hij "De levens van Russen en de Russische belangen in Oekraïne staan op het spel"< ref> het Europees Parlement nam op 27 februari 2014 een resolutie aan waarin het zei nog steeds open te staan voor de associatieovereenkomst en zelfs een Oekraïens EU-lidmaatschap zolang Oekraïne zich houdt aan de voorwaarde van democratische en grondwettelijke vrijheden de rechten van minderheden respecteert en een rechtsstaat garandeert Op korte termijn moeten er vrije en eerlijke presidents- en parlementsverkiezingen plaatsvinden de EU moet Oekraïne helpen met corruptiebestrijding economisch herstel en hervormingen Separatisme dient niet te worden aangewakkerd maar de rechten van de Russische minderheid moeten wel gewaarborgd blijven Rusland dient de territoriale integriteit van Oekraïne te respecteren< ref> president Barack Obama verklaarde op 28 februari 2014 "Gedurende deze hele crisis zijn we duidelijk geweest over één fundamenteel principe het Oekraïense volk verdient het recht om zijn eigen toekomst te bepalen Samen met onze Europese bondgenoten hebben we opgeroepen tot een einde aan het geweld en Oekraïners aangemoedigd om een koers te volgen waarin zij hun land stabiliseren een regering smeden met een brede basis en dit voorjaar nieuwe verkiezingen houden"< ref> secretaris-generaal Anders Fogh Rasmussen meldde op 1 maart 2014 in een tweet "Rusland moet Oekraïnes soevereiniteit territoriale integriteit en grenzen respecteren ook met betrekking tot de beweging van Russische troepen in Oekraïne" In een andere schreef hij "Dringende behoefte aan deëscalatie in de Krim NAVO-bondgenoten blijven de ontwikkelingen nauwgezet in de gaten houden"< ref> Zie ook Oranjerevolutie 2004–2005 Tijdlijn van de Oekraïnecrisis Krimcrisis Oekraïne en de Europese Unie Rechtse Sector Germanwings is een Duitse low-cost luchtvaartmaatschappij en een dochterbedrijf van Lufthansa De belangrijkste basis is Luchthaven Keulen-Bonn met hubs in Luchthaven Stuttgart Luchthaven Berlin-Schönefeld en Luchthaven Hannover-Langenhagen In 2010 werden 773 miljoen passagiers vervoerd met een gemiddelde bezetting van 818% en bedroeg de omzet 630 miljoen Euro In 2011 werd de omzet verhoogd tot 687 miljoen Euro Geschiedenis Germanwings werd in het jaar 1997 onder de naam Eurowings Flug GmbH als dochter van Eurowings AG opgericht en in 2002 werd de naam veranderd in Germanwings In Eurowings AG had de Lufthansa weer een aandeel van 49% Op 8 december 2008 besloot Eurowings AG tot de verkoop van Germanwings aan de Lufthansa Een tussentijdse fusie tussen Condor en TUIfly mislukte in 2008 door onenigheid tussen de verschillende partijen over de fusie Vanaf 2013 zal Germanwings alle Duitse en Europese vluchten buiten de hubs Frankfurt en München van Lufthansa overnemen Hiervoor krijgt Germanwings van het moederbedrijf rond de 58 vliegtuigen zodat de vloot uitgebreid zal worden naar 90 toestellen Vloot In maart 2015 bestond de vloot van Germanwings uit de volgende toestellen Crash Op 24 maart 2015 stortte een Airbus A320 van het bedrijf neer in de Franse Alpen tussen Barcelonnette en Digne terwijl deze onderweg was van Barcelona naar Düsseldorf Aan boord bevonden zich 144 passagiers en 6 bemanningsleden waaronder een Nederlandse vrouw en een Belgische man Geen van de inzittenden heeft de crash overleefd< ref> Externe link Germanwings-vlucht 9525 4U9525 GWI18G was een lijnvlucht van Barcelona Aeroport de Barcelona-el Prat naar Düsseldorf Flughafen Düsseldorf Op 24 maart 2015 stortte de Airbus A320-200 van Germanwings met vluchtnummer 4U9525 neer tussen het Franse Prads-Haute-Bléone en Barcelonnette circa 100 km ten noorden van de kuststad Nice kort nadat het radarcontact om 1040 uur verbroken was De wrakstukken werden gevonden in onherbergzaam bergachtig gebied in de Franse Zee-Alpen specifieker in het Massif des Trois-Évêchés op een hoogte van ongeveer 1650 meter De plek kan slechts te voet of met een helikopter bereikt worden Er waren geen overlevenden van de ramp Achtergrond Vliegtuig De Airbus A320-200 maakte zijn eerste vlucht op 29 november 1990 en werd in februari 1991 aan Lufthansa geleverd waarna het toestel in 2003 voor het eerst door de dochteronderneming Germanwings werd gebruikt Lufthansa nam het vliegtuig in 2004 terug waarna het in januari 2014 weer terug ging naar Germanwings De laatste onderhoudscontrole werd op 23 maart 2015 uitgevoerd te Düsseldorf Tijdens die controle had het toestel technische mankementen< ref> De laatste grote onderhoudscontrole werd in de zomer van 2013 uitgevoerd Het verongelukte toestel had circa 58300 vlieguren gemaakt gedurende meer dan 46700 vluchten Personeel Beide piloten hadden de Duitse nationaliteit de gezagvoerder werkte meer dan 10 jaar voor Lufthansa en had meer dan 6000 vlieguren gemaakt De gezagvoerder had eerder nog voor Condor gewerkt en vloog sinds mei 2014 voor Germanwings De copiloot was Andreas Lubitz een 27-jarige man uit Montabaur en Düsseldorf die sinds september 2013 voor Germanwings als copiloot werkte Hij had ongeveer 630 vlieguren op zijn naam staan De dag dat het vliegtuig neerstortte had Lubitz een doktersverklaring gekregen om zich ziek te melden Deze is in zijn huis in stukken gescheurd teruggevonden Crash Chronologie Vlucht 9525 vertrok op 24 maart 2015 om ongeveer 1001 uur werkelijk moment van opstijgen met een klein half uur vertraging van Aeroport de Barcelona-el Prat en had na een geplande vliegtijd van 1 uur en 38 minuten op Flughafen Düsseldorf moeten landen om 1139 uur Het vliegtuig bereikte de kruissnelheid van 430 knopen 797 km u en vliegniveau 380 circa 12 km om 1027 CET Volgens het Bureau dEnquêtes et dAnalyses pour la Sécurité de lAviation Civile BEA bevestigde de piloten instructies van de Franse luchtverkeersleiding om 1030 CET Om 103102 CET nadat het toestel de kust nabij Toulon-sur-Mer was gepasseerd maakte het toestel een kleine correctie van de vliegroute naar links verliet het vliegniveau 380 en zonder toestemming begon het een snelle afdaling in rechte lijn Volgens de rader daalde het toestel met een daalsnelheid van circa 178 meter per seconde Pogingen van de Franse luchtverkeersleiding om contact te leggen met de piloten mislukten De Franse luchtvaartautoriteit Direction générale de laviation civile DGAC verklaarde het toestel in nood na het dalen van het vliegtuig en het afgebroken radiocontact Een Dassault Mirage 2000 van de Franse luchtmacht werd opgeroepen vanaf Luchtbasis Orange-Caritat om het toestel te onderscheppen De snelheid van het toestel nam af aan het einde van de afdaling van 480 tot 378 knopen 889 tot 700 km u De daling van 1158 km in ongeveer 10 minuten was verontrustend maar nog steeds geleidelijk variërend van 760 tot 1520 meter per minuut genoeg om vast te stellen dat het toestel geen ernstige schade aan de motoren had opgelopen tijdens de vlucht Tijdens de daling reageerden de piloten niet op vragen van de luchtverkeersleiding en zonden ze geen noodsignaal uit Het vliegtuig stortte neer in het afgelegen gebied van de Franse gemeente Prads-Haute-Bléone circa 100 km ten noordwesten van Nice Het radarcontact werd om 104047 CET afgebroken terwijl het vliegtuig op 1182 m hoogte vloog Rampplek De rampplek ligt in het Massief van de Drie Bisdommen en ligt dichtbij de Cimetberg waar in 1953 Air France-vlucht 178 crashte De politie en Sécurité Civile zonden helikopters uit om te zoeken naar de wrakstukken De SAR meldde dat het zoekgebied circa 2 km² beslaat De DGAC had tijdelijke vliegrestricties ingesteld in het gebied rondom de crash< ref> Inzittenden Er waren 144 passagiers onder wie 2 babys en 6 bemanningsleden aan boord De meeste slachtoffers kwamen uit Duitsland en Spanje Op de passagierslijst stonden 45 Spaanse achternamen en veel Duitse en Turkse achternamen inclusief een Duitse schoolklas van zestien leerlingen van het Joseph-König-Gymnasium uit Haltern am See en twee leraressen Het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken bevestigde dat er ten minste één Nederlands slachtoffer was gevallen een vrouw uit Deurne Bekende inzittenden Oleg Bryjak 1960-2015 operazanger Maria Radner 1981-2015 operazangeres Onderzoek Het Bureau dEnquêtes et dAnalyses pour la Sécurité de l'Aviation Civile en de Bundesstelle für Flugunfalluntersuchung zijn verantwoordelijk voor het onderzoek naar de vliegtuigcrash Een van de twee zwarte dozen werd geborgen het betrof de cockpitvoicerecorder Op 26 maart twee dagen na het ongeluk gaf de procureur van Marseille een persconferentie waarin hij uitlegde wat er op de cockpitvoicerecorder te horen was Hij noemde als meest plausibele interpretatie dat de copiloot moedwillig de gezagvoerder de toegang tot de cockpit ontzegde nadat deze de cockpit had verlaten Ook zou hij moedwillig een daling hebben ingezet door aan het Flight Monitoring System te zitten Onderzoek naar de copiloot Bij nader onderzoek naar de copiloot rijzen er vragen over zijn psychische gezondheid Vergelijkbare scenario's In de geschiedenis van de luchtvaart komt het doelbewust laten neerstorten van een vliegtuig niet vaak voor maar er zijn voorbeelden van een dergelijk scenario bekend Japan Airlines-vlucht 350 9 februari 1982 < ref> Royal Air Maroc-vlucht 630 21 augustus 1994 < ref> SilkAir-vlucht 185 19 december 1997 < ref> EgyptAir-vlucht 990 31 oktober 1999 < ref> LAM Mozambique Airlines-vlucht 470 29 november 2013 < ref> Galerij Bestand4U9525 flight path v1 nlsvg|De vliegroute van het toestel op kleine schaal Bestand320_GERMANWINGS_D-AIPX_147_09_06_14_BCN_RIPjpg|Airbus D-AIPX < gallery> De geschiedenis van het evolutionair denken gaat veel verder terug dan het ontstaan van de evolutietheorie in de 19e eeuw Het idee dat de natuur niet onveranderlijk is maar door middel van evolutie van soorten steeds verandert leefde al onder sommige natuurfilosofen uit de Oudheid In het Westen heeft het essentialisme het idee dat alle levende wezens in feite teruggebracht kunnen worden tot hun onveranderlijke essenties lange tijd voorkomen dat evolutie algemeen aanvaard werd Pas na de Verlichting en de opkomst van het mechanistisch denken in de natuurlijke historie veranderde dit Geleerden begonnen de variatie van de natuur te onderzoeken De opkomst van de paleontologie aan het einde van de 18e eeuw en daarmee het inzicht dat soorten kunnen uitsterven ondermijnde het idee van een statische onveranderlijke natuur verder Lamarck was in het begin van de 19e eeuw de eerste die een volledige theorie over evolutie uitdacht Zijn idee over transmutatie van soorten is echter onjuist gebleken In 1858 publiceerden Darwin en Wallace hun theorie dat evolutie gedreven wordt door natuurlijke selectie een theorie die door Darwin verder uiteengezet werd in zijn boek On the Origin of Species in 1859 De overweldigende hoeveelheid bewijs die Darwin voor evolutie wist te verzamelen zorgde voor een paradigmaverschuiving binnen de wetenschappelijke gemeenschap Hoewel evolutie vanaf dat moment algemeen aanvaard werd was Darwins theorie dat evolutie door natuurlijke selectie gedreven wordt pas rond 1940 onomstreden geworden Door de vereniging van de erfelijksheidsleer van Mendel en het concept van natuurlijke selectie ontstonden in de jaren 20 en 30 van de 20e eeuw de populatiegenetica en de moderne synthese Mutaties en variatie werden zowel met statistische analyse als in natuurlijke populaties bestudeerd en de resultaten werden gecombineerd met gegevens uit de systematiek en biogeografie De kennis over de manier waarop en redenen waarom evolutie plaatsvindt nam daardoor steeds verder toe Sinds de jaren 50 zijn daar gegevens uit de moleculaire genetica bij gekomen Door de steeds nauwkeurigere methoden en ontdekkingen binnen al deze vakgebieden raakt de geschiedenis van het leven op Aarde steeds beter bekend Oudheid Grieken Sommige Griekse filosofen overwogen al de gedachte van een evoluerende natuur Anaximander 610–546 vChr dacht dat het leven oorspronkelijk in zee was ontstaan om zich later op het land te begeven Ook Empedocles 490–430 vChr filosofeerde over een niet-bovennatuurlijke oorsprong van het leven< ref> De laatste kon zich zelfs een vorm van natuurlijke selectie voorstellen wat later door Aristoteles als volgt werd samengevat Toen alle dingen ontstaan waren waren het de dingen die een zeker doel hadden die overleefden en spontaan op een gunstige manier georganiseerd raakten; terwijl dingen die geen doel hadden vanzelf verdwenen en ook nu nog doorgaan met verdwijnen Daartegenover stond Plato 427 8–347 8 vChr met zijn ideeënleer de stichter van het essentialisme De ideeënleer houdt in dat waarnemingen in de realiteit een soort weerspiegelingen zijn van een bepaald aantal "essenties" Variatie in de natuur bestaat volgens Plato alleen omdat deze weerspiegeling niet altijd perfect hetzelfde is In zijn dialoog Timaeus legt Plato uit dat de scheppende god vrij was van jaloezie en dus alle levende wezens zo schiep dat ze op hem leken Deze scheppende god schiep alle bestaande levensvormen omdat de schepping anders incompleet en imperfect zou zijn Het idee dat alle levende soorten samen de schepping compleet maken wordt het principe van plenitude genoemd en zou later de christelijke leer sterk beïnvloeden Aristoteles 384-322 vChr een van de bekendste Griekse natuurfilosofen was de eerste van wie het werk in details bewaard gebleven is Aristoteles' ideeën over biologie waren het resultaat van zijn studie van de natuur van Lesbos Hij vatte deze ideeën samen in vier boeken die meestal met hun Latijnse naam worden aangeduid De anima Over de ziel de essentie van het leven Historia animalium Over dieren De generatione animalium Over de voortplanting van dieren en De partibus animalium Over de dierlijke anatomie Hoewel deze boeken een aantal opvallend nauwkeurige waarnemingen en interpretaties bevatten komen er ook veel foute aannames en mythen in voor Aristoteles deelde in zijn Historia animalium alle objecten en al het leven in op een ladder der natuur een scala naturæ Hoe ingewikkelder een object of wezen hoe hoger het op de ladder staat Chinezen Verscheidene Oud-Chinese filosofen zoals Zhuangzi 4e eeuw vChr geloofden in de continue verandering van de natuur Dit was in de Chinese filosofie geen vreemde gedachte Het taoïsme leert dat alles veranderlijk is en ontkent daarmee expliciet dat biologische soorten gelijk kunnen blijven Romeinen De Romeinse epicuristische filosoof en anatoom Titus Lucretius Carus 99-55 vChr schreef een gedicht De rerum nature Over de natuur van dingen waarin hij de ontwikkeling van het leven in stappen beschreef; van het botsen van atomen tot de eerste planten en dieren die uit levenloze materie ontstaan en daarop in volgorde het ontstaan van dieren en mensen Lucretius geloofde dat eigenschappen die een organisme tijdens zijn leven verkreeg niet doorgegeven konden worden aan het nageslacht Hij probeerde de natuur te verklaren door zo veel mogelijk bovennatuurlijke oorzaken uit te sluiten Middeleeuwen In de middeleeuwen werden in Europa ideeën over het ontstaan en de ontwikkeling van de natuur in de eerste plaats gebaseerd op de christelijke leer Hoe de natuur ontstond was te vinden in het scheppingsverhaal Dit liet weinig ruimte voor evolutionisme In het Midden-Oosten had de overlevering van klassieke filosofen een grotere invloed en hielden diverse filosofen er evolutionistische ideeën op na Deze zouden vanaf de 10e eeuw weer langzaam in Europa geïntroduceerd worden Christelijke filosofen Tijdens de "donkere" middeleeuwen werden de verklaringen van de klassieke Griekse filosofen in Europa vrijwel niet ondersteund Het contact met de islamitische wereld waar de oude teksten bewaard en gekopieerd werden leidde tot een herontdekking en vertaling in het Latijn van zowel de klassieke Griekse als Arabische filosofen Christelijke filosofen in Europa combineerden Aristoteles classificatie van de natuur met Platos ideeën van een goede almachtige schepper en een perfecte schepping Alle levenloze objecten levende planten en dieren en bovennatuurlijke wezens hadden volgens deze filosofen hun plek in de scala naturæ de levensladder In de levensladder werd de natuur van "simpele" tot "ingewikkelde" zaken gerangschikt Onderaan bevond zich de hel bovenaan de ladder stond God Onder God volgden de engelen de banen van de planeten met daaronder de mensen en daaronder van "ontwikkeld" tot "eenvoudig" alle dieren de wormen onderaan Daaronder volgden de planten en ten slotte boven de hel de levenloze natuur zoals stenen water en mineralen Op de ladder waren geen lege plekken en elke plek werd door slechts één soort gevuld om de perfectie van de schepping te benadrukken De vaste plekken die alle soorten op de ladder hadden maakten ontwikkeling van een soort onmogelijk In de christelijke versie van Plato's perfecte schepping was evolutie zodoende een onmogelijkheid Voor mensen werd het bovendien als een zonde gezien te proberen een andere positie dan de door de schepper toegewezen op de ladder in te nemen of ze zich nu als "lagere" dieren gedroegen of juist "hogere" plekken probeerden te bereiken Overeenkomsten tussen soorten waren logisch deze soorten bevonden zich op aangrenzende plekken op de ladder De ladder fungeerde op deze manier eeuwenlang als een basis voor de filosofie van de westerse beschaving De ladder vormde ook de achtergrond van het teleologisch godsbewijs in de natuurlijke theologie Ook de biologen van de 17e en 18e eeuw rangschikten de natuur nog steeds met de scala naturæ in gedachten Islamitische filosofen Hoewel de Griekse en Romeinse ideeën over evolutie na de val van het Romeinse Rijk in Europa min of meer verloren gingen werden ze in het Midden-Oosten aan latere generaties doorgegeven In de hoogtijdagen van de islamitische filosofie 8e tot 13e eeuw werden de ideeën van de Griekse natuurfilosofen op scholen onderwezen De eerste islamitische natuurfilosoof die evolutionistische ideeën had was de 9e-eeuwse Afro-Arabische schrijver al-Jahiz Hij beschreef hoe de omgeving de kansen op overleving van een dier bepaalt en berichtte over de strijd om het bestaan in de natuur In de geschriften van de 10e-eeuwse Ikhwan al-Safa broederschap der oprechtheid en in het boek al-Fawz al-Asghar van de Perzische filosoof Ibn Miskawayh 932-1030 kwamen ideeën naar voren die aan evolutionisme grensden Levenloos materiaal zou onder invloed van de schepper veranderen in lucht; lucht in water; water in mineralen; mineralen in planten; planten in dieren; dieren in apen; en apen in mensen De hoogste mensen zouden op hun beurt bijna een hogere orde bereikt hebben de engelen De natuurfilosoof Ibn al-Haytham 965–1039 schreef ook over de mogelijkheid van de evolutie van leven hoewel niet over natuurlijke selectie Een groot aantal Arabische en Perzische geleerden uit die tijd zoals Aboe Rayhaan al-Biruni 973-1048 Nasir al-Din al-Toesi 1201-1274 of Ibn Khaldun 1332-1406 zouden zijn ideeën bediscussiëren en verder uitwerken Na de renaissance zouden deze werken op hun beurt weer druppelsgewijs in Europa binnendringen waar ze wellicht invloed hebben gehad op de wetenschappelijke revolutie Renaissance en Verlichting Tijdens de Wetenschappelijke Revolutie kwam het mechanistisch denken van René Descartes op de filosofie die probeerde alle natuurverschijnselen met natuurwetten te verklaren Hierdoor ontstond de natuurlijke historie het met de wetenschappelijke methode bestuderen van de natuur Desondanks waren de meeste theorieën over het ontstaan van het leven tot de tweede helft van de 18e eeuw nog steeds doorwrocht van religieuze en spirituele grondbeginselen Johann Gottfried von Herder 1744-1803 en Gottfried Wilhelm Leibniz 1646-1716 zagen evolutie vooral als een spiritueel proces Carolus Linnaeus 1707-1778 deelde de natuur in soorten en andere taxa in en begon daarmee het classificeren van organismen op uiterlijke kenmerken en morfologie In feite verving hij de scala naturæ daarmee door een classificatiesysteem dat gebaseerd was op waarnemingen Evolutie speelde daarbij echter geen rol Linnaeus geloofde zoals de meeste van zijn tijdgenoten in de onveranderlijkheid van soorten Desondanks was zijn classificatiesysteem een belangrijke stap vooruit omdat het de wetenschappelijke beschrijving van de natuur vergemakkelijkte Pierre-Louis de Maupertuis 1698-1759 schreef in 1751 dat van generatie op generatie natuurlijke aanpassingen voorkwamen waardoor nieuwe rassen en zelfs soorten ontstonden Een belangrijke stap werd gezet door Georges de Buffon 1707-1788 die stelde dat wat door mensen "soorten" genoemd werden in feite varianten zijn van eenzelfde grondvorm die onder invloed van hun omgeving uit elkaar gegroeid zijn Zo geloofde Buffon dat leeuwen tijgers huiskatten en luipaarden allemaal een gemeenschappelijke voorouder hadden Hij speculeerde dat de ongeveer 200 toen bekende soorten zoogdieren afstamden van 38 grondvormen Daarmee hield Buffons evolutie echter op De grondvormen waren volgens hem spontaan ontstaan en hadden een bepaald plan in zich dat een te grote verandering onmogelijk maakte James Burnett 1714-1799 beschreef tussen 1767 en 1792 dat levende wezens over langere perioden manieren hadden gevonden om hun eigenschappen aan te passen en dat dit tot evolutie leidde Hij schreef ook dat mensen waarschijnlijk afstammen van primaten Erasmus Darwin 1731-1802 de grootvader van Charles Darwin publiceerde in 1796 zijn boek Zoönomia waarin hij stelde dat alle warmbloedige dieren van één gemeenschappelijke voorouder afstammen In een gedichtje beschreef hij hoe het leven zich in de loop der tijd van minuscule in de modder levende organismen gediversifieerd had tot de huidige vormen Een belangrijke tegenstander van Erasmus Darwins evolutionistische ideeën was de natuurtheoloog William Paley 1743–1805 die in zijn boek Natural Theology de ideeën van Erasmus Darwin bestreed met de horlogemakeranalogie Deze analogie een godsbewijs stelt dat een zeer ingewikkeld in elkaar zittend natuurlijk fenomeen het bewijs vormt voor het bestaan van een intelligente schepper Moderne Tijd Opkomst van paleontologie en stratigrafie Georges Cuvier 1769-1832 publiceerde in 1796 een vergelijking tussen levende olifanten en fossielen van olifantachtigen Hij toonde aan dat mammoeten en mastodonten duidelijk andere soorten waren waarmee hij bewees dat soorten kunnen uitsterven Ondertussen bracht William Smith 1769-1839 de opeenvolging van gesteentelagen in Engeland in kaart Hij deed dit aan de hand van de fossielen die in die lagen gedetermineerd waren Hiermee werd de stratigrafie geboren het vakgebied binnen de geologie dat de opeenvolging van gesteentelagen bestudeert Cuvier publiceerde in 1811 samen met Alexandre Brongniart 1770-1849 een vergelijkbaar onderzoek van gesteentelagen in het Bekken van Parijs Dankzij dit onderzoek ontstond het besef dat de ouderdom van de Aarde veel groter moest zijn dan voorheen werd aangenomen Cuvier verklaarde het patroon van uitsterven en verschijnen van soorten door de gesteentelagen heen met zijn theorie van catastrofisme waarbij grote natuurrampen catastrofes telkens voor het uitsterven van soorten zorgden Door stratigrafisch onderzoek op verschillende plekken ter wereld groeide aan het begin van de 19e eeuw de kennis van de geologische geschiedenis snel Rond 1840 was er een grove geologische tijdschaal opgesteld John Phillips 1800-1874 deelde de tijdschaal in in drie era's het Paleozoïcum waarin vissen en ongewervelden de belangrijkste dieren waren; het Mesozoïcum waarin de reptielen dominant waren en het Cenozoïcum waarin de zoogdieren domineren Conservatieve geologen als Adam Sedgwick 1785-1873 en William Buckland 1784-1856 die aanhangers waren van natuurlijke theologie accepteerden deze opeenvolging in de geschiedenis van het leven In tegenstelling tot Cuvier probeerden Buckland en andere Britse natuurtheologen de catastrofes die tot het uitsterven van soorten leidden te verbinden aan de Bijbelse zondvloed zogenaamde zondvloedgeologie Charles Lyell 1797-1875 publiceerde tussen 1830 en 1833 zijn Principles of Geology waarin hij in tegenstelling tot de catastrofisten stelde dat de geologie van de Aarde beter te verklaren is door een geleidelijke langzame vorming De natuurlijke krachten die de Aarde gevormd hebben zijn volgens Lyell en gelijkgezinden de uniformitarianisten dezelfde als de natuurlijke processen die tegenwoordig ook nog werken Volgens de uniformitarianisten zijn geen catastrofale en wellicht bovennatuurlijke gebeurtenissen nodig om de geologie te verklaren Transmutatie In 1809 introduceerde Jean-Baptiste Lamarck 1744-1829 de theorie van transmutatie van soorten in zijn boek Philosophie Zoologique een theorie die verder ging dan de ideeën van Erasmus Darwin Lamarck geloofde niet dat alle levende wezens een gemeenschappelijke voorouder hadden maar dat simpele levensvormen voortdurend spontaan ontstonden door spontane generatie Ook vermoedde hij dat een onzichtbare kracht het leven door de tijd heen steeds complexer maakte waarbij steeds hoger op de levensladder staande soorten verschenen Lamarck zag in dat in de loop der tijd soorten aangepast zijn aan hun natuurlijke omgeving Hij nam aan dat dezelfde bovennatuurlijke kracht die het leven steeds complexer maakte ervoor zorgde dat organen van dieren of planten zo konden veranderen dat ze beter op de omgeving afgesteld zijn net als spieren groter worden wanneer ze vaak gebruikt worden Hij geloofde dat deze veranderingen overgegeven kunnen worden op nakomelingen zodat een soort in de loop der tijd langzaam aangepast raakt aan de omgeving waarin ze leeft Dit idee van overerfbare aanpassingen staat bekend als lamarckisme en zou discussies over evolutie tot in de 20e eeuw beïnvloeden Aanhangers van Lamarck waaronder Robert Grant 1793–1874 en Étienne Geoffroy Saint-Hilaire 1772-1844 gebruikten overeenkomsten tussen soorten homologieën om een gemeenschappelijke afstamming vast te stellen Charles Darwin zou als student onder Grant de levenscyclus van mariene dieren bestuderen In 1826 verscheen een anoniem artikel waarschijnlijk geschreven door Robert Jameson waarin Lamarck geroemd wordt vanwege het feit dat hij verklaarde hoe de hoogste vormen van leven uit de simpelste wormen geëvolueerd zijn Dit was voor zover bekend de eerste keer dat het woord evolueren in de moderne betekenis gebruikt werd Robert Chambers publiceerde in 1844 anoniem zijn boek Vestiges of the Natural History of Creation vertaling Sporen van de natuurlijke geschiedenis der schepping dat een grote invloed had Het boek bevat een evolutionistische hypothese over het ontstaan van het zonnestelsel en de oorsprong en ontwikkeling van het leven op Aarde Volgens Chambers zou uit fossielen blijken dat de evolutie een rechte lijn was naar de mensheid met afsplitsingen naar uitgestorven en nog bestaande andere soorten Transmutaties zoals Lamarck die voorgesteld had leidden volgens Chambers tot het ontvouwen van een voorbedacht plan dat in de wetten van het universum vastlag Hoewel Chambers ideeën minder materialistisch waren dan die van Grant was de suggestie dat de mensheid slechts de laatste stap was in de ontwikkeling van dierlijk leven schokkend genoeg om felle reacties uit de hoek van de conservatieve natuurtheologen te ontlokken Het debat over evolutionisme dat in Engeland ontstond naar aanleiding van Chambers boek was van grote invloed op de ontvangst van Darwins evolutietheorie iets meer dan tien jaar later Georges Cuvier was een belangrijke tegenstander van de ideeën van Lamarck en Saint-Hilaire over transmutatie Net als Aristoteles geloofde hij dat soorten onveranderlijk waren De individuele organen van een organisme waren volgens Cuvier te nauw met elkaar verbonden om het mogelijk te maken dat een deel van de anatomie veranderde terwijl de rest hetzelfde bleef Hij argumenteerde verder dat uit het geologisch archief bleek dat plotselinge catastrofes tot massale uitsterving leidden waarop fases volgden waarin nieuwe soorten de Aarde herbevolkten Een ander argument van Cuvier was dat bij oude Egyptische dierenmummies en tekeningen van dieren geen verschillen zichtbaar waren met tegenwoordig terwijl deze toch een paar duizend jaar oud waren Als er een langzame verandering binnen soorten zou plaatsvinden zou dit volgens Cuvier toch merkbaar moeten zijn De argumenten en reputatie van Cuvier maakten dat de evolutionisten tot de tijd van Darwin een minderheid vormden onder natuurwetenschappers Geologen die beïnvloed waren door natuurlijke theologie zoals Buckland en Sedgwick vielen de ideeën van Lamarck Grant en Chambers aan Hoewel Lyell een tegenstander van zondvloedgeologie en andere natuurtheologische concepten was geloofde hij ook dat soorten onveranderlijk waren en ook hij was een tegenstander van Lamarcks ideeën Andere geleerden van die tijd zoals Louis Agassiz 1807-1873 en Richard Owen 1804-1892 geloofden dat elke soort een apart idee van de schepper vormde en daarom onveranderlijk is Ze geloofden dat relaties tussen soorten uit overeenkomstige bouwplannen embryologie en de opeenvolging van fossielen naar voren kwamen maar dat deze relaties niet voor een verwantschap stonden maar voor de ontwikkeling van de ideeën van de schepper De schepper zou herhaaldelijk nieuwe steeds ingewikkelder levensvormen op Aarde gebracht hebben met als uiteindelijke kroon de schepping van de mens Owen leidde een lastercampagne om Grant in de wetenschappelijke gemeenschap te marginaliseren Later zou Darwin echter gebruikmaken van Owens onderzoek naar homologieën Uit angst dezelfde behandeling als Grant en dezelfde kritiek als Chambers' werk te moeten ondergaan zou Darwin de publicatie van zijn eigen ideeën lang uitstellen Darwinisme Charles Darwin 1809-1882 was de eerste die een sluitende verklaring voor de evolutie van soorten gaf Door jarenlange studie van populaties in de natuur kwam hij tot de conclusie dat evolutie gedreven wordt door natuurlijke selectie In plaats van zijn ideeën direct bekend te maken bleef hij meer bewijzen verzamelen voordat hij zijn theorie uiteindelijk publiceerde Hij deed dit mede omdat hij zich ervan bewust was dat anderen op het punt stonden hem voor te zijn Vóór Darwin waren er enkele geleerden geweest die tot soortgelijke inzichten waren gekomen In 1813 sprak William Charles Wells 1757-1817 voor de Royal Society in Londen over de evolutie van de mens op basis van natuurlijke selectie Wells paste het principe echter alleen op mensen toe De Schotse grootgrondbezitter Patrick Matthew 1790-1874 had het principe van natuurlijke selectie al in 1831 beschreven maar zowel Matthew zelf als diens omgeving zagen het belang van het principe niet in Darwin was vóór de publicatie van zijn theorie niet op de hoogte van Matthews werk Wel kende Darwin het werk van de botanicus Augustin Pyramus de Candolle 1778-1841 die het idee van een strijd om het bestaan bedacht maar deze zelf niet gebruikte om evolutie mee te verklaren Hoewel veel van de belangrijke concepten uit Darwins theorie al eens eerder bedacht waren was het Darwins verdienste dat hij de gevolgen van de combinatie van al deze concepten inzag Zowel Matthew als Wells schijnen bijvoorbeeld niet de consequenties van natuurlijke selectie te hebben doorgehad en geen van alle eerdere evolutionisten kwam met de grote hoeveelheid empirische bewijzen die Darwin aanvoerde om zijn theorie te onderbouwen Ontstaan van Darwins ideeën De biogeografische verspreiding van soorten die Darwin voornamelijk op de Galapagoseilanden waarnam tijdens zijn reis met de Beagle deden hem twijfelen aan de onveranderlijkheid van soorten In 1837 begon hij in voor de buitenwereld geheimgehouden geschriften zijn ideeën over transmutatie en evolutie op te schrijven In tegenstelling tot de trapsgewijze evolutie naar een steeds hoger doel zoals Lamarck en anderen het voorgesteld hadden zag Darwin evolutie als een in alle richtingen vertakkend proces zonder duidelijk einddoel In 1838 las hij Thomas Malthus An Essay on the Principle of Population Malthus 1766-1834 was een demograaf en econoom die in zijn boek beschreef hoe bevolkingsgroei tot grotere armoede en een strijd om het bestaan leiden Darwin combineerde Malthus en Candolles strijd om het bestaan met zijn eigen kennis van de methodes van fokkers van dieren en kwam zo op het idee van natuurlijke selectie Hoewel Darwin na 1838 ruim twintig jaar zou wachten met de publicatie van zijn idee besprak hij het wel met vrienden en andere geleerden gedurende die tijd Tegelijkertijd gebruikte hij alle tijd die hij kon vrijmaken van zijn overige wetenschappelijk werk om zijn theorie te verfijnen en verbeteren en meer bewijs ervoor te verzamelen Tegelijkertijd was Alfred Russel Wallace 1823-1913 tot min of meer dezelfde ideeën gekomen als Darwin Wallace was in tegenstelling tot Darwin van het begin af aan een aanhanger van evolutie en sterk beïnvloed door onder andere Chambers boek Net als Darwin kende hij Malthus werk en paste hij diens idee van een strijd om het bestaan toe op natuurlijke populaties Ook geloofde hij net als Darwin in een naar alle richtingen vertakkend patroon van evolutie In 1855 schreef hij aan de hand van zijn waarnemingen van de verspreiding van soorten in de Indische Archipel en in Zuid-Amerika dat elke soort ontstond in de nabijheid van een al bestaande verwante soort In februari 1858 bundelde hij zijn ideeën in een essay dat hij zonder dat hij van diens ongepubliceerde ideeën wist aan Darwin stuurde Darwin begreep dat als hij zijn theorie niet zou publiceren anderen hem voor zouden zijn De uitkomst van zijn correspondentie met Wallace was dat de twee samen de theorie van natuurlijke selectie in juli 1858 publiceerden Tegelijkertijd begon Darwin te schrijven aan zijn boek On the Origin of Species dat in 1859 uit zou komen Invloed van On the Origin of Species Hoewel er ook vóór de publicatie van On the Origin of Species al een redelijk grote groep geleerden was die van mening was dat transmutatie op één of andere manier plaatsvond zou het boek de verhoudingen in het debat drastisch veranderen Darwins theorie verklaarde hierin een grote hoeveelheid biogeografische anatomische embryologische en biologische feiten en waarnemingen Natuurlijke selectie werd in tegenstelling tot de ideeën van Darwins voorgangers een geloofwaardig mechanisme voor evolutie Een van de eerste geleerden die overtuigd werd door Darwin was de anatoom Thomas Huxley 1825-1895 Terwijl Huxley altijd sceptisch was geweest over Lamarcks en Chambers' ideeën zag hij de waarde van Darwins theorie wel in en werd hij een van de meest fanatieke aanhangers Hij richtte de X-club op een groep Britse geleerden die tot doel hadden de wetenschap te hervormen door natuurlijke theologie te vervangen door methodologisch naturalisme Daarmee werd de belangrijke rol die de clerus in Groot-Brittannië voorheen in het natuuronderzoek had gespeeld doorbroken Dankzij deze inspanningen was in de meeste Engelstalige landen rond 1870 de overgrote meerderheid onder geleerden overtuigd geraakt van het darwinisme In landen waar de theorie geen invloedrijke aanhangers wist te vergaren zoals Frankrijk Italië Spanje en in Zuid-Amerika zou het langer duren voor ze algemeen geaccepteerd werd Ondanks de algemene acceptatie van Darwins ideeën onder geleerden kon hij niet alle problemen met evolutie verklaren De belangrijkste manco's aan Darwins theorie waren dat deze geen verklaringen bood voor het bestaan van variatie binnen natuurlijke populaties en hoe eigenschappen van de ene op de andere generatie werden doorgegeven Als verklaring publiceerde Darwin in 1868 zijn hypothese van pangenese Hoewel later is aangetoond dat deze hypothese onjuist is bleek ze bruikbaar voor de modellen van de statisticus Francis Galton 1822-1911 Evolutie van de mens Huxley zou als anatoom een grote hoeveelheid bewijs voor evolutie verzamelen in de vorm van zowel fossiele als levende soorten Belangrijk was dat veel tussenvormen gevonden werden zoals de vondst van een complete Archaeopteryx een veronderstelde tussenvorm tussen dinosauriërs en vogels in 1862 in Duitsland Een andere toepassing van Darwins theorie was op de evolutie van de mens Darwin zelf had dit onderwerp expres gemeden omdat hij de gevoeligheid ervan inzag ook vanwege de vijandige reacties die Chambers' Vestiges of the Natural History of Creation eerder had opgeroepen Hoewel het onderwerp door Darwin in On the Origin of Species genegeerd werd zou menselijke evolutie het debat dat op de publicatie volgde domineren Tot halverwege de 19e eeuw geloofde men dat mensen plotseling rond een paar duizend jaar geleden op Aarde waren verschenen Door vondsten van stenen gereedschappen en fossiele resten van mensen die tussen 1840 en 1860 gedaan werden werd voor het eerst duidelijk dat mensachtigen al een aantal miljoen jaar op Aarde voorkwamen Charles Lyell publiceerde in 1863 zijn boek Geological Evidences of the Antiquity of Man over de nieuwe vondsten en hun betekenis De grotere ouderdom van de mens die eruit volgde ging ook beter samen met Darwins evolutietheorie Op dat moment ontbraken er echter nog te veel schakels tussen mensen en fossiele primitieve mensachtigen om de evolutie van mensen en mensapen uit een gemeenschappelijke voorouder te onderbouwen Wel waren inmiddels resten van neanderthalers gevonden maar deze soort leek te veel op de mens vooral wat betreft herseninhoud om als ontbrekende schakel beschouwd te worden Pas in 1894 werd een ontbrekende schakel tussen mensen en primaten gevonden toen de Nederlandse antropoloog Eugène Dubois 1858-1940 vondsten op Java beschreef van fossielen van wat hij de "Javamensch" noemde de soort wordt tegenwoordig Homo erectus genoemd Vóór die vondst ging het debat vooral over de morfologische verschillen tussen apen en mensen De anatoom Richard Owen geloofde dat het uitsterven van een groep krachtige dieren als de dinosauriërs bewees dat niet altijd de sterksten overleven en Darwins ideeën daarom niet kunnen kloppen Hij verdedigde de klassieke indeling van Linnaeus en Cuvier die de mens in een aparte orde plaatsten In 1893 toonde Huxley in zijn boek Evidence as to Man's place in Nature echter met succes aan dat er veel meer overeenkomsten tussen mensen en apen bestonden dan Owen beweerde Charles Lyell en Alfred Russel Walace hielden een middenpositie in het debat Ze waren ervan overtuigd dat mensen en apen een gemeenschappelijke voorouder hebben maar geloofden niet dat het menselijke bewustzijn door puur materialistische evolutie te verklaren is Darwin zelf publiceerde zijn ideeën over menselijke evolutie in 1871 The Descent of Man and Selection in Relation to Sex Hij zag tussen mensen en apen gradaties in bewustzijn in plaats van een totaal ander soort bewustzijn Zo zag hij moraal als een product van evolutie van groepsinstincten bij dieren die in groepen samenleven Darwin geloofde dat de verschillen in sociaal gedrag tussen mensen en apen te verklaren zijn door een combinatie van natuurlijke en seksuele selectie van de meest sociale individuen Alternatieven voor natuurlijke selectie Hoewel evolutie binnen een paar jaar na de publicatie van Darwins "On the Origin of Species" binnen de natuurwetenschap algemeen aanvaard was zou de acceptatie van natuurlijke selectie als drijvend mechanisme langer duren Na Darwins dood zouden anderen zelfs een groter belang aan natuurlijke selectie gaan hechten De Canadees-Britse bioloog George Romanes 1848-1894 gaf aan deze stroming de naam neodarwinisme Er waren aan het einde van de 19de eeuw vier alternatieve hypotheses theïstische evolutie neolamarckisme orthogenese en saltationisme Theïstische evolutie is het idee dat God het proces van evolutie kon beïnvloeden en sturen zodat de natuur nog steeds als een schepping beschouwd kan worden Deze hypothese vond steeds minder aanhang en was rond 1900 geheel verdwenen binnen de wetenschappelijke gemeenschap Binnen de biologische wetenschap werd het methodologisch naturalisme dominant een denkwijze die bovennatuurlijke factoren zo veel mogelijk tracht uit te sluiten Neolamarckisme is een hypothese uit de late 19de eeuw die inhield dat tijdens het leven verkregen eigenschappen doorgegeven konden worden aan nakomelingen en dat dit het belangrijkste mechanisme achter evolutie was Ernst Haeckel en de Amerikaanse paleontoloog Edward Drinker Cope 1840-1897 waren bekende aanhangers van deze hypothese Cope dacht bewijzen te hebben gevonden voor lineaire evolutie in plaats van naar alle kanten vertakkende in fossielen Tijdens het leven verkregen eigenschappen die overerfbaar zijn vormden een belangrijk onderdeel van Haeckels recapitulatietheorie die stelt dat de ontwikkeling van het embryo van een organisme een herhaling is van de doorgelopen evolutie van dat organisme Tegenstanders van het neolamarckisme zoals August Weismann en Alfred Russel Wallace wezen erop dat er nooit bewijs gevonden was dat tijdens het leven verkregen eigenschappen overerfbaar konden zijn De hypothese bleef echter tot in het begin van de 20e eeuw populair Orthogenese is de hypothese dat al het leven een ingebakken drang tot verandering naar steeds grotere perfectie heeft In de 19e eeuw had deze hypothese een redelijk aantal aanhangers waaronder de Russische bioloog Leo Berg en de Amerikaanse paleontoloog Henry Fairfield Osborn 1857-1935 Orthogenese was populair onder paleontologen die overtuigd waren van een bepaalde richting in evolutie Saltationisme is de hypothese dat nieuwe soorten binnen een paar generaties ontstaan door grote mutaties Het voordeel van deze hypothese was dat evolutie veel sneller plaats kon vinden dan door natuurlijke selectie alleen De hypothese was populair onder sommige vroege genetici zoals de Nederlander Hugo de Vries 1848-1935 de Brit William Bateson 1861-1926 en de Amerikaan Thomas Hunt Morgan 1866-1945 Saltationisme was de voorloper van mutationisme Ontstaan van de genetica Biometrici tegenover mendelisten Gregor Mendel 1822-1884 was een Oostenrijkse monnik die aan de hand van experimenten met het kweken van planten zijn erfelijkheidswetten opstelde Hij publiceerde deze in 1865 onder de naam Versuche über Pflanzen-Hybriden Zijn werk raakte toentertijd echter niet bekend en pas zestien jaar na zijn dood in 1900 zouden Hugo de Vries en de Duitse bioloog Carl Correns 1864-1933 zijn erfelijkheidswetten herontdekken Veel biologen namen de wetten enthousiast over omdat deze een betere verklaring boden voor erfelijkheid dan het neolamarckisme Tussen 1900 en 1920 waren biologen verdeeld in twee kampen De mendelisten van wie Bateson die het woord genetica bedacht en De Vries die het woord mutatie bedacht de belangrijkste voorstanders waren geloofden in het saltationisme dat evolutie in pulsen plaatsvindt Volgens Mendels wetten verandert erfelijk materiaal immers niet maar komen in plaats daarvan in individuen nieuwe combinaties van al in de populatie aanwezige genotypen voor Volgens de mendelisten kan echte evolutie daarom slechts door plotselinge mutaties optreden De biometrici waaronder de statisticus Karl Pearson 1857-1936 en de zoöloog Walter Weldon 1860-1906 volgden de methodes van Francis Galton die eerder door middel van statistiek de variatie binnen populaties analyseerde De biometristen verwierpen genetica op basis van Mendels wetten omdat discrete eigenschappen als genotypen niet de continu verdeelde variatie over een populatie konden verklaren Weldon toonde door middel van experimenten met krabben en slakken aan dat door omstandigheden de verdeling van eigenschappen binnen een populatie kan veranderen maar de mendelisten argumenteerden dat deze veranderingen onvoldoende waren om nieuwe soorten te creëren Thomas Hunt Morgan was oorspronkelijk overtuigd van saltationisme Toen hij rond 1910 zijn experimenten met de fruitvlieg Drosophila melanogaster begon verwachtte hij dat hij een nieuwe soort zou kunnen kweken In plaats daarvan bevestigden zijn experimenten de wetten van Mendel en dat de meeste mutaties slechts kleine veranderingen van eigenschappen tot gevolg hebben Morgan toonde aan dat mutaties in plaats van in één stap een nieuwe soort doen ontstaan ze de variatie binnen een populatie doen toenemen Populatiegenetica De statistische analyse van populaties om de precieze werking van evolutie te onderzoeken zogenaamde populatiegenetica werd vanaf het begin van de 20e eeuw steeds belangrijker De statisticus Ronald Fisher 1890-1962 liet in een serie artikelen vanaf 1918 zien dat de continue verdeling van de variatie in populaties die de biometrici waarnamen veroorzaakt kan worden door een groot aantal discrete genen; en dat natuurlijke selectie de frequentie waarmee genen binnen een populatie voorkomen kan veranderen en bepalen Ongeveer tegelijkertijd paste de Brits-Indische geneticus JBS Haldane 1892-1964 statistische analyse toe op in de natuur waargenomen gevallen van natuurlijke selectie zoals de evolutie van peper-en-zoutvlinders in de afgelopen 200 jaar Haldane liet zien dat natuurlijke selectie nog sneller kon plaatsvinden dan Fisher en eerdere biometrici dachten De Amerikaanse bioloog Sewall Wright 1889-1988 introduceerde het concept van een adaptief landschap in de populatiegenetica In een adaptief landschap wordt de natuurlijke variatie binnen een populatie weergegeven als een landschap van adaptieve pieken voor genotypen die een grotere kans op nageslacht geven en dalen genotypen die een kleinere kans op nageslacht geven Wright toonde ook aan dat in een kleine geïsoleerde sub-populatie waar veel inteelt voorkomt de genetische drift de populatie van een adaptieve piek weg kan bewegen om de variatie daarna door natuurlijke selectie naar een andere adaptieve piek toe te bewegen Dankzij het werk van Fisher Haldane en Wright konden de wetten van Mendel met het principe van natuurlijke evolutie in overeenstemming worden gebracht De Russische geneticus Sergej Tsjetverikov 1880-1959 kwam door zijn onderzoek naar mutaties tot vergelijkbare conclusies Moderne evolutionaire synthese De meeste biologen uit de eerste helft van de 20e eeuw waren aanhangers van het neolamarckisme of de orthogenese Met de steeds verdergaande ontwikkeling van de populatiegenetica werden deze twee hypotheses echter onhoudbaar en werd het neodarwinisme steeds populairder Het samenkomen van biologische en statistische standpunten wordt de moderne evolutionaire synthese meestal kortweg de moderne synthese genoemd De term werd voor het eerst gebruikt in 1942 door de Britse evolutiebioloog Julian Huxley 1887-1975 De moderne synthese combineert het mechanisme van natuurlijke selectie met inzichten uit de populatiegenetica en biogeografie Een belangrijke stap in het samenbrengen van biologen en statistici was de publicatie van het boek Genetics and the Origin of Species van de Oekraïens-Amerikaanse bioloog Theodosius Dobzhansky 1900-1975 in 1937 Dobzhansky toonde aan dat in natuurlijke populaties grote genetische variaties bestaan en dat tussen sub-populaties duidelijke genetische verschillen bestaan in tegenstelling tot wat de populatiegenetici dachten De Duitse bioloog Bernhard Rensch 1900-1990 onderzocht intussen het verband tussen soortvorming speciatie en biogeografie Rensch' werk zou van grote invloed zijn op Ernst Mayr 1904-2005 die onderzocht hoe de lokale factoren de geografische verspreiding van verwante soorten beïnvloedt Hij toonde het belang aan van allopatrische speciatie als aandrijvend mechanisme achter evolutie Deze vorm van speciatie houdt in dat geografische afzondering van een sub-populatie gevolgd wordt door reproductieve isolatie Mayr herdefinieerde het begrip soort als een groep populaties die allen gezamenlijk vruchtbare nakomelingen kunnen krijgen De Amerikaanse paleontoloog George Gaylord Simpson 1902-1984 toonde in zijn boek Mode and Tempo in Evolution uit 1944 aan dat de opeenvolging van fossielen overeenkomt met het willekeurige en onregelmatige patroon dat de moderne synthese voorspelt De claims van eerdere paleontologen dat in de opeenvolging van fossielen een lineaire trend te herkennen is die op neolamarckisme of orthogenese zou duiden bleken onjuist Dankzij het werk van onder andere de Amerikaanse botanicus Ledyard Stebbins 1906-2000 werd ook de botanie geïntegreerd in de moderne synthese Ontwikkelingen na 1950 Nieuwe concepten in de evolutiebiologie Tot de jaren 60 van de 20e eeuw werd adaptie gezien als een proces dat op de hele populatie werkte zogenaamde groepselectie De Amerikaanse evolutiebioloog George C Williams 1926-2010 bekritiseerde dit en stelde dat selectie vooral op genen werkt in plaats van op een populatie als geheel Deze hypothese werd verder uitgebreid door het concept van verwantenselectie van William Donald Hamilton 1936-2000 George R Price 1922-1975 en John Maynard Smith 1920-2004 In 1976 vatte Richard Dawkins 1941 de hypothese samen in zijn boek The Selfish Gene De modellen uit deze tijd bleken later echter te sterk te focussen op genen Sindsdien zijn modellen van selectie uitgebreid naar een op verschillende niveaus werkende selectie De Amerikaanse evolutiebioloog Leigh Van Valen 1935 kwam in 1973 met zijn Red Queenhypothese Deze hypothese gaat ervan uit dat in de natuur tussen veel co-evoluerende soorten een zogenaamde evolutionaire wapenwedloop gaande is bijvoorbeeld tussen predators en hun prooi De Red Queenhypothese stelt dat de wapenwedloop voor een continue evolutie zorgt van beide soorten Onder andere Hamilton en Williams hebben geopperd dat deze hypothese het ontstaan van seksuele voortplanting kan verklaren Hoewel seksuele voortplanting vanuit de genen gezien het nadeel geeft dat slechts de helft van het genoom van een organisme wordt doorgegeven zal de grotere hoeveelheid genetische variatie die seksuele voortplanting binnen een populatie veroorzaakt de evolutie versnellen en de populatie daarmee een voordeel geven in een evolutionaire wapenwedloop Dankzij deze hypotheses kwam Darwins idee van seksuele selectie weer volop in de belangstelling Andere nieuwe inzichten die eruit zijn voortgekomen zijn de concepten van seksueel conflict en intragenomisch conflict De evolutiebiologen Niles Eldredge 1943 en Stephen Jay Gould 1941-2002 publiceerden in 1972 hun theorie van punctuated equilibrium Eldredge en Gould herkenden in de geologische geschiedenis lange periodes waarin fossielen van soorten vrijwel onveranderlijk bleven en relatief korte perioden waarbinnen snelle veranderingen en soortvorming plaatsvinden Sociobiologie De ideeën van Hamilton over verwantenselectie leidden tot het ontstaan van het vakgebied dat sociobiologie genoemd wordt Vanaf de tijd van Darwin was altruïstisch gedrag zoals het hebben van moraal bij mensen of het bestaan van eusocialiteit bij sommige insecten een probleem voor evolutiebiologen geweest De sociobiologie probeert complex gedrag bij dieren en mensen te verklaren met evolutiebiologie zoals bijvoorbeeld de evolutie van de moraal De wet van Hamilton verklaart hoe altruïsme dankzij verwantenselectie ontstaan kan zijn Daarna zijn ook alternatieve theorieën om altruïsme te verklaren opgesteld zoals invers altruïsme een hypothese die ontstond uit de speltheorie De Amerikaanse sociobioloog Edward Wilson 1929 publiceerde in 1975 zijn boek Sociobiology The New Synthesis waarin hij veel aspecten van dierlijk en menselijk gedrag verklaarde met evolutie Critici van sociobiologie zoals Stephen Jay Gould of de geneticus Richard Lewontin 1929 argumenteren dat sociobiologie te veel waarde aan genetische factoren geeft bij het verklaren van complex gedrag Moleculaire fylogenetica Dankzij het beschikbaar komen en steeds verder verfijnen van sequencing-technieken komen steeds meer gegevens beschikbaar zogenaamde moleculaire gegevens In combinatie met steeds verfijndere computersoftware kunnen zo nieuwe hypotheses over de evolutie van taxa opgesteld en getest worden Ook zijn de processen op moleculaire schaal die soortvorming en adaptie veroorzaken beter bekend geworden Dankzij het in kaart brengen van genetische informatie nam de kennis van de evolutionaire stamboom ook verder toe Een voorbeeld is het werk van Carl Woese 1928 die al het leven in drie domeinen verdeelde aan de hand van moleculair-genetische kennis Door de steeds snellere en betere computertechnologie kunnen steeds ingewikkeldere evolutionaire modellen getest en geëxtrapoleerd worden Dit heeft geleid tot het ontstaan van het vakgebied systeembiologie en de ontwikkeling van evolutionaire algoritmes waarbij biologische evolutie nagebootst wordt bij de ontwikkeling van computeralgoritmes In de biotechnologie worden tegenwoordig methodes ontwikkeld voor de synthese en aanpassing van complete genomen In de toekomst kan dit de evolutiewetenschap zo ver brengen dat nieuwe synthetische organismes in experimenten ontstaan Microbiologie Omdat morfologische kenmerken van micro-organismen moeilijk te bestuderen zijn en er vooral onder prokaryoten daarom geen duidelijke indeling in soorten bestaat werden deze vormen van leven tot halverwege de 20e eeuw genegeerd door evolutiebiologen Sindsdien is de kennis over de fysiologie en ecologie en daardoor de taxonomie en evolutie van micro-organismen echter snel toegenomen ook omdat het genoom van deze organismen makkelijk te bestuderen is Duidelijk is geworden dat de diversiteit onder micro-organismen veel hoger is dan vroeger werd aangenomen waardoor ze de dominante levensvormen op Aarde blijken te zijn Een belangrijk gevolg van het onderzoek naar de evolutie van micro-organismen was de ontdekking van horizontale genoverdracht in 1959 Deze uitwisseling van genetisch materiaal tussen verschillende soorten bacteriën is de reden waardoor bijvoorbeeld een eigenschap als resistentie tegen antibiotica zich snel kan verspreiden Naar aanleiding van het bestuderen van het genoom van hogere levensvormen is wel gesuggereerd dat horizontale genoverdracht een belangrijke rol heeft gespeeld in de evolutie van al het leven inclusief hogere levensvormen Horizontale genoverdracht speelt ook een belangrijke rol in de endosymbiontentheorie die de ontwikkeling van organellen en het ontstaan van de eerste eukaryoten verklaart Evolutionaire ontwikkelingsbiologie De laatste ontwikkeling binnen de evolutietheorie wordt evolutionaire ontwikkelingsbiologie of evo-devo een afkorting voor evolutionary development oftewel evolutionaire ontwikkeling genoemd waarbij met ontwikkeling met name de embryonale ontwikkeling wordt bedoeld In het werk van biologen als Brian Goodwin 1931 of Stuart Kauffman 1939 komen weer structuralistische ideeën naar voren De kern van evo-devo is dat morfologische ontwikkeling tijdens de embryonale fase van belang is als factor op de loop der evolutie Tijdens de jaren 80 en 90 van de 20e eeuw nam de hoeveelheid kennis van de moleculaire achtergrond van ontwikkeling snel toe Hoewel Haeckels recapitulatietheorie uit de 19e eeuw onjuist is gebleken heeft men ontdekt dat grote evolutionaire veranderingen niet zozeer veroorzaakt worden door mutaties in of ontwikkeling van genen die structurele of uitvoerende eiwitten coderen maar veeleer uit mutaties in de genen die de ontwikkeling van het organisme reguleren Deze genen coderen voor eiwitten die exact bepalen waar in drie dimensies wanneer en in welke mate andere genen actief zijn Hierdoor zijn organismen in staat om bestaande coderende genen te gebruiken voor nieuwe doeleinden Evolutie van de regulatiegenen heeft ervoor gezorgd dat dezelfde genen die bij de geleedpotigen gebruikt worden voor het vormen van kieuwen bij andere soorten gebruikt worden voor bijvoorbeeld het vormen van vleugels maar ook spintepels Stephen Jay Gould onderzocht het ook van Haeckel afkomstige idee van heterochronie het voorkomen van veranderingen in de relatieve snelheid van ontwikkeling in de loop der evolutie Heterochronie zou de oorzaak kunnen zijn voor het ontstaan van nieuwe vormen Gould schreef samen met Richard Lewontin in 1979 dat een verandering in een bepaalde eigenschap "per ongeluk" kan ontstaan als gevolg van selectie op een andere eigenschap in plaats van door directe selectie op de adaptie in kwestie Gould en Lewontin noemden dit concept exaptatie Zie ook Geschiedenis van de biologie Geschiedenis van de Aarde Evolutietheorie Evolutiebiologie Gaia-hypothese De geschiedenis van de luchtvaart begint in feite in de 15e eeuw toen Leonardo Da Vinci op papier iets ontwierp wat op een vliegtuig leek In totaal heeft Da Vinci ongeveer 400 schetsen van toestellen gemaakt waarmee hij wilde proberen de lucht in te komen Da Vinci heeft een aantal pogingen gedaan maar hij heeft nooit gevlogen Omdat hij niets publiceerde beïnvloedde hij de ontwikkeling van de luchtvaart uiteindelijk niet Met de ontwikkeling van een wetenschappelijk wereldbeeld in de zeventiende eeuw ontstonden ook de eerste natuurkundig onderbouwde ideeën voor een luchtschip De Italiaanse jezuïet Francesco Lana de Terzi publiceerde in 1670 het invloedrijke boek Prodromo dellArte Maestra Hij lanceerde daarin het idee om een schip te bouwen dat lichter is dan lucht Geïnspireerd door Von Guerickes experiment met de Maagdenburger halve bollen wilde Lana zon schip bouwen door aan een zeilbootje enkele vacuüm bollen te bevestigen Tot een praktische uitvoering van het plan kwam het niet maar zijn boek inspireerde latere luchtvaartpioniers tot de uitvinding van de luchtballon De eerste vluchten In 1783 vond de eerste ballonvlucht plaats met een heteluchtballon die Montgolfière heette genoemd naar de uitvinders de gebroeders Montgolfier Clément Ader bouwde een mechanische vliegende vos na met stoommotor en noemde die de Eole Op 9 oktober 1890 vloog hij 50 meter ver Omdat zijn tuig crashte werd dit niet als eerste vlucht beschouwd In 1894 lukte het Otto Lilienthal voor het eerst te glijden op de lucht Hij vond het zweefvliegen uit Hij bewees na veel mislukte pogingen dat het mogelijk was te drijven op de lucht maar verder dan zo'n tweehonderd meter kwamen hij en zijn opvolgers niet Om verder te komen was er iets anders nodig namelijk een motor die je mee kon nemen in de lucht De stoommotor was er wel maar kon niet worden meegenomen Hij was van zichzelf al zwaar en had ook nog eens veel kolen en water nodig Er waren echter Fransen en Duitsers aan het werk met een nieuwe uitvinding de benzinemotor Al rond 1885 werd zo’n motor gebruikt om karren koetsen en fietsen mee te laten bewegen Intussen werd ook nog steeds gewerkt aan modernere luchtballonnen die niet naar boven gingen met behulp van hete lucht maar met behulp van gas dat lichter was dan lucht Zeppelins Ferdinand Graf von Zeppelin bouwde in 1900 zijn zeppelin een supergrote sigaar gevuld met gas en bedoeld om aan een lang touw in de lucht te hangen Die zou in de volgende paar decennia worden gebruikt zodat de Duitsers hoog in de lucht de Fransen konden zien aankomen in tijd van oorlog Maar als het niet te hard waaide kon men er ook mee vliegen Er werden motoren aangehangen en er werden lijndiensten mee geopend op Amerika Overigens bestaan er tegenwoordig vergevorderde plannen om weer dergelijke grote luchtschepen te bouwen Het eerste gebruik van motoren De gebroeders Wright uit de Verenigde Staten waren een van de pioniers die gemotoriseerde vluchten wilden maken Hun Wright-Flyer was het eerste gemotoriseerde vliegtuig dat een gecontroleerde vlucht maakte Dat gebeurde in 1903 op het strand van Kitty Hawk in de Amerikaanse staat North Carolina Het toestel was het ontwerp van de twee broers Orville en Wilbur Wright en woog maar 340 kg De eerste vlucht in 1903 duurde 12 seconden over een afstand van 120 voet afgerond 37 meter Later diezelfde dag maakten ze nog enkele vluchten en kwamen tot 800 meter in ongeveer één minuut Boven Europa maakte de Braziliaan Alberto Santos-Dumont drie jaar later op 13 september 1906 de eerste gemotoriseerde én gecontroleerde vlucht De Fransman Louis Blériot was in 1909 de eerste die het lukte om het Kanaal over te steken in een vliegtuig De Amerikaan Charles Lindbergh was in 1927 de eerste piloot die solo en non-stop over de Atlantische Oceaan vloog De eerste helikopter waarvan bekend is dat hij echt opsteeg werd gebouwd in 1907 Paul Cornu Frankrijk maar de eerste praktisch bruikbare helikopter was de Focke FA-61 Duitsland 1936 Massaproductie in de luchtvaart Vliegtuigen ontwikkelen kostte veel geld iets wat een probleem vormde voor veel uitvinders In de jaren rond 1910 door verschillende oorlogen gingen de regeringen van oorlogvoerende landen investeren in de ontwikkeling van betere vliegtuigen Vliegtuigen zouden de doorbraak kunnen zijn om een moderne oorlog te winnen De luchtvaart werd gebruikt om vanuit de lucht de vijandelijke legers in kaart te kunnen brengen Dankzij het geld dat beschikbaar kwam kon er veel geoefend worden en kwamen er steeds snellere vliegtuigen die ook steeds verder konden vliegen Wedstrijden Er werd sneller gevlogen en verder Steeds vaker probeerde iemand de eerste te zijn die bijvoorbeeld naar Londen vloog of naar Parijs de eerste over de oceaan of de eerste naar de andere kant van de wereld Het aantal vliegtuigongelukken was in het begin echter nog erg groot vooral door motorstoringen Er waren dan ook nog veel kinderziekten van de vliegtuigmotoren te overwinnen Vliegtuigen konden voor steeds meer doeleinden gebruikt worden Je kon ermee spioneren bommen gooien op de vijand maar je kon er ook mensen mee vervoeren als je de vliegtuigen maar groot genoeg maakte Nederland heeft een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van de burgerluchtvaart Dat begon kort na de eerste luchtvaarttentoonstelling in 1919 in Amsterdam toen Albert Plesman de KLM oprichtte Zijn vliegtuigen werden geleverd door een andere bekende luchtvaartpionier Anthony Fokker Het eerste KLM-vliegtuig was een Fokker F2-passagierstoestel In 1927 startte de eerste passagiersverbinding van Amsterdam naar Batavia in het toenmalige Nederlands Oost-Indië nu Indonesië waarvoor de moderne Fokker F12 werd gebouwd In 1934 wonnen de Nederlanders de race naar Melbourne in Australië met de Uiver In België richtte Georges Nélis op 31 maart 1919 met de steun koning Albert I de SNETA Syndicat National dEtude du Transport Aérienne op Op 23 mei 1923 werd de opvolger Sabena Société Anonyme Belge dExploitation de la Navigation Aérienne door de Belgische Staat opgericht De eerste vlucht van Sabena werd al op 23 mei 1923 uitgevoerd het ging om een vrachtvlucht tussen Brussel en het Britse Lympne Het straaltijdperk Tot in de Tweede Wereldoorlog werd alles gedaan om vliegtuigen sneller en groter te maken zodat er meer mensen en dingen mee konden worden vervoerd Maar sneller ging het niet meer Ook niet hoger omdat de lucht daar te dun te ijl werd om er te kunnen vliegen Door de uitvinding van de straalmotor kwam daar verandering in Eerst bedoeld als militair wapen werd hij later gebruikt om er passagiersvliegtuigen mee voort te stuwen Vanaf 1937 werden straalmotoren gebruikt die door Frank Whittle waren ontwikkeld Vanaf 1944 kwamen de eerste militaire straalvliegtuigen die ervoor zorgden dat men in plaats van 500 tot 600 km h wel kon vliegen met een snelheid van bijna 3000 km h Nu nog steeds de hoogste snelheid voor een vliegtuig dat binnen de atmosfeer om de aarde kan vliegen Het allereerste straalvliegtuig voor het vervoer van personen was de De Havilland Comet met een eerste vlucht op 9 januari 1951 De eerste lijnvlucht werd uitgevoerd door BOAC op 2 mei 1952 Sabena nam als eerste Europese maatschappij de Douglas DC-6 in dienst In de jaren 60 was ze opnieuw trendsetter op Europees vlak met de bestelling van in totaal 20 Boeing 707-320-vliegtuigen in januari 1956 die in 1960 in dienst zouden verschijnen op de vluchten naar New York In 1960 betrad de KLM het straaltijdperk met een Douglas DC-8 registratie PH-DCA en vernoemd naar Albert Plesman Dit toestel vloog de eerste rechtstreekse luchtverbinding tussen Amsterdam en New York in ongeveer 7 uur Supersonisch De Bell X-1 was het eerste vliegtuig dat de geluidsbarrière doorbrak in een gecontroleerde horizontale vlucht Op 14 oktober 1947 vloog kapitein Charles Chuck Yeager van de US Air Force vliegtuig 46-062 Het raketaangedreven vliegtuig werd gelanceerd vanaf de buik van een speciaal aangepaste B-29 en gleed naar een landing op een landingsbaan Tijdens de vlucht werd een snelheid van 1078 km h bereikt De Tupolev Tu-144 die op 31 december 1968 werd getest was het eerste supersonische passagiersvliegtuig ter wereld De eerste reguliere vlucht werd echter pas uitgevoerd op 26 december 1975 en in november 1977 gingen voor het eerst passagiers mee Op 21 januari 1976 werd de eerste commerciële vlucht door een supersonische passagiersvliegtuig de Concorde uitgevoerd De eerste vluchten op die dag waren van Parijs naar Rio de Janeiro en van Londen naar Bahrein Vanuit Parijs en Londen werd tot eind 2003 met de Concorde op New York gevlogen; met dat vliegtuig duurde de vlucht naar New York slechts 3 uur Media Zie ook Abraham Hopman Luchtvaart Ruimtevaart Lijst van luchtvaartpioniers Graffiti zijn afbeeldingen of teksten die op straat of op een andere min of meer openbare plaats met verf verfstift paintmarker inkt of krassen zijn aangebracht Etymologie Het woord "graffiti" betekent "ingekraste tekeningen" en is de meervoudsvorm van het Italiaanse woord graffito verwant aan graffio schram en het werkwoord graffiare schrammen Graffiare staat via het Latijn in verband met het Griekse werkwoord γράφειν graphein inkrassen schrijven graveren Uitspraak Het woord graffiti is een Italiaans woord dat als graf-fi< u>-ti wordt uitgesproken de klemtoon dus op de tweede lettergreep Hoewel het verschijnsel uit Amerika is overgewaaid waar het woord eveneens met de klemtoon op de tweede lettergreep wordt uitgesproken wordt het in Nederland soms uitgesproken als gre< u>f-fi-ti hetgeen dan bijna klinkt als gravity zwaartekracht Dit is onjuist en wordt in de wereld van de graffiti niet gewaardeerd In Vlaanderen wordt het vaker uitgesproken als gra-fi< u>-ti Geschiedenis Oude graffiti Graffiti zijn van alle tijden De Romeinen uit de klassieke oudheid schreven ook op hun muren en monumenten Dit waren vooral politieke uitspraken en aankondigingen van gladiatorenspelen bijvoorbeeld in Pompeï Ook Vikingen brachten graffiti aan op plaatsen die ze aandeden zoals nog steeds te zien is in bijvoorbeeld Maes Howe in Schotland en de Italiaanse steden Rome en Pompeï Moderne graffiti Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het een rage onder Amerikaanse soldaten om overal waar ze kwamen de tekst Kilroy was here te plaatsen voorzien van Mr Chad het mannetje dat over een muur staart Deze graffiti worden nog overal ter wereld aangetroffen; van de muren van openbare toiletten tot bovenin het Vrijheidsbeeld in New York Eind jaren zestig namen New Yorkse jongeren de gewoonte over van de straatjeugd uit Philadelphia om met een viltstift hun schuilnamen vliegensvlug op treinstellen en op metros te plaatsen vergelijk de geurvlag uit de biologie Dit soort handtekeningen' wordt tags genoemd Begin jaren 80 inspireerden de graffiti van New York Europese kunstenaars als Blek le Rat en vervolgens werden ze geïntroduceerd in verschillende Europese steden In Nederland leidde dit tot een aanzienlijke graffiti-activiteit die haar hoogtepunt kende tussen 1985 en 1995 Beschrijving Snel aangebrachte handtekeningen worden tags genoemd Een throw-up is een grote uitgewerkte tag met een of twee kleuren In New York werd de viltstift al snel vervangen door de spuitbus en het metrostel werd de ideale drager om een miljoenenpubliek te bereiken Naar gelang van de grootte van de schildering op de treinen onderscheidt men all-overs top-to-bottom- window-down- of end-to-end-graffiti Een volledig beschilderde wagen inclusief ramen noemt men een whole car Maar er zijn ook double whole car ook wel married couple genoemd schilderingen pieces gemaakt die bestaan uit twee whole car pieces Graffiti op straat worden meestal aangebracht met behulp van spuitbussen met verschillende kleuren verf Het zijn vaak korte teksten en afbeeldingen variërend van tags korte parafen waaraan de maker door zijn collega's wordt herkend tot pieces grotere met kunstzinnig gevoel uitgevoerde afbeeldingen Vaak ziet men tientallen tags die dicht bij elkaar zijn neergezet Er zijn duidelijke stijlen te herkennen in een ondergrondse graffiti-subcultuur Vrijwel overal zijn graffiti aan te treffen Graffiteurs zoeken soms moeilijk bereikbare plaatsen op en lopen daarbij het risico van bijvoorbeeld valpartijen aanrijding of elektrocutie Op sommige plekken kan men graffitiworkshops volgen bijvoorbeeld in buurthuizen en tijdens festivals In grote delen van de maatschappij worden graffiti echter minder gewaardeerd en als vandalisme beschouwd Graffiti worden gezien als belangrijk onderdeel van de hiphop-cultuur Soorten Op grond van hun vorm en doel kan men verschillende soorten graffiti onderscheiden Kunst Aanvankelijk werden graffiti als low brow art beschouwd maar toen de uitingswijze evolueerde werd zij in bredere kringen als kunstuiting gezien De graffitimakers halen inspiratie uit allerlei andere media De poppetjes die vaak naast de woorden zijn afgebeeld lijken in vorm en lichaamshouding veel op de stripfiguren van Vaughn Bodé Soms worden zijn hagedissen of typische vrouwenfiguurtjes zelfs uit eerbetoon gekopieerd Ook in de maatschappelijk aanvaarde kunstvormen is de graffitikunst doorgedrongen De consumptiegoederen uit de popart de afkeer van de galeriekunst en de happening-en-performance-drang van de conceptualisten droegen ertoe bij dat de spuitbusschilders in de jaren 80 graffiti als kunstvorm gingen beoefenen Zonder zijn leraren Joseph Kossuth en Keith Sonnier aan de New Yorkse School for Visual Arts te willen negeren beweerde Keith Haring toch "The metro-stations are my galeries and there is my public" Andere bekende graffitikunstenaars tijdens de opkomst van deze stroming in New York zijn Jean-Michel Basquiat en Kenny Scharf Graffitischilders werken zowel figuratief als non-figuratief op om het even welke drager De kunstenaar laat zich alleen leiden door zijn spontaniteit en een opvallend snelle uitvoering noodgedwongen omdat de techniek dit enigszins vereist en hij anders risico loopt te worden gearresteerd In Nederland beweegt Laser 314 zich met gedichten op de grens tussen graffiti en street-art Daarnaast zijn er verschillende Amsterdamse en Leidse graffiti-artiesten generatie jaren 80-90 die in grensgebieden tussen kunst reclame en graffiti hun brood verdienen bijvoorbeeld Delta Amsterdam en Zedz Leiden In Midden-Nederland is de Utrechtse kabouter op die wijze actief Milieuaspecten en gezondheid Het gebruikte materiaal is zeer variabel Soms wordt met trappen en verfrollers op lange stokken gewerkt maar meestal is het spuitverf Vooral spuitverf is schadelijk voor gezondheid en milieu Voor het verwijderen van graffiti worden soms ongezonde vluchtige oplosmiddelen gebruikt waarbij gezorgd moet worden dat de vrijkomende opgeloste verfresten niet in het grondwater terecht komen Het telkens verwijderen van de spuitverf kan ten koste gaan van de levensduur van het betreffende object Vandalisme en verwijdering Graffiti worden vaak gezien als een vorm van vandalisme Graffiti worden vaak aangebracht op bouwwerken die niet van privépersonen zijn maar van de overheid of van grote organisaties Vaak zijn verrijdbare zaken het doelwit zoals het in- en exterieur van treinen metro's trams bussen portocabins en straatmeubilair zoals verdeelkasten van elektriciteitsbedrijven en van telefoon- of kabelbedrijven alsmede ook brievenbussen en vuilcontainers Het aanbrengen van ongewenste graffiti wordt beschouwd als beschadiging van objecten Daarom maakt de politie hiervan proces-verbaal op en wordt de dader zo mogelijk opgespoord Deze moet meestal de kosten van het verwijderen betalen In de praktijk komt dit echter nauwelijks voor Het reinigen van bekladde muren geluidschermen ramen deuren sloten rijtuigen en dergelijke kost de eigenaar en uiteindelijk de maatschappij veel geld Tijdens het reiningen worden onderliggende verflagen of bouwmateriaal vaak aangetast Het gaat dus niet alleen om verwijderen van de opgebrachte verf maar ook om herstel Voor Nederlandse gemeenten die graffiti op willen nemen in hun veiligheidsaanpak is een Aanpak graffiti ontwikkeld door het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid Ongewenste graffiti kunnen afhankelijk van de gebruikte verf en ondergrond op verscheidene manieren worden verwijderd met biologisch afbreekbare middelen met perslucht spuiten waar bakpoeder aan is toegevoegd Bakpoeder is zacht en bros en zal daardoor objecten niet beschadigen of opruwen Zo kunnen ondergronden zoals glas natuursteen geglazuurde tegels en RVS schoon gestraald worden Door de energieoverdracht van het bakpoederkorreltje worden de graffiti van de ondergrond geschrobd Een kleine hoeveelheid water wordt gebruikt om stofoverlast tot een minimum te beperken Gebruikmaken van een gesloten onderdruk straalsysteem De verf wordt door middel van granulaat en onderdruk uit de ondergrond gezogen Er is geen water nodig er komen geen afvalstoffen vrij en de ondergrond blijft volledig intact Een incidenteel toegepaste manier om illegale graffiti te verwijderen is er legale graffiti overheen aan laten brengen door ingehuurde kunstenaars Graffitischrijvers zullen zelden over het werk van anderen spuiten uit respect voor de artiest Zo werd in Amsterdam maar ook in Rotterdam in de oudste metrostellen plakfolie met kunst over de graffiti geplakt waardoor het interieur van de stellen er een stuk verzorgder ging uitzien en het aanbrengen van nieuwe graffiti voorkomen werd Graffiti zo snel mogelijk verwijderen of oververven werkt ontmoedigend Veel oppervlakken worden voorzien van een coating waar verf minder goed op hecht zodat verwijderen later beter mogelijk is Geluidsschermen worden met klimplanten beplant omdat deze de verf vanzelf weer weg-groeien Oppervlaktes worden driedimensionaal uitgevoerd zodat het moeilijk is een afbeelding aan te brengen Graffiti die deels zijn verwijderd laten zogenoemde spookbeelden na Ook deze spookbeelden of schaduwbeelden zijn te verwijderen met schaduwverwijderaars Graffiti kunnen niet worden verwijderd door gebruik te maken van chemische oplosmiddelen om de verf op te lossen bijvoorbeeld terpentine Terpentine verdunt de verf waardoor deze nog verder in de ondergrond zal trekken Het verwijderen van graffiti kan net als gevelreiniging blijvend kwalijke gevolgen hebben voor de onderliggende gevel Een methode die op de ene steensoort succesvol is kan op de andere zeer nadelig werken Wet en vervolging De pakkans is op veel locaties niet groot maar als er langdurig geverfd wordt is het gebruikelijk dat er wachtposten staan Het spuiten verloopt soms zeer georganiseerd waarbij een persoon de contouren spuit en anderen de invulling met verschillende kleuren voor hun rekening nemen terwijl er ook wacht wordt gehouden In de loop der jaren heeft de maatschappij zich deels neergelegd bij het steeds weer verschijnen van graffiti Een enkele keer wordt er betaald voor het aanbrengen van werk om zo invloed te hebben op het resultaat en omdat het in sommige situaties mooi of verfrissend kan zijn Een speciale vorm van graffiti is reverse graffiti Hierbij wordt met een hogedrukspuit de vervuiling verwijderd van een oppervlak dat gedeeltelijk afgedekt wordt met een sjabloon Dit wordt steeds meer gebruikt als vorm van buitenreclame Deze vorm van graffiti verdwijnt vanzelf weer langzaam Ondanks dat er geen verf of ander materiaal wordt aangebracht zijn reverse graffiti toch niet zonder meer toegestaan Afbeeldingen Externe links databank van graffiti en kunstenaars toonaangevende website over moderne graffiti brancheorganisatie voor graffitibedrijven en zelfstandige graffiti-artiesten De Houthis zijn een clan en rebellengroepering van sjiitische zaiditische origine in Jemen De groepering is sinds 1994 actief en beheerst een deel van het noorden van Jemen en de provincie Sada Tussen 2004 en 2010 vochten de Houthi’s oorlogen uit met de centrale regering van Jemen Daarbij werden een kwart miljoen Jemenieten uit hun woongebieden verdreven Ook buurland Saoedi-Arabië mengde zich in die strijd waarin meer dan 130 Saoedische militairen sneuvelden Op 12 februari 2010 werd een bestand van kracht De beweging wordt naar verluidt ondersteund door het eveneens sjiitische weliswaar twaalvers Iran Sinds november 2013 zijn de gevechten tussen de Houthis en salafisten wahabisten weer opgelaaid in Jemen Ook het verzet tegen de regering van Jemen is vergroot Op 20 januari 2015 vielen Houthis het presidentiële paleis aan in Sanaa waar zij president Al-Hadi onder druk zetten om af te treden Dat deed hij op 22 januari 2015 Op 25 maart 2015 bereikten de Houthis tot op 30 kilometer de havenstad Aden Op 25 maart 2015 begonnen Saudi-Arabië en andere soennitische landen uit Noord-Afrika Zuid-Azië en het Midden-Oosten aan een militaire campagne tegen de Houthishttp wwwwashingtonpostcom world middle_east iran-saudi-arabia-fighting-bloody-proxy-wars-across-region 2015 03 26 8ec4c4bc-d3ee-11e4-8b1e-274d670aa9c9_storyhtml< reF> Syrische burgeroorlog Er zouden ongeveer 200 Houthi's meevechten aan de zijde van Bashar al-Assad in Syrië Zie ook Liwa Abu al-Fadhal al-Abbas Al-Jaysh al-Shaabi Hezbollah Shabiha Hubert JA Minnebo Brugge 6 februari 1940 is een Vlaams beeldend kunstenaar Hij begon als kunstschilder etser en tekenaar Hij vervolgde zijn weg via de aluchromie ofwel het vervaardigen van beeldhouwwerken in chroomaluminium en via de vervaardiging van koperen reliëfs Uiteindelijk vormde hij zich geleidelijk om tot ontwerper van bronzen beelden monumentale sculpturen en gouden juwelen De werken van Minnebo zijn niet te vatten in één bepaalde stijl Jeugd en opleiding Minnebo werd in Brugge geboren in een arbeidersgezin Hij was de tweede van drie zoons van Alfons Minnebo 1905-1985 een mecanicien bij de chemische fabriek UCB te Zandvoorde Oostende en van Zulma Cordy 1910-2007 Toen in 1940 de Tweede Wereldoorlog uitbrak en zijn vader onder de wapens moest verhuisde het gezin naar Ruddervoorde Het bleef er wonen tot 1946 en verhuisde toen naar Oostende dat al grote kunstenaars voortbracht als James Ensor Leon Spilliaert Constant Permeke en de naoorlogse schilders als Jan De Clerck en Maurice Boel Hij doorliep het lager onderwijs aan de Mariaschool en de Leopoldschool Daarna volgde hij het Stedelijk Technisch Instituut en behaalde daar in 1958 het diploma A2 mechanica Opleiding Op twaalfjarige leeftijd begon hij aan avondcursussen aan de Oostendse academie Hij kreeg daar les van bekende namen als Gustaaf Sorel Raoul Servais en de Brugse postimpressionistische schilder René Vanden Berghe Hij richtte in deze tijd zijn eerste schildersatelier in op de zolder van de ouderlijke woning In de Oostendse kunstkroegen Het Kroegske van de kunstschilder Joris Houwen en La Chèvre Folle van Alain Depiere leerde hij enkele andere Oostendse kunstenaars kennen waaronder Yves Rhayé Jef van Tuerenhout en Elias Pas afgestudeerd aan de vakschool liftte hij naar Parijs en kon hij er zich korte tijd bekwamen in de befaamde Académie de la Grande Chaumière Hier tekende hij zijn eerste naakten en vrouwensilhouetten waaruit een duidelijke invloed van Constant Permeke herkenbaar is Als bijrijder van touringcars reisde hij heel Europa rond waardoor hij in de gelegenheid kwam enige tijd te werken in het atelier van Oskar Kokoschka in Salzburg Debuut Tentoonstellingen In 1958 op achttienjarige leeftijd hield hij samen met Lucien Catherin zijn eerste tentoonstelling De locatie was de Taptoegalerij van Hugo Anthierens aan de Oostendse vismarkt en Minnebo liet enkele figuratieve schilderijen met landschappen zeegezichten en terrassen zien Kort daarna moest hij zijn dienstplicht verrichten eerst in België en daarna in Duitsland Toen zijn superieuren in het Duitse Euskirchen ontdekten dat er een kunstenaar in de kazerne aanwezig was werd hij gevraagd voor het beschilderen van de officiersmess Hij zwaaide af in 1960 en hield kort erop zijn tweede tentoonstelling ditmaal in de kunstkroeg La Chèvre Folle in Oostende Vanaf dit moment zou hij bijna elk jaar een of meer eenmanstentoonstellingen houden in België en daarnaast groepstentoonstellingen in verschillende landen waaronder Japan Schilderijen Minnebo bleef zoeken naar een eigen stijl Bij gebrek aan geld om canvas te kopen schilderde hij zijn eerste schilderijen op unalit ofwel zachtboardplaten van houtvezels Deze schilderijen lijken op gebrandschilderd glas en kenmerken zich door een levendig coloriet met felle kleuren en dikke zwarte lijnen Andere technieken Schilderen werd nooit de volledige sympathie van Minnebo en zijn voorkeur ging meer uit naar tekenen een kunstvorm die hij gedurende zijn hele loopbaan bleef beoefenen en waarin hij zich bleef ontwikkelen Vanaf 1966-1967 tekende hij zijn figuren met honderden fijne streepjes rechtop eindigend met een krul dicht bijeen of verder van elkaar waardoor de vorm van de figuur een zekere diepgang krijgt Het zoeken en aftasten tijdens het ontwerpen van zijn tekeningen zorgde ervoor dat hij zich geleidelijk aan ontwikkelde in de richting van het expressionisme Zijn tekeningen van naakte vrouwen zijn sober en daardoor meer klassiek in stijl Hierbij heeft hij een voorkeur voor contépotloden om de stilering te bereiken In 1961 nam hij het gewaagde initiatief een tentoonstelling te vullen met uitsluitend tekeningen in de Galerie Toulouse-Lautrec te Oostende wat voor het Museum voor Schone Kunsten Oostende aanleiding was een van zijn tekeningen aan te schaffen Materiaal In de periode 1963-1964 maakte hij keramiek te weten potten en vazen Zijn schilderijen maakten in stijl een verdere ontwikkeling in de richting van de abstracte kunst zoals te zien is in Constructie I uit 1964 en het olieverfschilderij Zonder titel uit 1964 Vanaf dat moment legde hij zich toe op het creatief werken met metaal of om het in zijn eigen woorden te zeggen hij werd een métallurgiste Omdat Hubert Minnebo nooit stenen of houten beelden heeft gemaakt is de term beeldhouwer nauwelijks van toepassing Hij is een van de weinige beeldhouwers die zelf zijn werken in brons giet of uit koper drijft Hij doet dit op ambachtelijke wijze in zijn eigen gieterij Samenwerking en onderwijsregentschap Persoonlijke lotgevallen Hij wilde echter verder studeren tot onderwijsregent in de plastische kunsten Om deze studie te kunnen betalen werkte hij in de periode 1961-1962 twee zomers lang als kelner In 1961 legde hij het ingangsexamen af aan de Rijksnormaalschool in Gent en in 1963 behaalde hij het diploma van regent plastische kunsten Hier kreeg hij les van onder anderen de expressionist Roger Cools de klassiek gevormde beeldhouwer Willem Van Aerden en Octave Landuyt die een persoonlijke vriend zou worden In die periode huwde hij voor de eerste maal en kreeg een dochter Hij hertrouwde in 1975 met Cris Lefebvre Door toedoen van zijn jeugdvriend de kunstschilder Hubert Decleer kwam Minnebo rond 1963 in aanraking met de wereld van het boeddhisme Dit had een weerslag op zijn verdere leven In 1963 werd hij leraar plastische kunst en kunstgeschiedenis aan het Hoger Stedelijk Technisch Instituut te Oostende Hij gaf er vijftien jaar les en koos er in 1978 voor om zich volledig toe te leggen op de kunst Landuyt Zijn leraar Octave Landuyt richtte een losse werkgroep op het Visueel Opzoekingscentrum Minnebo maakte hier samen met enkele andere jonge kunstenaars uit het Gentse deel van uit onder wie Roland Monteyne Karel Dierickx Werner Cuvelier de beeldhouwer en zanger Walter De Buck en Jan Hoet de latere conservator van het SMAK te Gent Zij probeerden een artistieke en wetenschappelijke aanpak te vinden voor het scheppen van een lichtexperiment Dit resulteerde in 1963 in de deelname aan de derde Biënnale der Jongeren in Parijs onder leiding van Octave Landuyt Ze hadden een Belgisch Paviljoen gecreëerd een grote duistere ruimte waarin de bezoekers een spektakel van allerhande lichtindrukken werd geboden Landuyt verwoordde het als een illustratie van het zoeken naar nieuwe beeldillusies met licht en beweging Het betekende een ommekeer voor Hubert Minnebo Via Roland Monteyne maakte hij hier voor het eerst kennis met de aluchromie in lange vlakken door middel van het kleuren van aluminium platen In 1961 werd kortstondig een nieuwe werkgroep opgericht de Groupe des Aluchromistes Belges waarvan een twintigtal kunstenaars deel uitmaakten onder wie Octave Landuyt Hugo Claus Luc Daels Roger Wittevrongel Roger Dudant en Rudolf Meerbergen Hubert Minnebo sloot zich in 1963 bij hen aan De werkgroep viel weer uiteen in 1965 en hetzelfde jaar sloot Minnebo een associatie met zijn collega Roland Monteyne gevestigd in het 18e eeuwse sluiswachtershuis van Herdersem; deze associatie zou duren tot 1971 Werk Aluchromie en aluminium en koperen reliëfs Hubert Minnebo begon met de kunstzinnige beschildering van aluminium Als men een aluminiumplaat anodiseert ofwel elektrolytisch oxideert dan kan die plaat als grondvlak gedurende enkele uren anilinekleurpigmenten opnemen; dat zijn kleurpigmenten die opgelost zijn in aceton of dimethylformamide Hierbij moet vlot doorgewerkt worden vergelijkbaar met het schilderen van een fresco waarbij correctie van fouten niet mogelijk is Er wordt gebruikgemaakt van een schildersborstel een pen of een airbrushpistool op de horizontaal liggende plaat Hierna wordt dit gefixeerd in een bad en afgedicht door middel van colmateren ofwel sealen door hitte in kokend water of stoom Minnebo maakte aluchromiepanelen voor ontvangsthallen en huisgevels en als decoratie in restaurants en stations Zijn werk is verfijnd met een beheerst gebruik kleuren variërend van zwart-wit tot violet bruinrood of bontgekleurd Hij beheerst de specifieke matglanzende iriserende lichteffecten van de aluchromie Tussen 1964 en 1970 gaf hij verschillende tentoonstellingen met zijn aluchromieën aluminiumreliëfs en aluminium beelden Zijn belangrijkste werk in die periode is de beschildering in 1968 van een bestaand reliëf van Paul van Gyseghem en Walter De Buck op de gevel van de kerk van de Lovaniumuniversiteit in Kinshasa Congo Aan het begin van de 21e eeuw waren er maar weinig kunstenaars overgebleven die nog gebruik maakten van deze techniek mede vanwege de technische moeilijkheden en ook omdat ze duur is Vanaf 1965 ontwikkelde Minnebo zich verder in de richting van bewerkingen in reliëf van aluminium en daarna van koper Hierbij wordt geen verf meer gebruikt en behoudt het metaal zijn eigen zilveren of rode kleur Zijn gereedschap bestaat vanaf dan voornamelijk uit een schaar tang en lasapparaat De platen worden eindeloos met de nylonhamer bewerkt tot het gewenste reliëf bereikt wordt en dan gelast tot de juiste beeldvorm Dit zijn abstracte constructies waarvan het lijnenspel bestaat uit vervormde geometrische vormen uitsnijdingen inkepingen en verhoogde gedeeltes Deze techniek gebruikte hij bijvoorbeeld ook voor het beeld De Krijger dat hij eerder maakte in 1968 en dat verwerkt was in gehamerd en gelast aluminium Koning Albert I-park Blankenberge Bronzen beelden Verloren was Vanaf 1970 zette Hubert Minnebo een volgende stap en ging zich meer en meer toeleggen op het gieten van bronzen beelden volgens de methode van de verloren was Dit is een complexe en tijdrovende ambachtelijke werkzaamheid waarbij het oorspronkelijke concept van de kunstenaar wordt omgezet van een idee in bijenwas of synthetische was naar een model in brons Hij had echter geen opleiding tot bronsgieter en leerde het vak bij Egbert Joostens met wie hij in 1971 in Leffinge zijn eerste eigen bronsgieterij opzette Hij verhuisde in 1974 naar Stalhille Jabbeke en richtte er zijn nieuwe gieterij en expositieruimte in Van beeldende kunstenaars die hun eigen werk in hun eigen atelier in brons gieten zijn er begin 2009 niet veel meer en wordt dit zware werk meestal uitbesteed aan gespecialiseerde bronsgieterijen De robuuste beelden zijn abstracte assemblages waarbij lijnenspel er in sommige ontwerpen voor zorgt dat de verschillende vormen in elkaar passen; andere gestileerde vormen zijn bijvoorbeeld dierlijk of antropomorf Hij gebruikt een getemperde en statische beeldtaal die naar eigen zeggen voortkomt uit persoonlijke belevenissen en gevoelens waaraan hij een positieve ingesteldheid verleent Het beeld spreekt dan verder voor zichzelf en behoeft volgens hem geen filosofische beschouwingen C-beelden Veel van deze beelden bevatten een kunstig verwerkte letter C Deze zogenaamde C-beelden verwijzen naar de eerste letter van Cris de voornaam van zijn tweede echtgenote De strakke geometrische vormen van zijn beelden gaan in latere jaren meer en meer vergezeld van zwierige gebaren die een bepaald ritme uitdrukken Exotische invloeden Zijn figuren vertellen een verhaal dat aansluit bij de vele ervaringen die Minnebo heeft opgedaan in de culturen van het Verre Oosten Egypte en Latijns-Amerika Vanaf 1979 maakte hij vele reizen door Azië herhaaldelijk met vriend en auteur Frans Boenders Hij probeert de levenswijsheid uit deze oosterse landen te vertolken in de expressie van zijn werken Ook zijn kennismaking met de Egyptische cultuur en de precolumbiaanse beschaving heeft een sterke invloed gehad op veel van zijn werken waarbij beeld en titel vaak op een dichterlijke wijze met elkaar worden verzoend Minnebo-hoofdjes Minnebo voegt aan zijn beelden een karakteristiek element toe dat typerend is voor zijn werk namelijk het zogenaamde Minnebo-hoofdje; de hoofdjes variëren per kunststuk Dit is een gestileerd en in tweeën gedeeld gelaat dat glanst als een gepolijst gouden masker Dit gelaat heeft meestal een star oog dat in elk deel symmetrisch is aangebracht Er zijn ook kunstwerken waar hij slechts van één oog gebruik maakte en in een uitzonderlijk geval helemaal geen Voor de meeste liefhebbers hebben deze donkere starende ogen iets intrigerends In zijn beeld Het leesbaar maken van alle problemen 1972 laat hij deze ogen overvloedig tranen In enkele zeldzame gevallen voegt hij er ook een mond aan toe In sommige gevallen is dit een ronde mond alsof het beeld iets wil zeggen in andere gevallen een met gekruiste strepen bij een stilzwijgend beeld zoals in Mag ik de stilzwijgende wijsheid van H polijsten? 1979 De letter H in de titel verwijst naar Hubert Decleer die hem met de leer van het boeddhisme in aanraking bracht Juwelen Vanaf 1975 legt Minnebo zich ook toe op creaties van gouden juwelen zoals voornamelijk hangers ringen armbanden oorringen en spelden Ook deze vervaardigt hij ambachtelijk volgens de methode van de verloren was Telkens opnieuw probeert hij de monumentaliteit van zijn beelden over te dragen op het veel kleiner formaat van zijn juwelen die hij dan ook draagbare sculpturen noemt De vlakken en blokken in zijn werk komen ook terug in de juwelen Deze kleine kunstwerken vertonen harmonie en evenwicht waarin plaats is gemaakt voor droom verbeelding en emoties die erin overgaan Zijn intentie hierin is innerlijke beelden om te zetten naar vaste materialen zoals metaal In dit betekenis wordt ook wel gesproken over vormentaal Monumentale sculpturen Minnebo heeft ook een aantal grote monumenten gemaakt vaak in samenwerking met architecten Hij maakte monumenten die zowel in België als erbuiten aftrek hebben gevonden en uitgestald zijn op zowel privé- en openbare gebouwen als op wereldtentoonstellingen Ze zijn ontworpen als gestileerde geometrische vormen die een mannelijke of vrouwelijke figuur voorstellen en ook hier telkens de kenmerkende Minnebo-hoofdjes vertonen Deze monumenten bestaan uit gehamerde en aan elkaar gelaste koperen platen De kunstenaar gebruikt hiervoor het TIG-lassen in combinatie met het toevoegen van het edelgas argon Voorbeelden hiervan waren terug te vinden op de wereldtentoonstelling van 1970 in het Japanse Osaka Minnebo's zeven meter hoge beeld was hier te zien in het Belgisch paviljoen dat een stand voor non-ferrometalen had Zijn vijftien meter hoge obelisk Hope for a right path in gehamerd en gelast koper is een ander voorbeeld; het werd in 1982 gemaakt in opdracht van de Saoedi-Arabische stad Djedda Dit monumentalisme zette zich voort in de 720 meter hoge pijler in gehamerd en gelast koper bovenaan omsloten door een gespleten cirkel op de strooiweide van de begraafplaats De Blauwe Toren in Brugge 1988 Een andere opmerkelijke sculptuur is het acht meter hoge beeld Hun doelgerichte zekerheid lag zonbewijzerd vast 2005 in de Burcht Singelberg Kallo-Beveren Dit is tevens een zonnewijzer met vijftien cijfers in het Sanskriet en staat symbool voor tijd en ruimte Onderscheidingen 1983 lid van de Orde van den Prince Oostende 1984 Ridder in de Orde van Leopold II 1989 Honoris Causa in de orde van de 33 Meesterkoks van België 1992 lid van De Warande Brussel 2000 Ridder in de Kroonorde 2001 Gouden Feniks 2000 Cultuurprijs van het Houtland Torhout Expositie Werk in musea en openbare verzamelingen Minnebo's werk komt voor in vele privécollecties in binnen- en buitenland en daarnaast in veel musea en andere openbare verzamelingen België Musea van Oostende Mechelen Openluchtmuseum Middelheim Antwerpen "Zo kwam ze in mijn wereld met één oogopslag – 1980 Collecties van de steden Blankenberge Brugge Sint-Niklaas Hasselt en Brakel Belfius Collectie voorheen gekend als Collectie van het Gemeentekrediet en Dexia ASLK nu Fortis Landbouwkrediet IPPA Nationale Bank van België en de verzekeringen De Vaderlandse Collectie van de Vrije Universiteit Brussel Koninklijke Bibliotheek van België; Rijksarchief Brugge; Provinciehuis Hasselt; SWIFT Terhulpen Collectie van het Belgisch Koningshuis Verenigde Staten Museum of Modern Arts Evanston Chicago Frankrijk Modern Museum van Duinkerke Mijn dagen tel ik in jouw ogen – 1977 Saoedi-Arabië Openluchtmuseum voor beeldhouwkunst Djedda Hope for a right path – 1982 Collectie van de president van Polen geschonken in 1979 door koning Boudewijn Heupwiegend op de tonen van Bob Marley – 1976 Tentoonstellingen selectie 1963 Biennale des Jeunes Parijs 1966 International Exhibition Florence gouden medaille 1969 Maison des Quatre Vents Parijs 1984 De Brakke Grond Amsterdam 1985 Zomertentoonstelling 15 jaar brons – 10 jaar goud Casino-Kursaal Oostende 1990 Overzichtstentoonstelling in de Jan Geremijnzaal Belfort Brugge 1994 Italienska Kulturinstitutet Stockholm; Sheraton Hotel Göteborg Zweden samen met de Oostendse schilder Roland Devolder 1998 Kasteel van Bourglinster Groothertogdom Luxemburg 1999 Drie-Eenheid Art gallery Thermae Palace Hotel Oostende samen met Jacky de Maeyer en Willy Bosschem 2005 Cultureel Centrum Nagakute Japan; Vlaams Cultureel Centrum Osaka Japan 2008 Gouden Verlangen – 50 jaar exposeren; overzichtstentoonstelling in de Venetiaanse Gaanderijen Oostende 2008 Bronzen beelden in het Belgisch Paviljoen op de Wereldtentoonstelling Zaragoza Spanje Publicaties Illustraties Hubert Minnebo heeft de volgende boeken van zijn vriend Frans Boenders geïllustreerd met foto’s Tibetaans dagboek VRT-uitgave Brussel 1987 Subliem en bijna niets een Japans dagboek VRT-uitgave Brussel 1990 Scènes uit Vietnam Roularta Media Group Brussel 1991 Kailash de weg van de berg Frans Boenders Hubert Minnebo Winand Callewaert Frans Goetghebeur; uitgeverij Pandora Antwerpen 1997 Bhutan kloosterburchten en geesten; Winand M Callewaert Hubert Minnebo; 76 p; uitgeverij Pandora 1999 Bibliografie Hubert Minnebo Verschillende auteurs in het tijdschrift Terre d’Europe 1978 Frans Boenders Minnebo de onwrikbare vorm; Uitgeverij Kunstboek 1982 Hugo Brutin en Paul Caso Hubert Minnebo 15 jaar brons 10 jaar goud uitgeverij Goekint Oostende 1985 64 pagina's catalogus van de tentoonstelling gehouden in het Casino-Kursaal te Oostende 29 juni 1 sept 1985 Fernand Bonneure Hubert Minnebo; Lannoo Tielt 1988 tevens verschenen in Franse en Engelse editie Fernand Bonneure Hubert Minnebo 50 jaar Roels 1990 20 p Hubert Minnebo 't Elzeveld Antwerpen 1996 56 p Frans Boenders Jean-Luc Dehaene Europa – Minnebo; uitgeverij Pandore 2000 Art Nocturne Knocke 2004 107 p Claude Mazloum Externe links Jemen Arabisch اليَمَن al-Yaman officieel de Republiek Jemen Arabisch الجمهوريّة اليمنية al-Jumhūrīyah al-Yamanīyah is een republiek in het westen van Azië Het land ligt in het zuidwesten van het Arabisch Schiereiland en grenst in het noorden aan Saoedi-Arabië en in het oosten aan Oman Ten westen van Jemen ligt de Rode Zee en ten zuiden ervan ligt de Golf van Aden Het land behoort tot de Arabische Liga De hoofdstad en tevens grootste stad van het land is Sanaa Het land heeft ongeveer 24 miljoen inwoners en een oppervlakte van Jemen ontstond op 22 mei 1990 toen Noord- en Zuid-Jemen met elkaar werden verenigd Door diverse interne conflicten terrorisme grote verschillen tussen het zuiden en het noorden en corruptie heeft het land in vergelijking met andere landen in de Arabische Wereld economisch weinig kunnen profiteren van de olievoorraden Met een bruto binnenlands product van $1061 per hoofd van de bevolking is Jemen het armste land op het Arabisch Schiereiland< ref> In de laatste jaren is er wel vooruitgang geboekt op diverse terreinen maar er wordt alom gevreesd voor grote economische en politieke problemen als de oliebronnen uitgeput raken Nationale symbolen De naam Jemen komt uit het Arabisch en betekent letterlijk land in het zuiden Het is afgeleid van het woord yamien dat rechterkant betekent De rechterkant ligt namelijk in het zuiden als men naar het oosten kijkt Ook jamana dat hij was blij betekent letterlijk hij ging naar rechts is van het woord jaman afgeleid Dit verwijst ook naar Arabia Felix het gelukkige Arabië de Latijnse naam voor Jemen< ref> De vlag van Jemen bestaat uit drie horizontale banen met de kleuren rood wit en zwart Hij werd aangenomen op 22 mei 1990 de dag dat Noord- en Zuid-Jemen werden verenigd De drie kleuren zijn de typische pan-Arabische kleuren die ook terug te vinden zijn op de vlaggen van Egypte Irak en Syrië De kleur rood staat voor het bloed van de martelaren en voor de eenheid van het land wit staat voor de stralende toekomst en zwart staat voor het donkere verleden Voordat beide landen zich verenigden hadden Noord- en Zuid-Jemen allebei hun eigen vlag Deze vlaggen leken sterk op de huidige vlag De vlag van Noord-Jemen had dezelfde drie horizontale banen met een groene ster in het midden en de vlag van Zuid-Jemen had diezelfde drie banen met aan de linkerkant een lichtblauwe driehoek met daarin een rode ster Het wapen van Jemen bestaat uit een adelaar met een boekrol tussen zijn klauwen Hierop staat in het Arabisch de officiële naam van het land geschreven Op zijn borst heeft de adelaar een schild met hierop afgebeeld een koffieplant en de Maribdam Aan weerszijden van de adelaar is de vlag van Jemen afgebeeld Het wapen lijkt veel op het vroegere wapen van Noord-Jemen Zuid-Jemen had een wapen dat bestond uit de pan-Arabische Saladins Adelaar die nu nog te zien is op bijvoorbeeld het wapen van Egypte Het volkslied van Jemen is de al-Jumhuriyatu i-Muttahida en wordt vaak aangeduid met de Engelse naam United Republic Nederlands Verenigde Republiek Het lied is geschreven door Abdallah "al-Fadhool" Abdulwahab Noman en de muziek is van Ayob Tarish Voordat Noord- en Zuid-Jemen samengevoegd werden was dit lied al het volkslied van Zuid-Jemen Geschiedenis Voor de komst van de islam De eerste geciviliseerde bewoners van Jemen waren Qahtanieten dat waren Semieten Zij leefden tussen 2300 en 800 vChr in het gebied dat nu Jemen is Er is weinig over dit volk bekend omdat zij het schrift niet kenden en omdat zij door de Grote Arabische Woestijn geïsoleerd leefden van de Semieten in Mesopotamië Latere handel met stammen aan de Rode Zeekust bracht ze echter wel in contact met de Feniciërs en van hen werd in de 9e eeuw vChr het schrift overgenomen waarmee voor Jemen de geschreven geschiedenis begon In de tijd van de Sabeërs van de 8e eeuw vChr tot 275 nChr bloeiden de landbouw en de handel volop waardoor het land grote welvaart kende Diverse soorten hars zoals olibanum en mirre werden geëxporteerd naar India Abessinië en het Middellandse Zeegebied Ook had het land een geavanceerd irrigatiesysteem waaronder de indrukwekkende Maribdam die rond 700 vChr werd gebouwd en zorgde voor de irrigatie van 100 km² land Bij de Romeinen die onder de indruk waren van de welvaart en vooruitgang stond het land bekend als Arabia Felix oftewel het gelukkige Arabië Het Sabeïsche Koninkrijk lag in het zuidwesten van Jemen De hoofdstad Marib lag in de buurt waar nu Sanaa ligt Sommige historici denken dat het Sabeïsche Koninkrijk hetzelfde land was als het Koninkrijk Sheba dat in het Oude Testament en de Koran wordt genoemd Naast het Sabeïsche Koninkrijk waren in die periode diverse andere koninkrijken in Jemen Hadramaut Ausan Qataban Ma'in en Himyar Himar veroverde het gebied van de Sabeërs Qataban en Hadramaut en verenigde hiermee een groot deel van het huidige Jemen Aan het begin van de 6e eeuw kwam Himyar ten val toen het vanuit Eritrea werd veroverd door het Koninkrijk Aksum De islamitische periode tot aan de komst van de Ottomanen De Aksumieten werden aan het einde van de 6e eeuw verdreven door het opkomende Perzische Rijk der Sassaniden Toen Badhan de Perzische gouverneur van Jemen werd in 628 en zich bekeerde tot de islam werd dit de nieuwe godsdienst Door de val van het Rijk der Sassaniden werd Jemen een deel van het door de profeet Mohammed gestichte Islamitisch Kalifaat dat geleid werd door de Rechtgeleide Kaliefen In 661 werden zij opgevolgd door de Omajjaden en in 750 door de Abbasiden In 1173 werd Jemen veroverd door de Ajjoebiden Toen zij in 1229 weer vertrokken kwamen de Rasoeliden aan de macht die tot het eind van de 15e eeuw zouden heersen in Jemen De Ottomaanse en Britse periode In 1516 werd Jemen een onderdeel van het Egyptische Sultanaat der Mamelukken maar een jaar later moesten de Mamelukken zich al weer overgeven aan de Ottomanen en werd Jemen een onderdeel van het Ottomaanse Rijk De Ottomanen werden op hun beurt echter weer uitgedaagd door de lokale zaiditische imam al-Mansur al-Qasim waardoor van 1630 tot aan de 19e eeuw alleen de kustgebieden in handen bleven van de Ottomanen terwijl het binnenland bestuurd werd door de zaiditische imams Het Zaiditisch Imamaat viel in de 19e eeuw door interne verdeeldheid uiteen waardoor de Ottomanen in de jaren 1830 het hele noorden van Jemen in handen konden krijgen In de tijd dat de Ottomanen bezit namen van het noorden van Jemen kregen de Britten interesse in het zuiden van Jemen In 1832 kwam de Britse Oost-Indische Compagnie in de havenstad Aden aan die zij kon gebruiken om kolen te leveren aan de schepen die onderweg waren naar Brits-Indië Om de piraterij in het gebied een halt toe te roepen werd Aden in 1839 officieel door de Britten in bezit genomen Door de opening van het Suezkanaal werd het strategische en economische belang van de haven steeds groter De rest van Zuid-Jemen was in die tijd verdeeld in allerlei sultanaten emiraten en sjeikdommen Aan het eind van de 19e en het begin van de 20e eeuw sloten de Britten met al deze staatjes verdragen en werd het Protectoraat Aden opgericht Om administratieve redenen was dit protectoraat gesplitst in een westelijk en een oostelijk protectoraat Het oostelijke protectoraat bestond uit het Quaïtisultanaat Shir en Mukalla het Kathirisultanaat Seiyun en het Mahrasultanaat Qishn en Socotra De andere staatjes maakten deel uit van het westelijke protectoraat In 1904 spraken de Britten en Ottomanen een grens af tussen het Ottomaanse Rijk in Noord-Jemen en het Britse Protectoraat Aden maar de grenzen in het binnenland werden niet goed vastgelegd doordat de Ottomanen in het noorden alleen de belangrijkste steden in handen hadden Het overige deel van Noord-Jemen was weer in handen gekomen van de Zaidieten Na het beëindigen van de Eerste Wereldoorlog kregen de zaidische imams de macht over geheel Noord-Jemen en was er geen gebied in Jemen meer onderdeel meer van het Ottomaanse Rijk De zaidische imams stichtten het Mutawakkilitisch Koninkrijk Jemen Het zuiden bleef nog in Britse handen De stad Aden werd tot 1937 vanuit Brits-Indië bestuurd en werd toen een aparte Engelse kroonkolonie de Kolonie Aden In 1959 gingen zes staten van het Protectoraat Aden in de nog altijd onder Britse protectie staande Federatie van Zuid-Arabische Emiraten op Dit waren de sultanaten Audhali Fadhli en Neder-Yafa de emiraten Beidhan en Dhala en het sjeikdom Opper-Aulaqi Later traden nog negen andere staten toe tot deze federatie In 1962 werd de federatie weer opgeheven toen de de nieuwe Zuid-Arabische Federatie werd opgericht In 1963 trad ook de Kolonie Aden tot deze federatie toe De staten die niet toetraden tot de federatie vormden het Protectoraat Zuid-Arabië Op 30 november 1967 werden de federatie en het protectoraat samengevoegd en onafhankelijk onder de naam Volksrepubliek Zuid-Jemen In 1969 grepen marxisten in het land de macht en een jaar later werd het land Democratische Volksrepubliek Jemen genoemd Moderne tijd In 1962 vond in het Mutawakkalitisch Koninkrijk Jemen een staatsgreep plaats waarbij imam Muhammad al-Badr werd afgezet en de republikeinen de Jemenitische Arabische Republiek uitriepen Dit leidde tot de acht jaar durende Noord-Jemenitische burgeroorlog waarbij de monarchisten werden gesteund door Saoedi-Arabië en de republikeinen door de Verenigde Arabische Republiek van president Nasser Uiteindelijk wonnen de republikeinen en werd in 1970 een bestand bereikt waarbij Saoedi-Arabië de republiek erkende In 1971 hadden alle buitenlandse troepen het land verlaten Al in 1972 werden er plannen gemaakt om Noord- en Zuid-Jemen met elkaar te verenigen maar in de praktijk kwam hier weinig van terecht door spanningen tussen beide landen over de ligging van de grens en de positionering van militairen langs die grens In 1988 was het rustig tussen beide landen en kregen Jemenieten de mogelijkheid om vrij tussen beide landen te reizen Op 22 mei 1990 werden beide landen verenigd in de Republiek Jemen De Noord-Jemenitische president Ali Abdullah Saleh werd de president van het verenigde Jemen de Zuid-Jemenitische secretaris-generaal Ali Salim al-Beidh werd vicepresident en de Zuid-Jemenitische president Haider Abu Bakr al-Attas werd premier De unificatie verliep echter niet voorspoedig In mei 1994 kwam de Jemenitische Socialistische Partij in opstand tegen het bewind van president Saleh en riep in Aden de Democratische Republiek Jemen uit met al-Beidh als president en al-Attas als premier burgeroorlog die daarop volgde duurde echter maar kort In juli was de opstand tegen Saleh onderdrukt en vluchtte al-Attas naar de Verenigde Arabische Emiraten De recente geschiedenis van Jemen wordt gedomineerd door het conflict in Sadah In juni 2004 kwam de zaiditische leider Hussein Badreddin al-Houthi in het gouvernement Sadah in opstand tegen de Jemenitische regering naar eigen zeggen om de bevolking te beschermen tegen discriminatie en agressie van de regering maar volgens de Jemenitische overheid om de regering omver te werpen en sjiitische religieuze wetten in te voeren In augustus 2009 startte de Jemenitische regering een tegenoffensief om de rebellen te verdrijven Volgens de zaidieten wordt de Jemenitische overheid hierin gesteund door onder andere Saoedi-Arabië en de Verenigde Staten De Jemenitische overheid beschuldigt Iran ervan steun te verlenen aan de rebellen Naar schatting heeft het conflict dat zich uitgebreid heeft naar de omliggende gouvernementen al zo'n 7000 mensen het leven gekost De Arabische Lente leidde in het land tot protesten die zich aanvankelijk tegen de slechte economische situatie maar later ook tegen president Saleh richtten Na bemiddeling van de GCC en lang tegenstribbelen trad Saleh uiteindelijk toch af op 27 februari 2012 De centrale regering was echter hierdoor zeer verzwakt waardoor de toestand escaleerde tot een meervoudige burgeroorlog de Jemenitische Crisis waarin de volgende fracties actief zijn De nieuwe regering van president Abd Rabbuh Mansur Hadi Deze regering wordt als legitieme regering erkend en geniet de steun van de VS en een aantal Arabische landen; De Ansar Allah in de volksmond bekend als de Houthis een sjiitische zaydistische rebellengroepering die al sinds 1994 tegen de regering rebelleerde en sindsdien grote delen van voormalig Noord-Jemen heeft bezet Deze beweging geniet de steun van het eveneens een sjiitische Iran Zij bezetten in 2014 Sana en verklaarden een nieuwe regering te willen vormen waarop president Hadi naar Aden uitweek; Aanhangers van de verdreven president Saleh die soms met de Houthi's samenwerken; De Al-Hirak- of Zuidelijke Beweging die een hernieuwde afscheiding van Zuid-Jemen wil; De salafistisch-jihadistische bewegingen Ansar al-Sharia en Al Qaida op het Arabisch Schiereiland; Salafistisch-jihadistische groeperingen die trouw hebben gezworen aan de Islamitische Staat waaronder overgelopen leden van Ansar al-Sharia Geografie Ligging Jemen bevindt zich in de Arabische Wereld in het zuidwesten van het Arabisch Schiereiland op 15°NB 48°OL In het noorden en oosten grenst Jemen aan Saoedi-Arabië en Oman In het zuiden wordt het land begrensd door de Arabische Zee en de Golf van Aden en ten westen van Jemen ligt de Rode Zee Naast het vasteland van Jemen behoren ook diverse eilanden in de Rode Zee de Hanisheilanden Kamaran en Perim alsmede de archipel Socotra in de Arabisch Zee tot Jemen Veel van deze eilanden zijn van vulkanische oorsprong Jemen heeft een oppervlakte van 527970 km² en is daarmee iets groter dan Thailand en ongeveer 14 keer zo groot als Nederland en 17 keer zo groot als België Tot voor kort was de grens met Saoedi-Arabië ongedefinieerd Vanwege de Arabische Woestijn was menselijke bewoning hier nauwelijks mogelijk Landschap Jemen kan geografisch ingedeeld worden in vier verschillende regio's de Tihama aan de westkust de westelijke hooglanden ten oosten daarvan de hooglanden in Centraal-Jemen en de Rub al Khali in het noordoosten De Tihama warme aarde is een vlakke regio aan de westkust met zeer weinig neerslag Maar ondanks de geringe hoeveelheid regen is het land erg drassig door de aanwezigheid van vele lagunes waardoor het een geschikte woonomgeving vormt voor malariamuggen In het gebied zijn veel halvemaanvormige zandduinen aanwezig Door de geringe regenval en de hoge temperaturen bereiken de rivieren vanuit de hooglanden nooit de zee maar ze zijn wel een belangrijke bron voor de grondwaterreserves In het gebied wordt tegenwoordig veel landbouw beoefend Ten oosten van de Tihama liggen de westelijke hooglanden In dit gebied dat de meeste regenval kent van geheel Arabië wordt volop gebruikgemaakt van terrassen voor het verbouwen van gewassen als kafferkoren Ook katoen en fruit zoals mango's groeien hier volop De centrale hooglanden vormen een uitgestrekt plateau met een hoogte boven de 2000 meter Deze regio is droger dan de westelijke hooglanden maar is nog altijd nat genoeg om met behulp van irrigatie het verbouwen van tarwe en gerst mogelijk te maken De hoofdstad Sanaa ligt in deze regio evenals het hoogste punt van Jemen de 3666 meter hoge Jabal an Nabi Shu'ayb De Rub al Khali het Lege Kwartier is de woestijn in het noordoosten van Jemen die zich verder uitstrekt over het zuiden van Saoedi-Arabië en het westen van Oman Dit gebied ligt met circa 1000 meter een stuk lager dan de centrale hooglanden De woestijn behoort tot de droogste plekken op aarde en is tevens een van de grootste zandwoestijnen Het gebied wordt bewoond door bedoeïenen met kamelen Klimaat Over het algemeen zijn de temperaturen in Jemen hoog en valt er weinig regen met uitzondering van de hoger gelegen gebieden Het warmst is het in de Tihamah aan de westkust Dit gebied heeft een tropisch klimaat met temperaturen die regelmatig oplopen tot boven de 50 °C en een luchtvochtigheid die ligt tussen de 50% en 70% Regen valt er in onregelmatige hoeveelheden met een jaargemiddelde van 130 mm De maximumtemperatuur in Aden aan de zuidkust varieert van gemiddeld 25 °C in januari tot 32 °C in juni en de hoeveelheid regen is vergelijkbaar met de Tihamah In de westelijke hooglanden is het door de hoogte iets koeler en met een jaarlijkse neerslag tussen de 1000 en 1500 mm ook veel natter Meer naar het oosten toe in de centrale hooglanden is het weer een stuk droger circa 600 mm regen Deze regio kenmerkt zich door de zeer grote dagelijkse temperatuurschommelingen Overdag ligt de temperatuur rond de 30 graden en 's nachts rond het vriespunt Het noordoosten van Jemen is erg droog en warm De luchtvochtigheid varieert er van 35% in juni tot 64% in januari Het is in dit gebied niet ongewoon dat het vijf jaar achterelkaar niet regent Bestuur en instellingen Politiek Jemen is een presidentiële republiek met een uit twee kamers bestaand parlement Dit zijn een uit 301 leden bestaand Huis van Afgevaardigden de Majlis al-Nuwaab en een uit 111 leden bestaande Majlis al-Shura Het huidige staatshoofd van Jemen is sinds het vertrek van president Ali Abdullah Saleh op 23 november 2011 voormalig vicepresident Abd al-Rab Mansur al-Hadi en de huidige regeringsleider is premier Ali Muhammad Mujawar De president wordt gekozen door het volk uit minimaal twee kandidaten die goedgekeurd moeten worden door ten minste vijftien leden van het parlement De premier wordt benoemd door de president en moet door minimaal tweederdemeerderheid van het parlement gesteund worden De presidentstermijn duurt zeven jaar Ali Abdullah Saleh werd in 1990 de eerste president van het verenigde Jemen Hij was ook al president van Noord-Jemen vanaf 1978 In 1999 en opnieuw in 2006 werd hij herkozen De presidentsverkiezingen van 2006 werden door internationale opzichters als gedeeltelijk vrij beschouwd alhoewel er sprake was van geweld beperking van de persvrijheid en verdenkingen van fraude De grootste politieke partij van Jemen is het Algemeen Volkscongres al-Mutammar al-Shabi al-'Am die bij de laatste parlementsverkiezingen in 2003 238 van de 310 zetels behaalde De grootste oppositiepartij is de Jemenitische Hervormingscongregatie al-Tajmu al-Yamani li al-Islah De volgende verkiezingen zullen in 2011 gehouden worden Alle Jemenieten vanaf 18 jaar hebben stemrecht maar alleen moslims hebben het recht gekozen te worden Nadat eerder in Tunesië en Egypte een volksoproer een wisseling van de macht had veroorzaakt kwam het in januari 2011 ook in Jemen tot massale demonstraties tegen het autoritaire bewind van Ali Abdullah Saleh In een reactie op verdere voorgenomen protesten in zijn land maakte de president bekend dat hij in 2013 niet herkiesbaar is en hij de macht niet zal overdragen aan zijn zoon< ref> Op 27 februari 2012 trad Saleh daadwerkelijk af De grondwet staat voor een onafhankelijke rechterlijke macht Omdat het land een islamitisch land is is de Sharia de belangrijkste bron voor wetgeving en wordt hier in de rechtspraak op teruggegrepen Anders dan in veel andere islamitische landen wordt het gebruik van alcohol door niet-moslims toegestaan Administratieve indeling Jemen wordt opgedeeld in 20 gouvernementen muhafazah en één gemeente die niet tot een gouvernement behoort de hoofdstad Sanaa De gouvernementen zijn verder onderverdeeld in 333 districten muderiah die weer verder onderverdeeld zijn in 2210 subdistricten bestaande uit 38284 plaatsen De 20 gouvernementen zijn De hoofdstad en grootste stad van het land is Sanaa met ruim 17 miljoen inwoners Andere belangrijke steden zijn de havenstad Aden Ta'izz Al Hudaydah Abyan Al Mukalla Dhamar en Ibb Defensie De jaarlijkse militaire uitgaven bedragen 66% van het bbp waarmee het land percentueel gezien tot de landen met de hoogste militaire uitgaven behoort Het leger bestaat uit een landmacht een luchtmacht een marine en een in 2010 opgerichte republikeinse garde In Jemen geldt een dienstplicht van twee jaar Buitenlandse relaties Bij het samenvoegen van Noord- en Zuid-Jemen heeft Jemen de internationale verdragen van zijn twee voorgangers overgenomen Het land is lid van de Verenigde Naties de Arabische Liga en de Organisatie van de Islamitische Conferentie De relaties met de buurlanden zijn sterk beïnvloed door de Eerste Golfoorlog begin jaren negentig toen Koeweit door Irak werd bezet Jemen was lid van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties en stemde toen tegen resoluties om militair in te grijpen Dit leidde tot boze reacties in de westerse wereld en diverse golfstaten Als straf stuurde buurland Saoedi-Arabië 850000 Jemenieten die in Saoedi-Arabië woonden terug naar Jemen In 2000 werden de relaties met Saoedi-Arabië enigszins hersteld toen de grens tussen beide landen werd vastgelegd Met de buurlanden aan de andere kant van de Golf van Aden Somalië en Djibouti onderhoudt Jemen goede relaties Sinds het uitbreken van de burgeroorlog in Somalië heeft Jemen veel vluchtelingen uit Somalië opgenomen In 2004 begon in het noorden van Jemen het conflict in Sa'dah toen de zaidieten in opstand kwamen tegen de Jemenitische regering In 2009 kreeg het conflict een internationaal karakter toen het zich uitbreidde naar de naburige regio in Saoedi-Arabië en ook landen als Iran Egypte en Jordanië zich ermee gingen bemoeien uit angst voor een groeiende instabiliteit van de regio De banden van de opstandelingen met Al Qaida heeft ook de aandacht van de Verenigde Staten getrokken maar volgens de Amerikaanse president Barack Obama zijn er geen plannen gemaakt voor de stationering van Amerikaanse troepen in de regio Wel heeft de Amerikaanse regering in 2010 voor 140 miljoen dollar aan militaire hulp geboden voor de strijd tegen het terrorisme Bevolking en samenleving Bevolkingsopbouw taal en religie Ongeveer 44% van de bevolking is jonger dan 15 jaar en 26% is ouder dan 65 in 2010 De Jemenieten zijn van Arabische oorsprong Het land is nog grotendeels opgebouwd uit verschillende stammen In de bergen in het noorden leven ongeveer vierhonderd Zaidistammen De Akhdam zijn een uit Afrika afkomstige groep die een soort kaste vormt in Jemen De schattingen van het aantal Akhdam lopen uiteen van een half miljoen tot een miljoen Er was tevens een Joodse minderheid in Jemen met haar eigen cultuur maar deze is halverwege de 20e eeuw aanzienlijk afgenomen tijdens de Joodse exodus uit de Arabische landen en de Operatie Magic Carpet In het begin van de 20e eeuw waren er circa 50000 Joden in Jemen maar nu zijn er nog maar enkele honderden die voornamelijk leven in de omgeving van de hoofdstad Sanaa Jemen kent een aanzienlijk aantal van 125000 vluchtelingen en asielzoekers die voornamelijk afkomstig zijn uit Somalië Irak en Ethiopië Tijdens de Jemenitische Burgeroorlog zijn echter ook vele Jemenieten het land ontvlucht Zij bevinden zich voornamelijk in het Verenigd Koninkrijk de Verenigde Staten en Frankrijk Saoedi-Arabië zette in 1990 en 1991 ongeveer 800000 Jemenieten uit om Jemen te straffen voor zijn pro-Irakhouding tijdens de Golfoorlog Lange tijd hebben uit Hadramaut afkomstige Arabieren handel gedreven in Zuidoost-Azië Hierdoor zijn er tegenwoordig nog miljoenen Indonesiërs Maleisiërs en Singaporezen van Hadrami afkomst Naast Zuidoost-Azië zijn zij ook te vinden in India en Oost-Afrika Het Arabisch is de officiële taal in Jemen en tevens de moedertaal van bijna de gehele bevolking In het gouvernement Al Mahrah in het uiterste oosten en op Socotra worden nog enkele oude Zuid-Arabische Semitische talen gesproken zoals het Soqotri In de grote steden spreken de mensen in toenemende mate ook Engels Religie De islam is staatsgodsdienst en de meeste Jemenieten zijn moslim De sjaria vormt de bron van alle officiële wetgeving Jemen kent geen godsdienstvrijheid Jemenitische staatsburgers mogen zich niet bekeren tot een andere godsdienst dan de islam Bekeerlingen riskeren de doodstraf Van de moslims hangt 53% de soennitische islam aan en 47% de sjiitische islam De bevolking van de kustvlakte in het zuiden en zuidoosten bestaat grotendeels uit soennieten De soennieten zijn voornamelijk sjafiiten maar er zijn ook malikieten en hanbalieten De sjiieten behoren vooral tot de zaiditische sekte een sjiitisch-islamitische groepering die evenwel zeer dicht bij de soennitische islam staat Zij zijn geconcentreerd in de berggebieden in het noorden en noordwesten Er zijn ook jafari en ismaïlieten een extreme sjiitische sekte die zich in de 8e eeuw van de oorspronkelijke Sji'a heeft afgescheiden wegens een controverse over de rechtmatige opvolger van de 6e imam De jafari en ismaïlieten wonen voornamelijk in de omgeving van Sanaa en Marib Ongeveer 2% van de bevolking is druzisch Minder dan 1% van de Jemenieten is niet islamitisch Hiertoe behoren christenen joden hindoes en atheïsten De katholieken in Jemen ressorteren onder het Apostolisch vicariaat Zuid-Arabië Van de eertijds omvangrijke joodse gemeenschap in Jemen is sinds de massale emigratie naar Israël per luchtbrug tussen juni 1949 en september 1950 weinig meer over Onderwijs In haar strategische visie voor de komende 25 jaar uit 2000 heeft de regering zichzelf opgelegd om belangrijke veranderingen in het onderwijs teweeg te brengen waardoor het analfabetisme in 2025 gereduceerd moet zijn tot onder de 10% In 2003 was nog 50% van de bevolking analfabeet Alhoewel de Jemenitische regering zorgt voor universeel verplicht en gratis onderwijs voor kinderen van 6 tot 15 jaar wordt de leerplicht niet actief aangemoedigd De uitgaven voor het onderwijs bedroegen in 2008 52% van het bnp hetgeen percentueel gezien vergelijkbaar is met Nederland en België Gezondheidszorg Ondanks de significante vooruitgang die Jemen de afgelopen jaren heeft geboekt om de gezondheidszorg te verbeteren blijft het systeem nog altijd onderontwikkeld In 2004 bedroegen de totale uitgaven in de zorg ongeveer 5% van het bnp wat zeer laag is vergeleken met andere landen in het Midden-Oosten Volgens de Wereldbank steeg het aantal artsen in Jemen met een gemiddelde van 7 procent tussen 1995 en 2000 maar in 2004 waren er nog altijd maar 3 artsen per 10000 inwoners In 2005 waren er 61 ziekenhuisbedden per 10000 inwoners Vooral buiten de grote steden is de gezondheidszorg zeer beperkt Slechts 25% daarvan is voorzien van gezondheidszorg vergeleken met 80% van de stedelijke gebieden De meeste kindersterfgevallen worden veroorzaakt door ziektes waar vaccinaties voor bestaan of die op ander wijze voorkomen kunnen worden In 2009 bedroeg de levensverwachting van voor Jemenieten 63 jaar Media Het Jemenitische ministerie van Informatie beïnvloedt de media door middel van controle op de drukpersen het verstrekken van krantensubsidies en het bezit van de enige televisie- en radiostations De belangrijkste kranten in het land zijn al-Thawra en al-Motamar die beiden in handen zijn van de overheid en de onafhankelijke al-Ayyam De onafhankelijke Shabab Yemeni die eens per maand verschijnt richt zich vooral op Jemenitische studenten in het buitenland Er zijn ook nog diverse kranten die het Jemenitische nieuws in het Engels uitgeven te weten de Yemen Observer de Yemen Post en de Yemen Times Het officiële persbureau van Jemen is de Saba News Agency In Jemen zijn een aantal televisiezenders die allemaal eigendom zijn van de Public Corporation for Radio and Television wat een onderdeel is van het ministerie van Informatie De twee belangrijkste zenders zijn Yemen TV voorheen de nationale zender van Noord-Jemen en Yamaniya voorheen Aden TV uit Zuid-Jemen Andere zenders zijn onder andere het op de jeugd en studenten gerichte Saba en de anti-extremisme- en antiterrorismezender al-Eman Er zijn ruim vijftig verschillende radiozenders waarvan Sana'a Radio en Aden Radio de belangrijkste zijn Er zijn momenteel plannen van de regering om de wet te veranderen om zo private radio- en televisiezenders mogelijk te maken Economie en vervoer Economie Jemen behoort met een bruto binnenlands product van $1061 per hoofd van de bevolking tot de armste en minst ontwikkelde landen in de Arabische Wereld De Jemenitische economie is sterk afhankelijk van de olieproductie en de belastingen hierop zijn dan ook de belangrijkste inkomsten voor de overheid De oliereserves zijn echter naar verwachting voor 2020 op in Jemen waardoor de angst bestaat voor een totale ineenstorting van de economie Jemen heeft geen grote hoeveelheden aardgas De eerste lng-fabriek startte in 2009 de productie De enorme corruptie is het grootste probleem voor de ontwikkeling van Jemen omdat regionaal en internationaal kapitaal hierdoor worden verjaagd Recent heeft de regering acties ondernomen om de corruptie een halt toe te roepen maar dit slechts met beperkt resultaat De buitenlandse investeerders die er zijn in het land zitten voornamelijk in de olie-industrie Vanaf de jaren 1950-1959 werd het toenmalige Noord-Jemen economisch bijgestaan door China en de Sovjet-Unie Zo is de luchthaven van Sanaa gebouwd met hulp van China De economie van het zuiden was voor de onafhankelijkheid voornamelijk geconcentreerd rond de stad Aden dat een overslaghaven was voor handel vanuit Europa naar Zuidoost-Azië Maar met het sluiten van het Suezkanaal en de Britse terugtrekking uit Aden kwam hieraan een einde Sinds de hereniging van het land in 1990 heeft de regering gepoogd de twee relatief verschillende economieën met elkaar te verenigen Maar diverse tegenslagen zoals de terugkeer begin jaren 1990 van 800000 Jemenieten uit Saoedi-Arabië een grote reductie van de internationale hulp en de burgeroorlog van 1994 belemmerden de economische groei van het land Door politieke en economische hervormingen probeert Jemen nu de opgelopen achterstand in te halen Na het beëindigen van de burgeroorlog heeft het land een overeenkomst gesloten met het IMF waarbij afgesproken is in fasen het land economisch te hervormen De eerste fase beslaat belangrijke financiële en monetaire hervormingen zoals het laten fluctueren van de munt het reduceren van het overheidstekort en het snijden in de subsidies Fase twee zal structurele hervormingen in gaan houden zoals hervormingen van het ambtenarenapparaat Transport In vergelijking met andere Arabische landen is de infrastructuur in Jemen erg matig Er ligt ruim 71000 km aan wegen maar deze verkeren veelal in slechte staat en slechts 6000 km ervan is verhard De wegen in het noorden tussen Sanaa Taizz en Al Hudaydah zijn goed maar andere wegen vooral die in het zuiden vertonen veel gebreken Momenteel wordt er echter wel geïnvesteerd in de verbetering van het wegennet Het rijden over de Jemenitische wegen is onveilig doordat verkeersregels nauwelijks gehandhaafd worden autos veelal niet aan veiligheidseisen voldoen veel mensen rondrijden zonder rijbewijs en het verkeer gehinderd wordt door voetgangers en dieren Zeehavens liggen onder andere in Aden Al Hudaydah Al Mukalla en Mokka waarvan die in Aden het grootste is Er zijn ruim veertig vliegvelden waarvan zeventien met verharde landingsbanen Vanaf vijf luchthavens worden vluchten naar internationale bestemmingen uitgevoerd Dit zijn Sanaa International Airport Aden International Airport Ta'izz International Airport Riyan Airport en Hodeida International Airport Yemenia is de nationale luchtvaartmaatschappij Deze is voor 51% in handen van de Jemenitische overheid en voor de de overige 49% eigendom van Saoedi-Arabië Er zijn plannen tot privatisering maar die stuiten op weerstand van de Saoedische overheid Cultuur Werelderfgoed In Jemen bevinden zich vier werelderfgoederen de oude ommuurde stad Shibam in Wadi Hadhramaut het oude gedeelte van Sanaa het historische plaatsje Zabid en de Socotra-archipel De stad Shibam werd in 1982 op de lijst van de UNESCO gezet en heeft als bijnaam het Manhattan van de Woestijn vanwege de hoge gebouwen die er staan Deze 16e-eeuwse stad wordt omringd door een versterkte muur en is een van de oudste voorbeelden van stadsplanning gebaseerd op het principe van verticale constructie Het oude gedeelte van Sanaa ligt op een hoogte van ruim 2000 meter en wordt al meer dan 2500 jaar bewoond De stad die in 1986 op de lijst kwam werd in de 7e eeuw een belangrijk islamitisch centrum Heden ten dage zijn er nog 103 moskeeën 14 hamams traditionele badhuizen en meer dan 6000 huizen over die allemaal afkomstig zijn van voor de 11e eeuw Nabij de Rode Zee ligt het historische plaatsje Zabid dat in 1993 op de lijst werd gezet en van de 13e tot de 15e eeuw de hoofdstad van Jemen was Het universiteitsstadje heeft eeuwenlang een belangrijke rol gespeeld omdat het een centrum was van kennis over de gehele Arabische en islamitische wereld Naar verluidt zou de algebra hier in de 9e eeuw uitgevonden zijn door de vrij onbekende Al-Jaladi De recentste Jemenitische toevoeging aan de erfgoedlijst is de Socotra-archipel Deze archipel die in de 13e eeuw genoemd werd door Marco Polo ligt vrij geïsoleerd en bestaat uit vier eilanden en twee rotsen De eilanden worden gekenmerkt door een rijke biodiversiteit Tot het culturele erfgoed van Socotra behoort de plaatselijke taal het Soqotri Literatuur Waddah al-Yaman die leefde in de tweede helft van de 7e eeuw wordt beschouwd als de nationale dichter van Jemen Hij werd beroemd door het schrijven van romantische en erotische gedichten Abu Muhammad al-Hasan al-Hamdani 893-945 was naast dichter ook geograaf taalkundige historicus en astronoom Hij wordt gezien als een belangrijke vertegenwoordiger van de islamitische cultuur uit de laatste jaren van het kalifaat van de Abbasiden en is daarnaast ook bekend vanwege zijn geografische en geschiedkundige beschrijving van Arabië Een van zijn belangrijkste werken is de Sifat Jazirat ul-Arab de geografie van het Arabisch Schiereiland Shalom Shabazi was een joodse Jemenitische dichter uit de 17e eeuw Hij schreef gedichten in het Hebreeuws Aramees en Judeo-Arabisch een door joden gesproken Arabisch dialect Abdullah al-Baradouni 1929-1999 wordt beschouwd als de belangrijkste dichter uit de moderne Jemenitische literatuur In zijn gedichten pleitte hij voor democratie en vrouwenrechten en uitte hij kritiek op het regeringsbeleid waardoor hij een tijd in de gevangenis heeft moeten doorbrengen Naast de 12 dichtbundels die hij geschreven heeft schreef hij ook diverse boeken over politiek en folklore Een andere beroemde Jemenitische dichter is Muhammad al-Gharsi een vriend van voormalig president Ali Abdullah Saleh Musea Het belangrijkste museum in Jemen is het Nationaal Museum in Sanaa Het museum werd in 1971 opgericht en gehuisvest in de Dar al-Shukr een van de paleizen van de Jemenitische imams ten tijde van het Muttawakkalitisch Koninkrijk Jemen Later verhuisde het museum wegens ruimtegebrek naar de Dar Al-Sada een nabij gelegen paleis Het museum staat vol met artefacten uit de hele geschiedenis van Jemen Film De Jemenitische filmindustrie staat nog in de kinderschoenen en in 2008 waren er nog maar 2 Jemenitische films uitgegeven Eén hiervan is de film A New Day in Old Sana'a uit 2005 van Bader Ben Hirsi een Britse regisseur van Jemenitische afkomst Het verhaal gaat over een man die worstelt met de vraag of hij moet gaan voor een traditionele bruiloft of moet trouwen met de vrouw van wie hij werkelijk houdt Keuken De Jemenitische keuken is sterk beïnvloed door de Turkse keuken door de lange Ottomaanse aanwezigheid in Jemen Het nationale gerecht is de Saltah dat bij de lunch gegeten wordt Het is gebaseerd op rund- kippen- of lamsvlees waaraan diverse ingrediënten zoals rijst ei hulbah een saus gemaakt van fenegriek bonen en sahawqa een pittige saus aan toegevoegd worden en verder gegeten wordt met malooga een Turks brood Een ander populair gerecht is de shakshouka Dit is een gerecht dat bestaat uit eieren die gekookt worden in een saus van tomaten pepers uien en pittige kruiden Populaire dranken in Jemen zijn melkthee zwarte thee qishr een warme drank die gedronken wordt ter vervanging van koffie en naqe'e al zabib een koude drank met rozijnen Zie ook Tawakkul Karman Nobelprijs voor de Vrede 2011 Jody Miller eigenlijke naam Myrna Joy Miller Phoenix 29 november 1941 is een Amerikaanse zangeres Ze zingt vooral countrymuziek maar heeft ook een paar maal de Billboard Hot 100 gehaald Sinds de vroege jaren negentig van de 20e eeuw zingt ze ook gospelmuziek Jody Miller is getrouwd met Monty Brooks en noemt zich daarom ook wel Jody Brooks Carrière Jody Miller is geboren in Phoenix Arizona maar groeide op in Blanchard Oklahoma Ze begon in de vroege jaren zestig van de 20e eeuw onder invloed van Joan Baez folkliedjes te zingen waarbij ze zichzelf op een gitaar begeleidde Kort daarna verhuisde ze met haar man Monty naar Los Angeles waar ze een platencontract tekende met Capitol Records In 1964 had ze een eerste bescheiden hitje met He Walks Like a Man 66 in de Billboard Hot 100 Het jaar daarop deed ze mee aan het Festival van San Remo waar ze Io Che Non Vivo van Pino Donaggio zong In 1966 zou dit nummer onder de titel You Don't Have to Say You Love Me in de vertolking van Dusty Springfield een wereldwijde hit worden Later in 1965 scoorde Jody Miller haar grootste hit Queen of the House op de melodie van King of the Road van Roger Miller overigens geen familie De liedjesschrijfster Mary Taylor maakte een nieuwe tekst over het leven van een huisvrouw Up every day at six Bacon and eggs to fix Four kids from one to four Pretty soon there'll be one more< ref> Jody Miller was trouwens hoogzwanger toen ze het nummer opnam< ref> Het nummer kwam tot de twaalfde plaats in de Billboard Hot 100 Ze ontving er in 1966 een Grammy Award voor in de categorie ‘Best Female Country Vocal Performance’ De één na grootste hit van Jody Miller kwam ook uit in 1965 Home of the Brave dat de 25e plaats haalde is een protestlied over een jongen die wordt getreiterd en van school wordt gestuurd omdat hij lang haar draagt en zich anders kleedt dan zijn klasgenoten< ref> Daarna ging ze steeds meer de kant van de countrymuziek op Veel platen haalden de Hot Country Songs de speciale countryhitparade maar ze was nog maar sporadisch te vinden in de Billboard Hot 100 In 1970 stapte ze over naar het platenlabel Epic Records In de jaren tachtig stopte ze een tijdlang met optredens en platen maken en trok ze zich met haar man terug op een boerderij in Oklahoma In 1987 nam ze bij een klein platenlabel in Oklahoma een album op met patriottische liederen zoals The Star-Spangled Banner en God Bless America My Country Het campagneteam van presidentskandidaat George HW Bush hoorde de plaat en schakelde haar in bij de campagne Toen Bush gekozen was zong ze in het Witte Huis bij een receptie ter gelegenheid van zijn beëdiging als president In de jaren negentig werd ze gegrepen door het christendom en ging ze gospelmuziek zingen Een tijdlang trad ze samen met haar dochter Robin op In 1998 werd ze opgenomen in de Country Gospel Music Hall of Fame en in 2006 in America's Old Time Country Music Hall of Fame Vandaag de dag treedt ze nog steeds op met gospelmuziek maar ook met haar oude successen Discografie tot 1980 Singles In dit overzicht zijn alleen de singles opgenomen met een notering in de Hot Country Songs en of de Billboard Hot 100 Albums 1963 Wednesday's Child is Full of Woe 1965 Queen of the House 1965 Home of the Brave 1966 Jody Miller Sings the Great Hits of Buck Owens 1968 The Nashville Sound of Jody Miller 1970 Look at Mine 1971 He's So Fine 1972 Theres a Party Goin On 1973 The Best of Jody Miller 1973 Good News 1974 House of the Rising Sun 1975 Country Girl 1976 Will You Love Me Tomorrow 1977 Here’s Jody Miller Verzamel-cd’s 1998 Home of the Brave Original Recordings Limited Edition 1999 Anthology 2012 Complete Epic Hits Externe links John Renbourn Marylebone Londen 8 augustus 1944 – Hawick 26 maart 2015 was een Brits gitarist en songwriter Renbourn is wellicht het best bekend voor zijn samenwerking met gitarist Bert Jansch en zijn werk met de folkgroep Pentangle hoewel hij een solocarrière onderhield zowel vóór tijdens en na het bestaan van die band 1967-1973 Terwijl hij het meest bestempeld was als een folkmuzikant was de muzikale smaak van Renbourn ook gericht op oude muziek klassieke muziek blues en wereldmuziek Zijn belangrijkste album Sir John Veel 1968 bevat liederen uit het middeleeuwse tijdperk Loopbaan John Renbourn studeerde klassieke gitaar op school en het was tijdens deze periode dat hij werd geïntroduceerd in de oude muziek In de jaren 50 werd hij samen met veel anderen beïnvloed door de muzikale uitstraling van "Skiffle" en dit leidde hem uiteindelijk naar kunstenaars zoals Lead Belly Josh White en Big Bill Broonzy In de jaren 60 was de nieuwe trend in de populaire muziek Rhythm and Blues waar ook de impact van Davey Graham werd gevoeld In 1961 toerde Renbourn in het zuidwesten met Mac MacLeod en herhaalde de tour in 1963 Toen zij terugkeerden uit het zuidwesten maakten Renbourn en MacLeod een demotape Renbourn speelde kort in een R & B-band tijdens hun studies aan het Kingston College of Art in Londen Hoewel de Britse "Folk Revival" was begonnen waren de meeste folk-clubs bevooroordeeld ten opzichte van traditionele niet-begeleide volksliederen en gitaarspelers werden niet altijd welkom geheten Echter de Roundhouse in Londen had hier een meer tolerante houding en John Renbourn is hier gaan samenwerken met blues- en gospelzangeres Dorris Henderson hij speelde gitaar en nam twee albums met haar op Rond 1963 had Renbourn een ontmoeting met gitarist Bert Jansch die op bezoek was in Londen vanuit Edinburgh en samen ontwikkelden ze een ingewikkelde stijl die bekend raakte als folk barok Hun album Bert and John is een mooi voorbeeld van hun spel Rond deze tijd begon Renbourn ook te spelen met Jacqui McShee die traditionele Engelse volksliedjes zong Samen met Bert Jansch bassist Danny Thompson en drummer Terry Cox begonnen zij met Pentangle De groep werd zeer succesvol en toerde in Amerika in 1968 en trad op in de Carnegie Hall en op het Newport Folk Festival Renbourn ging een paar solo-albums opnemen in de jaren 1970 en 1980 Veel van de muziek is gebaseerd op traditioneel materiaal met een Keltische invloed verweven met andere stijlen Hij werkte ook samen met de Amerikaanse gitarist Stefan Grossman in de late jaren 70 en nam twee albums met hem op In het midden van de jaren 80 ging Renbourn terug naar de universiteit om een graad in componeren te behalen Sindsdien heeft hij zich hoofdzakelijk gericht op het schrijven en spelen van klassieke muziek In 2005 ging hij op tournee in Japan zijn vijfde Tour in dat land met Tokio Uchida en Woody Mann In 2006 speelde hij nog op een aantal podia in Engeland waaronder optredens met Robin Williamson en met Jacqui McShee In hetzelfde jaar werkte hij aan een nieuw solo-album samen met Clive Carroll John Renbourn overleed op 70-jarige leeftijd in zijn huis in Schotland aan een hartaanval Discografie Solo-albums John Renbourn 1965 Another Monday 1967 Sir John Alot of Merry Englandes Musyk Thynge and ye Grene Knyghte 1968 The Lady and the Unicorn 1970 Faro Annie 1971 So Clear 1973 Heads and Tails 1973 The Guitar of John Renbourn 1976 uitgebracht in 2005 als The Guitar Artistry of John Renbourn The Hermit 1976 The Black Balloon 1979 One Morning Very Early 1979 Enchanted Garden 1980 The Nine Maidens 1986 Shines Bright 1987 Folk Blues of John Renbourn 1988 Medieval Almanac 1989 Will the Circle Be Unbroken 1995 Lost Sessions 1996 Traveller's Prayer 1998 Groepsalbums met The John Renbourn Group A Maid in Bedlam 1977 The Enchanted Garden 1980 met Ship of Fools Ship of Fools 1988 Samenwerking met 'Dorris Henderson There You Go '1965 Watch the Stars 1967 met Stefan Grossman Live In 1978 John Renbourn and Stefan Grossman 1978 Under the Volcano 1979 The Three Kingdoms 1986 met Bert Jansch Bert and John 1966 After The Dance 1992 met Bert Jansch en Conundrum Thirteen Down 1979 Compilaties The Essential Collection Vol 1 The Soho Years 1986 The Essential Collection Vol 2 The Moon Shines Bright 1987 Essential John Renbourn 1992 Collection 1995 Definitive Transatlantic Collection 1998 Nobody's Fault But Mine An Anthology Live-albums Live in America 1981 The John Renbourn Group Live In Concert 1984 John Renbourn and Stefan Grossman Wheel of Fortune 1993 John Renbourn and Robin Williamson Live In Italy 2006 Dvd's Rare Performances 1965 1995 2004 In Concert 2004 Externe links Joris Johan Albert Van Hauthem Anderlecht 29 november 1963 – Lennik 25 maart 2015 was een Belgisch Vlaams-nationalistisch politicus Hij overleed thuis in zijn slaap aan de gevolgen van kanker Opleiding Van Hauthem was licentiaat geschiedenis en volgde een opleiding in de audiovisuele communicatiemedia Mandaten Lid van de Brusselse Hoofdstedelijke Raad van 1989 1995 Lid van de Kamer van Volksvertegenwoordigers voor het arrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde van 1991 tot 1995 Vlaams Volksvertegenwoordiger voor de kieskring Halle-Vilvoorde van 1995 tot 2014 Gemeenschapssenator van 1995 tot 2010 Gemeenteraadslid te Lennik van 2001 tot 2015< ref> Fractieleider Vlaams Parlement van 2012 tot 2014 Externe link | Het kabinet-Rutte II ook wel het kabinet-Rutte-Asscher genoemd is een Nederlands kabinet Het is een kabinet gevormd door de politieke partijen VVD en PvdA Het kabinet staat onder leiding van premier Mark Rutte en werd op 5 november 2012 beëdigd als opvolger van kabinet-Rutte I na de Tweede Kamerverkiezingen van 12 september 2012 en de daaropvolgende kabinetsformatie Het kabinet heeft in de Tweede Kamer een zeer krappe meerderheid met 76 zetels Totstandkoming Formatie Na de Tweede Kamerverkiezingen van 12 september 2012 ging de kabinetsformatie van start onder leiding van verkenner Henk Kamp Die concludeerde dat er onderzocht moest worden of er een kabinet mogelijk was van de grootste partijen VVD en PvdA Onder leiding van twee informateurs van VVD-huize en PvdA-huize Henk Kamp en Wouter Bos werden de onderhandelingen gestart Eerst werd er een deelakkoord op de financiën bereikt en later een regeerakkoord Vervolgens werd VVD-leider Mark Rutte benoemd tot formateur en gaf het PvdA-congres groen licht om toe te treden tot het kabinet Het kabinet werd beëdigd op 5 november 2012 en was met 54 dagen formeren relatief snel gevormd Het was de eerste kabinetsformatie waarbij koningin Beatrix geen rol speelde De beëdiging van de ministers en staatssecretarissen was voor het eerst rechtstreeks via televisie en radio te volgen Motto Het motto van het regeerakkoord is Bruggen slaan Wijzigingen ministeries Het Ministerie van Economische Zaken Landbouw en Innovatie is van naam gewijzigd naar het Ministerie van Economische Zaken Tevens verdween de Minister voor Immigratie Integratie en Asiel Er werden twee nieuwe ministersposten gecreëerd de posten van Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de Minister voor Wonen en Rijksdienst Verloop Start Al voordat het kabinet beëdigd was ontstond onduidelijkheid over het plan van het kabinet voor een inkomensafhankelijke zorgpremie De VVD en PvdA hebben geen meerderheid in de Eerste Kamer en zoals het voorstel er lag zouden oppositiepartijen de plannen ook niet aan een meerderheid in de Senaat helpen De vier grootste oppositiepartijen PVV SP CDA en D66 eisten inzicht in koopkrachtberekeningen uit de formatie< ref> Later wilde ook GroenLinks meer inzicht in de koopkrachtcijfers Het debat over de regeringsverklaring werd uitgesteld totdat het Nibud de koopkrachteffecten had doorgerekend Ondertussen ontstond in de samenleving een hoop onrust na koopkrachtcijfers van het CPB en van het kabinet zelf Een aanzienlijk deel van de bevolking zou volgens die cijfers in de komende kabinetsperiode 5 tot 10 procent moeten inleveren Deze groep bestond hoofdzakelijk uit middeninkomens maar ook uit bijstandsmoeders of pensioengerechtigden met een klein pensioen De VVD halveerde daardoor in de peilingen en kreeg te maken met honderden opzeggingen< ref> De coalitiepartijen VVD en PvdA kwamen beiden met verschillende reacties op de cijfers Op 9 november 2012 kwam het kabinet daarom bijeen voor een crisisberaad Het regeerakkoord werd daarbij weer opengegooid Nadat VVD en PvdA een akkoord bereikten en dit aan hun fracties voorlegden dienden de fractievoorzitters Halbe Zijlstra VVD en Diederik Samsom PvdA tijdens het debat over de regeringsverklaring een succesvolle motie in De motie haalde de inkomensafhankelijke zorgpremie uit het akkoord Via inkomensafhankelijke heffingskortingen in het belastingsysteem zal vervolgens aan inkomensnivellering worden gedaan Het regeerakkoord werd formeel aangepast middels de aangenomen motie-Zijlstra Samsom Voor 2015 geeft deze overbekende afspraak toch nog gedoe met naheffingen door de belastingdienst Positie ten opzichte van de Tweede Kamer Na mislukte onderhandelingen met het CDA sloot het kabinet op 15 februari 2013 een woonakkoord met D66 CU en SGP D66 en ChristenUnie reageerden verbaasd Op 18 april verwierp de Tweede Kamer 48 voor en 98 tegen een motie van wantrouwen tegen staatssecretaris Teeven vanwege de zaak-Aleksandr Dolmatov die door SP GroenLinks en de PvdD werd ingediend De motie kreeg ook steun van CDA D66 en ChristenUnie Op 5 februari 2014 reageerden de oppositie en regeringspartij VVD fel op een brief van de de ministers Plasterk en Hennis-Plasschaert In de brief wordt aangegeven dat de Nederlandse inlichtingendiensten 18 miljoen metadata-gegevens via meeluisteren op satellietcommunicatie over telefoongesprekken en surfgedrag verzameld hebben Plasterk gaf echter in oktober 2013 aan dat de Amerikaanse NSA deze data had afgetapt De Tweede Kamer wil weten of zij verkeerd is ingelicht door Plasterk of dat Plasterk zijn eigen ambtenaren niet onder controle heeft In de derde termijn van het debat diende D66 een motie van wantrouwen tegen Plasterk in De motie werd behalve door D66 ook gesteund door SP PVV CDA GroenLinks Partij voor de Dieren 50Plus en het lid Bontes en haalde hiermee een minderheid van 63 zetels waarna zij werd verworpen Op 25 februari 2014 gaf ChristenUnie-fractievoorzitter Arie Slob aan dat zijn partij de steun aan de akkoorden die zijn afgesloten met VVD PvdA D66 ChristenUnie en SGP intrekt als het kabinet illegaliteit strafbaar stelt VVD-fractievoorzitter Halbe Zijlstra gaf aan dat het de ChristenUnie vrij staat tegen deze wet te stemmen maar dat hij verwacht dat de partij zich aan de gemaakte afspraken houdt In augustus 2014 kwamen de coalitiepartijen en D66 ChristenUnie en SGP tot een akkoord over de begroting 2015 Op 13 november 2014 werden Tunahan Kuzu en Selçuk Öztürk uit de PvdA-fractie gezet Zij gingen verder als onafhankelijke Kamerleden< ref> Het kabinet behield met 77 zetels een meerderheid in de Tweede Kamer De terugkeer van Johan Houwers is omstreden vanwege diens hypotheekfraude en is daarom niet welkom in de VVD-fractie waardoor er een nipte meerderheid overblijft van 76 zetels Positie ten opzichte van de Eerste Kamer In de Eerste Kamer heeft het kabinet een minderheid met 30 van de 75 zetels waardoor het kabinet afhankelijk is van steun van oppositiepartijen zoals CDA 11 zetels D66+CU+SGP samen 8 zetels D66 én GroenLinks samen 10 zetels PVV 10 zetels of SP 8 zetels Op 19 augustus 2013 maakte D66-leider en fractievoorzitter in de Tweede Kamer Alexander Pechtold bekend dat het kabinet stopt met het overleg met de oppositie over de bezuinigingsplannen voor 2014 Het kabinet dient zijn plannen in en zal dan moeten afwachten of de Eerste Kamer met de plannen akkoord gaat< ref> Het kabinet voerde eerder overleg met oppositiepartijen D66 en GroenLinks over het sociaal leenstelsel en de hervorming van de kindregelingen De partijen wilden extra geld voor de kwaliteit van het onderwijs GroenLinks wilde daarnaast een forse vergroening van het belastingstelsel en geld voor de kinderopvang Op 8 oktober 2013 werd er een debat gevoerd in de Eerste Kamer over het wetvoorstel van de pensioenplannen De Eerste Kamer wees het wetvoorstel over pensioenplannen af daardoor moet het kabinet de plannen aanpassen Dit wetvoorstel zal als eerste weer door de Tweede Kamer moeten worden behandeld om het wetvoorstel daarna alsnog goed gekeurd te krijgen door de Eerste Kamer Na Prinsjesdag 2013 startte het kabinet onderhandelingen met de oppositie over de begroting PVV en SP weigerden het aanbod tot onderhandelingen van minister Dijsselbloem later haakten de Partij voor de Dieren 50Plus het CDA en GroenLinks af De coalitie onderhandelde samen met D66 ChristenUnie en SGP De onderhandelingen waren vooral bedoeld om de plannen door de Eerste Kamer te krijgen toch vond het overleg plaats tussen de fractievoorzitters en Kamerleden uit de Tweede Kamer Met steun van D66 ChristenUnie en SGP ontstaat er in de Eerste Kamer een nipte meerderheid van 38 zetels Op 11 oktober 2013 legden de onderhandelaars het resultaat voor aan hun fracties Op dezelfde datum maakten zij 's avonds via een persconferentie bekend dat de vijf partijen D66 ChristenUnie SGP PvdA en VVD met het kabinet gekomen zijn tot de Begrotingsafspraken 2014 Op 18 december 2013 werd bekend dat de Eerste Kamer instemt met het woonakkoord PvdA-senator Adri Duivesteijn dreigde tegen het akkoord te stemmen omdat hij het oneens was met de verhuurdersheffing waardoor er 17 miljard euro naar de schatkist zou gaan in plaats van naar de woningcoöperaties De stem van Duivesteijn was cruciaal Als hij tegen had gestemd was het woonakkoord verworpen op één stem Uiteindelijk stemde Duivesteijn na aanpassingen van de minister voor Wonen en Rijksdienst Stef Blok voor het akkoord waardoor er een nipte meerderheid was Het woonakkoord was gesloten tussen de coalitiepartijen VVD en PvdA en oppositiepartijen D66 ChristenUnie en SGP De oppositiepartijen gaven aan te wachten met het pensioenakkoord presenteren totdat het woonakkoord aangenomen was Ook andere akkoorden met deze partijen zouden op losse schroeven komen te staan Minister Ronald Plasterk gaf aan dat hij een kabinetscrisis vreesde als Duivesteijn tegen had gestemd Stef Blok gaf aan dat "het heel spannend was" Minister Lodewijk Asscher zei dat er geen gevaar voor het kabinet is geweest Op 16 december 2014 werd het wetsvoorstel ter beperking van de vrije artsenkeuze door de Senaat verworpen Voorstemmers waren 33 leden uit de fracties van de VVD PvdA behoudens 3 leden SGP ChristenUnie en D66 Tegenstemmers waren 38 leden uit de fracties van de PVV SP GroenLinks CDA PvdD OSF en 50Plus 4 leden waren afwezig Dit was een pijnlijke nederlaag voor het kabinet Het feit dat er drie PvdA-senatoren tegen hadden gestemd speelde hierbij een voorname rol Samenstelling Het kabinet-Rutte II bestaat uit dertien ministers minister-president en minister van Algemene Zaken Rutte meegeteld en zes staatssecretarissen Zeven ministers zijn van de VVD zes ministers van de PvdA De VVD levert drie staatssecretarissen de PvdA vier Ministers Staatssecretarissen Personele wijzigingen Op 6 december 2012 diende Co Verdaas zijn ontslag in in verband met een affaire ontstaan in zijn vorige functie als gedeputeerde van Gelderland De gehele oppositie verweet premier Rutte een onzorgvuldige selectieprocedure < ref> Op 18 december 2012 trad Sharon Dijksma aan als staatssecretaris van Economische Zaken als opvolger van Co Verdaas Op 30 januari 2014 diende Frans Weekers zijn ontslag in In een debat in de Tweede Kamer had hij geconcludeerd onvoldoende draagvlak in de Kamer te hebben over zijn beleid inzake de Belastingdienst < ref> Op 4 februari 2014 trad Eric Wiebes aan als staatssecretaris van Financiën als opvolger van Frans Weekers Op 17 oktober 2014 trad Frans Timmermans af als minister van Buitenlandse Zaken in verband met zijn benoeming tot eurocommissaris Bert Koenders volgde hem dezelfde dag op Op 9 maart 2015 trad Ivo Opstelten af als minister van Veiligheid en Justitie Fred Teeven staatssecretaris bij hetzelfde ministerie trad eveneens af Opstelten had de Tweede Kamer onjuist geïnformeerd over een in 2001 door Teeven destijds officier van justitie gemaakte deal met crimineel Cees H< ref> Stef Blok werd op 10 maart 2015 benoemd tot minister van Veiligheid en Justitie ad interim Op 20 maart 2015 werden Ard van der Steur en Klaas Dijkhoff beëdigd als nieuwe minister respectievelijk staatssecretaris van Veiligheid en Justitie< ref> Bijzonderheden Tijdens het kabinet-Rutte II op 30 april 2013 trad koningin Beatrix af als staatshoofd; zij werd opgevolgd door koning Willem-Alexander Op en na donderdag 17 juli 2014 kreeg het kabinet te maken met de gevolgen van de ramp met Malaysia Airlines-vlucht 17 Aan boord waren 196 Nederlanders van wie drie met een dubbele nationaliteit Karel I Dunfermline 19 november 1600 – Londen 30 januari 1649 was koning van Schotland Engeland en Ierland 27 maart 1625 – 30 januari 1649 Hij is de enige Britse vorst ooit die werd afgezet en onthoofd Hij was een zoon van Jacobus I Karel I werd geboren in het paleis in het Schotse Dunfermline Zijn vader was op dat moment koning van Schotland maar nog niet van Engeland De beoogde troonopvolger was zijn oudere broer Hendrik de prins van Wales Deze stierf aan tyfus in 1612 en daarmee werd Karel erfgenaam van twee tronen In 1616 werd hijzelf de prins van Wales ofwel de beoogde troonopvolger van Engeland Hij stond sterk onder de invloed van zijn vaders favoriet George Villiers de eerste graaf van Buckingham Deze nam hem in 1623 mee naar Spanje op zoek naar een geschikte bruid Dit leverde niets op omdat de Spanjaarden eisten dat Karel zich zou bekeren tot het rooms-katholicisme Engelse Burgeroorlog In zijn tijd werd Europa voor een groot deel beheerst door vorsten die streefden naar absolute macht zoals de Franse koning Lodewijk XIII Karel kende dat gedrag van zijn vader en streefde hetzelfde na Hierin werd hij stevig gedwarsboomd door het parlement Er was brede oppositie tegen veel van zijn plannen zoals het gebruik van de zogeheten Sterrekamer Star Chamber om dissidenten de wind uit de zeilen te nemen Ook nam hij onpopulaire belastingmaatregelen zonder goedkeuring van het parlement en voerde hij een godsdienstpolitiek die erop gericht was de Anglicaanse Kerk dichterbij de Rooms-katholieke Kerk te brengen De conflicten met het parlement over allerlei zaken namen toe Dit betrof onder andere de kwestie van de hugenoten de willekeurig opgelegde belastingen en arrestaties Toen het parlement meer wetten wilde doorvoeren die Karel niet aanstonden ontbond hij het parlement op 29 maart 1629 De daarop volgende jaren staan bekend als het Persoonlijke bewind en elf jaar van tirannie Karel was nauwelijks in staat het land te besturen zonder regelmatige belastinginkomsten en moest andere middelen vinden om aan geld te komen Een daarvan was het zogeheten ship money Dit scheepsgeld werd geheven van inwoners van kustplaatsen ter instandhouding van de vloot maar werd door hem ingesteld als geldend voor het hele land Na de dood van Buckingham groeide de invloed van twee anderen in de regering Thomas Wentworth graaf van Strafford en William Laud die aartsbisschop van Canterbury werd en bijdroeg aan de overheersende rol van de staatskerk Hij volgde hierbij de lijn van het arminianisme wat leidde tot conflicten met de groeiende factie van de Puriteinen Alles bleef echter rustig en het ging goed met Engeland tot Karel I in 1637 probeerde de Schotten tot hetzelfde conformisme te brengen Het gevolg was de herleving van het National Covenant en de eerste van de Bisschoppenoorlogen die voor Karel I eindigde in een vernederende wapenstilstand op 18 juni 1639 Om gelden te kunnen verkrijgen voor zijn strijd tegen de Schotten riep hij een parlement bijeen in april 1640 Dit zogeheten korte parlement wilde niet aan zijn wensen voldoen en werd ontbonden op 5 mei Na een nieuwe nederlaag riep hij het parlement opnieuw bijeen Dit lange parlement nam al spoedig maatregelen die de positie van Karel in gevaar brachten Wentworth werd in staat van beschuldiging gesteld en toen dat niet bleek te werken beschuldigd van hoogverraad en ter dood gebracht Laud werd eveneens gevangengezet en geëxecuteerd Karel I moest de ene na de andere concessie doen zoals het afschaffen van de ship money en de Sterrekamer maar hij kon niet instemmen met de wet die hem het gezag over het leger zou ontnemen Deze dreiging en de aanvallen op zijn vrouw Henriëtte Maria brachten hem ertoe vijf parlementsleden te laten arresteren die hij beschouwde als leiders van het verzet Door gewapenderhand in te grijpen in het parlement veroorzaakte hij een blijvende breuk en was hij in Londen niet langer veilig Hij vertrok naar het noorden terwijl de koningin naar het buitenland ging Beide partijen begonnen zich te bewapenen en een burgeroorlog dreigde Na vruchteloze onderhandelingen hees Karel I op 22 augustus 1642 de koninklijke standaard Hij vestigde zijn hof in Oxford van waaruit hij het noorden en westen van het land bestuurde terwijl het parlement de controle behield over het zuiden en oosten en Londen De oorlog woedde onbeslist voort in 1643 en 1644 totdat het parlement in de Slag bij Naseby een overwinning wist te behalen Daarop volgde het beleg van Oxford waaruit Karel I in april 1646 wist te ontsnappen Hij gaf zich over aan het Schotse presbyteriaanse leger in Newark dat hem in januari 1647 uitleverde aan het parlement Hij werd gevangengezet in Holdenby House in Northamptonshire totdat de kornet George Joyce hem in naam van het leger naar Newmarket overbracht In deze periode had zich een sfeer van wederzijds wantrouwen ontwikkeld tussen het parlement en het leger waar Karel I gretig gebruik van maakte Men begon elkaar uit te schelden en van bijnamen te voorzien De parlementariërs noemden de koningsgezinden ‘cavaliers’ naar het Spaanse ‘cavelios’ daarmee suggererend dat zij vreemdelingen waren De royalisten van hun kant noemden de tegenstanders ‘roundheads’ waarmee werd aangegeven dat zij tuig waren Karel I werd overgebracht naar Oatlands en vervolgens naar Hampton Court Palace Onderhandelingen liepen op niets uit Men probeerde hem over te halen naar het buitenland te vluchten of desnoods naar het eiland Wight Hij besloot tot het laatste omdat Robert Hammond de gouverneur van het eiland hem goedgezind leek Dit bleek niet zo en Hammond zette hem vast in Carisbrooke Castle Van hieruit bleef Karel I onderhandelen met de partijen en uiteindelijk bereikte hij overeenstemming met de Schotse presbyterianen wat inhield dat hij de vestiging van het presbyterianisme zowel in Schotland als in Engeland zou toestaan gedurende een proefperiode De royalisten kwamen in opstand in juli 1648 en de Schotten vielen het land binnen Toen de Schotse legers werden verslagen in de Slag bij Preston groeide de druk in het leger om Karel I te berechten Dit was een nieuwigheid Al eerder waren vorsten afgezet maar nooit in die hoedanigheid berecht De bedenkers van het plan meenden dat de koning moest sterven maar zij wilden dat in alle openheid bereiken Daarvoor moest een showproces dienen Dit begon op 20 januari 1649 Velen uit de oppositie wilden hier niet aan meewerken en Karel werd berecht door een illegaal parlement bestaande uit 135 leden Het proces duurde tot 27 januari waarna hij werd veroordeeld wegens hoogverraad De stemverhouding was 68 tegen 67 Sommige bronnen beweren dat de beslissende stem afkomstig was van Oliver Cromwell die als laatste zijn stem uitbracht Karel I werd onthoofd op 30 januari 1649 Tijdens de executie was er geen gejuich te horen het verliep bijna in volledige stilte Cromwell stond bij wijze van gebaar toe dat het hoofd werd teruggeplaatst op het lichaam zodat de familie op gepaste wijze eer kon betuigen aan de ex-koning die in Windsor Castle werd begraven Hierna volgde een periode waarin Engeland geen koninkrijk was maar door Cromwell en later Richard Cromwell als Lord Protector werd bestuurd Aan deze situatie kwam een einde in 1660 toen met de troonsbestijging van Karels zoon als koning Karel II het koningschap werd hersteld Henriëtta Maria leefde tot 1669 en stierf in Parijs Zij maakte nog mee dat haar dochter Henriëtte Anne trouwde met de hertog van Orléans in 1661 en dat haar zoon Karel koning werd Huwelijk en kinderen Op 13 juni 1625 trouwde Karel met Henriëtta Maria van Frankrijk 1609 – 1669 een dochter van de Franse koning Hendrik IV Zij kregen vier zonen en vijf dochters Karel Jacobus Stuart hertog van Cornwall 13 maart 1629 13 maart 1629 Karel II koning van Engeland Schotland en Ierland 29 mei 1630 6 februari 1685 Maria Stuart de latere echtgenote van Willem II Prins van Oranje 4 november 1631 24 december 1660 Jacobus als Jacobus II koning van Engeland en Ierland als Jacobus VII koning van Schotland 14 oktober 1633 6 september 1701 Elizabeth Stuart 29 december 1635 8 september 1650 Anne Stuart 17 maart 1637 8 december 1640 Catharina Stuart 29 januari 1639 29 januari 1639 Hendrik hertog van Gloucester 8 juli 1640 13 september 1660 Henriëtte Anne Stuart door huwelijk hertogin van Orléans 16 juni 1644 30 juni 1670 Het huwelijk schijnt goed te zijn geweest maar was onder de Britse bevolking niet bijster populair Voorouders Publicaties selectie Jacob Abbott History of King Charles the First of England London Dawson ca 1850 Helmer Jon Helmers The royalist Republic Literature politics and religion in the Anglo-Dutch public sphere 1639-1660 Dissertation Leiden University 2011 Cicely Veronica Wedgwood A trial of Charles I London Collins 1964 Repr 2011 A king condemned ISBN 978-1-8488-5688-2 Externe link Bronnen en referenties Kiev Oekraïens Киïв ; Russisch Киев ; in het Nederlands ook Kiëv is de hoofdstad en grootste stad van Oekraïne en telde tijdens de volkstelling van 2001 2611327 inwoners De stad is gelegen aan weerszijden van de rivier de Dnjepr Oekraïens Dnipro Bestuurlijk gezien staat de stad net als Sebastopol op hetzelfde niveau als dat van de oblasten van Oekraïne Hoewel het er geen onderdeel van vormt is Kiev ook het bestuurlijk centrum van de oblast Kiev Geschiedenis Kiev ontstond aan de rivier de Dnjepr op de handelsroute tussen Scandinavië en Constantinopel Wanneer de stad gesticht is is onduidelijk Waarschijnlijk is het ontstaan door de komst van Vikingen Rond het jaar 900 komen er Vikingen naar het gebied waar nu Kiev ligt Zij heetten Varjagen of Roes Het omliggende gebied benoemen zij tot Kiev-Roes De stad zelf wordt Kiev genoemd Kiev beleefde zijn bloeitijd tussen 882 en 1169 toen het de hoofdstad van het Oost-Slavische Kievse Rijk was Uit die periode waarin de Slaven overgingen op het oosterse christendom dateren de belangrijkste monumenten in de stad de Sint-Sofiakathedraal en het holenklooster In 1240 werd Kiev dat met zijn ruim 30000 inwoners toen een van de grootste steden van Europa was door de Mongolen verwoest De volgende zes eeuwen was Kiev niet meer dan een provinciestad in het Pools-Litouwse Gemenebest en het Russische Rijk In de 19e eeuw begon de stad weer te groeien; omstreeks 1900 had zij 250000 inwoners In de verwarde situatie na de Eerste Wereldoorlog werd Kiev herhaaldelijk veroverd door de verschillende strijdende partijen Oekraïense nationalisten Polen de anti-communistische Russische generaal Anton Denikin en de bolsjewieken De uiteindelijke overwinning van deze laatsten had tot gevolg dat Kiev en Oekraïne voor ongeveer 70 jaar een deel van de Sovjet-Unie zouden worden tot deze in 1991 opgeheven werd In 1941 werd Kiev veroverd door nazi-Duitsland 33000 joodse inwoners van de stad werden kort daarop vermoord in het ravijn Babi Jar dat destijds nog buiten de stadsgrenzen van Kiev lag In november december 2004 was Kiev het toneel van felle protestdemonstraties van aanhangers van Viktor Joesjtsjenko tegen de vervalsing van de verkiezingsuitslag door aanhangers van Viktor Janoekovytsj die uiteindelijk leidden tot de verkiezing van eerstgenoemde tot president deze periode staat bekend als de Oranjerevolutie In 2013-2014 was Kiev het toneel van demonstraties tegen de regering van president Viktor Janoekovytsj Bezienswaardigheden Andrijivsky Oezviz Babyn Jar Chresjtsjatyk hoofdstraat Drie-eenheidskathedraal Gouden Poort Zoloti Vorota Graf van Askold Holenklooster Holosijiv-bos park Majdan Nezalezjnosti Plein van de Onafhankelijkheid Mariinskipaleis Petsjersk-Lypky De wijk Podil Sint-Andreaskerk Sint-Michielsklooster Sint-Sofiakathedraal Verkeer en vervoer Luchthavens Internationale Luchthaven Boryspil Luchthaven Zjoeljany Metro van Kiev Station Kyjiv-Pasazjyrsky Sport In Kiev is de bekende voetbalploeg Dynamo Kiev gevestigd waarin de sterspits Andrij Sjevtsjenko schittert In het verleden waren Oleh Blochin en Ihor Bilanov de grote sterren; beiden werden ze eens verkozen tot Europees voetballer van het jaar In het stadion NSK Olimpiejsky werd op 1 juli 2012 de finale van het EK voetbal 2012 gespeeld Geboren Lijst van personen uit Kiev Stedenbanden Amsterdam Nederland Ankara Turkije sinds 1990 Athene Griekenland sinds 2006 Bakoe Azerbeidzjan Belgrado Servië sinds 2003 Boedapest Hongarije Bratislava Slowakije sinds 1969 Brussel België sinds 1997 Buenos Aires Argentinië sinds 1993 Chicago Illinois Verenigde Staten sinds 1991 Chisinau Moldavië sinds 1993 Edinburgh Schotland Verenigd Koninkrijk Jerevan Armenië Florence Italië Helsinki Finland Hof van Twente Nederland Kioto Japan Krakau Polen Leipzig Duitsland sinds 1962 München Duitsland sinds 1989 Peking China sinds 1993 Riga Letland Rio de Janeiro Brazilië Tbilisi Georgië Toronto Canada Toulouse Frankrijk sinds 1975 Vilnius Litouwen Warschau Polen sinds 1994 Wenen Oostenrijk sinds 1992 Wuhan China Foto's King of the Road is de enige single van Roger Miller die de Nederlandse hitparades haalde Het lied is in 1964 zeer waarschijnlijk in het Idanha Hotel te Boise Idaho geschreven Het lied gaat over een zwerver die niets heeft maar zich toch koning van de straat voelt Een situatie die wellicht betrekking had op Millers eigen leven hij had een zeer arme jeugd en ook later wilde het met geld niet altijd vlotten hij stal ooit een gitaar Tijdens promotie van het plaatje moest soms de tekst aangepast worden; de zinsnede "I ain’t got no cigarettes" moest tijdens familiegerichte programma’s toen al aangepast worden naar "I ain’t got no regrets" B-kant was Atta boy girl King of the Road werd door talloze artiesten later opgenomen George Jones Dean Martin King Elvis Presley-kloon Jack Jones The Fabulous Echoes Boney M REM Johnny Paycheck The Chipmunks Boxcar Willie Randy Travis Rangers James Kilbane John Stevens The Statler Brothers Rufus Wainwright & Teddy Thompson Giant Sand Peligro The Proclaimers Ray Conniff Singers The Reverend Horton Heat Jerry Lee Lewis en Joe Strummer namen het op of speelden het tijdens concerten Ook Helmut Lotti zong het evenals Edwin Rutten in de Fred Haché Show Het lied is voorts te horen in de film Im Lauf der Zeit 1976 van Wim Wenders die in de Engelstalige wereld uitkwam onder de titel King of the Road en in ' Brokeback Mountain Into the Wild en in Swingers Miller zelf zong het in de concertregistratie The Big TNT Show De cover van de The Proclaimers was te horen in de film "The Crossing" 1990 In 2011 was het te horen in de reclamespot Tanken bij Total' van C1000; al eerder gebruikte Audi het Een variant op het lied verscheen ook al snel Jody Miller nam in 1965 Queen of the House op De muziek was van Miller de teksten van Mary Taylor Het thema is hetzelfde een uitzichtloze situatie Deze versie werd in 1966 opgenomen door Connie Francis The Supremes brachten het nummer vaak live in hun shows Hitlijsten De plaat verscheen in diverse hitlijsten In de Engelse en de Noorse hitparade haalde het de eerste plaats in de Billboard Hot 100 VS de vierde in Ierland de vijfde en in Canada de tiende Ook in Nederland had de single succes Nederlandse Top 40 Nederlandse Single Top 100 Grammy's King of the Road won bij de uitreiking van de Grammy Awards van 1966 vijf Grammys in de categorieën ‘Best Country & Western Performance zanger’ ‘Best Country & Western Single’ ‘Best Country & Western Song’ ‘Best Contemporary Rock-n-Roll Vocal Performance zanger’ en ‘Best Contemporary Rock-n-Roll Single’ Dit is het grootste aantal Grammys dat één liedje ooit heeft behaald Bovendien kreeg Miller nog een Grammy voor het album The return of Roger Miller waar het nummer ook op staat en wel in de categorie ‘Best Country & Western Album’ Ten slotte was er nog een Grammy in de categorie ‘Best Country & Western Performance zangeres’ weggelegd voor Jody Miller voor Queen of the House het antwoordlied op King of the Road Externe link Koning is na keizer de hoogste vorstelijke titel Met deze titel wordt het mannelijk staatshoofd van een koninkrijk aangeduid Het vrouwelijke equivalent is koningin Vaak wordt een koninkrijk aangeduid als monarchie Weliswaar is een koninkrijk een monarchie maar niet iedere monarchie heeft een koning of koningin als staatshoofd in Monaco en Liechtenstein wordt de functie van staatshoofd uitgeoefend door een vorst en in Luxemburg door een groothertog In al deze gevallen is sprake van een monarch Geschiedenis Historisch werd bij sommige stammen en volken de titel van koning gegeven aan de hoogste gezagsdrager Oorspronkelijk werd de koning veelal gekozen Bij de Germanen waren dit bijvoorbeeld voornamelijk vegetatiekoningen die de vruchtbaarheid van het gewas en de overwinning in de strijd moesten garanderen Geleidelijk werd de titel erfelijk Zo werden de koningen van Frankrijk aanvankelijk gekozen Van Adalbero van Reims is het citaat; Het koningschap krijgt men niet op grond van erfrecht; men moet slechts hem op de troon verheffen die zich zowel door zijn lichamelijke welgeschapenheid als door zijn geestelijke wijsheid onderscheidt die door het geloof gesterkt en door grootmoedigheid gesteund wordt Hiermee maakte hij de weg vrij voor de verkiezing van Hugo Capet In de twee eeuwen daarna verkreeg deze familie echter dusdanig veel aanzien dat de titel alsnog erfelijk werd Oorspronkelijk voerden de koningen als kroon op hun helmen een gouden band die van boven met bladvormige opstandingen versierd was De Nederlandse Koningskroon werd in 1816 vastgesteld bij Koninklijk Besluit of kabinetsorde 2461816 nr 77 Omdat de koning de hoogste persoon van het land is maakt hij geen deel uit van de adel maar staat hij erboven Actuele situatie Momenteel zijn er wereldwijd meer koningen dan koninkrijken Verschillende leden van vorstenhuizen dragen de titel koningin zonder ze nog staatshoofd zijn de titel blijft tot de dood Dit geld voor de koningen Juan Carlos Koning Albert Koning Constantijn Koning Michael en koning Simeon Zij worden door de adel en in diplomatiek verkeer erkend als koning met predicaat van Majesteit maar hebben geen constitutionele macht Nederland In Nederland bestaat de titel sinds 1806 toen Lodewijk Napoleon werd aangesteld als koning van het koninkrijk Holland 1806-1810 Na de Franse tijd werd de soevereiniteit in 1813 opgedragen aan Willem Frederik Prins van Oranje-Nassau daarna koning Willem I van Nederland genoemd Eerst voerde Willem I de titel van Soevereine Vorst maar na de vereniging met België op het Congres van Wenen mocht Willem vanaf 1815 na een moeizame lobby de titel Koning dragen Nederland werd van 1890 tot 30 april 2013 onafgebroken geregeerd door een koningin aangezien de opeenvolgende wettelijke erfgenamen geen mannelijke opvolgers hadden In 1983 is in Nederland de Salische Wet geheel afgeschaft waardoor prinses Catherina-Amalia koning Willem-Alexander zal opvolgen ook als de koning nog een zoon krijgt In 1887 was al de mogelijkheid geschapen dat de koning door een dochter zou worden opgevolgd namelijk bij ontstentenis van een zoon In Nederland heet de echtgenoot van de koningin de prins-gemaal terwijl de echtgenote van de koning informeel koningin heet België Na de omwenteling van 1830 en daarop volgend de stichting van België als soeverein land wordt België tot op heden geregeerd door koningen Door de strikte toepassing van de Salische Wet ging tot 2003 de grondwettelijke macht van de koning bij erfopvolging over op de wettige natuurlijke en mannelijke nakomelingen van ZM Leopold Joris Christiaan Frederik van Saksen-Coburg-Gotha Koning Leopold I van België In 1992 is de Grondwet echter aangepast waardoor ook vrouwen kunnen opvolgen Wel dient vermeld te worden dat dit alleen van toepassing is op de nakomelingen van koning Albert II Tussen 1993 en 2013 regeerde Koning Albert II die zijn broer Boudewijn opvolgde na diens dood Op 21 juli 2013 volgde zijn oudste zoon Filip hem op als zevende Koning der Belgen Dit met gevolg dat zijn oudste kind Elisabeth de eerste kroonprinses werd en bij leven en welzijn vervolgens de eerste koningin van België zal worden Momenteel zijn er in België vier mensen die de titel van koningin dragen maar één is Koning der Belgen Lijst van koninkrijken Huidige koninkrijken Bahrein België Bhutan Cambodja Denemarken Inclusief Groenland en Faeröer Jordanië Lesotho Maleisië De koningen van Maleisië worden gekozen voor termijnen van vijf jaren uit de negen sultans van de staten van het Maleisische schiereiland Marokko Nederland Inclusief Aruba Curaçao en Sint Maarten Noorwegen Inclusief Bouveteiland Jan Mayen en Spitsbergen Saoedi-Arabië Spanje Swaziland Thailand Tonga Verenigd Koninkrijk Inclusief Anguilla Bermuda de Britse Maagdeneilanden het Brits Indische Oceaanterritorium de Falklandeilanden Gibraltar de Kaaimaneilanden Montserrat de Pitcairneilanden Saint Kitts en Nevis Sint-Helena Ascension en Tristan da Cunha de Turks- en Caicoseilanden Tuvalu en Zuid-Georgia en de Zuidelijke Sandwicheilanden Dit zijn de overgebleven kolonies van het Verenigd Koninkrijk; de Kanaaleilanden en Man behoren formeel niet tot het Verenigd Koninkrijk maar aan de Britse Kroon De overige landen waarvan Koningin Elizabeth II staatshoofd is zoals Canada Australie Jamaica Saint Vincent and the Grenadines Nieuw-Zeeland Papoea Nieuw-Guinea Saint Lucia The Bahama's Antigua and Barbuda Barbados Belize Grenada Saint Kitts and Nevis Solomon Islands Tuvalu zijn onafhankelijke landen en worden aangeduid als Commonwealth Realms Koninkrijken Zweden Voormalige koninkrijken Zie Zie ook Koningshuis Lijst van gevallen vorstenhuizen De Koninklijke Luchtvaart Maatschappij KLM gebruikelijke Engelse term KLM Royal Dutch Airlines is de nationale luchtvaartmaatschappij en de op twee na grootste werkgever van Nederland Thuishaven is de luchthaven Schiphol bij Amsterdam KLM is een wereldwijd opererende luchtvaartmaatschappij en vormt de kern van de KLM Groep waarvan ook KLM Cityhopper Martinair en transavia deel uitmaken KLM is in 2004 gefuseerd met Air France tot de holding Air France-KLM Onder de holding zijn KLM en Air France beide actief als netwerkmaatschappij KLM behaalt haar omzet uit drie kernactiviteiten vervoer van passagiers vrachtvervoer en vliegtuigonderhoud Geschiedenis Op dinsdag 7 oktober 1919 werd de Koninklijke Luchtvaart Maatschappij voor Nederland en Koloniën opgericht bij akte in het notariskantoor van mr H Stoop in Den Haag Het startkapitaal van 12 miljoen gulden werd gefourneerd door acht zakenlieden onder wie Frits Fentener van Vlissingen De luitenant-vlieger Albert Plesman werd administrateur en later directeur Koningin Wilhelmina verleende de maatschappij bij oprichting het predicaat Koninklijk Hiermee is de KLM de oudste onder haar oorspronkelijke naam opererende luchtvaartmaatschappij De eerste commerciële vlucht tussen Londen en Amsterdam van de KLM werd op 17 mei 1920 uitgevoerd Toen landde op Schiphol de door KLM geleasede De Havilland DH16 G-EALU ook wel DH 9A gevlogen door de Engelse piloot H Jerry Shaw In de jaren daarna groeide de vloot met eigen vliegtuigen veelal toestellen van Fokker en werd gevlogen naar steeds meer Europese bestemmingen KLM vloog op 1 oktober 1924 voor het eerst naar Batavia in het toenmalige Nederlands-Indië het tegenwoordige Jakarta in Indonesië Het was de langste lijnvlucht voor de Tweede Wereldoorlog In deze periode groeide KLM uit tot de derde maatschappij in de wereld na Pan American Airways en Imperial Airways Het begin van de oorlog maakte een einde aan haar groei en de maatschappij kwam grotendeels stil te liggen In 1945 na de Tweede Wereldoorlog hervatte KLM haar lijndiensten en in 1946 startte KLM als eerste Europese luchtvaartmaatschappij lijndiensten naar de Verenigde Staten Ook de lijndienst naar Indië werd weer hersteld en er werd gevlogen met klassieke vliegtuigen als de Dakota en Lockheed Constellation In 1958 werd het eerste straalvliegtuig in de vloot opgenomen de Douglas DC-8 later gevolgd door de kleinere Douglas DC-9 voor het Europese luchtverkeer In 1971 introduceerde de KLM de Boeing 747 in haar vloot het begin van de widebody-vloot van KLM Het netwerk werd steeds uitgebreid en omvatte uiteindelijk bestemmingen in alle werelddelen Ondanks de kleine thuismarkt groeide KLM zo uit tot de vierde maatschappij in Europa Voor het binnenlandse luchtverkeer werd in 1966 NLM Cityhopper opgericht vanaf midden jaren zeventig ook actief op regionale vluchten in Europa Sinds 1991 na een fusie met Netherlines vliegt deze dochteronderneming onder de naam KLM Cityhopper KLM is ook steeds dominanter geworden in de Nederlandse luchtvaartsector met deelnemingen in transavia en Martinair sinds respectievelijk 2003 en 2008 volledige dochterbedrijven van KLM Samenwerking met andere maatschappijen werd steeds belangrijker Zo worden sinds 1993 alle vluchten tussen de VS en Europa uitgevoerd als joint venture met Northwest Airlines opgegaan in Delta Air Lines Ook werden gedurende de jaren negentig gesprekken gevoerd met andere Europese maatschappijen waaronder British Airways en Alitalia over verregaande samenwerking en zelfs een fusie Dit resulteerde uiteindelijk op 5 mei 2004 in de fusie van KLM met Air France tot Air France-KLM Door deze fusie werd de KLM tevens opgenomen in de luchtvaartalliantie SkyTeam Incidenten en ongevallen KLM heeft sinds de oprichting enkele incidenten ongevallen en kapingen gekend soms met dodelijke afloop Op 22 juni 1922 vond het eerste KLM-ongeluk plaats met dodelijke afloop KLM was betrokken bij de vliegtuigramp van Tenerife in 1977 met 583 doden het grootste ongeluk in de geschiedenis van de luchtvaart Samenwerking met andere luchtvaartmaatschappijen In 1966 richtte de KLM een dochtermaatschappij op voor de binnenlandse vluchten de NLM In maart 1987 nam KLM de maatschappij NetherLines over Door het samenvoegen van NLM Cityhopper en NetherLines stichtte de KLM in maart 1991 een nieuwe sterk regionale luchtvaartmaatschappij KLM Cityhopper KLM bezit sinds 1968 50% van de Martinair-aandelen In 1998 probeerde KLM de overige 50% van de aandelen over te nemen van Nedlloyd Toen de Europese Commissie liet weten dit plan niet goed te zullen gaan keuren vanwege een mogelijke monopoliepositie binnen de branche trok KLM de aanvraag in In 2007 liet KLM weten opnieuw geïnteresseerd te zijn in het resterende Martinair-belang dat inmiddels in handen was van Maersk In 2008 werd bekend dat de Europese Commissie ditmaal geen bezwaar had tegen een 100% overname en sinds 31 december 2008 is Martinair een 100% dochter geworden van KLM In 1988 kocht de KLM 40% van de Transavia-aandelen In 1991 het jaar waarin Transavia 25 jaar bestond besloot de Nedlloyd-groep haar restaandeel van 40% van de Transavia-aandelen aan KLM te verkopen Transavia werd een dochteronderneming van de KLM Tot 2003 bezat de Nederlandse Investeringsbank NIB nog 20% maar vanaf dat jaar was Transavia een 100% dochter van KLM Samenwerking met buitenlandse maatschappijen bleek noodzakelijk KLM sloot in 1993 een samenwerkingsovereenkomst met de Amerikaanse maatschappij Northwest Airlines en nam een aandeel van 20 procent in die maatschappij In 1997 ondertekenden de beide maatschappijen een langlopende commerciële en operationele samenwerkingsovereenkomst Tegelijkertijd verkocht de KLM het belang in Northwest Airlines terug aan haar partner In augustus 1997 nam KLM een belang van 30% in de Noorse luchtvaartmaatschappij Braathens SAFE Hierna trad deze maatschappij toe tot de KLM Northwest Airlines-samenwerking en nam ze alle KLM-vluchten tussen Amsterdam en Noorwegen over Uiteindelijk stopte de samenwerking toen Braathens werd overgenomen door SAS KLM heeft sinds 1995 een belang van 26% van de aandelen in Kenya Airways en is daarmee de grootste aandeelhouder van Kenia Airways en de belangrijkste partner KLM hield besprekingen met andere maatschappijen over een mogelijke fusie onder meer met British Airways in 1991 met Swissair Austrian Airlines en SAS in 1993 en met Alitalia in 2000 Deze besprekingen werden allemaal voortijdig afgebroken Een arbitragecommissie oordeelde eind 2000 dat KLM aan Alitalia een schadevergoeding van 250 miljoen euro moest betalen plus rente Toen andere maatschappijen aan het einde van de jaren negentig wereldwijde allianties aangingen zoals Star Alliance SkyTeam en Oneworld hebben KLM en Northwest pogingen gedaan om hun eigen wereldwijde alliantie te vormen Wings Deze pogingen liepen echter op niets uit Na de fusie met Air France in 2004 trad de KLM toe tot SkyTeam KLM UK ontstond in 1998 als voortzetting van AirUK toen KLM steeds meer aandelen in dit bedrijf kocht waarmee het uiteindelijk een 100% dochter werd In het jaar 2000 begon KLM UK aan het opzetten van een nieuwe dochtermaatschappij Buzz In 2003 werd Buzz verkocht aan Ryanair De restanten van KLM UK werden op 30 maart 2003 samengevoegd met KLM Cityhopper Op 30 september 2003 maakten Air France en KLM bekend dat zij een nieuwe holdingmaatschappij zullen oprichten onder de naam Air France-KLM De holding bestaat uit twee maatschappijen te weten Air France en KLM Hoewel de maatschappijen onafhankelijk blijven opereren ontstaat er vanaf dat moment ook veel synergie Zo kan in het vervolg gezamenlijk ingekocht worden en kunnen klanten van beide netwerken gebruikmaken Hoewel de nieuwe holding zetelt in Parijs zal KLM onder Nederlands recht blijven opereren wat voornamelijk van belang is voor het behoud van landings- en overvliegrechten Het aandeel Air France-KLM werd op 5 mei 2004 geïntroduceerd op de beurzen van Amsterdam Parijs en New York De twee maatschappijen samen vormen na de fusie in omzet de grootste luchtvaartonderneming ter wereld In het jaar 2004 trad de KLM toe tot het dan vier jaar oude SkyTeam waar ook Air France bij is aangesloten Sinds medio 2012 spreekt moedermaatschappij Air France-KLM met Etihad Airways over het aangaan van een joint venture In oktober 2012 verschenen de eerste voorlopige vruchten van deze gesprekken in de vorm van enkele codesharevluchten< ref> Tevens wordt onderhandeld met China Southern over een mogelijke joint venture op de routes van en naar China De joint venture op de Atlantische routes is inmiddels uitgebreid tot een joint venture met Air France Alitalia en Delta Airlines waarin Northwest Airlines is opgegaan Eerste affiche en stripalbum Al sinds het begin is Plesman zich ervan bewust dat het bedrijf reclame moet maken voor zijn diensten In het oprichtingsjaar 1919 wordt dan ook de eerste reclameaffiche uitgegeven Plesman heeft de affiche laten maken door een van zijn vrienden luitenant-vlieger Brian de Kruyff Dorssen Het is een affiche met slechts één kleur en verder zwart en wit Er staan drie figuren op afgebeeld een piloot en twee kinderen een Hollands jongetje in klederdracht op klompen en een Indisch meisje met sarong aan De piloot heeft een dikke jas in plaats van een overall aan Onderlangs staat nog de volledige naam van KLM zoals die in de statuten van de NV werd opgenomen Vanaf 1920 bracht KLM steeds meer van dergelijke affiches uit Het bedrijf wilde zich graag binden met het beeld van de Vliegende Hollander Dit is dan ook een veelvuldig terugkerend onderwerp dat in 1947 verwoord en verbeeld wordt in het KLM-stripalbum "De legende van de Vliegende Hollander" Na de Tweede Wereldoorlog verschijnt De Vliegende Hollander zelfs op de romp van de vliegtuigen; aan de ene zijde in het Nederlands en aan de andere zijde in het Engels The Flying Dutchman President-directeur Albert Plesman 1919 1953 Fons Aler 1954 1961 Ernst van der Beugel 1961-1963 Horatius Albarda 1963 1965 Gerrit van der Wal 1965 1973 Sergio Orlandini 1973 1987 Jan de Soet 1987 1991 Pieter Bouw 1991 1997 Leo van Wijk 1997 2007 Peter Hartman 2007 2013 Camiel Eurlings 2013 2014 Pieter Elbers 2014 Dochterondernemingen Dochterondernemingen van KLM zijn Cobalt Ground Solutions Ltd 60% Cygnific BV 100% EPCOR BV 100% European Pneumatic Component Overhaul & Repair Kenya Airways 26% KLM Asia opereert vluchten naar Taiwan 100% KLM Cityhopper BV voorheen NLM 100% KLM Cargo 100% KLM Catering Services BV 100% KLM Equipment Services BV 100% KLM Financial Services BV 100% KLM Flight Academy BV 100% KLM Health Services BV 100% KLM UK Engineering LTD 100% Martinair Holland NV 100% Schiphol Logistics Park CV 53% transavia CV 100% transavia France SAS 40% Voormalige dochtermaatschappijen zijn Buzz 1999-2004 KLM Alps KLM Helicopters KLM Interinsulair Bedrijf opereerde in Nederlands-Indië in 1947-1949 KLM West-Indisch Bedrijf 1935-1964 overgenomen door Antilliaanse Luchtvaart Maatschappij KLM Exel opgegaan in de Exel Aviation Group en later failliet gegaan KLM UK opereert tegenwoordig onder de naam KLM Cityhopper met als volledige naam "KLM Cityhopper UK Ltd" De Kroonduif of NNGLM 1956-1962 KLM Asia Onder de naam KLM Asia vliegt KLM rechtstreeks van Amsterdam naar Taiwan door het Chinese luchtruim Hiermee is KLM de eerste en vooralsnog enige civiele luchtvaartmaatschappij ter wereld die rechtstreekse vluchten tussen Taiwan en Europa onderhoudt met goedkeuring van de Chinese autoriteiten Vloot KLM hanteert een drieklassensysteem in haar vloot De toestellen voor de lange afstanden beschikken over World Business Class WBC Economy Comfort EC en Economy de toestellen op de korte en middellange afstanden alle Boeing 737's hebben Europe Business Class EBC Economy Comfort EC en Economy De vloot van KLM exclusief dochtermaatschappijen bestond begin medio januari 2015 uit de volgende toestellen Geschiedenis van de KLM-vloot Van de oude Boeing 747-300-toestellen die in 2003 werden vervangen werd de PH-BUK Louis Blériot op Schiphol-Oost helemaal uit elkaar gehaald en vervolgens over water naar Lelystad vervoerd om in de Aviodrome tentoongesteld te worden Speciale kleurenschema's Sinds 1 januari 2009 vliegt er bij KLM een Boeing 737-800 met registratie PH-BXA in een retro kleurenschema dat jaar bestond KLM namelijk 90 jaar Het lidmaatschap aan SkyTeam vereist dat er 3 vliegtuigen uit de vloot meer dan 1% in een SkyTeamkleurenschema vliegen Daarom is er sinds 25 augustus 2009 bij KLM een Boeing 777-300 met registratie PH-BVD in deze kleuren en per 2 juni 2010 een 737-900 PH-BXO en een Embraer 190 PH-EZX actief< ref> Een Boeing 777-200 de PH-BQP Pont du Gard vloog van medio juni 2011 tot medio april 2012 rond met een kleurenschema bestaande uit Delfts blauw geschilderde "tegeltjes"< ref> In juni 2014 werd een nieuw kleurenschema met een "boog" op de neus geïntroduceerd Het eerste toestel met dit schema was een Embraer 190 De rest van de vloot zal volgen Ook de nieuwe 787 en A350 zullen in dit kleurenschema gaan vliegen Reisklassen KLM biedt Business Class Economy Comfort class en Economy class aan in haar vliegtuigen De Business Class is onder te verdelen in twee verschillende klassen de Europe Business Class voor de korte afstand en de World Business Class voor de lange afstand World Business Class De World Business Class biedt een 60 inch stoelafstand op alle intercontinentale vliegtuigen De toestellen bieden een stoel die tot 175 graden naar achteren versteld kan worden De zitplaatsen geplaatst in een 2-2-2-opstelling hebben een massage functie een privacyscherm persoonlijke leeslampen been- en voetsteunen en persoonlijke telefoons aan de achterkant van de controller De nieuwste aanvulling in de vloot van de KLM de Boeing 777-300ER heeft dezelfde Business Class-stoel als fusiepartner Air France Het persoonlijke entertainmentsysteem heeft een multifunctioneel 104 inchscherm met AVOD Audio Video on Demand Onder andere de nieuwste films populaire series luisterboeken en taalcursussen zijn beschikbaar voor de passagier Bovendien heeft het systeem een uitgebreide sms- en e-mailfunctie Naast de stoel is een stopcontact aanwezig Faciliteiten voor het vertrek omvatten een volledig flexibele reservering met uitzondering van de WBC Holiday Fares die beperkingen hebben eigen check-in balies toegang tot de KLM Crown Lounges en lounges van SkyTeam-partners prioritair instappen en 125% tot 175% Flying Blue-miles De passagiers mogen extra bagage meenemen Aan boord krijgen zij een driegangenmenu Drank en snacks zijn beschikbaar tijdens de hele vlucht Het diner is klaargemaakt in samenwerking met topkoks Op vluchten naar Azië kan worden gekozen voor een authentiek lokaal menu Internationale kranten en tijdschriften zijn beschikbaar op elke vlucht Elke passagier krijgt een traditioneel Delfts blauw miniatuurhuisje met Hollandse jenever als geschenk KLM is het interieur van de World Business Class van de complete lange-afstandsvloot aan het vernieuwen De Nederlandse designer Hella Jongerius heeft het design van de nieuwe cabine en de nieuwe "full flat" stoel die de "angled flat" stoel zal vervangen in de huidige World Business Class voor haar rekening genomen De Boeing 787's in de vloot van KLM zullen in de World Business Class dezelfde stoelen krijgen die Air France in 2014 introduceerde geplaatst in een 1-2-1-opstelling Delfts blauwe huisjes Sinds 1952 deelt KLM delfts blauwe huisjes uit aan al haar World Bussines Class passagiers De huisjes zijn replica's van bijzondere gebouwen in Nederland Traditioneel zijn de huisjes gevuld met Bols graan jenever hoewel de huisjes afhankelijk van de vliegbestemming tegenwoordig ook wel leeg worden uitgedeeld wegens regels met betrekking tot alcoholische dranken Sinds 1994 loopt het aantal huisjes synchroon met de leeftijd van KLM en wordt ieder jaar op 7 oktober een huisje aan de collectie toegevoegd De huisjes zijn een geliefd verzamel- en ruilobject Vanwege de 90e verjaardag van KLM in 2009 werd een boek uitgebracht onder de titel House no 90 Dit boek geeft een overzicht van de 90 tot dan toe uitgebrachte huisjes en de verhalen achter de originele panden Europe Business Class Europe Business Class het premium product van de KLM op kortere vluchten waarbij de middelste stoel wordt vrijgelaten voor meer comfort wordt aangeboden in de Boeing 737 en toestellen van KLM Cityhopper EBC biedt een 33 inch pitch een maaltijd service aan boord warme of koude maaltijden afhankelijk van de duur van de vlucht met voorrang aan boord gaan extra bagage dubbele Flying Blue-miles en een volledig flexibele reservering Bovendien zijn er gratis internationale kranten en tijdschriften beschikbaar Door de speciale wachtrijen en priority lanes hoeven passagiers niet of minder lang te wachten Economy Class intercontinentaal Economy Class biedt een 31" pitch in alle intercontinentale vliegtuigen met uitzondering van de Airbus A330-200 die een 32" pitch biedt Passagiers kunnen tegen betaling ook kiezen voor stoelen met meer beenruimte Alle vliegtuigen van KLM die buiten Europa vliegen hebben een persoonlijk entertainmentsysteem met AVOD Audio Video on Demand en persoonlijke telefoons op de achterkant van de controller met een e-mail- en sms-functie Passagiers in Economy Class op routes naar intercontinentale bestemmingen krijgen een warme maaltijd vaak meer dan een afhankelijk van de vluchtduur Alle dranken die geserveerd worden ook alcoholische zijn gratis Er kan belastingvrij worden gewinkeld op alle vluchten Kort voor aankomst is op de persoonlijke schermpjes actuele informatie te zien voor transfervluchten Economy Class binnen Europa Op vluchten binnen Europa van KLM en KLM Cityhopper hebben vliegtuigen geen entertainment tijdens de vlucht en bevatten een stoelafstand van 31" Passagiers kunnen tegen betaling ook kiezen voor stoelen met meer beenruimte Economy Class passagiers krijgen een snack of een dagverse sandwich afhankelijk van de duur van de vlucht en het moment van de dag Alle dranken die geserveerd worden ook alcoholische zijn gratis Bij vluchten langer dan 60 minuten kunnen passagiers belastingvrij winkelen Economy Comfort Sinds december 2009 biedt KLM Economy Comfort een extra comfortabele zone binnen de economy class op alle intercontinentale vluchten Per 1 december 2012 biedt KLM deze zone ook aan op intra-Europese vluchten die uitgevoerd worden met de Boeing 737 De klasse biedt de standaard economymaaltijd en drankenservice maar dan in een stoel met meer beenruimte stoel-stoelafstand van 35 inch bijna 90 centimeter waarvan de rugleuning tweemaal zo ver achterover kan klappen Verder worden deze stoelen in de voorste helft van de economy class geplaatst zodat men eerder uit kan stappen Bovendien is het iets stiller vooraan in het vliegtuig Afhankelijk van het type vliegtuig zijn er op elke intercontinentale vlucht tussen de 32 en de 40 van dergelijke stoelen beschikbaar Op de intra-Europese vluchten uitgevoerd met een Boeing 737 ligt het aantal afhankelijk van de serie tussen de 12 en 24 Vanaf 2013 zal KLM ook op hun Cityhopper een begin maken met Economy Comfort seats KLM-ruimtereizen KLM is op termijn van plan passagiers de mogelijkheid te geven een ruimtereis te maken Het plan voor een ruimtehaven op Curaçao komt van XCOR Aerospace XCOR Aerospace biedt één passagier per keer de mogelijkheid een vlucht naar 100 km hoogte te maken met een Lynx ruimtevaartuig dat in de VS wordt gebouwd KLM heeft ingeschreven op de eerste vijf vluchten en neemt ook onder meer de promotie en ticketverkoop op zich XCOR Aerospace treedt in de voetsporen van concurrent Virgin Galactic dat al in 2012 met eigen toestellen de eerste ruimtetoeristen de ruimte in hoopte te sturen Dat is echter niet gelukt; de plannen moesten uitgesteld worden De eerste vlucht stond oorspronkelijk gepland voor het vierde kwartaal 2013 maar die datum is niet gehaald De bouw van het dertig miljoen euro kostende Space Center op Curaçao naast vliegveld Hato moet nog worden gefinancierd Een nieuwe streefdatum voor de eerste vlucht is eind 2015 KLM-Package Deals Naast vliegtickets verkoopt KLM sinds 2014 onder de naam Package Deals ook pakketreizen vliegtickets in combinatie met bijvoorbeeld een hotelreservering en of een huurauto KLM werkt daarbij samen met Expedia en Sunny Cars< ref> Codeshare-overeenkomsten In juli 2013 heeft KLM codeshare-overeenkomsten met onderstaande luchtvaartmaatschappijen Partners die lid zijn van de luchtvaartalliantie SkyTeam zijn niet vermeld Flying Blue Als gevolg van de fusie met Air France werd in 2005 het frequent flyer-programma van KLM de Flying Dutchman genaamd samengevoegd met het Franse Fréquence Plus tot Flying Blue Naast de gebruikelijke SkyTeam-partners kunnen passagiers ook op vluchten van andere luchtvaartmaatschappijen waaronder Japan Airlines Malaysia Airlines en Qantas punten sparen en besteden Trivia Op 7 april 2009 is er een tulp vernoemd naar de KLM De doop vond plaats op de Keukenhof De nieuw gekweekte tulp heeft de naam Tulipa KLM gekregen Van 1981 tot 1990 en sinds 2004 is KLM de hoofdsponsor van het Dutch Open golf ook wel bekend als KLM Open Zie ook Algemeen Pensioenfonds KLM Externe links van de KLM van de KLM Het Koninkrijk Engeland was van 927 tot 1707 een soevereine staat ten noordwesten van continentaal Europa Op zijn hoogtepunt overspande het Koninkrijk Engeland het zuidelijke twee derde van het eiland Groot-Brittannië inclusief zowel hedendaags Engeland als Wales en verschillende kleinere omliggende eilanden; wat vandaag de dag bestaat uit het rechtsgebied van Engeland en Wales Het had een landgrens met het Koninkrijk Schotland in het noorden Aan het begin van de periode was zijn hoofdstad en belangrijkste koninklijke residentie Winchester maar Westminster en Gloucester werden een bijna gelijke status toegekend waarbij Westminster geleidelijk aan de voorkeur kreeg Engeland als een natiestaat begon op 12 juli 927 na een bijeenkomst van koningen uit heel Groot-Brittannië op Eamont Bridge Cumbria maar in grote lijnen herleidt zijn oorsprong zich tot de Angelsaksische vestiging van Groot-Brittannië en de heptarchie van kleine staten die volgden en uiteindelijk verenigden De Normandische invasie van Wales van 1067-1283 geformaliseerd met het Statuut van Rhuddlan in 1284 bracht Wales onder Engelse controle en Wales kwam onder de Engelse wet met de "Laws in Wales Acts 1535-1542" Op 1 mei 1707 werd Engeland verenigd met Schotland om het Koninkrijk Groot-Brittannië te creëren onder de voorwaarden van de Acts of Union 1707 Hoewel het niet langer een soevereine staat is blijft modern Engeland een van de landen van het Verenigd Koninkrijk In het begin van de 12e eeuw was de stad Westminster in Londen de de facto hoofdstad geworden Londen heeft dus feitelijk steeds gediend als de hoofdstad eerst van het Koninkrijk Engeland dan van het Koninkrijk Groot-Brittannië 1707-1801 en vervolgens van het Verenigd Koninkrijk Zie ook Lijst van Engelse koningen Geschiedenis van Engeland Het Koninkrijk Ierland was een staat in West-Europa – feitelijk een kroondomein van de Engelse koning – van 1541 tot 1 januari 1801 toen Ierland werd verenigd met het Koninkrijk Groot-Brittannië tot het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland De staat werd geregeerd door de koningen van Engeland en vanaf 1707 Groot-Brittannië Het land was daardoor in personele unie met Engeland 1541-1707 Schotland 1603-1707 Groot-Brittannië 1707-1801 en Hannover 1714-1801 Het Ierse parlement met een lagerhuis House of Commons en hogerhuis House of Lords zetelde in Dublin Het Ierse parlementsgebouw uit 1729 was het eerste parlementsgebouw ter wereld dat speciaal voor dat doel was gebouwd De feitelijke macht was echter in handen van de gouverneur de Lord Lieutenant of Lord Deputy ook wel viceroy onderkoning genoemd Hij bestuurde Ierland in naam van de koning Deze functie was traditioneel in handen van de earls van Kildare De arme voornamelijk rooms-katholieke bevolking van Ierland werd bestuurd door een kleine protestantse Iers-Engelse elite Dit leidde tot gewelddadige conflicten waaronder de opstanden in 1641 1689-1691 en 1798 Geschiedenis Het Koninkrijk Ierland kwam voort uit de Heerlijkheid Ierland Lordship of Ireland Na de Normandische verovering van Ierland in 1171 werd het land een heerlijkheid die direct onder de Engelse kroon viel De heerlijkheid Ierland bleef bestaan tot 1541 Nadat koning Hendrik VIII zich afscheidde van de rooms-katholieke Kerk liet hij zich in dat jaar door het Ierse parlement tot koning van Ierland verkiezen Door de titel Koning van Ierland aan te nemen kon de kerk zijn titel Heer van Ierland die door Paus Adrianus IV aan de Engelse koning was toegekend niet terugtrekken In de eeuw die daarop volgde herstelden de Engelse koningen geleidelijk hun gezag over heel Ierland dat ze tijdens de Rozenoorlogen grotendeels hadden kwijtgeraakt door middel van zowel geweld als grootschalige kolonisatie door Engelse immigranten In Ierland had de katholieke kerk tot op zekere hoogte gehoor gegeven aan de roep tot hervorming die aan het eind van de middeleeuwen overal in Europa te horen was Toen in Engeland de Anglicaanse Kerk ontstond gaf dit in het katholieke Ierland aanleiding tot twisten en verdeeldheid Hendrik VIII wist de Ierse adel aan zich te binden en zo kreeg Engeland de vrije hand de anglicaanse religie in Ierland als staatsgodsdienst in te voeren Daarmee waren de onenigheden nog niet afgelopen Regelmatig braken opstanden uit en de Ieren trachtten met Spaanse hulp de onafhankelijkheid te verkrijgen In 1641 brak een opstand uit Hierbij werden vele Engelse protestanten omgebracht die zich als Engelse en Schotse kolonisten in zogenaamde plantations gevestigd hadden De Ieren zouden daar zwaar voor boeten Olivier Cromwell herstelde hardhandig het gezag Slag bij Drogheda 1649 en grote gebieden gingen opnieuw in Engelse handen over De val van Cromwell bracht in Engeland Karel II terug op de troon Die wilde de katholieken wel ruimte geven maar zij dienden dan wel te erkennen dat de paus niet het recht had een koning af te zetten Zo'n erkenning bleef uit hetgeen voor Karel aanleiding was op te treden tegen de leiding van de Katholieke Kerk De aartsbisschop van Armagh Olivier Plunkett werd gevangengenomen en in 1681 op ter dood gebracht Na zijn dood werd Karel opgevolgd door Jacobus II Deze was zelf katholiek pro-Ierland en stelde katholieke Ieren aan op hoge posten wat in het protestantse Ulster tot wrevel leidde In 1688 viel Willem III van Oranje-Nassau in naam van zijn vrouw Maria Stuart Engeland binnen met zijn grotendeels Nederlandse troepen en verdreef zijn schoonvader Jacobus II uit Engeland Willem vond steun in Ulster terwijl Jacobus II van het Ierse parlement steun kreeg en een Iers-Frans leger tegen Willem verzamelde Willems overwinning in de Slag aan de Boyne 1690 en de inname van Limerick 1691 brachten Ierland volledig in de Engelse greep De slag opnieuw bij Drogheda aan de Boyne duurde veertien dagen Willems Nederlandse bevelhebber verleende schappelijke termen aan de Ieren bij het Verdrag van Limerick 1691 waarbij zij zich overgaven maar achteraf werden deze vooral door toedoen van de protestanten die wraak wilden voor de gebeurtenissen van 1641 vrijwel geheel teruggedraaid Tot 1782 had het Ierse parlement weinig te zeggen en rooms-katholieken konden geen lid van het parlement worden Bijna alle macht in Ierland lag in handen van de gouverneur en zijn tweede man de Chief Secretary for Ireland die beide altijd van Engelse of Britse adel waren Na de opstand van 1798 besloot de Britse regering om Ierland bij het Verenigd Koninkrijk te voegen om zo de Ierse bevolking eerlijkere vertegenwoordiging in de regering te geven en verdere onrust te voorkomen In 1800 stemde zowel het Britse als het Ierse parlement voor een Act of Union die in 1801 in werking trad Hierbij werd het koninkrijk samengevoegd met het Koninkrijk Groot-Brittannië om zo het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland te vormen Monarchen 1541 – 1547 Hendrik VIII van Engeland 1547 – 1553 Eduard VI van Engeland 1553 Jane Grey 1553 – 1558 Maria I van Engeland 1558 – 1603 Elizabeth I van Engeland 1603 – 1625 Jacobus I van Engeland 1625 – 1649 Karel I van Engeland 1660 – 1685 Karel II van Engeland 1685 – 1689 Jacobus II van Engeland 1689 – 1694 Maria II van Engeland samen met haar man Willem III 1689 – 1702 Willem III van Oranje-Nassau regeerde tot 1694 samen met zijn vrouw Maria II 1702 – 1714 Anna van Groot-Brittannië 1714 – 1727 George I van Groot-Brittannië 1727 – 1760 George II van Groot-Brittannië 1760 – 1801 George III van Groot-Brittannië Het Koninkrijk Schotland Schots-Gaelisch Rìoghachd na h-Alba Schots Kinrick o Scotland was een staat in West-Europa die bestond uit het noordelijke deel van het eiland Groot-Brittannië het huidige Schotland Geschiedenis Het Koninkrijk Schotland ontstond onder de naam Koninkrijk Alba in 843 toen het land volgens overleveringen werd verenigd onder leiding van Kenneth I Schots-Gaelisch Coinneach mac Ailpein Alba IPA is de oud- en modern Gaelische naam voor Schotland Over de herkomst van Kenneth I zijn de historici het niet eens Volgens sommige bronnen was hij sinds 840 de vorst van Dalriada een Schots vorstendom in de westelijke hooglanden In 843 maakte hij zich meester van de troon van de Picten die vacant was sinds de Noormannen in 839 het heersende vorstenhuis hadden uitgeroeid Aanvankelijk besloeg het Koninkrijk Schotland of Alba het gebied ten noorden van de rivieren Forth en Clyde In de loop der tijden werden andere koninkrijken ten zuiden daarvan en aan de noordelijke kust veroverd waarmee de tegenwoordige grenzen werden bereikt Van 1262 tot 1266 woedde de Schots-Noorse Oorlog om het bezit van de Hebriden en het eiland Man In 1603 werden het Koninkrijk Engeland en het Koninkrijk Schotland verenigd onder één heerser Jacobus I van Engeland Jacobus VI van Schotland in een personele unie maar pas in 1707 werd met de Act of Union de staat opgeheven doordat het Parlement van Schotland zichzelf ontbond Hierdoor ontstond het Koninkrijk Groot-Brittannië Zie ook Lijst van koningen van Schotland Geschiedenis van Schotland De Krim Krim-Tataars Qırım Oekraïens Крим Krym Russisch Крым Krym is een schiereiland in de Zwarte Zee en de Zee van Azov De oppervlakte is 27000 km² en in 2001 was het aantal inwoners 2413228 maar sinds 16 maart 2014 valt het schiereiland de facto onder Russisch gezag Geografie De Krim staat in het noordwesten door de Landengte van Perekop in verbinding met Oekraïne De Straat van Kertsj vormt in het oosten de scheiding met het Russische vasteland Bij het Schiereiland van Kertsj begint de ruim 100 kilometer lange Schoorwal van Arabat een zandig schiereiland dat de Zee van Azov scheidt van de Syvasj een brakke en moerassige laguneDe Krim bestaat voor het grootste deel uit steppe In het zuiden bevindt zich het Krimgebergte met een hoogte tot 1545 meter Ten zuidoosten hiervan ligt de kuststrook die een mediterraan klimaat heeft en bekend is om zijn wijn Bekend is ook de badplaats Jalta Andere plaatsen van belang zijn Feodosija Kertsj Bachtsjysaraj en Hoerzoef Bevolkingsopbouw Volgens de laatste census van Oekraïne 2001 hebben de Krimrepubliek en Sebastopol samen 2413228 inwoners De bevolkingssamenstelling was als volgt Russen 1240400 601% Oekraïners 576600 239% Krim-Tataren 245200 102% Wit-Russen 35000 15% Tataren 13500 05% Overige 38% De meest gesproken taal is het Russisch dat geldt als lingua franca Al aan het begin van de 20e eeuw had de Krim ten gevolge van immigratie van vele groepen en emigratie van de Krim-Tataren naar elders bijvoorbeeld naar de Dobroedzja een zeer gemengde bevolking De laatste Krim-Tataren van de Krim werden in mei 1944 op last van Stalin gedeporteerd naar Centraal-Azië een tragedie die de sürgün wordt genoemd Sinds 1989 konden zij terugkeren Geschiedenis De Krim is door een groot aantal volken bewoond geweest Al in de prehistorie ziet men invloeden van de noordelijke steppe en met name uit de Kaukasus De door de Grieken vermeldde Tauri waren waarschijnlijk de nakomelingen van de vroegste bevolking In de 8e eeuw vChr drongen de Cimmeriërs vanuit het noorden binnen Rond 750 vChr trokken de Cimmeriërs vanuit de Krim waar de naam Cimmerische Bosporus voor de Straat van Kertsj nog aan hen herinnerd over de Kaukasus naar het zuiden en bedreigden Klein-Azië en Assyrië In de 8e eeuw vChr vielen de Scythen binnen en verdrongen de Cimmeriërs In de 6e eeuw vChr vestigden Grieken zich aan de kust Hun nederzettingen verenigden zich in het Bosporuskoninkrijk Vanaf de 4e eeuw vChr werden de Scythen in de noordelijke steppe steeds meer verdrongen door de Sarmaten Op de Krim rond de door koning Scilurus opgerichte nieuwe hoofdstad Neapolis bij Simferopol konden de Scythen zich nog standhouden Scilurus en zijn zoon Palakos slaagden erin delen van het Bosporuskoninkrijk te annexeren In de daaropvolgende strijd met Mithridates VI van Pontus 122-63 vChr verbonden de Scythen zich met koning Tasius van de Roxolanen In 110-107 onderwierp Diophantes de Krim onder het Koninkrijk Pontus Er volgde een opstand onder Saumakos welke Diophantes echter kon neerslaan Een hernieuwde opstand van 89-84 was aanvankelijk succesvol In 80 vChr versloeg Neoptolemus echter de Scythische vloot en bezette Olbia en Tyras Uiteindelijk werden in de tweede helft van de 3e eeuw AD de laatste Scythen op de Krim door de Goten onderworpen In Oekraïne bouwden de Goten een rijke cultuur op maar werden omstreeks 375 door de Hunnen verdreven Het vroege Ostrogotische Rijk rijk viel uiteen Een deel zocht toevlucht in de Krim waar sporen in taal en cultuur zie Krim-Gotisch tot in de 16e eeuw aantoonbaar zijn In de 7e en 8e eeuw bezet door de Chazaren werd het later een onderdeel van het Koemanenrijk Kanaat van de Krim Rond 1402 kwam het in bezit van de Gouden Horde die er het kanaat van de Krim vestigden De tot de Islam bekeerde bevolking werd door de Russen Krim-Tataren genoemd De hoofdstad was Bachtsjysaraj welke later bekend werd door het epische gedicht van Poesjkin De fontein van Bachtsjisaraj In 1475 werd het kanaat een vazal van het Ottomaanse Rijk Keizerrijk Rusland In de tweede helft van de achttiende eeuw trachtte Rusland voet te krijgen aan de noordelijke kust van de Zwarte Zee en kwam daar in conflict met het kanaat van de Krim dat vazal was van het Ottomaanse rijk De Russisch-Turkse oorlog van 1768-1774 eindigde in een overwinning voor Rusland Bij het verdrag van Küçük Kaynarca werd de Krim onafhankelijk en in 1783 door Rusland geannexeerd In 1802 werd het Gouvernement Taurida opericht welke naast de Krim het gebied tussen de benedenloop van de Dnjepr en de Berda omvatte Rusland en Turkije leverden nog een eeuw lang slag om het schiereiland Het beruchtste conflict was de Krimoorlog 1853-1856 waarbij Turkije steun kreeg van Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk en later ook Piëmont-Sardinië Revolutie en opname in de Sovjet-Unie Na de Oktoberrevolutie in 1917 riep een etnische Krim-Tataarse regering op 13 december 1917 de Volksrepubliek van de Krim uit De republiek wist zijn onafhankelijk niet lang te behouden en werd op januari 1918 door de bolsjewiekse troepen geannexeerd Door het Centrale Uitvoerend Comité van Taurida in Simferopol werd 19-21 maart 1918 de Taurida Socialistische Sovjetrepubliek opgericht welke de Krim en de omliggende gebieden van het voormalige Gouvernement Taurida omvatte Al snel werd deze echter door Krim-Tataarse en Oekraïense troepen omvergeworpen In het Krim-offensief aan het eind van april 1918 veroverde het Duitse Keizerrijk de Krim Op 28 juni 1918 werd een door de Duitsers gesteunde Krimse Regionale Regering opgericht De onder Duitse bescherming gevormde staat kreeg de Lipka-Tataarse generaal Maciej Sulkiewicz als minister-president minister van binnenlandse zaken en buitenlandse zaken Er waren Oekraïense plannen om de macht in de Krim over te nemen maar met Duitse steun bleef de regering onafhankelijk van Oekraïne Op 2 april 1919 veroverde het Rode Leger Simferopol en de Krimse Regionale Regering werd ontbonden De Krimse Socialistische Sovjetrepubliek werd opgericht maar al in juni 1919 overgenomen door de Witten De Witten hielden stand tot november 1920 Na het verslaan van het vrijwilligersleger van de Witten herwon het Rode Leger de controle in 1920 De Krimse Autonome Socialistische Sovjetrepubliek werd op 18 oktober 1921 opgericht als onderdeel van de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek Tweede Wereldoorlog Gedurende de Tweede Wereldoorlog was de Krim het toneel van hevige gevechten tussen Duits-Roemeense troepen enerzijds en troepen van het Rode Leger anderzijds De Duitsers boekten aanvankelijk grote en zwaarbevochten zeges onder meer rond Kertsj Het laatste bolwerk van de Sovjets op de Krim was Sebastopol De belangrijke havenstad viel na ruim acht maanden van belegering in handen van de Duitsers In het voorjaar van 1944 toen de Duitsers vrijwel over het gehele front moesten terugtrekken lanceerden de Sovjets een offensief op de Krim Enige maanden ervoor had het Rode Leger al gebieden in en rondom Kertsj terugveroverd op de Duitsers In april 1944 lanceerden de Sovjets een offensief dat vanuit Kertsj naar Sebastopol liep en van de landengte van Perekop naar Sebastopol Door in het noorden bij Perekop aan te vallen werd een terugtocht van de Duitsers onmogelijk gemaakt Al snel trokken de Duitsers zich terug tot de Sebastopol met de bedoeling er net zo'n vesting van te maken als het Rode Leger eerder had gedaan Al snel bleek dit niet mogelijk want de barricades en verdedigingswerken waren nooit hersteld Op 12 mei 1944 ruim een maand na de start van het Krimoffensief gaven de laatste Duitse troepen zich over in Sebastopol en was de Krim weer volledig onder controle van de Sovjet-Unie De Krimse ASSR werd op 30 juni 1945 omgevormd tot de niet meer autonome Krimse Oblast van de Russische SFSR Onderdeel van Oekraïne Tijdens het bewind van Stalins opvolger Chroesjtsjov zelf een Oekraïner werd de Krim in 1954 aan de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek overgedragen zogenaamd als een gebaar van vriendschap tussen het Russische en het Oekraïense volk Bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 bleef de Krim bij Oekraïne De oblast werd echter omgevormd tot de Autonome Republiek de Krim Er ontstonden tot 1995 steeds opnieuw weer harde conflicten tussen Oekraïne en Rusland Behalve de opsplitsing van de Zwarte Zeevloot ging het vooral ook om de nationaliteit van het schiereiland Dankzij het Russisch-Oekraïense vriendschapsverdrag konden de scherpe kanten in de onderlinge verhouding aanzienlijk verzacht worden Rusland heeft sindsdien een deel van de militaire haven in Sebastopol ten behoeve van zijn Zwarte Zeevloot gepacht Gespannen onderlinge verhoudingen komen echter nog regelmatig voor en het verloop van de grens door de Straat van Kertsj is ook nog steeds omstreden Aansluiting van de Krim bij Rusland In de nasleep van grootschalige protesten gericht tegen de Oekraïense regering en het afzetten van president Viktor Janoekovytsj ontstond de Krimcrisis Op 6 maart 2014 heeft het Krimse parlement ingestemd met een decreet dat bepaalt dat de Krim een deel van Rusland wordt< ref> Ter voorbereiding hierop werd op 11 maart een voorwaardelijke onafhankelijkheidsverklaring getekend dat de Krim zich af zou scheiden van Oekraïne indien de bevolking voor aansluiting met Rusland zou kiezen Op 16 maart 2014 werd zonder aanwezigheid van internationaal erkende waarnemers een referendum over aansluiting bij Rusland gehouden De autoriteiten van de Krim verklaarden dat de grote meerderheid van de bevolking voor aansluiting bij Rusland stemde Oekraïne de Europese Unie Japan en de Verenigde Staten erkenden dit referendum niet omdat zij voorafgaande onderhandelingen met Oekraïne nodig achten en omdat de Russische militaire aanwezigheid de vrijheid van de stemming zou verstoren Op 18 maart 2014 werd de annexatie van de Krim door Rusland bekendgemaakt Het gebied werd omgevormd tot het Federaal District Krim Dit wordt buiten Rusland alleen erkend door Wit-Rusland De rijkskweekschool voor onderwijzers kortweg de kweekschool was een Nederlandse opleiding tot onderwijzer aan een lagere school 1795-1968 De eerste kweekschool werd in 1795 opgericht in Haarlem door de Maatschappij tot Nut van t Algemeen Op de kweekschool volgden de kwekelingen theoretische vakken om hun vakkennis te vergroten zoals lessen geschiedenis aardrijkskunde muziek en tekenen Hiernaast konden zij praktijkervaring opdoen aan een lagere school die aan de kweekschool verbonden was In 1816 werd de kweekschool in Haarlem omgevormd tot de eerste rijkskweekschool In 1968 veranderden de kweekscholen in de pedagogische academie PA en in 1985 ging deze op in de pabo Verschil tussen kweekscholen en normaalscholen Vanaf de Franse tijd rond 1800 werden er in de Nederlanden ook normaalscholen opgericht naar het Franse voorbeeld de École normale primaire Kwekelingen werkten overdag op een lagere school en kregen in de avonduren en op zaterdag les gewoonlijk van het hoofd der school De kwekelingen konden na verloop van tijd examens doen en aktes halen Deze aanpak meteen gaan werken in de praktijk aangevuld met avondonderwijs en zelfstudie bleef tot het begin van de twintigste eeuw bestaan naast de kweekscholen Deze normaalscholen waren over het hele land verspreid terwijl er zeker aanvankelijk maar een beperkt aantal kweekscholen was Achtergrond De opkomst van de kweekscholen vanaf 1795 vond plaats tegen een achtergrond van grote veranderingen in het denken over onderwijs De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen droeg nieuwe idealen over onderwijs uit die waren ontstaan ten tijde van de Verlichting elk kind had recht op onderwijs dat moest niet door religieuze instellingen worden verzorgd maar door de staat en door goed onderwijs zou een kind zich kunnen ontwikkelen tot een beschaafde en deugdzame burger Met de vorming van de Bataafse Republiek 1795–1801 waren de Nederlanden daarbij voor het eerst een eenheidsstaat met een regering in Den Haag waardoor er nu landelijk richtlijnen konden worden vastgesteld voor de kwaliteit van het onderwijs en van de onderwijzers Aan het begin van de negentiende eeuw vaardigde de regering een aantal onderwijswetten uit 1801 1803 en 1806 waarin verschillende aanbevelingen van 't Nut waren overgenomen Hierin werd onder meer vastgelegd dat er klassikaal les moest worden gegeven dat onderwijzers een bevoegdheid moesten hebben om voor de klas te staan en dat een landelijke inspectie toezicht zou houden Vanaf 1806 moesten de kwekelingen een onderwijzersakte halen Deze bestond uit vier rangen waarvan de "1e rang" de hoogste was In 1857 werd dit vervangen door twee onderwijsakten de hulpakte en de hoofdakte Kweekscholen Al voor de eerste schoolwet van 1801 had 't Nut kweekscholen opgericht in Haarlem 1795 Amsterdam 1796 Groningen 1797 en Leiden De eerste kweekschool in Haarlem enkel voor jongens begon met 8 leerlingen In Groningen waren er in 1812 na 15 jaar 28 kwekelingen opgeleid Er werd les gegeven in geschiedenis aardrijkskunde natuurlijke historie tekenen zedeleer lezen klankmethode denkend lezen hoofdrekenen en handenarbeid zoals breien naaien en nettenknopen In 1816 kwam in Haarlem de eerste rijkskweekschool voor de Nutskweekschool in de plaats aanvankelijk enkel voor jongens Directeur was PJ Prinsen die eveneens directeur van de Nutskweekschool was geweest Pas in 1861 kwamen er nog twee rijkskweekscholen bij in Groningen in plaats van de Nutskweekschool en 's-Hertogenbosch Met de rijkskweekscholen kreeg de overheid een actieve rol in de opleiding van onderwijzers De kwekelingen kregen vier jaar lang een rijksbeurs om in hun levensonderhoud te voorzien In de jaren erna werden er op meer plaatsen in Nederland kweekscholen opgericht waaronder Middelburg 1876 Deventer 1876; va 1924 ook voor onderwijzeressen Maastricht 1880 Apeldoorn voor onderwijzeressen 1896 Utrecht Hilversum Arnhem Meppel Breda Gorinchem Amersfoort Appingedam Heerenveen en Leeuwarden De eerste christelijke kweekscholen werden vanaf halverwege de negentiende eeuw opgericht meestal gemengd in Nijmegen 1846 Zetten alleen voor meisjes 1864 Doetinchem 1878 Amsterdam 1885 en Den Haag 1886 Bekende onderwijzers en onderwijzeressen Bekende onderwijzers aan de kweekschool waren onder anderen Barend Brugsma directeur kweekschool Groningen va 1861 schrijver schoolboeken en pedagogische werken Mattheus Bernard Hoogeveen directeur kweekschool Leiden tot 1922 bedenker van het "leesplankje van Hoogeveen" Hendrik Heukels schrijver van floraboeken en plantennamenwoordenboek Johan van Hulst directeur kweekschool Amsterdam schrijver politicus en verzetsman Mathijs Jacobus Koenen schrijver van schoolboeken en het "Koenen" woordenboek Renske Nieweg muziekdocente aan de kweekschool Amersfoort 1943-1976 muziekpedagoge Pieter Johannes Prinsen directeur kweekschool Haarlem 1817-1854 schrijver van schoolboeken en leesmethode Johannes Worp muziekleraar aan de Rijkskweekschool Groningen va 1861 componist Voorbeelden van bekende oud-leerlingen van de kweekschool Clara Asscher-Pinkhof schrijfster en kinderboekenschrijfster Nel Benschop dichteres Klaas de Boer samensteller van de liedbundel Kun je nog zingen Jan Boer Groningse dichter Willem Brandt schrijver dichter Cor Bruijn schrijver van kinderboeken en streekromans oa Sil de strandjutter Herman Broekhuizen maker radioprogramma Kleutertje luister kinderliedjesschrijver Meindert Bylsma Friese dichter en schrijver Hendrikus Colijn minister Willem Gehrels ontwikkelaar lesmethode zangonderwijs "Gehrels-methode" Bert Haanstra filmregisseur Han G Hoekstra dichter kinderdichter Heine Keuning liedjesschrijver van Friestalige liedjes en politicus Marie Koenen schrijfster van oa streekromans Clare Lennart schrijfster kinderboekenschrijfster en vertaalster Antonie Pieck schrijver en kinderboekenschrijver Leonard Roggeveen kinderboekenschrijver redacteur van jeugdtijdschriften Roelof Schuiling schrijver atlassen aardrijkskunde Gerhard Willem Spitzen of Geert Teis Pzn Groningse dichter schrijver en tekstdichter Piet Tiggers samensteller van oa het liedboek Nederlands Volkslied Theo Thijssen schrijver oa Kees de jongen en politicus Hindericus Scheepstra kinderboekenschrijver oa Ot en Sien Jan Veldkamp samensteller van oa de liedbundel Kun je nog zingen Jacques Vriens kinderboekenschrijver Zie ook Schoolmeester Baknieuws Kweekelingen-Bode Kweekelingen Geheelonthouders Bond Literatuur PTFM Boekholt en EP de Booy '' Assen Maastricht 1987 Externe links op onderwijsgeschiedenisnl op wikispacescom Lennep is een relatief grote stadswijk van de stad Remscheid in Duitsland Evenals Wipperfürth Ratingen en Düsseldorf was Lennep een van de hoofdsteden van het Hertogdom Berg Lennep hoort bij de stad Remscheid sinds 1929 Lennep hoort bij het traditionele gebied van het Nederfrankische dialect Oostbergisch deze taal zou er al als overgangsdialect beschouwd worden en staat tussen het Limburgs Kleverlands en het Westfaals Lennep ligt aan de Uerdinger Linie Geboren Wilhelm Röntgen 27 maart 1845 10 februari 1923 natuurkundige en Nobelprijswinnaar Dit is een lijst van personen die overleden zijn in 2015 Januari Februari Maart 1 maart Daniel von Bargen 64 Amerikaans acteur< ref> Deedee Corradini 70 Amerikaans burgemeester en sportbestuurster< ref> Emiel Goelen 68 Belgisch televisiepresentator< ref> Franz Hums 77 Oostenrijks politicus< ref> Carel Visser 86 Nederlands beeldend kunstenaar< ref> Wolfram Wuttke 53 Duits voetballer< ref> 2 maart Urbaan De Becker 74 Belgisch journalist presentator en hoofdredacteur< ref> Dave Mackay 80 Schots voetballer en voetbaltrainer< ref> Rense Westra 68 Nederlands acteur< ref> 3 maart Lynn Borden 77 Amerikaans actrice< ref> Luc De Nolf 86 Belgisch ondernemer< ref> 4 maart Emory Bass 89 Amerikaans acteur< ref> Harve Bennett 84 Amerikaans film- en televisieproducent< ref> Antoon Heldens 89 Nederlands burgemeester< ref> 5 maart Edward Egan 82 Amerikaans kardinaal< ref> Albert Maysles 88 Amerikaans documentairemaker< ref> Jim McCann 70 Iers gitaarspeler en zanger< ref> 6 maart Marianne Hilarides 81 Nederlands balletdanseres< ref> 7 maart Edmond Malinvaud 91 Frans econoom< ref> 8 maart Sam Simon 59 Amerikaans scenarioschrijver< ref> 9 maart Florence Arthaud 57 Frans zeilster< ref> HH ter Balkt 76 Nederlands dichter< ref> Lü Houmin 87 Chinees fotograaf< ref> Windell Middlebrooks 36 Amerikaans acteur< ref> Camille Muffat 25 Frans zwemster Frei Otto 89 Duits architect< ref> Alexis Vastine 28 Frans bokser 10 maart Patrick Gaudy 38 Belgisch veldrijder< ref> Richard Glatzer 63 Amerikaans regisseur< ref> 11 maart Walter Burkert 84 Duits hoogleraar schrijver en classicus< ref> Aart Lamberts 67 Nederlands beeldhouwer< ref> Ralph Taeger 78 Amerikaans acteur< ref> 12 maart Michael Graves 80 Amerikaans architect en designer< ref> Magda Guzmán 83 Mexicaans actrice< ref> Terry Pratchett 66 Brits schrijver< ref> Carl zu Wied 53 Duits edelman< ref> 13 maart Daevid Allen 77 Australisch musicus< ref> René Gude 58 Nederlands filosoof< ref> 14 maart Bodys Isek Kingelez 67 Congolees beeldend kunstenaar< ref> Valentin Raspoetin 77 Russisch schrijver en milieuactivist< ref> 15 maart Antonio Betancort 78 Spaans voetbaldoelman< ref> Collins Chabane 54 Zuid-Afrikaans politicus< ref> Luciano Ercoli 85 Italiaans filmregisseur < ref> Sally Forrest 86 Amerikaans actrice en danseres< ref> Mike Porcaro 59 Amerikaans basgitarist< ref> 16 maart Buddy Elias 89 Zwitsers acteur en hoofd van het Anne Frank Fonds< ref> Andy Fraser 62 Brits basgitarist< ref> 17 maart Harrie Heijnen 74 Nederlands voetballer< ref> 18 maart Samuel Charters 85 Amerikaans muziekhistoricus -schrijver muzikant en platenproducent< ref> Dolf Kruger 91 Nederlands fotograaf 19 maart Gerda van der Kade-Koudijs 91 Nederlands atlete< ref> Eino Uusitalo 90 Fins politicus< ref> 20 maart Malcolm Fraser 84 Australisch premier< ref> Frank IJsselmuiden 75 Nederlands burgemeester< ref> Paul Jeffrey 81 Amerikaans jazzmuzikant en -componist< ref> Josef Mikoláš 77 Tsjechisch ijshockeyer< ref> Steve Mokone 82 Zuid-Afrikaans voetballer< ref> Eddie Mulheron 72 Schots voetballer< ref> AJ Pero 55 Amerikaans drummer< ref> Gregory Walcott 87 Amerikaans acteur< ref> 21 maart Pedro Aguayo 35 Mexicaans worstelaar< ref> Milen Dobrev 35 Bulgaars gewichtheffer< ref> Hans Erni 106 Zwitsers kunstschilder en beeldhouwer< ref> Jørgen Ingmann 89 Deens gitarist< ref> Jackie Trent 74 Brits singer-songwriter en actrice< ref> Alberta Watson 60 Canadees actrice< ref> 22 maart Marc Leemans 89 Belgisch acteur< ref> 23 maart Lee Kuan Yew 91 Singaporees premier< ref> Valentine Tas 75 Belgisch burgemeester< ref> 24 maart Omgekomen bij de ramp met Germanwings-vlucht 9525 Oleg Bryjak 54 Kazachstaans-Duits operazanger< ref> Maria Radner 34 Duits operazangeres Herberto Hélder 84 Portugees dichter< ref> Ad de Wert 62 Nederlands voetballer< ref> 25 maart Joris Van Hauthem 51 Belgisch politicus< ref> 26 maart Karl Moik 76 Oostenrijks televisiepresentator en entertainer< ref> John Renbourn 70 Brits gitarist en songwriter< ref> Tomas Tranströmer 84 Zweeds dichter< ref> Datum van overlijden onbekend Hugo Ferrol 74 Nederlands crimineel< ref> München ; Beiers Minga is de hoofdstad van de Duitse deelstaat Beieren en met inwoners< ref> de derde stad van Duitsland München is een kreisfreie Stadt en behoort tot de belangrijkste economische en culturele centra in de Bondsrepubliek Geschiedenis De stad werd in 1158 gesticht door hertog Hendrik de Leeuw als handelspost nabij een klooster Münichen In 1253 resideerden de Beierse hertogen hier Al in de 16e eeuw zijn graaf Willem IV en zijn echtgenote Jacoba van Baden begonnen de verzamelingen aan te leggen die hier te zien zijn Hun opvolgers waaronder vooral koning Lodewijk I 19e eeuw hebben deze collecties geweldig uitgebreid In de periode na de Eerste Wereldoorlog werd de stad het toneel van politieke onrust In de strijd tussen links en rechts was even sprake van een socialistische zogenoemde radenrepubliek maar uiteindelijk werd München de plaats waar de NSDAP van Adolf Hitler geboren en groot werd Adolf Hitler hield regelmatig toespraken in de bierkelders van de stad In 1923 vond onder zijn leiding een putsch plaats Deze poging tot machtsovername strandde nabij de Odeonsplatz De plek wordt tegenwoordig gemarkeerd door een bronzen gedenkteken waarop de namen van vier gesneuvelde Beierse politiemensen staan gegraveerd In de naziperiode werden op dezelfde plek juist de zestien gesneuvelde putschisten geëerd met een gedenkteken Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog vestigde de NSDAP hier zijn hoofdkwartier In München bevinden zich nog verschillende bekende nazigebouwen zoals de zogenaamde Führerbau op de Königsplatz en het voormalige Haus der Deutschen Kunst aan de Prinzregentenstrasse In 1938 vond in München de beruchte Conferentie van München plaats waarbij door nazi-Duitsland Italië het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk buiten aanwezigheid van Tsjecho-Slowakije werd bepaald dat het Tsjechische Sudetenland aan Duitsland werd toegewezen Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog was de stad voor een groot deel platgebombardeerd Bij de wederopbouw na de oorlog werd besloten het historische centrum in oude luister te herstellen In 1972 vonden in München de zeventiende Olympische Spelen plaats die werden overschaduwd door een Palestijnse terreuraanslag op de Israëlische sportploeg Bezienswaardigheden Kerken De Frauenkirche Vrouwenkerk de hoofdkerk van München gebouwd tussen 1468-1488 door architect Jörg von Halsbach ook Ganghofer genoemd met fraaie westtorens Ook het interieur is bezienswaardig De kerk is hoofdmonument van de Beierse bouwkunst De Asamkerk gebouwd in 1733 door de gebroeders Asam De Theatinerkirche is gebouwd tussen 1663-1688 met 18e-eeuwse gevel De Sint Michaelskerk uit de 16e eeuw met verschillende praalgraven Overige monumenten Het paleis de zogenaamde Residenz uit de 17e eeuw in classicistische stijl Het nieuwe stadhuis 1867-1908 met zijn opmerkelijke klokkenspel De zomerkastelen van de Beierse vorsten Schloss Nymphenburg en Schloss Schleissheim Bayerische Staatskanzlei Cultuur Musea Kunstareal München waar de belangrijkste musea van München zijn gelegen Alte Pinakothek Neue Pinakothek Pinakothek der Moderne Beeldenpark van de Pinakotheken München Staatliche Graphische Sammlung Städtische Galerie im Lenbachhaus Glyptothek München Overige musea Bayerisches Nationalmuseum BMW Museum Botanischer Garten München-Nymphenburg Museum Brandhorst Deutsches Museum Haus der Kunst Jüdisches Museum Kunsthalle der Hypo-Kulturstiftung Münchner Stadtmuseum Staatliches Museum Ägyptischer Kunst Staatliches Museum für Völkerkunde Sport In de Duitse Bundesliga en 2Bundesliga heeft München twee clubs spelen FC Bayern München en TSV 1860 München Beide teams spelen in de Allianz Arena 69901 plaatsen 66000 zonder staanplaatsen München organiseerde in 1972 de Olympische Zomerspelen Deze Spelen zullen vooral herinnerd worden vanwege het gijzelingsdrama dat er plaatsvond Hierbij werden 9 Israëlische atleten gegijzeld door een groep Palestijnse terroristen Tijdens de overval op de atleten werden 2 sporters gedood Bij een mislukte bevrijdingsactie kwamen de 9 gegijzelde atleten allemaal om het leven Evenementen Sportief gezien staat München vaak in de publiciteit Dat komt door de aanwezigheid van de Europese topvoetbalclub FC Bayern München Eind juni wordt jaarlijks het filmfestival van München gehouden Na de Berlinale is dit het belangrijkste filmfestival van Duitsland In september vindt op de Theresienwiese het bekende Oktoberfest plaats het grootste bierevenement ter wereld Gedurende de adventstijd vindt een grote kerstmarkt plaats met op de Stephansplatz een speciale variant voor homoseksuelen onder de naam Pink Christmas Gastronomie Een worstspecialiteit uit München is de Weißwurst Stadsdelen München bestaat sinds 1992 uit 25 stadsdelen Stadtbezirke Geboren Stedenbanden Bordeaux Frankrijk Verona Italië Edinburgh Verenigd Koninkrijk Sapporo Japan Cincinnati Verenigde Staten Kiev Ukraïne Harare Zimbabwe bevroren relatie Fotogalerij BestandMünchen Hofgartentempeljpg|Hofgarten BestandMuenchen olympia axb01jpg|Olympisch park BestandTheatiner Kirche Muenchenjpg|De Theatinerkerk BestandMunich Bavariajpg|Bavaria-monument BestandHypo-Haus 03-10-28-012jpg|Hypo Haus BestandEnglische Gartenjpg|Chinese toren in de Engelse tuin BestandMünchen BMW-Weltjpg|BMW Welt BestandMaria vor ihrer Kirchejpg|Mariensäule BestandMünchen poort bij Karlsplatz positie2 2012-08-05 0956jpg|Poort bij het Karlsplatz BestandMünchen das Alte Rathaus D-1-62-000-4289 2012-08-05 1023jpg|Altes Rathaus < gallery> Externe links De Maatschappij tot Nut van t Algemeen kortweg < nowiki>t Nut is een landelijke vereniging met plaatselijke afdelingen "departementen" opgericht in 1784 die zich ten doel stelt het welzijn in de ruimste zin van individu en gemeenschap te bevorderen De vereniging streeft naar individuele en maatschappelijke ontplooiing met een zo hoog mogelijk cultureel gehalte De Maatschappij hield en houdt zich bezig met zaken die het algemeen belang dienen zoals onderwijs ontwikkeling en maatschappelijke discussie Ze heeft daarmee een bijdrage geleverd aan de democratisering van Nederland Van begin af aan heeft de Maatschappij zichzelf gezien als een instelling voor volksontwikkeling en dat betekende zeker 150 jaar lang voor ontwikkeling van het "lagere volk" de achtergestelden Geschiedenis De Maatschappij van Konsten en Wetenschappen tot nut van 't Algemeen werd in 1784 te Edam gesticht door een gezelschap van zes personen onder wie Jan Nieuwenhuyzen een doopsgezind leraar en predikant uit Monnickendam Ook zijn zoon Martinus Nieuwenhuyzen hoorde tot de stichters en had een zeer groot aandeel in zowel het opstellen van de plannen als de uitwerking daarvan Tijdens de politieke conflicten tussen de prinsgezinden en patriotten kwam het prinsgezinde stadsbestuur van Edam in conflict met de Maatschappij waarvan de meeste leden met de patriotten sympathiseerden Daarop werd in Amsterdam een nieuw hoofdbestuur gevestigd en werden de algemene vergaderingen voortaan in Amsterdam gehouden In Rotterdam was de hoogleraar Johan Jacob le Sage ten Broek actief Het motto van < nowiki>t Nut is "Kennis is de weg naar persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling" In eerste instantie organiseerde de Maatschappij prijsvragen over onderwijskundige en opvoedkundige kwesties Later werd t Nut met een groot aantal plaatselijke afdelingen de grondlegger van de Nutsspaarbank 1818 nu onderdeel van Fortis de Nutsverzekering de Nutsleeszalen en Nutsscholen Nutsonderwijs en Nuts-Volksuniversiteiten In 1795 werd de eerste Kweekschool voor onderwijzers van Nederland opgericht door 't Nut gevolgd door kweekscholen in Amsterdam 1796 Groningen 1797 en Leiden In de 20e eeuw werden de meeste van deze taken overgenomen door de overheid of het bedrijfsleven In 1984 werd de Nutsleerstoel in de Geschiedenis van het Onderwijs aan de Universiteit van Utrecht ingesteld De eerste bezetter van die leerstoel was de onderwijshistoricus prof Nan Dodde De Maatschappij is tot op heden actief In Nederland zijn er ongeveer 85 Nutsdepartementen zelfstandige verenigingen onder leiding van een landelijk maatschappijbestuur dat het behoud van het gedachtegoed van de Maatschappij bewaakt Het landelijk secretariaat van de Maatschappij was sinds 1981 weer gevestigd in Edam de plaats waar 't Nut in 1784 zijn eerste vergaderingen hield Inmiddels zijn de werkzaamheden van het secretariaat overgenomen door medewerkers die niet meer vanuit het kantoor in Edam werkzaam zijn Bekende voorzitters In alfabetische volgorde Johanna ter Meulen Anthony Modderman Pieter Johannes Veth Algemeen secretarissen Externe link Manuel Luis Quezon Baler 19 augustus 1878 – Saranac Lake 1 augustus 1944 was een Filipijnse staatsman en de eerste president van het Gemenebest van de Filipijnen Quezon vocht tijdens de Filipijns-Amerikaanse Oorlog aan de zijde van generaal Emilio Aguinaldo voor de onafhankelijkheid van de Filipijnen Na de overgave van Aguinaldo in 1901 rondde hij zijn studie rechten af en werkte hij eerst als advocaat en vervolgens als openbaar aanklager In 1905 begon hij zijn politieke carrière als gouverneur van zijn geboorteprovincie Tayabas Twee jaar later werd hij gekozen in de Filipijnse Assemblee Tussen 1909 en 1916 was Quezon een van de twee Filipijnse afgevaardigden in het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden Hij speelde in die hoedanigheid een grote rol bij de totstandkoming van de Jones Law waarin de Filipijnen onafhankelijkheid werd beloofd Direct na de goedkeuring van deze wet keerde hij terug naar de Filipijnen waar hij werd gekozen tot president van de nieuw opgerichte Filipijnse Senaat Vanaf 1922 toen hij president werd van de dominerende Nacionalista Party was hij de onbetwiste leider van de Filipijnse politiek In 1934 kregen de Filipijnen door veranderde politieke omstandigheden in de Verenigde Staten en na intensief lobbywerk door Quezon een veel grotere mate van autonomie toegekend Bovendien zouden de Filipijnen binnen tien jaar onafhankelijk worden Quezon werd daarop in 1935 gekozen tot president van het Gemenebest van de Filipijnen In 1941 werd hij kort voor de uitbraak van de Tweede Wereldoorlog in de Filipijnen herkozen voor een tweede termijn Na de Japanse invasie vluchtte Quezon naar de VS waar hij een regering in ballingschap formeerde Quezon overleed in 1944 kort voor de herovering van de Filipijnen door Amerikaanse troepen Vroege levensloop en carrière Jeugdjaren Manuel Quezon werd op 19 augustus 1878 geboren in Baler in die dagen een klein en afgelegen dorpje in de provincie Tayabas het huidige Quezon Manuel was de eerste zoon van Maria Dolores Molina en Lucio Quezon Zijn vader was een mestizo afkomstig uit Manilla Hij diende als sergeant in het Spaanse leger en vestigde zich nadien in Baler Daar werd hij al snel aangesteld als onderwijzer van de jongens op de lagere school Op dezelfde school werkte ook Maria Dolores als onderwijzeres van de meisjes Zij was net als Lucio van half-Spaanse afkomst en afkomstig uit Baler Toen ze elkaar leerden kennen was ze al weduwe met kinderen uit dat eerdere huwelijk De Quezons stonden door hun half-Spaanse achtergrond en door het feit dat ze naast de drie Spanjaarden in het dorp de enigen waren die Spaans konden spreken in hoog aanzien in het dorp Nadat Manuel in eerste instantie werd onderwezen door zijn moeder ging Manuel op zevenjarige leeftijd in de leer bij Fr Fernandez de Spaanse priester in Baler Door hem werd hij onderwezen in religie geografie geschiedenis en Latijn Studietijd In 1889 ging Quezon studeren aan het Colegio de San Juan de Letran in Manilla Het eerste jaar verbleef hij in het franciscaanse convent waar bij als dienstjongen van dezelfde Spaanse priester zijn verblijf en onderhoud verdiende Nadat Fr Fernandez het klooster verliet voor een nieuwe missiepost op het Filipijnse platteland verbleef hij korte tijd bij een neef van zijn vader Toen hem dit niet beviel mocht hij van zijn ouders op de campus van het college wonen ondanks het feit dat de kosten daarvoor voor hen eigenlijk niet te betalen waren Na vijf jaar studeren behaalde hij in februari 1894 summa cum laude zijn Bachelor of Arts-diploma Toen Quezon kort na zijn afstuderen terugkeerde in Baler bleek zijn moeder doodziek Korte tijd later overleed zij aan de gevolgen van tuberculose Hoewel hij van plan was geweest snel terug te keren naar Manilla voor een studie rechten bleef hij daarop nog enige tijd in Baler om daar zijn vader bij te staan In deze periode raakte Quezon in problemen nadat hij een Spaanse korporaal had neergeslagen bij een conflict Hij werd vastgezet en pas na twee weken weer vrijgelaten nadat zijn vader de Spaanse militaire gouverneur had overtuigd van zijn onschuld Bovendien had zijn vader moeten beloven dat hij zich in Manilla niet zou aansluiten bij verzetsbewegingen tegen de Spaanse kolonisators Nog datzelfde jaar begon Quezon aan zijn studie rechten aan de University of Santo Tomas UST Tegelijk met Quezon begonnen ook onder meer Sergio Osmeña en Vicente Madrigal aan hun studie rechten aan de universiteit In zijn eerste jaar woonde hij zonder betaling op het internaat van de UST in ruil voor het geven van bijles aan andere studenten Nadat hij echter de huisregels had overtreden in zijn tweede jaar en daarop van het internaat werd weggestuurd verbleef hij nadien in een studentenhuis in Intramuros Toen in 1896 de Filipijnse revolutie uitbrak studeerde Quezon in tegenstelling tot diverse van zijn studiegenoten gewoon door Hij zelf verklaarde later in zijn autobiografie dat dit te maken had met de belofte die zijn vader twee jaar daarvoor aan de gouverneur in Baler had gedaan In 1898 brak de Spaans-Amerikaanse Oorlog uit en werd Manilla met hulp van Filipijnse troepen onder leiding van generaal Emilio Aguinaldo op de Spanjaarden veroverd Filipijns-Amerikaanse Oorlog Nadat Manilla op 13 augustus 1898 was ingenomen door de Amerikanen vertrok Quezon naar zijn geboortedorp Baler Eenmaal terug hoorde hij dat zijn vader en broer korte tijd daarvoor waren beroofd en om het leven gebracht Toen kort daarop de Filipijns-Amerikaanse Oorlog uitbrak besloot Quezon zich aan te sluiten bij de troepen van Aguinaldo Door enkele succesvolle missies promoveerde hij in korte tijd tot majoor Nadat hij eerst in de staf van Aguinaldo in Tarlac diende werd hij later op eigen verzoek naar het front gestuurd Hij diende onder generaal Tomas Mascardo eerst in de provincie Pampanga en later in Bataan Daar werd hij begin 1901 getroffen door malaria Toen Aguinaldo op 23 maart 1901 gevangengenomen werd door de Amerikanen stuurde generaal Mascardo de zieke Quezon vanuit Bataan terug naar Manilla om dit nieuws te verifiëren en om Aguinaldo te vragen wat Mascardo moest doen Hij zou dan bovendien kunnen herstellen van zijn ziekte Quezon slaagde erin om Aguinaldo te spreken in het Malacañang Palace waar hij vastgehouden werd Aguinaldo liet bij die gelegenheid Mascardo weten dat hij zelf moest bepalen wat te doen Daarop gaf ook Mascardo zich op 15 mei 1901 over aan de Amerikanen Quezon zelf bleef na zijn missie in Manilla en werd korte tijd later gearresteerd Na zes maanden gevangen te hebben gezeten werd hij zonder veroordeling weer vrijgelaten Omdat hij in die tijd helemaal blut was ging hij op zoek naar werk Hij kreeg echter een zenuwinzinking en moest worden opgenomen in het ziekenhuis van San Juan de Dios Later werd hij thuis opgevangen door een van zijn artsen die hij nog kende uit zijn tijd op het Colegio de San Juan de Letran Na zijn herstel werkte Quezon enige tijd als boekhouder Advocaat en openbaar aanklager Inmiddels was het onderwijssysteem in de Filipijnen door de Amerikanen aangepast Een bachelordiploma rechten vereiste nu drie jaar studie en aangezien Quezon reeds drie jaar rechten had gestudeerd kon hij in april 1903 direct deelnemen aan het toelatingsexamen voor de Filipijnse balie Hij slaagde met het op drie na beste resultaat van dat jaar en werd kort daarna aangenomen bij het advocatenkantoor van Francisco Ortigas Al enkele maanden later begon hij echter zijn eigen praktijk In oktober 1903 verplaatste hij zijn praktijk naar de provincie Tayabas Daar maakte hij in korte tijd naam als advocaat Zo won hij onder andere zeer tegen de verwachting in een zaak waarbij een burgemeester was aangeklaagd door de meest invloedrijke familie van Tayabas Eind 1903 werd Quezon gevraagd voor de functie van fiscal openbaar aanklager van de naburige provincie Mindoro Hoewel de functie inhoudelijk en financieel niet erg aantrekkelijk was besloot Quezon haar desondanks te aanvaarden Hij was er inmiddels van overtuigd geraakt dat samenwerking met de Amerikanen uiteindelijk zou leiden naar Filipijnse onafhankelijkheid en zag de baan als een goede opstap naar meer Al na zes maanden in Mindoro volgde een promotie naar de positie van openbaar aanklager van Tayabas In die periode maakte hij naam met een zaak tegen een Amerikaanse advocaat een zekere heer Berry die 25 Filipijnse gevangenen op een misleidende manier onroerende zaken afhandig had gemaakt Quezon won de geruchtmakende rechtszaak uiteindelijk tegen de verwachting in Koloniale politieke carrière Gouverneur van Tayabas In 1905 besloot Quezon de politiek in te gaan De Berry-zaak had zijn populariteit onder zijn landgenoten goed gedaan maar om dit te verifiëren deed hij op 15 januari 1905 eerst mee aan de verkiezingen voor de provinciale raad van Tayabas Na zijn succesvolle verkiezing in de raad nam hij een maand later weer ontslag om kort daarop mee te doen aan de verkiezingen voor het gouverneurschap van de provincie De gouverneursverkiezingen waren in die tijd nog geen directe verkiezingen De kandidaat die de meeste stadsraadsleden achter zich wist te krijgen werd tot winnaar uitgeroepen Pas na enkele dagen discussiëren bereikten deze kiesmannen een beslissing Quezon werd ondanks protesten van zijn tegenstanders uitgeroepen tot winnaar Als gouverneur was hij bijzonder actief en bouwde hij een reputatie op als onbevreesd leider van de provincie Tayabas Zo bezocht hij gedurende zijn termijn alle barrios dorpen in de provincie en leidde hij soms persoonlijk de expedities tegen de bandieten die in die dagen de Filipijnen onveilig maakten onder het mom van een voortgezette Filipijnse revolutie Lid Filipijnse Assemblee Twee jaar later vonden in de Filipijnen de eerste parlementsverkiezingen plaats Quezon stelde zich namens de Nacionalista Party met succes kandidaat voor een zetel in de Filipijnse Assemblee Zijn partij behaalde een grote overwinning Partijgenoot en voormalig studiegenoot Sergio Osmeña werd gekozen tot voorzitter van de Assemblee en Quezon werd gekozen tot majority leader In het parlement kwam Quezon direct in botsing met de Amerikaanse regering toen in Amerikaanse Congres een wet in behandeling werd genomen die vrij handelsverkeer tussen de Verenigde Staten en de Filipijnen zou bewerkstelligen Quezon was hierop tegen omdat het de Filipijnen te afhankelijk zou maken van de Amerikaanse markt De Filipijnse Assemblee was het in grote meerderheid met hem eens Aan het einde van zijn periode in de Assemblee maakte hij tevens zijn eerste buitenlandse reis Nadat hij eerst in Rusland naar een navigatiecongres was geweest reisde hij via Berlijn Parijs en Londen naar New York waar hij een ontmoeting had met de Amerikaanse president Theodore Roosevelt Die verzekerde hem in hun gesprek dat de Verenigde Staten de Filipijnen uiteindelijk de onafhankelijkheid zouden geven Hoewel Roosevelt de uitspraak later ontkende leverde het Quezon een warm onthaal in zijn vaderland op Resident Commissioner In 1909 had Quezon zijn zinnen gezet op een benoeming als een van de twee Filipijnse Resident Commissioners Deze afgevaardigden vertegenwoordigden de Filipijnen in het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden en mochten daar toespraken houden en meedebatteren maar hadden in tegenstelling tot de overige afgevaardigden geen stemrecht Quezon beschouwde deze positie als sleutelpositie in het Filipijnse streven naar onafhankelijkheid omdat alleen het Amerikaanse Congres wetgeving hieromtrent zou kunnen initiëren De eerste twee Resident Commissioners waren in 1907 benoemd door de Philippine Commission maar in 1909 toen de termijn van een van hen afliep nam de Filipijnse Assemblee de positie in dat de benoeming een zaak van de Assemblee zou moeten zijn Hoewel niet alle afgevaardigden in de Assemblee in eerste instantie voorstander van een keuze voor Quezon waren werd hij uiteindelijk toch unaniem gekozen Hij arriveerde op kerstavond 1909 in de Verenigde Staten In zijn maidenspeech in het congres op 10 mei van het jaar daarop gaf hij aan dat de inwoners van de Filipijnen blij waren met de positieve veranderingen die de nieuwe machthebbers hadden doorgevoerd maar uiteindelijk toch wel degelijk streefden naar onafhankelijkheid Quezon merkte al snel dat dit geen gemakkelijke opgave zou worden Hoewel er wel degelijk Amerikanen tegen het door de regering gevoerde imperialistische beleid waren was de algemene publieke opinie tegen onafhankelijkheid De gedachte was dat de inwoners van de Filipijnen nog lang niet toe waren aan zelfbestuur Het beïnvloeden van de publieke opinie was in die tijd bovendien niet gemakkelijk aangezien radio of televisie nog niet bestonden Ook het uitoefenen van druk op de leden van het Amerikaanse Congres was lastig als eenling zonder stemrecht in een Huis met meer dan vierhonderd afgevaardigden Dat de Filipijnse onafhankelijkheid op dat moment nog ver weg was bleek wel toen afgevaardigde William Atkinson Jones op voorspraak van Quezon een wetsvoorstel indiende waarin werd voorgesteld om de Filipijnen binnen acht jaar de onafhankelijkheid te gunnen Deze eerste versie van de Jones Law haalde het zoals verwacht niet in het door de Republikeinen gedomineerde Senaat De overwinning van de Democraten bij de Amerikaanse verkiezingen in 1912 veranderde de situatie Zowel de Senaat als het Huis van Afgevaardigden werden nu gedomineerd door de Democraten en ook de nieuwe president Woodrow Wilson was Democraat Hoewel Wilson zich in zijn eerste toespraak positief uitliet over Filipijnse onafhankelijkheid bleek het aanvankelijke optimisme bij Quezon onterecht Zowel het Amerikaanse Congres als de nieuwe president nam geen actie om opnieuw een wetsvoorstel in te dienen Wel werd na lobbywerk door Quezon de Amerikaanse Gouverneur-generaal van de Filipijnen William Cameron Forbes vervangen door Francis Burton Harrison De aanstelling van Harrison was een belangrijke overwinning voor Quezon In de vier jaar na zijn aanstelling volgde een ware Filipinisering van de overheid in de archipel Honderden Amerikanen werden vervangen door Filipino’s Ondertussen bleef Quezon doorlobbyen voor meer Filipijnse autonomie en een concrete toezegging voor wat betreft de onafhankelijkheid Het grootste probleem daarbij was de datum waarop de Filipijnen onafhankelijk zouden worden Bovendien waren de Verenigde Staten bang dat de kwetsbare onafhankelijke Filipijnen snel in handen zouden vallen van het imperialistische Japan Uiteindelijk werd kort voor het einde van de eerste termijn van Wilson een nieuw wetsvoorstel door Jones ingediend De Filipijnen zouden met deze wet meer autonomie verkrijgen en bovendien zouden de Filipijnen in de uiteindelijke versie van het wetsvoorstel na een overgangsperiode van twee tot vier jaar onafhankelijk worden Ook dit nieuwe wetsvoorstel haalde het echter niet Ditmaal sneuvelde de wet in het Huis van Afgevaardigden omdat diverse Democraten met de Republikeinen meestemden tegen de wet Daarop werd het wetsvoorstel aangepast en werd de termijn waarop onafhankelijkheid verkregen zou worden eruit gehaald Daarmee was de angel uit het voorstel en werd de wet in recordtijd door beide kamers goedgekeurd Op 29 augustus 1916 volgde de ondertekening van de Jones Law door president Wilson President van de Filipijnse Senaat De Jones Law voorzag onder andere in de opheffing van de Philippine Commission en de Assemblee en de oprichting van een Senaat en Huis van Afgevaardigden De verkiezingen van 1916 werden opnieuw gedomineerd door de Nacionalistas en Quezon werd zonder ook maar een dag campagnevoeren gekozen als senator namens het vijfde senaatsdistrict Zijn medesenatoren kozen hem bovendien op de eerste senaatszitting unaniem tot president van de Filipijnse Senaat Partijleider Osmeña had ervoor gekozen om in het Huis van Afgevaardigden plaats te nemen omdat deze volgens hem het dichtst bij het volk stond Machtsstrijd met Sergio Osmeña In 1922 ontstond op het jaarlijkse partijcongres van de Nacionalistas een machtsstrijd tussen partijleider Sergio Osmeña en Quezon Quezon vond dat Osmeña de partij op dictatoriale wijze regeerde en was van mening dat belangrijke beslissingen voortaan op basis van een democratische meerderheid genomen dienden te worden Het grootste deel van zijn partijgenoten in de Senaat schaarde zich achter Quezon Kort daarop namen de Nacionalistas in het Huis echter een resolutie aan waarin ze het vertrouwen in Osmeña uitspraken Hierop escaleerde de strijd Osmeña nam ontslag als voorzitter van het Huis van Afgevaardigden en Quezon deed hetzelfde voor zijn functie als president van de Senaat Daarop gaf Osmeña zijn partijleiderschap op en nam bovendien ontslag als vicepresident van de Council of State Een splitsing van de Nacionalista Party leek onvermijdelijk en bij de verkiezingen van juni 1922 deden de kandidaten van de twee fracties inderdaad als twee aparte partijen mee De "colectivistas" van Quezon en de "unipersonalistas"" van Osmeña Osmeña en Quezon werden bij deze verkiezingen beiden in de Senaat gekozen Onder druk van de opkomende oppositiepartij de "Democratas" werden de geschillen in oktober 1922 uiteindelijk bijgelegd Quezon die eerder al was herkozen als senaatspresident werd partijleider van de herenigde Nacionalistas Hierdoor was hij nu de onbetwiste leider van de Filipijnse politiek Tegenwerking onder Leonard Wood In 1921 werd Leonard Wood door de nieuwe Republikeinse president Warren G Harding benoemd als opvolger van gouverneur-generaal Harrison Generaal Wood had zijn sporen verdiend in het Amerikaanse leger waarin hij van kapitein bij het medische korps was opgeklommen tot opperbevelhebber van het Amerikaanse leger Wood was van mening dat zijn voorganger de zaken in de Filipijnen meer autonomie had gegeven dan volgens de Jones Law was toegestaan Hoewel Wood een kundige bestuurder was kwam hij door zijn autoritaire en ondiplomatieke stijl regelmatig in conflict met de Filipijnse politieke leiders De spanningen liepen hierdoor al gauw op en kwamen uiteindelijk tot een climax in 1923 De aanleiding hiervoor was het ontslag van een Amerikaanse rechercheur door Ramon Fernandez de toenmalige burgemeester van Manilla nadat bewezen werd geacht dat hij omkoopgelden had aangenomen van grote gokhuizen in de stad Het ontslag werd na protest door de rechercheur bevestigd door minister van Binnenlandse Zaken José Laurel maar desondanks teruggedraaid door Wood Hoewel de gouverneur-generaal formeel het recht had dergelijke besluiten te nemen waren de Filipijnse leiders getergd omdat het niet het eerste geval was waarin Wood de beslissingen van zijn Filipijnse kabinetsleden had teruggedraaid De leden van de council of state en de Filipijnse kabinetsleden dienden daarop onder aanvoering van Quezon hun ontslag in waarop de situatie escaleerde Het Filipijnse congres keurde het budget voor staf van Wood af en diende een wetsvoorstel in voor het houden van een referendum onder de Filipijnse bevolking voor onafhankelijkheid Wood blokkeerde daarop het referendum omdat een duidelijk ja bij het referendum een gevaar voor de Amerikaanse positie in de Filipijnen zou betekenen Het congres nam het voorstel desondanks toch met een overgrote meerderheid aan waarna de nieuwe Amerikaanse president Calvin Coolidge het finale oordeel moest vellen Hij bevestigde de beslissing van Wood en sprak in sterke bewoordingen zijn steun aan de gouverneur-generaal uit De jaren die volgden bleven de Amerikaanse gouverneur-generaal en het Filipijnse Congres onder leiding van Quezon elkaar op allerlei mogelijke manieren tegenwerken Deze situatie duurde tot 1927 toen Wood vanwege een hersentumor een operatie moest ondergaan Jaren daarvoor was bij hem met succes een soortelijke operatie uitgevoerd Ditmaal overleed hij echter op de operatietafel en kwam aan de moeizame periode onder zijn leiding een eind Op voorspraak van Quezon stelde president Coolidge daarna Henry Stimson aan waarna de relatie tussen de Amerikaanse hoogste gezagdrager en het Filipijnse Congres normaliseerde Politiek gevecht om de Filipijnse onafhankelijkheid In 1930 veranderde het politieke klimaat in de Verenigde Staten De Democraten die van oudsher positiever tegenover de Filipijnse onafhankelijkheid stonden dan de Republikeinen kregen de meerderheid in het Huis van Afgevaardigden en verwierven ongeveer evenveel zetels als de Republikeinen in de Senaat Daarbij kwam nog dat ook de Republikeinse politici er in die tijd positiever tegenover stonden Dit had te maken met de wens om Amerikaanse producenten te kunnen beschermen tegen goedkope Filipijnse producten door het heffen van invoerrechten In december 1931 vertrok daarom een nieuwe onafhankelijkheidsmissie onder leiding van Osmeña en Roxas naar de Verenigde Staten Quezon die last had van opspelende tuberculoseklachten besloot in verband met zijn gezondheid niet mee te gaan Een lange periode van debatteren door het Amerikaanse Congres en lobbyen door de Filipijnse politici van de onafhankelijkheidsmissie resulteerde in 1932 uiteindelijk in de Hare-Hawes-Cutting Bill Met deze wet zouden de Filipijnen binnen 10 jaar onafhankelijk worden maar de Verenigde Staten zouden nadien nog wel enkele militaire bases in de Filipijnen behouden In de tien jaar durende overgangsperiode zouden de Filipijnen met de status van gemenebest een grote mate van autonomie genieten Na de onafhankelijkheid zouden voor Filipijnse producten dezelfde invoerrechten gelden als voor andere landen De Hare-Hawes-Cutting Bill werd in december 1932 met grote meerderheid door zowel het Huis als de Senaat aangenomen Hierop besloot de Republikeinse president Herbert Hoover gebruik te maken van zijn vetorecht Het Congres ontkrachtte het veto echter weer door de wet met een meerderheid ruimer dan twee derde definitief aan te nemen Voor de onafhankelijkheidswet definitief was moest het Filipijnse Congres er nog mee instemmen Manuel Quezon liet vanuit Manilla weten niet achter de nieuwe wet te staan omdat hij de opgenomen bepalingen te nadelig vond voor het Filipijnse volk Wat volgde was een bitter politiek gevecht De Nacionalista Party spleet opnieuw uiteen in twee fracties De "Pros" onder leiding van Osmeña en Roxas en de "Antis" onder leiding van Quezon Na een maandenlang politiek steekspel was het uiteindelijk Quezon die het gevecht won De Hare-Hawes-Cutting Bill werd met grote meerderheid door het Filipijnse Congres verworpen Quezon vertrok daarop naar Washington om uitleg te geven over de afwijzing en bij de nieuwe Democratische president Franklin D Roosevelt te lobbyen voor een betere onafhankelijkheidswet Dit resulteerde uiteindelijk in 1934 in een nieuwe wet Deze wet die bekendstaat als de Tydings-McDuffie Act leek inhoudelijk sterk op de eerder door Osmeña en Roxas binnengehaalde Hare-Hawes-Cutting Law Politici uit de groep van Osmeña en Roxas en oppositieleden zoals Juan Sumulong beschuldigden Quezon er dan ook van deze eerste wet slechts te hebben willen tegenhouden om uiteindelijk zelf het succes te kunnen claimen De Tydings-McDuffie Act werd nog datzelfde jaar door zowel het Amerikaanse als het Filipijnse Congres goedgekeurd en ondertekend door president Roosevelt Filipijnse grondwet en verkiezingen in 1935 Op 30 juli 1934 begonnen de 202 leden van de constitutionele conventie aan hun opdracht om een Filipijnse Grondwet voor het Gemenebest van de Filipijnen te ontwerpen Hoewel Quezon had verklaard geen interesse te hebben om zelfs ook maar aanwezig te zijn bij de constitutionele conventie had hij desondanks veel invloed op het uiteindelijke resultaat Op 8 februari 1935 stemde het grootste deel van de leden van de conventie in met de tekst van de nieuwe grondwet en halverwege dat jaar werd de nieuwe grondwet middels een referendum ook door de Filipijnse bevolking goedgekeurd Het Gemenebest van de Filipijnen kregen een president als regeringsleider met vergaande bevoegdheden Om de kans op een dictatoriaal regerende president te beperken was bepaald dat een herverkiezing na afloop van de termijn van zes jaar niet mogelijk was De wetgevende macht zou worden gevormd door de eenkamerige Nationale Assemblee Dit laatste was tegen de wens van Quezon Later dat jaar besloten de twee fracties van de Nacionalista Party op initiatief van de leiders Quezon en Osmeña zich na langdurige onderhandelingen te herenigen voor de verkiezingen van 1935 Op 16 juni wezen de partijconventies van beide fracties Quezon en Osmeña aan als Nacionalista kandidaten voor respectievelijk president en vicepresident De verkiezingen op 18 september 1935 werden een groot succes voor de herenigde partij Quezon versloeg generaal Emilio Aguinaldo en bisschop Gregorio Aglipay bij de presidentsverkiezingen en Osmeña werd verkozen tot vicepresident Ook won de partij het grootste deel van de zetels in de Nationale Assemblee President van de Filipijnen Eerste termijn 1935-1941 Na de winst bij de verkiezingen werd Quezon op 15 november 1935 geïnaugureerd als president van het Gemenebest van de Filipijnen In eerste instantie benoemde hij dezelfde kabinetsleden die ook dienden onder de laatste Amerikaanse gouverneur-generaal Hoewel Quezon in zijn tijd als senaatspresident de Amerikaanse gouverneur-generaal Leonard Woord hevig bekritiseerde om zijn dictatoriale wijze van besturen deed Quezon in feite niet anders Door enerzijds slim politiek te manoeuvreren en anderzijds goed gebruik te maken van de door de nieuwe Filipijnse Grondwet aan hem toegekende machtsmiddelen regeerde hij het land praktisch alleen De wetgevende macht stond volledig onder zijn controle Vrijwel alle door Quezon gewenste wetgeving werd snel door het parlement geloodst Andere wetgeving strandde daarentegen vaak op een presidentieel veto In de eerste jaren dat Quezon regeerde gebruikte hij vaker zijn vetorecht dan zijn de Amerikaanse gouverneur-generaals Belangrijke onderdelen uit het beleid van Quezon waren de reorganisatie van de Filipijnse overheid de bevordering van het Filipijnse nationalisme en van sociale gerechtigheid en de voorbereiding op de onafhankelijkheid Defensie Een van de belangrijkste zorgen van Quezon was de defensie van de Filipijnen Hij wilde voorkomen dat de onafhankelijke Filipijnen weerloos in handen zouden vallen van een andere grote mogendheid zoals het expansionistische Japanse Keizerrijk Daarom vroeg hij zijn vriend Douglas MacArthur als adviseur ten aanzien van de opbouw van Filipijnse defensie MacArthur op dat moment opperbevelhebber van de Amerikaanse strijdkrachten zag dit als een mooie afsluiting van zijn carrière en stemde toe Direct na Quezons verkiezing tot president kwam hij naar de Filipijnen om zijn inmiddels uitgewerkte plan te presenteren en met zijn werk als adviseur te beginnen Het plan en de daarvoor benodigde wetgeving werd door Quezon met het Filipijnse Congres besproken en kort daarop werd de National Defense Act als eerste wet door het Filipijnse parlement goedgekeurd De bedoeling was om binnen tien jaar tijd wanneer de onafhankelijkheid een feit zou zijn een leger van tienduizend soldaten op te leiden aangevuld door nog eens vierhonderdduizend reservisten Alle jongens ouder dan zes werden voortaan geacht militaire training te volgen en ook was voorzien in de oprichting van een nieuwe vierjarige opleiding voor Filipijnse officieren De Philippine Military Academy werd in 1936 opgericht naar het voorbeeld van West Point in de Verenigde Staten zodat de eerste officieren in 1940 zouden afstuderen 1999 Closer Than Brothers Manhood at the Philippine Military Academy Yale University Press New Haven p23 < ref> Er was behoorlijk wat kritiek op het defensieplan Critici vroegen zich af of het plan wel betaalbaar was voor de Filipijnen Daarbij was de gedachte dat de Filipijnen toch niet goed te verdedigen waren en zeker niet zonder marine Daarnaast waren sommigen bang dat Quezon een sterk leger zou gaan gebruiken om een dictatuur te vormen zodra de onafhankelijkheid een feit was Onderwijshervormingen Een van de doelstellingen van Quezon bij aanvang van zijn presidentschap was het terugdringen van het analfabetisme Hij wilde ervoor zorgen dat ieder Filipijns kind de mogelijkheid zou krijgen om basisonderwijs te volgen In februari 1936 richtte Quezon de National Council of Eduction op Deze raad onder leiding van Rafael Palma adviseerde over onderwijsbeleid en noodzakelijke hervormingen Eén van de hervormingen die doorgevoerd werden was een heroriëntatie van het onderwijs Tot die tijd kregen Filipijnse scholieren onderwijs met behulp van Amerikaanse leerboeken Gaandeweg werden deze boeken vervangen door Filipijnse leerboeken Daarnaast werd getracht om het aantal leerlingen in het basisonderwijs te verhogen en deze leerlingen bovendien minder snel te laten afhaken Naar aanleiding van een advies van de Council of Education dat scholieren minstens vier jaar basisonderwijs dienden te volgen drong Quezon bij de Nationale Assemblee aan op maatregelen De jaren daarna steeg het aantal leerlingen in het basisonderwijs enorm Tussen 1935 en 1941 steeg dit aantal met 800000 leerlingen tot een totaal van 2 miljoen Er werden duizenden nieuwe scholen gebouwd en meer dan 15000 nieuwe leraren aangesteld Ook werden er voor het terugdringen van het analfabetisme duizenden scholen voor volwassen opgericht Als gevolg van de maatregelen van de regering-Quezon begon het percentage dat kon lezen en schrijven op te lopen In 1938 was dit percentage gestegen tot naar schatting 488% van de bevolking boven tien jaar De verschillen in het land waren echter groot In Manilla kon 807% lezen en schrijven In sommige meer landelijke provincies was het cijfer echter veel lager Economisch beleid Om de Filipijnse economie goed voor te bereiden op de naderende Filipijnse onafhankelijkheid nam Quezon maatregelen op drie verschillende gebieden Ten eerste deed hij pogingen om de Tydings-McDuffy Law te laten amenderen In die wet waren ongunstige en eenzijdige invoerrechten en quota voor Filipijnse exportproducten naar de VS vastgelegd vanaf het moment dat de Filipijnen onafhankelijk zouden worden Omdat de Amerikaanse afzetmarkt voor Filipijnse exportproducten verreweg de belangrijkste was zou dit ernstige gevolgen voor de Filipijnse economie hebben Quezon zond in 1939 Sergio Osmeña naar de VS om daar deze zaak te bepleiten Uiteindelijk werden er enkele verbeteringen doorgevoerd Daarnaast nam de regering Quezon maatregelen om de Filipijnse economie zelf te versterken en stimuleren De belangrijke Filipijnse landbouwsector werd gestimuleerd om een grotere diversiteit aan producten te produceren en zo minder afhankelijk te zijn van producten als suiker kopra tabak en abaca Daarnaast werden maatregelen genomen om de Filipijnen te industraliseren Zo werd geprobeerd om de energieproductie te vergroten en werd geïnvesteerd in de verbetering van de infrastuctuur Er waren die die tijd heel weinig wegen de Filipijnen Met name op Mindanao waar de overheid grote onontgonnen gebieden wilde laten koloniseren was het binnenland nog een groot onontgonnen regenwoud Ondanks het feit dat het aantal kilometer goede verhardde weg door de investeringen tussen 1936 en 1941 bijna verdrievoudigde bleef de capaciteit echter ver achter bij de behoefte Als laatste moest de Filipijnse economie zelfvoorzienender worden Hierdoor zou de economie robuuster worden en dus minder gevoelig voor de negatieve effecten van de naderende onafhankelijkheid Het aandeel van buitenlandse bedrijven in de economie moest drastisch omlaag Dit probeerde hij onder andere te bereiken door het stimuleren van economisch nationalisme De Filipijnse bevolking werd aangezet tot het kopen van producten en diensten van eigen bodem zodat de afhankelijkheid van de Amerikanen Chinezen en Japanners kleiner zijn worden Ook werd in 1939 de zogenaamde Anti-Dummy Law aangenomen die ervoor moest zorgen dat buitenlandse zakenmensen en investeerders geen Filipijnse stroman konden aanstellen in hun bedrijf Sociaal beleid De sociaal-economische situatie van het grootste deel van de Filipijnse bevolking in die jaren was slecht De meeste grote landgoederen van de rooms-katholieke kloosterordes waren tijdens de ambtstermijn van de Amerikaanse gouverneur-generaal Taft verkocht aan de Filipijnse rijke elite De meeste landbouwgrond was sindsdien in handen van enkele honderden rijke families Het arme deel van de bevolking op het Filipijnse platteland was hierdoor gedwongen om te proberen onder zeer slechte arbeidsomstandigheden de kost te verdienen op een van deze grote haciendas De slechte arbeidsomstandigheden en het gebrek aan kansen om een goed bestaan op te bouwen zorgde voor veel ontevredenheid en onrust onder het arme deel van de bevolking Quezon probeerde de problemen aan te pakken met een heel pakket aan maatregelen op sociaal-economisch terrein die hij gezamenlijk aanduidde als sociale rechtvaardigheid social justice daarbij geïnspireerd door soortelijke programma's in het buitenland zoals Roosevelts New Deal Naast het voorkomen van sociale onrust was een bijkomend voordeel voor Quezon dat hij er veel steun onder de arme bevolking mee verwierf Een van de maatregelen die Quezon nam was het invoeren van een minimumloon voor Filipijnse arbeiders Ook werd wettelijk vastgelegd dat een werkweek maximaal zes dagen van acht uur mocht omvatten Daarnaast werd met diverse maatregelen geprobeerd om de zeer ongelijke machtsverhouding tussen werkgevers en hun werknemers te verbeteren en te bemiddelen in de veelvuldige conflicten die er waren Ondanks deze successen was het programma over het geheel gezien geen succes Hoewel Quezon tijdens een werkbezoek aan Mexico in 1937 erg onder de indruk was geweest van het herverdelen van land door de Mexicaanse president Lázaro Cárdenas lukte het hem door tegenwerking van het Filipijnse parlement niet om soortgelijke landhervormingen in de Filipijnen door te voeren In plaats daarvan maakte hij grote stukken grond beschikbaar in nog niet gecultiveerde gebieden in de provincie Isabela op Luzon en Davao op Mindanao Veel wetgeving bleek in de praktijk bovendien niet te werken Arbeiders trokken bij conflicten met werkgevers nog steeds veelal aan het kortste eind en veel misstanden zoals kinderarbeid en prostitutie bleven bestaan Nationale taal Quezon was overtuigd van het belang van een eigen nationale taal voor het bereiken van nationale eenheid Naast de officiële talen Spaans en Engels geïntroduceerd door de opeenvolgende koloniale machthebbers kenden de Filipijnen tientallen eigen talen en dialecten maar geen eigen nationale taal In de Filipijnse Grondwet van 1935 werd al wel gesproken over een nationale taal en daarop had de Nationale Assemblee in haar eerste reguliere termijn het Instituut voor de Nationale Taal opgericht Dit instituut adviseerde Quezon in november 1937 om het Tagalog als basis te nemen voor het Filipijns Op 30 december van dat jaar werd dit advies door Quezon overgenomen middels Executive Order 134 en in april 1940 keurde hij de door het instituut ontwikkelde woorden- en grammaticaboek goed In juni 1940 werd in de wet opgenomen dat het Filipijns vanaf 4 juli 1946 een officiële taal van de Filipijnen zou zijn De keus van de regering-Quezon voor het Tagalog zonder enige oppositie van de andere linguïstische groepen was opmerkelijk en te danken aan Quezon Grondwetswijzigingen Kort na het begin van Quezons eerste termijn ontstond binnen de Nacionalista Party discussie over enkele fundamentele zaken in de Filipijnse Grondwet Zo zou de president eenmaal herkozen moeten kunnen worden en het parlement zou niet meer uit één maar twee kamers moeten bestaan Quezon was een duidelijke voorstander van de herinvoering van de Filipijnse Senaat naast een Huis van Afgevaardigden Over de invoering van een extra presidentstermijn onthield hij zich publiekelijk van stellingname Duidelijk was echter dat hij wel degelijk streefde naar het verlengen van zijn eigen termijn als president Na een partijconferentie over het onderwerp in juli 1939 werden de grondwetswijzigingen op 19 augustus van dat jaar in een speciale sessie van het parlement goedgekeurd In 1940 volgde ratificatie in een referendum onder de Filipijnse stemgerechtigden De presidentstermijn werd verkort van zes naar vier jaar maar met de mogelijkheid tot een herverkiezing In dezelfde periode keurde het Filipijnse parlement bovendien een wet goed die Quezon in bijzondere gevallen zoals een oorlog buitengewone bevoegdheden gaf Deze twee gebeurtenissen bij elkaar lokten verontruste reacties uit onder de oppositie maar ook bij diverse Amerikaanse politici onder wie Hoge Commissaris Francis B Sayre Zij vreesden voor een machtsgreep van Quezon en waren bevreesd voor het begin van een dictatoraal bewind Verkiezingen van 1941 In november 1941 vonden de verkiezingen voor de president en vicepresident en voor de afgevaardigden van het Filipijnse Congres plaats Aan de verkiezingen mochten naast de Nacionalista Party alleen de Popular Front Party van Juan Sumulong en de radicale Ganap Party meedoen Door de grondwetswijzigingen kon Quezon zich herkiesbaar stellen en duidelijk was dat zowel Quezon als Osmeña herkozen zouden worden Quezons doel was echter een volledig door Nacionalistas gevuld Congres Alle 122 Nacionalista kandidaten voor het Congres waren door hem vooraf persoonlijk uitgekozen Enkele kandidaten die zich tegen hem keerden kregen een andere aantrekkelijke functie aangeboden Een van de oorzaken van de grote overmacht was de manier van stemmen tijdens deze verkiezingen Door slechts een partijnaam in te vullen kon in een keer voor alle kandidaten van die partij worden gekozen Indien men dit niet wilde moest men in korte tijd 27 namen van alle individuele kandidaten op het kiesbiljet schrijven Tweede termijn 1941-1944 Japanse invasie van de Filipijnen Enkele uren na de aanval op Pearl Harbor op 8 december 1941 begon ook de Japanse aanval op Filipijnen Quezon die in Baguio verbleef keerde direct terug naar Manilla Toen enige weken later duidelijk werd dat de stad in Japanse handen zou vallen werd Quezon samen met familieleden en kabinetsleden naar het eiland Corregidor geëvacueerd Daar bevond zich ook het hoofdkwartier van generaal Douglas MacArthur die door president Roosevelt was benoemd tot commandant van het Amerikaanse leger in het Verre Oosten Nadat duidelijk werd dat beloofde versterkingen niet zouden arriveren en de Filipijnse en Amerikaanse troepen de Slag om de Filipijnen uiteindelijk zouden verliezen werden Quezon en zijn familie en kabinetsleden via de Visayas geëvacueerd naar Mindanao vanwaar ze met enkele B17 bommenwerpers werden overgevlogen naar Australië Van daar vertrokken ze enkele dagen na de val van Bataan per schip naar de Verenigde Staten Regering in ballingschap Eenmaal in de Verenigde Staten huurde Quezon een verdieping in het Shoreham Hotel in Washington en stelde hij een oorlogskabinet samen met daarin vicepresident Osmeña Basilio Valdes als minister van defensie Carlos Romulo als minister van informatie en public relations Andrés Soriano als minister van financiën Jaime Hernandez als Auditor General en Joaquin M Elizalde als de toenmalige resident commissioner Gedurende de jaren daarop probeerden Quezon en zijn kabinetsleden vanuit hun zelf verkozen ballingschap de situatie in de Filipijnen te volgen en de Filipijnse zaak bij de Amerikanen onder de aandacht te houden Quezon sprak onder andere zowel het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden als de Senaat toe en hield ondanks zijn steeds slechter wordende gezondheid diverse andere toespraken Verder werd hij door Roosevelt benoemd als lid van het Pacific War Council tekende hij namens de Filipijnen een verklaring van de Verenigde Naties tegen de asmogendheden en werkte hij aan zijn autobiografie The Good Fight 1946 Opvolgingscrisis In oktober 1943 rond de tijd dat in de Filipijnen de Tweede Filipijnse Republiek werd uitgeroepen met José Laurel als president raakte de regering in ballingschap in een ernstige crisis De tweede termijn van president Quezon zou op 30 december 1943 verlopen en volgens de Filipijnse Grondwet zou vicepresident Sergio Osmeña hem daarop automatisch opvolgen Het was Osmeña zelf die dit feit middels een brief onder de aandacht bracht van Quezon Quezon liet daarop weten het gezien de omstandigheden wijzer te vinden om een dergelijke verandering in de regering op dat moment niet te laten plaatsvinden Er ontstond vervolgens een impasse tussen Quezon en Osmeña President Roosevelt koos ervoor om geen partij te kiezen Hij was van mening dat dit een zaak voor de Filipijnse politici zelf was Hierop werd een speciale kabinetsvergadering georganiseerd door president Quezon Na een hevige discussie stond Quezon op en kondigde aan zich terug te trekken als president en in Californië te gaan wonen Na de bijeenkomst kwam Osmeña met het voorstel om het Amerikaanse Congres te vragen om de Filipijnse Grondwet op te schorten tot het moment van de bevrijding Deze oplossing was acceptabel voor Quezon en de kabinetsleden en daarop dienden senator Tydings en afgevaardigde Bell de benodigde resolutie in die zowel door de senaat als het huis van afgevaardigden werd aangenomen Ziekte en overlijden Quezon leed gedurende lange tijd aan tuberculose Al tijdens een bezoek aan medische specialisten in New York in 1927 bleken Quezons beide longen met tuberculosebacteriën geïnfecteerd Hij kreeg daarop het advies een jaar lang rust te nemen in een sanatorium in Monrovia Zes maanden later keerde hij weer terug naar de Filipijnen Nadien speelde de ziekte regelmatig op en bracht hij nog diverse keren lange periodes door in sanatoriums in de Verenigde Staten Ook kreeg hij eind 1931 acht maanden ziekteverlof van de Senaat Al kort voor de Tweede Wereldoorlog werd zijn gezondheidstoestand slechter en ook toen hij in de Verenigde Staten verbleef tijdens de oorlog was hij vaak aan bed gebonden Bij het intreden van de winter van 1944 verhuisde de familie Quezon van Washington DC naar Miami vanwege het gunstigere klimaat in Florida voor de inmiddels ernstig zieke Quezon Daar brachten ze de volgende vier maanden door terwijl de Amerikaanse troepen van generaal MacArthur ondertussen langs de kusten van Nieuw-Guinea optrokken richting de noordelijker gelegen Filipijnen Toen hij in korte tijd veel gewicht verloor vertrokken ze weer uit Miami Eerst verbleven ze enkele weken in Asheville North Carolina tot ze weer terugkeerden naar dezelfde lodge in Saranac Lake vlakbij het beroemde Trudeau Sanatorium waar Quezon in de zomer van 1943 ook al verbleef Eind juni ging het zo slecht dat drie Filipijnse dokters om de beurt dag en nacht over hem waakten Op 1 augustus 1005 uur in de ochtend overleed Manuel Quezon kort nadat hij in een nieuwsbulletin op de radio had gehoord dat de Amerikanen de Filipijnen tot op 1000 kilometer genaderd waren Hij werd met volledig eerbetoon begraven op Arlington National Cemetery in Washington DC Na de bevrijding en kort na de Filipijnse onafhankelijkheid werd Quezons stoffelijk overschot met de USS Princeton overgebracht naar zijn vaderland waar hij op 1 augustus 1946 werd begraven op Manila North Cemetery Sinds 19 augustus 1979 ligt hij in een sarcofaag in de Quezon Memorial Circle in Quezon City Privéleven Quezon was getrouwd met Aurora Quezon een volle nicht van zijn moeders kant van de familie Quezon vroeg haar in 1918 ten huwelijk toen ze per schip onderweg waren naar de Verenigde Staten Ze trouwden tijdens een tussenstop in Hongkong op 14 december Drie dagen later volgde de kerkelijke inzegening door de aartsbisschop van Hongkong nadat ze dispensatie hadden gekregen vanwege hun nauwe familieband In de jaren daarna kregen ze vier kinderen Maria Aurora Maria Zeneida Luisa Corazon die slechts kort leefde en Manuel jr Aurora Quezon en dochter Maria Aurora kwamen op 28 april 1949 om het leven toen hun konvooi van Baler naar Nueva Ecija in de bergen in een hinderlaag van communistische rebellen reed Nagedachtenis De naam Quezon leeft voort in talrijke naar hem vernoemde geografische namen zoals de provincie Quezon de stad Quezon City Quezon Bridge en Manuel L Quezon University in Manilla zes gemeenten in de provincies Bukidnon Isabela Nueva Ecija Nueva Vizcaya Palawan en Quezon en 82 barangays en honderden straten door het hele land Verder is de hoogste onderscheiding van de Filipijnen de Quezon Service Cross en staat Quezon afgebeeld op een 20 peso-biljet Marcus Vipsanius Agrippa 63 vChr 12 vChr meestal kortweg Agrippa genoemd was een van de belangrijkste Romeinse generaals in de overgangsperiode van republiek naar principaat en de beste vriend en rechterhand van de princeps Imperator Caesar Augustus Afkomst Hij werd rond 63 vChr geboren als zoon van Lucius Vipsanius Agrippa Hij had een oudere broer Lucius Vipsanius Agrippa genaamd en een zus Vipsania Polla Hij was afkomstig uit een heel obscure familia uit de gens Vipsania die weliswaar rijk was en tot de stand van de equites behoorde maar nooit een belangrijke rol had gespeeld op het politieke schouwtoneel Agrippa zou al zeer vroeg in zijn carrière zijn nomen gentilicium namelijk Vipsanius laten vallen en zich simpelweg Marcus Agrippa noemen zodat men niet constant zou worden herinnerd aan zijn nederige afkomst uit de stand van de equites Jeugd en burgeroorlog Vriendschap met Octavianus Tijdens zijn studies leerde hij de even oude Gaius Octavius kennen met wie hij zeer goed bevriend zou geraken Hoewel beiden van nederige afkomst waren had zijn vriend Octavius langs moederskant banden met de gens Iulia Diens oudoom was Gaius Julius Caesar die een belangrijke rol zou gaan spelen in het politieke leven te Rome Ondanks Marcus vriendschap met Octavius koos zijn oudere broer Lucius Vipsanius Agrippa de zijde van Cato in diens strijd tegen Caesar Na Catos nederlaag vergaf Caesar hem dat echter omdat Octavius hem hierom vroeg Of Marcus heeft meegestreden tegen zijn broer in Africa valt uit de historische bronnen niet op te maken Maar hij nam waarschijnlijk wel deel aan de campagnes van 46 tot 45 vChr tegen Gnaeus Pompeius Magnus minor die eindigden met de slag bij Munda Toen hij twintig was 45 vChr studeerde hij te Apollonia in Illyria samen met Gaius Octavius nadien Octavianus en Augustus genoemd Na de moord op Gaius Julius Caesar in 44 vChr was Agrippa samen met Quintus Salvidienus Rufus een van die intieme vrienden van Octavius die hem aanrieden om onmiddellijk door te gaan naar Rome Octavius nam Agrippa met zich mee naar Rome Hij stelde hem aan om de eed van trouw af te nemen van verscheidene legioenen oa in Campania die zich ten gunste van Octavius hadden uitgesproken Gekozen als consul in 43 vChr gaf Octavius aan zijn vriend Agrippa de delicate opdracht om Gaius Cassius Longinus een van de moordenaars van Caesar te achtervolgen Het is mogelijk dat Agrippa in dit jaar ook zijn politieke carrière begon met het ambt van tribunus plebis waardoor hij kon worden opgenomen in de senaat Slag bij Philippi In 42 vChr vocht Agrippa waarschijnlijk aan de zijde van zijn vriend Octavianus en Marcus Antonius in de dubbelslag bij Philippi Bij het uitbreken van de Oorlog van Perusia in 41 vChr tussen Octavius nu Octavianus genoemd en Lucius Antonius had Agrippa een deel van de strijdmachten van Octavianus onder zijn bevel Hij onderscheidde zich door zijn bekwame manoeuvres waaronder de verovering in 41 vChr van Sutrium om Quintus Salvidienus Rufus de handen vrij te geven Als praetor urbanus in 40 vChr hield hij de troepen van Antonius die naar Perusia wilden optrekken tegen en belegerde Lucius Antonius die in deze stad was ingesloten en nam de stad in Ondanks zijn schitterende prestaties bleef Quintus Salvidienus Rufus de voornaamste generaal van Octavianus Na de oorlog van Perusia vertrok Octavianus naar Gallia terwijl hij Agrippa als praetor urbanus achterliet in Rome met instructies om Italia te verdedigen tegen Sextus Pompeius Magnus Pius een tegenstander van de triumviri die toen Sicilia bezette In juli 40 vChr toen Agrippa in beslag werd genomen door de Ludi Apollinares waarvoor de praetor verantwoordelijk was voerde Sextus een aanval uit in het zuiden van Italia Agrippa trok daarop tegen hem op waardoor Sextus werd gedwongen zich terug te trekken Maar het triumviraat bleek onstabiel te zijn en in augustus 40 vChr koos Marcus Antonius de kant van Sextus Pompeius om een gezamenlijke invasie in Italia uit te voeren Maar eind 40 vChr wist Agrippa in Apulia een klinkende overwinning op de troepen van de Antonii te behalen door de herovering van Sipontum dat in de handen van Marcus Antonius was gevallen Agrippa bevond zich onder de onderhandelaars die er voor zorgden dat Marcus Antonius en Octavianus er mee instemden terug vrede te sluiten Tijdens de onderhandelingen kwam Octavianus te weten dat Salvidienus had aangeboden hem te verraden aan Marcus Antonius wat leidde tot Salvidienus executie of zelfmoord Vanaf nu was Agrippa Octavianus voornaamste generaal Gouverneur in Gallia In 39 of 38 vChr werd hij aangesteld als gouverneur van Gallia Daar zou hij in 38 vChr nieuwe successen behalen door een opstand van de inheemse leiders te onderdrukken Hij drong in Germania ook door tot in het land van de Catti en liet de Ubii naar de linkeroever van de Rijn verhuizen Daarna zette Agrippa zijn troepen in tegen de opstandige Aquitani die hij spoedig onderwierp Zijn overwinningen vooral die in Aquitania droegen sterk bij aan de consolidatie van de macht van Octavi­anus Agrippa werd vervolgens teruggeroepen om het bevel over te nemen in de oorlog tegen Sextus Pompeius die in 37 vChr op het punt stond uit te breken Consul Eveneens in 37 vChr trouwde Agrippa voor de eerste maal en wel met Caecilia Attica dochter van Ciceros vriend Titus Pomponius Atticus Het huwelijk was gesmeed door Marcus Antonius en had ook een financieel kantje daar Caecilias vader Atticus onmetelijk rijk was Octavianus bood hem een triomftocht aan die Agrippa afwees maar hij aanvaardde het consulaat tot welk ambt hij door Octavianus in 37 vChr was bevorderd Cassius Dio schijnt te suggereren dat hij con­sul was toen hij naar Gallia ging maar de woorden "" "was consul met Lucius Gallus" schijnen verdacht te zijn tenzij zij een weinig hoger moeten worden ingevoegd na de passage "" "aan Agrippa gaf hij het oprichten van de vloot in handen" die naar een gebeurtenis verwijst die plaats vond onder het consulaat van Agrippa Want onmiddellijk na zijn aanstelling in dit ambt werd hij door Octavianus opgedragen een vloot te bouwen die meer dan noodzakelijk was daar Sextus Pompeius de zee en derhalve de graantoevoer naar Rome beheerste Agrippa bij wie denken en doen nooit gescheiden waren voerde deze opdracht met de nodige energie uit De Lucrinus Lacus nabij Baiae werd door hem tot veilige haven getransformeerd die hij ter ere van Octavianus de Julische haven Porticus Iulius noemde en waar hij zijn zeelieden en mariniers oefende tot zij in staat waren de confrontatie aan te gaan met de ervaren zeelui van Pompeius Hij was ook verantwoordelijk voor technologische innovaties zoals onder andere grotere schepen en een verbeterde vorm van de harpax enterhaak In 36 vChr versloeg Agrippa Sextus Pompeius eerst bij Mylae en nadien bij Naulochus voor de kust van Sicilia Deze laatste overwinning brak de maritieme suprematie van Pompeius Agrippa ontving voor zijn overwinning een corona navalis die voor het eerst aan hem werd verleend Hoewel volgens andere autoriteiten het Marcus Terentius Varro was die als eerst deze corana ontving uit handen van Gnaius Pompeius Magnus maior Kleine campagnes Agrippa nam in 35 en 34 vChr deel aan kleinere militaire campagnes maar tegen de herfst van het jaar 34 was hij terug in Rome Al snel begon hij met een reeks van publieke herstelwerkzaamheden en verbeteringen waaronder de renovatie van de Aqua Marcia een van de belangrijkste aquaducten van Rome en een uitbreiding van haar pijpleidingen om een groter deel van de stad te bestrijken Nadat hij in 33 vChr was verkozen als een van de aediles plebis verantwoordelijken voor Rome's gebouwen en festivals zorgde hij ervoor dat de straten werden hersteld en de riolen werden schoongemaakt terwijl er met gulle hand publieke spektakels werden gegeven Stadsverbetering Agrippa deed zijn ambtsperiode opvallen door grote structurele verbeteringen aan te brengen in Rome zoals het herstellen en bouwen van aquaducten het vergroten en zuiveren van de Cloaca Maxima het ontwerpen van thermae thermae Agrippae en portici Porticus Vipsania en de aanleg van horti "tuinen" horti Agrippae Hij gaf bovendien een stimulans aan het publiek tentoonstellen van kunstwerken zo stelde hij zijn horti Agrippae open voor het publiek Hoewel het ongebruikelijk was dat een ex-consul het lager ambt van aedilis plebis bekleedde was het juist kenmerkend voor Agrippa's successen dat ze voortkwamen uit een breuk met de traditie Zijn jeugdvriend Octavius intussen Gaius Iulius Caesar genoemd zou later verklaren dat "hij in marmer naliet dat wat hij heeft ontvangen in zongebakken steen" wat hij dus deels te danken had aan de grote verdiensten van Agrippa onder zijn regering Toen Agrippas schoonvader Titus Pomponius Atticus in 32 vChr ernstig ziek werd weigerde deze nog langer te leven en voedsel tot zich te nemen Volgens Atticus vriend en biograaf Cornelius Nepos deed deze beslissing Agrippa veel verdriet Burgeroorlog tegen Marcus Antonius Toen in 32 vChr de oorlog tussen Octavianus en Marcus Antonius uitbrak werd Agrippa als bevelhebber van de vloot aangesteld Nadat hij de strategisch belangrijk gelegen stad Methone in het zuidwesten van de Peloponnesos had ingenomen zeilde hij naar het noorden onderwijl de Griekse kust plunderend en nam Corcyra in huidige Korfoe alsook Leukas Patrae huidig Patras en Korinthe Octavianus bracht vervolgens zijn strijdkrachten over naar Corcyra dat hij uitbouwde als zijn maritieme basis Terwijl Marcus Antonius zijn schepen en troepen opstelde bij Aktion Actium waar Octavianus hem in de strijd zou ontmoeten was Agrippa er in geslaagd om Antonius aanhanger Quintus Nasidius te verslaan in de zeeslag bij Patrae Cassius Dio verhaalt hoe Agrippa die onderweg was om Octavianus te ontmoeten bij Actium op Gaius Sosius een van Antonius luitenants stootte die een verrassingsaanval deed op het regiment van Lucius Tarius Rufus een aanhanger van Octavianus Agrippa's onverwachte aankomst deed de slag in het voordeel van Octavianus uitvallen Toen de beslissende slag naderde zou aldus Cassius Dio Octavianus hebben opgevangen dat Marcus Antonius en Cleopatra van plan waren om door de vlootblokkade te breken en aldus te ontsnappen Octavianus was eerst de mening toegedaan de vlaggenschepen door te laten Hij meende immers dat hij hen makkelijk kon inhalen met zijn lichtere schepen en dat bovendien de vijandelijke vloot zich zou overgeven wanneer ze de lafhartige vlucht van hun generaal zouden zien Agrippa wierp hier echter tegenin dat Antonius schepen hoewel ze groter waren de lichtere schepen van Octavianus achter zich konden laten eens ze de zeilen hesen Derhalve moest Octavianus nu aanvallen omdat Antonius vloot onlangs door een storm was overvallen Octavianus zou het advies van zijn vriend volgen Op 2 september 31 vChr werd aldus de slag bij Actium uitgevochten Octavianus overwinning die hem meester van Rome en de wereld maakte was voornamelijk te danken aan Agrippas vaardigheid Bij zijn terugkeer naar Rome in 30 vChr beloonde Octavianus nu Augustus genoemd hem met een vexillum caeruleum of zeegroene vlag alsook een corona rostrata of "scheepsboegkroon" Rechterhand van Augustus In 28 vChr werd Agrippa voor de tweede maal consul met Augustus als zijn collega Hij trouwde rond deze tijd met Claudia Marcella maior de nicht van Augustus en de dochter van zijn zus Octavia Thurina minor wat hem wat hoger in de rang bracht als mogelijk opvolger Zijn eerste vrouw Caecilia Attica was ofwel dood ofwel gescheiden Het was in dit jaar dat de senaat aan Octavianus het agnomen Augustus verleende In 27 vChr werd Agrippa voor de derde maal consul met Augustus als collega Dat jaar liet hij ook een templum bouwen bekend geworden onder de naam van Pantheon Deze geldt als meest indrukwekkende tempel van Rome Maar het huidige Pantheon is een creatie van keizer Hadrianus die voortgaand op Agrippa's ontwerp zijn eigen Pantheon bouwde nadat dit van Agrippa in 80 was verwoest De inscriptie van dit gebouw gebouwd rond 125 heeft de originele vermelding dat Agrippa het oorspronkelijk bouwde tijdens zijn derde consulaat bewaard In 25 vChr vergezelde Agrippa Augustus in de oorlog tegen de Cantabri Rond deze tijd ontstond de jaloersheid tussen hem en zijn zwager Marcellus de neef en schoonzoon van Augustus die scheen voorbestemd te zijn als zijn opvolger Naar Syria Augustus die geschillen wilde vermijden die misschien ernstige gevolgen voor hem konden hebben stuurde Agrippa als pro­consul naar Syria Agrippa verliet natuurlijk Rome maar hij hield halt in Mytilini op het eiland Lesbos en liet de regering van Syria over aan zijn legatus De vrees van Agrippa werd door de dood van Marcellus op twintigjarige leeftijd in 23 vChr weggenomen Agrippa keerde onmiddellijk terug naar Rome waar men in spanning op hem wachtte daar er problemen waren ontstaan tijdens de verkiezing van de consuls in 21 vChr Augustus besloot zijn trouwe vriend in zijn eigen familie op te nemen en haalde hem over om van zijn vrouw Marcella te scheiden en te trouwen met Iulia de weduwe van Marcellus en de dochter van Augustus bij zijn tweede vrouw Scribonia 21 vChr Naar Gallia In 19 vChr ging Agrippa naar Gallia Hij paci­ficeerde de turbulente inwoners en legde vier grote viae aan Daarnaast zou hij dat jaar nog het aquaduct Aqua Virgo laten afwerken Datzelfde jaar bouwde hij voor zijn zonen Gaius en Lucius een tempel in Nemausus die bekendstaat als het Maison Carrée Van daaruit ging hij door naar Hispania en onderwierp de Cantabriërs na een korte maar bloedige en hardnekkige strijd Maar in overeenstemming­ met zijn gebruikelijke voorzichtigheid kondigde hij zijn overwinningen noch aan in pompeuze brieven aan de senaat noch aanvaardde hij de triomftocht die Augustus hem aanbood In 18 vChr werd hij samen met Augustus bekleed met de tribunicia potestas voor vijf jaren en gelijkwaardig imperium In het volgende jaar 17 vChr werden zijn twee zonen Gaius en Lucius door hun grootvader Augustus geadopteerd Naar Palestina Aan het eind van het jaar nam hij een uitnodiging van Herodes de Grote aan en ging naar Jeruzalem Hij stichtte de militaire colonia Berytus Beiroet van daaruit ging hij in 16 vChr door naar de Zwarte Zee en dwong de Bosporani om Polemon I als hun koning te aanvaarden en om de Romeinse adelaars terug te geven die door Mithridates VI van Pontus waren veroverd Bij zijn terugkeer bleef hij enige tijd in Ionië hangen waar hij privileges toestond aan de Joden wier zaak was bepleit door Herodes Hij keerde dan terug naar Rome waar hij in 13 vChr aankwam Nadat zijn tribunicia potestas voor vijf jaren was verlengd ging hij naar Pannonia om de rust te herstellen in die provincia Hij keerde in 12 vChr terug nadat hij zoals gewoonlijk zijn opdracht tot een goed einde had gebracht en trok zich terug in Campania Overlijden Daar stierf hij in maart 12 vChr onverwacht op eenenvijftigjarige leeftijd Zijn lichaam werd naar Rome gedragen en zijn as werd begraven in het mausoleum van Augustus die zelf een lijkrede uitsprak voor zijn vriend< ref> De dood van Agrippa bracht heel wat teweeg in het Imperium Romanum want Tiberius moest de zwangere weduwe Iulia Caesaris maior huwen en moest scheiden van zijn eigen zwangere vrouw zijn geliefde Vipsania Agrippina Bovendien braken er in Pannonia weer onlusten uit bij de Breuci bij het nieuws van Agrippa's dood Tiberius zou ze moeten neerslaan Voorvechter van de monarchie | |- | |} Cassius Dio vertelt ons dat Augustus in 29 vChr zijn vrienden en raadslieden Agrippa en Maecenas bij zich riep om hun mening te horen of het wenselijk was voor hem om de monarchale macht te grijpen of om voor de natie haar voormalige republikeinse regering te herstellen Dit wordt door Suetonius bevestigd die zegt dat Augustus tweemaal over dit onderwerp overleg heeft gepleegd De toespraken die Agrippa en Maecenas bij deze gelegenheid hielden worden door Cassius Dio weergegeven maar het kunstmatige karakter ervan maakt ze verdacht Maar het is onwaarschijnlijk dat Cassius Dio een serieus historicus deze toespraken heeft verzonnen Gezien het karakter van Augustus is het toch goed mogelijk dat die toespraken echt werden gehouden Augustus besprak ze eerst met zijn raadgevers Doel zou dan geweest zijn om het Romeinse volk te doen geloven dat het lot van de republiek nog steeds ter bespreking voorlag Augustus zou de monarchale macht alleen aannemen voor het welzijn van de natie Bovendien had Agrippa die volgens Cassius Dio Augustus adviseerde om de republiek te herstellen voorkeur voor een monarchie Agrippa was een van de belangrijkste mannen van de Augusteïsche periode en een voorname supporter van de opkomende monarchale constitutie Zonder Agrippa had Augustus er nauwelijks in kunnen slagen zich absoluut meester van het Romeinse rijk te maken Cassius Dio Velleius Paterculus Seneca en Horatius spreken met gelijke bewondering over zijn verdiensten Plinius verwijst constant naar de Commentarii van Agrippa als een autoriteit die mogelijk officiële lijsten waren die door hem waren opgesteld voor de meting van de Romeinse wereld onder Augustus waaraan hij misschien zelf zijn steentje heeft bijgedragen Invloedrijk nageslacht Agrippa liet verscheidene kinderen na Bij zijn eerste vrouw Caecilia Attica had hij Vipsania Agrippina die met Tiberius was getrouwd Mogelijk kregen zij nog een tweede dochter die huwde met Publius Quinctilius Varus Bij zijn tweede vrouw Marcella had hij verscheidene kinderen die zelden worden vermeld En bij zijn derde vrouw Augustus dochter Iulia had hij twee dochters Vipsania Iulia Agrippina getrouwd met Lucius Aemilius Paullus en Vipsania Agrippina maior getrouwd met Germanicus en drie zonen Gaius Lucius en Agrippa Postumus postuum geboren Ook zijn kleinkinderen namen een prominente plaats in binnen de Julisch-Claudische dynastie Zo was zijn kleinzoon Drusus Claudius Nero een tijdlang de beoogde opvolger onder Tiberius En na de dood van deze laatste waren Caligula een kleinzoon van Agrippa en Tiberius Gemellus een achterkleinzoon van Agrippa de erfgenamen Ook de laatste princeps van de Julisch-Claudische dynastie Nero was door zijn moeder Iulia Agrippina minor een achterkleinzoon van Agrippa Men zou haast kunnen spreken van een Julisch-Claudisch-Vipsanische dynastie Uiterlijk Agrippa had een aantal fysieke kentrekken die men ook aantreft op portretten toegeschreven aan zijn nakomelingen een hoog voorhoofd dikke neusbrug geprononceerde wenkbrauwen en volle lippen Een mooi voorbeeld hiervan is te zien op de hiernaast afgebeelde munt waarbij vooral de zware wenkbrauwen van de in profiel afgebeelde Agrippa opvallen Noten Antieke bronnen Appianus Bell Civ V 31-33 105-108 121-122 Cassius Dio XLV-LIV; LIV Epit 117-136 Cornelius Nepos Atticus 194 223 Flavius Josephus Antiq Jud XII 125-127; XIV 487; XV 318 350-361; XVI 2 5-6 12-62 86 141 157 167-173 Horatius Od I 6 Livius Epit 129 Nicolaus van Damascus Vita Augusti FGrH F 1277 13030 Plinius NH XVI 3 § 4 XXXVI 24; Elenchus III IV V VI cf II 2 Plutarchus Brutus 274 Seneca Ep 94 Servius ad Verg Aen VIII 682 Suetonius Aug 162 253 295 351 421 63 641 663 9412 Tib 72 101 Cal 7 231 Velleius Paterculus II 595 695 79 813 842 852 882 901 93 961-2 1271 Vergilius Aen VIII 684 Referenties art Agrippa M Vipsanius cos 37 28 27 vChr in NP 1 1996 coll 294-296 fragmentweergave in Google Books Marcus Agrippa Rome 1984 ISBN 2728300003 Verder lezen ed Il bimillenario di Agrippa Genua 1999 verzameling van papers voorgedragen op een congres in Genua met als onderwerp Agrippa Ingenuus Leo L'immagine di Agrippa Rome 1998 ISBN 8882650251 monografie gewijd aan de iconografie van Agrippa fragmentweergave in Questia tegen betaling volledig te bekijken Maria Friderike Radner Düsseldorf 1 januari 1981 − Prads-Haute-Bléone 24 maart 2015 was een Duitse contra-alt die bekend werd vanwege haar rollen in opera's van Richard Wagner Biografie Radner volgde haar muziekstudies aan de Robert Schumann Hochschule in Düsseldorf Ze ontving een beurs van de Vereniging Richard Wagner om het Bayreuther Festspiele van 2007 bij te wonen In juni 2008 maakte ze haar debuut in het oratorium Philitaei a Jonatha disperse van Vicente Martín y Soler in een uitvoering onder leiding van Zubin Mehta in Valencia Haar eerste Wagnerrol vertolkte ze in Parsifal in een productie onder leiding van Lorin Maazel eveneens in Valencia Haar debuut in de Metropolitan Opera maakte zij in januari 2012 in de Götterdämmerung het slotdeel van Wagners tetralogie Van 13 tot 21 maart 2015 vertolkte zij in het Liceu de rol van de godin Erda in Siegfried van Wagner terwijl Oleg Bryjak daarin de rol van Alberich vertolkte in een productie van Robert Carsen In de zomer van 2015 zou zij haar debuut maken op het Festival van Bayreuth Met haar man hun baby en collega Oleg Bryjak vloog zij op 24 maart 2015 van Barcelona naar haar woonplaats Düsseldorf met Germanwings-vlucht 9525 Zij lieten na het neerstorten van het vliegtuig daarbij allen het leven Mercedes-Benz veelal afgekort tot Mercedes of Benz is een automerk uit Duitsland in 1926 ontstaan als gevolg van de fusie tussen de Daimler Motoren Gesellschaft van Gottlieb Daimler en de firma Benz & Cie van Carl Benz Tegenwoordig is het het merk onderdeel van Daimler AG Onder het merk Mercedes-Benz worden personenauto's en -busjes bestelwagens bussen vrachtwagens zoals de Mercedes-Benz Unimog en vliegtuigen geproduceerd Daarnaast is Mercedes-Benz eigenaar van onder meer Maybach en Smart Tevens is het grootaandeelhouder van het in seizoen 2010 nieuwe Formule 1-team Mercedes Grand Prix sinds op 16 november 2009 in samenwerking met Aabar Investments een belang van 751 procent waarvan 251% in handen van Mercedes-Benz gekocht werd in het Brawn GP-team< ref> Mercedes-Benz levert F1-motoren aan zowel Team McLaren als Force India F1 team en het nieuwe team Mercedes Grand Prix Geschiedenis van het merk Benz Benz was het merk waaronder Carl Benz auto's bouwde Benz was de eerste autoproducent ter wereld en bouwde zijn eerste voertuig al in 1885 Hij patenteerde zijn motorwagen in 1886 en deed zijn eerste officiële proefrit door Mannheim in juli van dat jaar Benz vrouw Bertha was wellicht de eerste persoon ter wereld die een echt autoritje maakte samen met haar kinderen toen ze van Mannheim naar Pforzheim een afstand van 180 km reed in 1888 Er zijn mensen die beweren dat dit ritje ervoor zorgde dat de auto zich bewees Vrouw Bertha was een vindingrijke vrouw en dat was nodig ook want de eerste auto was niet zonder problemen te besturen Ze moest in het holst van de nacht op zoek naar benzine en vond een apotheek die aldus het eerste "benzinepompstation" ter wereld werd De wagen had namelijk geen benzinetank Benz familie steunde hem in zijn koppige streven om benzinemotoren te verkopen Mercedes Mercedes komt voort uit Daimler een Duits automerk opgericht door Gottlieb Daimler die tussen 1886 en 1900 autos bouwde Daarna bleef de Daimler Motoren Gesellschaft wel bestaan maar produceerde haar autos onder de merknaam Mercedes De naam hiervan is geïnspireerd door Mercédès Jellinek de dochter van de Oostenrijks-Hongaarse consul Emil Jellinek een van de eerste grote klanten van DMG die in 1900 zesendertig auto's bestelde met een gezamenlijke waarde van 550000 Duitse Marken De driepuntige ster omsloten door een cirkel die Mercedes als beeldmerk voert is in 1909 als zodanig gedeponeerd en siert sinds 1910 bij veel maar niet alle Mercedessen de radiateur Van de drie punten in de ster wordt gezegd dat zij een verwijzing zijn naar het feit dat het de bedoeling was van Gotlieb Daimler motoren te bouwen voor gebruik te land ter zee en in de lucht Toen in 1926 de firma's Daimler-Motoren-Gesellschaft en Benz & Cie fuseerden tot Daimler-Benz AG besloten zij het merk Mercedes-Benz te gaan voeren met behoud van de Mercedesster Typeaanduiding automobielen Vóór 1993 De typeaanduiding van de Mercedessen gebouwd tussen 1926 en 1993 volgt vrijwel altijd hetzelfde patroon bestaand uit een getal van de vorm "xx0" eventueel gevolgd door een of meerdere letters Op de plaats van de "xx0" staat altijd de cilinderinhoud van de motor gedeeld door 10; een Mercedes 180 heeft dus een motor met een inhoud tussen de 1750 en 1849 cc De letters na het getal geven altijd aan dat er sprake is van een bijzondere uitvoering van de motor of de carrosserie In de loop der jaren is een aantal letters gebruikt voor verschillende aanduidingen zie hieronder In het geval van de letters die meerdere betekenissen hebben hangt het van de combinatie van letters af welke van de betekenissen gekozen moet worden Zo staat "300SEL" voor een auto met een drielitermotor met een extra luxe carrosserie S brandstofinjectie E en met een met verlengde carrosserie L terwijl een "300SL" staat voor een auto met een drielitermotor uit de Sport-Leicht-serie Er zijn een paar uitzonderingen op de bovenstaande regels zoals de Mercedes 600 die een met brandstofinjectie uitgeruste motor van 63 liter had en in een standaard- of een verlengde uitvoering geleverd kon worden Dit zou dus de typeaanduidingen "630E" en "630EL" opleveren maar op de auto's stond nooit iets anders dan "600" Ook is er een aantal typen waarbij er een andere motor geleverd kon worden met een andere motorvariant dan gebruikelijk Dit staat dan aangegeven op de rechterhelft van het kofferdeksel de normale typeaanduiding staat dan links Op die manier zijn er bijvoorbeeld de "300SEL 63" de "300SEL" met een 63 liter-motor en de "190E 25-16" de "190E" met een 25 liter-motor met 16 kleppen tot stand gekomen Het 190 type 1982-1993 is een uitzondering daar staat 190 voor een serie en niet voor de motorinhoud Nota bene na 1993 ging men weer terug naar de motorinhoud in het typenummer bijvoorbeeld c180 een 18 c280 28 kleine uitzonderingen daargelaten Men gebruikt al heel lang een fabriekstype-nummer voor elk type bijvoorbeeld mb 250 uit 1979 is een w123; een mb 350 uit 1977 is een w116 Na 1993 In 1993 zijn er twee veranderingen aangebracht in de typeaanduiding van de auto's De koppeling tussen het nummer en de cilinderinhoud is niet meer altijd van toepassing Zo ligt in bijvoorbeeld de "C 200 CDI" en "C 220 CDI" hetzelfde motorblok met 2148 cc Er is echter nog wel steeds sprake van een verschil in vermogen tussen de twee motoren door bijvoorbeeld het toepassen van een andere turbodruk De letters verhuizen van achter naar vóór het getal en geven niet langer de bijzonderheden van een uitvoering weer maar geven aan in welke klasse het model valt Zie ook hieronder bij de huidige modellen Naast deze veranderingen blijven er ook zaken ongewijzigd nog steeds staat een specifieke motorvariant aangegeven met een tekst rechts op het kofferdeksel zoals "Kompressor" of "Turbodiesel" 2005 en later Nadat Mercedes-Benz geplaagd werd door kwaliteitsproblemen onder andere door storingen in de steeds meer voorkomende elektronica is beterschap beloofd Een logische belofte door de teruglopende technische kwaliteit liepen de verkoopcijfers terug De testperiode met voorserieauto's dus de periode voordat de serieproductie plaats vindt zou worden verlengd Ook zouden er minder modellen geproduceerd worden op een productielijn Interne aanduiding Naast de bovengenoemde typeaanduidingen die gebruikt worden in de handelsbenaming van de auto's gebruikt Mercedes-Benz voor de interne aanduiding van de carrosserievariant een systeem waarin een letter gevolgd wordt door een nummer De nummers hebben sinds 1946 allemaal drie cijfers; de betekenis van de letters is als volgt W Wagen S Stationwagon R Roadster C Coupé A Convertible Cabriolet V Verlengde Limousine CL Compacte Limousine Verder zijn er per type auto soms nog extra aanduidingen die achter het nummer geplaatst worden zoals de kleine letters "a" t m "d" die in het geval van een cabriolet uit de jaren 40 en 50 het type van de cabriolet aangeven Modellen Personenauto's AMG-modellen Mercedes-Benz SLS AMG black SLR specials Mercedes-Benz SLR McLaren Mercedes-Benz SLR McLaren Roadster Mercedes-Benz SLR McLaren 722 Edition Mercedes-Benz SLR McLaren Roadster 722 Edition S Mercedes-Benz SLR Stirling Moss Oudere modellen Mercedes-Benz W136-W191 1931-1953 Mercedes-Benz 220 1952 Mercedes-Benz Universal 1964-1969 Mercedes-Benz C111 1969-1979 Mercedes-Benz SSK 1929 Formule 1 auto's Mercedes MGP W01 Mercedes MGP W02 Mercedes F1 W03 Mercedes F1 W04 Mercedes F1 W05 Vrachtwagens Mercedes-Benz 406D Mercedes-Benz 508D Mercedes-Benz 609D Mercedes-Benz Actros Mercedes-Benz Antos Mercedes-Benz Axor Mercedes-Benz Atego Mercedes-Benz Econic Mercedes-Benz Unimog Bestelwagens Mercedes-Benz Vito Mercedes-Benz Viano Mercedes-Benz Sprinter Mercedes-Benz Vario Mercedes-Benz Citan Oudere modellen Mercedes-Benz MB100 Mercedes-Benz G-Klasse Van Bussen Minibussen Mercedes-Benz Sprinter Mercedes-Benz Sprinter City Mercedes-Benz Sprinter Transfer Mercedes-Benz Sprinter Travel Stadsbussen Mercedes-Benz Citaro Mercedes-Benz Conecto Mercedes-Benz CapaCity Streekbussen Mercedes-Benz Citaro Ü Mercedes-Benz Integro Mercedes-Benz Intouro Touringcars Mercedes-Benz Travego Mercedes-Benz Tourismo Mercedes-Benz Tourino Oudere modellen Mercedes-Benz Cito Mercedes-Benz Medio Mercedes-Benz O305 Mercedes-Benz O317 Mercedes-Benz O321H Mercedes-Benz O322 Mercedes-Benz O402 Mercedes-Benz O405 Mercedes-Benz O407 Mercedes-Benz O408 Diversen Mercedes-Benz was vroeger een populair merk onder taxichauffeurs en taxibedrijven Door de slechte betrouwbaarheid van de E-klasse is het marktaandeel van Mercedes-Benz in de taxibranche aanzienlijk gedaald Om marktaandeel terug te winnen in de taxibranche heeft men bij de vernieuwing van de E-klasse in 2006 ongeveer 2000 onderdelen vernieuwd of doorontwikkeld Opvallend is nog altijd dat veel taxis van Mercedes-Benz zijn De andere twee Duitse premium'-merken Audi en BMW krijgen vooralsnog hier geen voet aan de grond Referenties Externe links Officiële Nederlandse website van Mercedes-Benz Officiële Belgische website van Mercedes-Benz De natuurkunde of fysica is van oorsprong de tak van wetenschap die algemene eigenschappen van materie straling en energie onderzoekt en beschrijft zoals kracht evenwicht en beweging fasen en faseovergangen straling warmte licht geluid magnetisme en elektriciteit voor zover hierbij geen scheikundige veranderingen optreden Dit wil zeggen dat de moleculaire samenstelling van stoffen niet verandert Zoals de meeste natuurwetenschappen wordt de natuurkunde beoefend in een wisselwerking tussen theorie en experiment de zogenaamde wetenschappelijke methode waarbij theorieën leiden tot experimenten experimenten kunnen dienen als inspiratie of aanwijzingen voor theorieën en die theorieën weer kunnen worden getoetst aan experimenten Natuurkundige theorieën kunnen zeer ingewikkeld worden hoewel er in beginsel gestreefd wordt naar eenvoud Een uitspraak van Albert Einstein luidt dat een verklaring "zo eenvoudig mogelijk" moet zijn "maar niet eenvoudiger" dus niet ten koste van de juistheid Er bestaan vele vakgebieden en specialisaties binnen de natuurkunde die wel raakvlakken met elkaar hebben zoals de optica en het elektromagnetisme de geofysica en de seismiek Ontdekkingen in één discipline kunnen grote gevolgen hebben voor andere disciplines Methoden en technieken uit de natuurkunde blijken verder binnen vele andere wetenschapsgebieden toepasbaar te zijn Afbakening Natuurkundigen bestuderen het gedrag en de wisselwerking van materie en energie in ruimte en tijd Het kan gaan om massa op macroscopische schaal maar ook om bijvoorbeeld straling of individuele elementaire deeltjes en hun interacties De natuurkundige bestudeert de niet-scheikundige eigenschappen van stoffen zoals faseovergangen viscositeit kristalstructuur elektrische geleiding en warmtegeleiding en probeert deze te verklaren De beperking dat veranderingen van de scheikundige samenstelling niet tot de natuurkunde worden gerekend is in feite historisch bepaald Wat er gebeurt binnen atomen waaruit moleculen zijn samengesteld wordt weer wel tot de natuurkunde gerekend De natuurkunde concentreerde zich oorspronkelijk op de niet-levende natuur terwijl de levende natuur werd overgelaten aan de biologie Maar sinds een eeuw worden in het gemeenschappelijke gebied van de biofysica natuurkundige eigenschappen van levende systemen onderzocht De natuurkunde is een exacte wetenschap dat wil zeggen dat men streeft naar wiskundige precisie in uitspraken over natuurkundige verschijnselen De onzekerheidsmarge wordt kwantitatief aangegeven Vaak worden bewust vereenvoudigende veronderstellingen toegepast bij het opstellen van wiskundige modellen bijvoorbeeld worden de planeten bij de berekening van hun banen in goede benadering eerst voorgesteld als bolvormig De klassieke mechanica geldt sinds ruim 100 jaar met twee beperkingen de snelheden zijn klein ten opzichte van de lichtsnelheid en de hoeveelheden materie zijn macroscopisch In de quantummechanica spelen ook fundamentele onbepaaldheden in de natuurkundige grootheden zelf bijvoorbeeld plaats en impuls – de onzekerheidsrelatie van Heisenberg in de deeltjesfysica een centrale rol Bovendien moet ook rekening gehouden worden met meetfouten Een eis die aan een natuurwetenschappelijke uitspraak wordt gesteld is het bekend zijn van de kansverdeling van de foutenmarge Er zijn veel raakvlakken met de andere exacte wetenschappen wiskunde Dit is het belangrijkste instrument om een beschrijving van natuurkundige waarnemingen in de vorm van een samenhangende kwantificerende en toetsbare theorie te gieten Tegenwoordig gaat natuurwetenschappelijk onderzoek nog maar zelden gepaard met ontwikkelingen in de toegepaste wiskunde Vooral in de 17e 18e en 19e eeuw hebben geleerden als Newton de familie Bernoulli Gauss Stokes Lagrange Euler Fourier en Henri Poincaré aanzienlijk bijgedragen aan de ontwikkeling van nieuwe gebieden in zowel de natuurkunde als de wiskunde differentiaalrekening vectoranalyse potentiaaltheorie en Fourieranalyse zie ook Mathematische fysica Tegenwoordig is deze combinatie uitzonderlijker hoewel theoretici in de snaartheorie ook nieuwe wiskunde ontwikkelen bijvoorbeeld Edward Witten scheikunde waar gekeken wordt naar reacties tussen verschillende stoffen raakvlak fysische chemie kwantumchemie astronomie want de wetten van de fysica zijn van toepassing op de aarde en alle hemellichamen stofdeeltjes en gaswolken zowel binnen als buiten ons zonnestelsel biologie die zich bezighoudt met alle levensvormen biofysica bio-informatica Methode De natuurkunde ontwikkelde de wetenschappelijke methode en gebruikt die nog steeds Voor het doen van samenhangende en onderling vergelijkbare waarnemingen is een systeem van natuurkundige grootheden en eenheden ontwikkeld Met hypotheses experimenten waarnemingen en metingen probeert de natuurkundige verborgen patronen te achterhalen Deze worden samengevat in een natuurkundige theorie Hoewel het gebruik van wiskunde geen doel op zichzelf is zijn wiskunde en natuurkundige theorievorming sinds de tijd van Christiaan Huygens slingertheorie en Isaac Newtons Principia Mathematica onverbrekelijk met elkaar verbonden Met zon theorie kan men nieuwe toetsingsexperimenten bedenken Als de voorspelde uitkomsten inderdaad waargenomen worden kan de theorie verder uitgebouwd worden Blijken de voorspellingen onjuist dan wordt de theorie bijgesteld of zelfs geheel verworpen en wordt een nieuwe theorie gezocht Een natuurkundige theorie is dus nooit een onaantastbare waarheid Ze dient altijd open te staan voor toetsing aan nieuwe waarnemingen en kan ter discussie gesteld worden wegens het ontstaan van nieuwe inzichten Daarom is de ergste kritiek die een theorie kan treffen het verwijt nicht einmal falsch zelfs niet fout een uitspraak van de Oostenrijkse theoreticus Wolfgang Pauli Een verkeerde theorie kan door het uitlokken van een experimentele weerlegging de wetenschap verder helpen met waarnemingen die anders nooit gedaan zouden zijn maar een ontoetsbare theorie is helemaal nutteloos Natuurkundige theorieën die over langere tijd een belangrijke groep waarnemingen kunnen verklaren worden natuurwetten genoemd bijvoorbeeld de wetten van Maxwell Er is overigens geen formeel onderscheid tussen theorieën en wetten De kans dat zo'n natuurwet ooit helemaal gefalsificeerd wordt is zeer gering Vaker wordt een bestaande theorie een speciaal geval van een nieuwe overkoepelende theorie Een bekend voorbeeld daarvan is de klassieke mechanica van Isaac Newton die na ruim twee eeuwen ogenschijnlijke onaantastbaarheid een bijzonder geval voor lage snelheden is geworden van de speciale relativiteitstheorie die op zijn beurt weer een bijzonder geval voor het geval eenparige bewegingen werd van de meeromvattende algemene relativiteitstheorie van Albert Einstein Daarnaast werd de klassieke mechanica ook een speciaal geval namelijk op macroscopische schaal van de bredere kwantummechanica Vakgebieden Oorspronkelijk was de natuurkunde een overzichtelijk vakgebied Voor een getalenteerde mens was het in het begin nog mogelijk om het gehele terrein van de natuurkunde te overzien en te beheersen Veel natuurkundigen hielden zich met diverse soms ver uiteenlopende gebieden hiervan bezig Bijvoorbeeld Isaac Newton ontdekte een wiskundige uitdrukking voor de zwaartekracht die een appel op de grond laat vallen Maar ook bedacht hij dat diezelfde zwaartekracht zorgt voor de wederzijdse aantrekking van de aarde en de maan Hij bestudeerde tevens het licht en ontdekte dat wit licht in vele kleuren uiteenvalt als het door een prisma gebroken wordt Ook werkte hij aan warmte en eigenschappen van vloeistoffen en ontwikkelde hij de spiegeltelescoop Maar aan elektriciteit kwam hij niet meer toe Door het succes van Galilei Newton en hun opvolgers is de natuurkunde steeds verder uitgebreid en is het voor een mens niet meer mogelijk om het hele terrein gedetailleerd te volgen Hierdoor specialiseren de meeste natuurkundigen zich op een bepaald terrein Jaarlijks wordt er een Nobelprijs voor de Natuurkunde uitgereikt Ondanks de specialisaties binnen de natuurkunde is het dankzij de gemeenschappelijke basis mogelijk veel deelgebieden met elkaar in verband te brengen Gebieden die voltooid leken – bijvoorbeeld de optica – werden weer gestimuleerd door nieuwe ontdekkingen bijvoorbeeld dankzij de kwantummechanica foton laserlicht Vakgebieden en onderwerpen binnen de natuurkunde zijn Akoestiek – de studie van geluid zowel in lucht als in andere voortplantingsmedia Astrofysica astronomie en kosmologie – de natuurkunde van de sterren en het heelal Om astrofysisch onderzoek buiten de hinderlijke atmosfeer te doen wordt onder andere een enkele keer de Space Shuttle gebruikt Meestal wordt een kunstmaan met waarnemingsinstrumenten in een omloopbaan om de aarde gebracht of naar een planeet of ander object in het zonnestelsel gestuurd Een bekend voorbeeld is de Ruimtetelescoop Hubble waarmee al veel nieuwe ontdekkingen zijn gedaan Vanaf de aarde wordt onderzoek gedaan naar de objecten in ons zonnestelsel de sterren in onze Melkweg en andere Melkwegstelsels en zo meer Men kan waarnemen in zichtbaar licht maar ook in infrarood IR ultraviolet UV radio- röntgen- en gamma-straling Zo verkrijgen we steeds meer kennis over de ruimte om ons heen die vol zit met bijzondere verschijnselen zoals zwarte gaten nevels en gaswolken De relativiteitstheorie van Einstein wordt telkens weer door dit soort onderzoek bevestigd Atoomfysica – Onderzoekt atomen met name de manier waarop elektronen zich binnen het atoom gedragen De atoomfysica ligt dicht aan tegen het vakgebied fysische chemie maar ook met analytische scheikunde vooral spectroscopie Biofysica Onderzoekt de natuurkundige kant van delen van levende systemen zoals celmembranen DNA en biomoleculen fotosynthese fotobiofysica spieren zintuigen hart en bloedvaten voortstuwing van eencelligen prikkelgeleiding in zenuwen vlucht van vogels en insecten het effect van ioniserende straling op weefsels enzovoorts Deeltjesfysica ook hoge-energiefysica genoemd – Onderzoekt het gedrag van subatomaire deeltjes en de fundamentele natuurkunde die daarbij komt kijken Wordt vaak met de kernfysica onder één noemer gebracht als subatomaire fysica Econofysica onderzoekt wetmatigheden in de economie en gaat anders dan de gangbare economie niet uit van evenwicht Elektromagnetisme en elektrodynamica – Onderzoekt verschijnselen die te maken hebben met elektrische stroom – di de verplaatsing van elektrische lading onder invloed van spanning door bijvoorbeeld een weerstand – en de daarbij optredende magnetische velden Ook een begrip als zelfinductie komt uit het elektromagnetisme zie ook elektrotechniek elektronica De lorentzkracht di de kracht die een magneetveld uitoefent op een bewegende elektrische lading vormt de basis voor elke elektromotor en generator Elektronenoptica houdt zich bezig met het focusseren en afbeelden van bundels van geladen deeltjes elektronenmicroscopie beeldbuizen deeltjesversnellers etc Fysische chemie – houdt zich bezig met de grensgebieden van natuur- en scheikunde Onderwerpen zijn bijvoorbeeld oppervlakteverschijnselen diffusie osmose colloïden enzovoorts Wordt in de praktijk tot de scheikunde gerekend Geofysica – de studie van de natuurkundige verschijnselen die zich voordoen in de aarde zowel in de aardkorst als in de aardmantel en aardkern De seismologie valt hier ook onder Kernfysica en de daaruit voortkomende deeltjesfysica – de natuurkunde van de elementaire deeltjes waaruit een atoom en de atoomkern bestaat Dat zijn niet alleen protonen neutronen en elektronen maar ook vele andere kleine deeltjes zoals het positron Protonen en neutronen bestaan op hun beurt uit quarks Sommige van die deeltjes leven zeer kort hebben een „korte halveringstijd De kernfysica heeft onder andere geleid tot de uitvinding van de atoombom maar ook van de kernreactor en de nucleaire geneeskunde Kwantummechanica – De beschrijving van materie op moleculair atomair en subatomair niveau die samen met de relativiteitstheorie de hele fysica aan het begin van de 20e eeuw een nieuwe basis gaf Beide theorieën vallen onder de noemer van moderne natuurkunde in tegenstelling tot al wat deze twee theorieën voorafging de klassieke natuurkunde genoemd Mathematische fysica in Vlaanderen ook Wiskundige natuurkunde genaamd – doet aan wiskundige theorievorming ten behoeve van fundamenteel fysisch onderzoek Mechanica – de oudste tak van de klassieke fysica het gedrag van voorwerpen bij stilstand en in beweging met de kernbegrippen massa kracht impuls arbeid en energie Een raakvlak met de vastestoffysica is de sterkteleer van materialen Medische fysica – onderzoek naar en toepassing van natuurkunde in de geneeskunde zoals radiologie echoscopie longfunctieonderzoek zintuigfysica audiologie toepassingen in de oogheelkunde nucleaire geneeskunde verdere beeldvormende technieken als MRI CT Petscan enzovoorts Meteorologie – de studie aan de atmosfeer en de natuurkundige verschijnselen die zich daarin afspelen Weersvoorspelling en klimaatverandering zijn maatschappelijk relevante aspecten Metrologie – Het definiëren van meeteenheden en het ontwikkelen van nauwkeurige meettechnieken Molecuulfysica – onderzoekt de eigenschappen van moleculen zoals de overgangen tussen energieniveaus van trillingen en rotaties Heeft verbindingen met de fysische chemie Optica – Geometrische optica houdt zich bezig met breking en reflectie van licht en de hieruit voortkomende afbeeldingstechnieken waarbij de lichtstraal het model is voor lichtvoortplanting Fysische optica houdt zich bezig met het gedrag van licht als vorm van elektromagnetische straling als fotonen die met de lichtsnelheid reizen en zich soms als een deeltje maar soms ook als een golf gedragen Componenten die in de geometrische optica worden gebruikt zijn lenzen prisma’s spiegels ed De fysische optica werkt met tralies lasers en veel andere apparatuur Een voorbeeld van een resultaat van fysisch-optisch onderzoek is een hologram Verdere uitbreidingen van de fysische optica zijn niet-lineaire optica die zich met zeer hoge lichtintensiteiten bezighoudt en kwantumoptica die het grensgebied tussen optica en kwantummechanica als onderzoeksterrein heeft Plasmafysica – onderzoekt extreem hete gassen waarin de moleculen niet alleen uiteenvallen in atomen maar de atomen ook hun elektronen verliezen zodat er gassen van tegengesteld geladen deeltjes ontstaan plasma's Hierin kan kernfusie optreden zoals in de kern van een ster en in een waterstofbom Het belangrijkste toegepaste onderzoek beoogt het bewerkstelligen van beheerste kernfusie hetgeen een vrijwel onuitputtelijke en milieuvriendelijke bron van energie mogelijk zou maken Ook magnetohydrodynamica die het gedrag van stromende plasma’s in een magneetveld bestudeert wordt veelal als onderdeel van de plasmafysica beschouwd Relativiteitstheorie – houdt zich bezig met verschijnselen bij snelheden dicht onder de lichtsnelheid 3 × 108 m s en de fysica op zeer grote schaal in de kosmologie Onderscheiden worden hier nog de speciale relativiteitstheorie die zich beperkt tot eenparige bewegingen dat wil zeggen met constante snelheid en constante richting en de algemene relativiteitstheorie die zich vooral met versnellingen en zwaartekracht bezighoudt Snaartheorie en M-theorie – nieuwe theorieën die de vier fundamentele natuurkrachten trachten te verklaren met een universele nog niet bestaande theorie Zij hebben de pretentie de kwantumveldentheorie en de algemene relativiteitstheorie te vervangen als grondslag voor de natuurkunde maar zijn nog omstreden en onvoldoende uitgewerkt en getest Statistische thermodynamica of statistische mechanica – bestudeert het gedrag van grote aantallen deeltjes en legt daarmee een verbinding tussen mechanica enerzijds en thermodynamica anderzijds Stromingsleer omvattende vloeistofmechanica en aerodynamica – het onderzoek aan stroming van gassen en vloeistoffen dat een grote rol speelt in ontwikkelingen in bijvoorbeeld de luchtvaart Gebieden waarvan nog lang niet alles bekend is zijn onder andere turbulentie en gedrag bij supersonische snelheid Thermodynamica ook wel warmteleer genoemd – doet onderzoek aan temperatuur en druk van gassen en vloeistoffen maar ook bij fase-overgangen zoals het smelten van ijs naar water waarbij smeltwarmte vrijkomt Is sterk verbonden met onder andere de fysische chemie maar ook met deelgebieden van de werktuigbouwkunde Vastestoffysica – de natuurkunde van de vaste stoffen Dit vak kent verschillende deelgebieden zoals materiaalkunde metallurgie magnetische materialen halfgeleiderfysica en supergeleiding Toepassingen De natuurkunde vindt toepassingen die tot de technische natuurkunde gerekend kunnen worden Alle moderne apparatuur zoals de laser en de op de transistor gebaseerde informatie- en communicatietechnologie dus de computer het internet de mp3-speler de mobiele telefoon maar ook allerhande voertuigen te land ter zee in de lucht en in de ruimte alsmede het meeste wapentuig zouden zonder de hedendaagse natuurkunde niet uitgevonden zijn Zie ook Natuurkunde van A tot Z Geschiedenis van de natuurkunde Nederland is een land dat deel uitmaakt van het Koninkrijk der Nederlanden Het wordt in het westen en noorden begrensd door de Noordzee langs de oostgrens door Duitsland en in het zuiden door België De hoofdstad van Nederland is Amsterdam de regeringszetel is Den Haag De Caribische eilanden Bonaire Sint Eustatius en Saba maken als bijzondere gemeenten deel uit van het land Nederland heeft een inwonertal van en met een oppervlakte van 41543 km² een hoge bevolkingsdichtheid van Ruim 18% van het oppervlak bestaat uit water en een groot deel van het land en de bevolking bevindt zich onder zeeniveau Het land wordt beschermd tegen het water door middel van een systeem van dijken en waterwerken Door landwinning zijn polders gecreëerd Bestuurlijk is het land verdeeld in twaalf provincies Nederland werd onafhankelijk tijdens de Tachtigjarige Oorlog 1568-1648 waarin de gezamenlijke Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden tegen de Spaanse overheersing in opstand kwamen In 1579 vormden de Noordelijke Nederlanden de Unie van Utrecht waarmee een nieuwe politieke entiteit ontstond Met de Acte van Verlatinghe van 1581 werd door de gewesten van die unie de onafhankelijkheid van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden uitgeroepen die rond 1609 bij het begin van het Twaalfjarig Bestand internationale erkenning kreeg en na afloop van de Tachtigjarige Oorlog in 1648 ook van Spanje bij de Vrede van Münster Vanaf de Franse tijd 1795-1813 ontwikkelde Nederland zich tot een natiestaat aanvankelijk als het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in 1815 dat door de Belgische Revolutie in 1830 echter alweer uiteenviel Tegenwoordig is Nederland een van de meest ontwikkelde landen als 's werelds zevende economie naar bbp per hoofd van de bevolking 2009 Het bezet de vierde plaats in de index van de menselijke ontwikkeling 2013 De Nederlandse economie steunt vooral op een zeer hoog ontwikkelde land- en tuinbouwsector de dienstensector en de internationale handel met name op de doorvoer van goederen naar Duitsland Nederland is sinds 1848 een parlementaire democratie onder een constitutionele monarchie een staatsvorm waarbij de macht gedeeld wordt door de koningin de ministers en het parlement Nederland was medeoprichter van onder meer de Europese Unie de G-10 de NAVO de Wereldhandelsorganisatie en de OESO Met België en Luxemburg vormt het de Benelux Den Haag speelt een belangrijke internationale rol op juridisch gebied als locatie voor vier internationale tribunalen en Europol Naam In de Bourgondische tijd werden de Lage Landen aangeduid vanuit het oogpunt van de hertog die meestal in Vlaanderen of Brabant verbleef les pays de par deça de landen van herwaarts over Dat wilde niet veel meer zeggen dan deze landen hier direct om ons heen Dit in tegenstelling tot les pays de par delà de landen van derwaarts over de landen daar namelijk het eigenlijke Bourgondië Ook werd de benaming de lage landen bij de zee gebruikt In de vijftiende eeuw kwam de naam "Nederlanden" in gebruik In tegenstelling tot onder meer Frankrijk en Engeland had deze geen etnische oorsprong maar was het aanvankelijk een aardrijkskundige term die slechts het onderscheid aanduidde met een hoger gelegen gebied Samengestelde namen met Nieder- werden op allerlei plaatsen in het Duitse taalgebied gebruikt Niderlant was in de late middeleeuwen het gebied tussen Maas en Rijn het nu Duitse Nederrijngebied daarbij inbegrepen Het gebied dat als Oberland gedacht was begon dan ongeveer bij het hoger liggende Keulen Bij uitbreiding kon het begrip ook toepasbaar worden op de delta van Schelde Maas en Rijn waarbij het in de meervoudsvorm optrad Door het grote belang van de Lage landen werd de benaming steeds meer specifiek voor dit gebied gehanteerd Vanaf ongeveer 1490 werden hiermee ook de Bourgondisch-Habsburgse gewesten aangeduid Naast "Vlaanderen" was "de Nederlanden" vanaf halverwege de zestiende eeuw waarschijnlijk de meest gebruikte naam In het Frans was dit Pays-Bas in het Italiaans Paesi Bassi en in het Duits Niederlande In het Nederlands werd zowel het enkel- als het meervoud gebruikt terwijl in het Frans en Engels Pays Bas Low Countries uitsluitend het meervoud gebruikt werd In 1570 gebruikte de cartograaf Ortelius de benaming Neder-Germanië Neder-Duitsland De humanisten grepen terug op de naam Belgica ontleend aan Julius Caesar Na de Opstand bleven de benamingen Belgium en Nederlandt in gebruik voor zowel de Nederlanden als geheel als voor de beide afzonderlijke staten De kolonie Nieuw-Nederland Engels New Netherland heette in het Latijn Nova Belgica of Novum Belgium Voor de Spaanse en later de Oostenrijkse Nederlanden werd ook wel Belgium Regium gebruikt terwijl met Belgium Foederatum wel de Republiek der Verenigde Provinciën werd aangeduid Voor de Republiek werd in het buitenland steeds meer "Holland" als pars pro toto gebruikt zoals eerder "Vlaanderen" voor de Nederlanden Nederland werd nog in de Franse tijd en ook onder koning Willem I vertaald in het Frans als Belgique In de Franse tijd waren de officiële namen eerst de Bataafse Republiek daarna het Bataafs Gemenebest en voor de invoeging in het Franse keizerrijk het Koninkrijk Holland Geografisch overzicht Nederland ligt in het noordwesten van Europa en wordt begrensd door de Noordzee Duitsland en België De lengte van de landsgrens bedraagt 1027 km terwijl de kustlijn 451 km lang is Daarnaast behoren enkele eilanden rond de Caribische Zee tot Nederland Deze verschillen geografisch sterk van het Europese deel van Nederland en worden hier afzonderlijk behandeld Water Nederland wordt zowel in het noorden als westen omringd door de Noordzee In het noorden wordt een duinenrij gevormd door de Waddeneilanden een serie barrière-eilanden waarachter zich de ondiepe Waddenzee bevindt Middenin het land ligt het IJsselmeer de voormalige Zuiderzee een grote binnenzee die sinds de voltooiing van de Afsluitdijk in 1932 van de Waddenzee is afgesloten en sindsdien zoetwater bevat Andere zee-armen en estuaria zijn de Dollard en de Lauwers in het noorden en het Hollandsch Diep het Haringvliet het Grevelingenmeer en de Ooster- en Westerschelde in het zuidwesten De Nederlandse kust ondervindt een dubbeldaags getij waarvan de amplitude langs de kust varieert tussen 15-2 meter De wind kan hier een sterke invloed op hebben Naast de verticale waterbeweging is er ook een horizontale waterbeweging de getijstroom Door een gunstige zeewatertemperatuur van 3 °C in de winter en 16 °C in de zomer zijn vooral de Waddenzee en de Oosterschelde belangrijk als kraamkamer van onder meer schol tong en mosselen Uit de waterbalans van Nederland blijkt dat vooral de toevoer via de Rijn van belang is voor Nederland Deze voert zelfs meer dan tweemaal zoveel water aan als door neerslag wordt geleverd Een groot deel van Nederland is gevormd uit de delta van de Rijn de Maas en de Schelde De Maas en de Rijn vormen samen met de Waal de Lek en de Merwede bovendien de grote rivieren een rivierengebied dat een natuurlijke barrière tussen het noorden en zuiden van het land is De IJssel soms ook tot de grote rivieren gerekend is een vertakking van de Rijn die noordwaarts stroomt en uitmondt in het IJsselmeer Meren komen vooral in West-Nederland en Zuidwest-Friesland voor Daarnaast zijn er door het afgraven van veen voor de turfwinning vervening veel plassen ontstaan Voor de drinkwatervoorziening is met een aandeel van circa 70% vooral het grondwater van belang Uitzondering hierop is de Randstad die ondanks de aanwezigheid van een zoetwaterzak onder de duinen vooral is aangewezen op oppervlaktewater De eeuwenlange strijd tegen het water heeft een duidelijke invloed gehad op de inrichting van Nederland Door overstromingen en menselijk ingrijpen is de kustlijn in de loop van de geschiedenis aanzienlijk veranderd Ingrijpende rampen waren de stormvloed van 1134 waarbij Zeeland in een archipel veranderde de Sint-Luciavloed 1287 de Sint-Elisabethsvloed 1421 en als laatste de watersnoodramp van 1953 Bij overstromingen ontstonden nieuwe zee-armen of getijdengebieden op de plek waar eerder land lag Om het land tegen het water te beschermen worden al sinds de Middeleeuwen langs de kust en de rivieren dijken aangelegd Een ander project in de strijd tegen het water zijn de Deltawerken die zijn aangelegd tussen 1958 en 1997 Het hele Deltaplan omvatte het ophogen van meer dan 3000 kilometer zeedijk en meer dan 10000 kilometer binnendijk langs kanalen en rivieren tot deltahoogte Ook werden de zee-armen die in de loop der tijd in het zuidwesten van Nederland waren ontstaan door dijken van de zee afgesloten Een andere vorm van menselijk ingrijpen in de natuur zijn de grote stukken land die door de mens zijn drooggelegd en gewonnen op het water de zogenaamde polders Bij voormalige meren of plassen worden deze nieuwe stukken land droogmakerijen genoemd De grootste polders zijn de Zuiderzeewerken die in de 20e eeuw zijn aangelegd en gezamenlijk meer dan 2500 vierkante kilometer nieuw land beslaan Geologie Het tegenwoordige Nederlandse landschap is grotendeels gevormd in de laatste 150000 jaar De geologische structuur van de Nederlandse ondergrond wordt gekenmerkt door een serie horsten en slenken die onderdeel vormen van een grote tektonische structuur die dwars door Europa loopt van de Middellandse Zee bij Marseille tot onder de Noordzee Het zuidoosten van het land ligt boven het Beneden-Rijnslenkensysteem waar nog steeds verzakkingen in de aardkorst plaatsvinden In 1992 Roermond en 2002 Aken net over de grens vonden hier nog kleine aardbevingen plaats De Beneden-Rijnslenk gaat in het westen van Nederland over in het West-Nederlands Bekken dat op zijn beurt overgaat in vergelijkbare slenkstructuren in de ondergrond onder de Noordzee Zoals de naam van het land al aangeeft is Nederland laag gelegen Het grootste gedeelte van Nederland bestaat uit een kustvlakte die geologisch gezien tot het Noordzeebekken behoort een groot geologisch bekken waarvan de Noordzee zelf het centrale deel vormt Het Noordzeebekken vormde zich vanaf het Krijt ongeveer 60 miljoen jaar geleden Hoewel er actievere en minder actieve fasen waren vond gedurende deze tijd in dit bekken bodemdaling en sedimentatie plaats De randen van het Noordzeebekken vormden tot de mens de laatste duizend jaar een belangrijke invloed op het landschap werd een voorbeeld van een zich op natuurlijke wijze ontwikkelend kustgebied Terwijl het centrale deel van de Noordzee bedekt is door de zee zelf worden de randen opgeëist door delta's van de grote rivieren die in de zee uitmonden Op de overgang tussen water en land vormden zich door de werking van de zee stranden duinen en waddengebieden De kustvlaktes die zich door de afzetting van het riviersediment vormden bevatten ook moerassen en meren Verreweg het meeste gesteente dat in Nederland dagzoomt is afgezet tijdens het Kwartair De formaties van de Boven-Noordzee Groep vormen het grootste deel van het oppervlak van Nederland Belangrijke formaties zijn de Formatie van Naaldwijk waarvan het zand en de klei in een groot deel van het westen en het noorden van Nederland aan de oppervlakte ligt en de uit veen bestaande Formatie van Nieuwkoop Het zand van de Formatie van Boxtel is te vinden in het oosten en zuiden terwijl rond de rivieren de afzettingen van de Formatie van Echteld zijn te vinden Alleen op kleine plekken komen oudere gesteenten aan het oppervlak Een uitzondering is Zuid-Limburg waar het Krijt op veel plekken aan het oppervlak ligt Alle gesteenten uit de laatste 65 miljoen jaar het Kwartair en Tertiair samen worden in Nederland de Noordzee Supergroep genoemd Deze kan in de slenken vele tientallen kilometers dik zijn en is op de horsten ook nog steeds kilometers dik Zoals in grote delen van West-Europa bevindt zich in het Nederlandse Carboon steenkool die in Zuid-Limburg tot halverwege vorige eeuw door de mijnbouw gewonnen werd In de ondergrond van het West-Nederlands Bekken en onder de Noordzee wordt ook aardolie gewonnen hoewel dit beperkt is vergeleken met de veel grotere Noorse reserves onder de noordelijke Noordzee Er zijn twee soorten aardgas in de Nederlandse ondergrond te vinden droog aardgas dat samen met de steenkool is ontstaan voornamelijk in het Carboon en nat aardgas dat samen met aardolie is ontstaan voornamelijk in het Krijt De eerste soort komt vooral onder het land voor de tweede soort onder de Noordzee en in het West-Nederlands Bekken Het grootste Nederlandse gasreservoir is het aardgasveld van Slochteren in het noorden van het land De Slochteren Formatie maakt onderdeel uit van de Boven Rotliegend Groep Landschap Het landschap van Nederland is bijna overal vlak Geringe hoogteverschillen komen voor in het oosten en zuiden van het land grotendeels veroorzaakt tijdens de voorlaatste ijstijd het Saalien van 238000 tot 128000 jaar geleden De ijskap reikte zo ver naar het zuiden dat het noorden van Nederland door gletsjers bedekt werd Dit dwong de grote rivieren hun loop te verleggen tot de huidige oost-west lopende ligging Tegelijkertijd werkte de stuwende kracht en het gewicht van de gletsjertongen op de ondergrond Dit zorgde voor het ontstaan van een afwisseling van stuwwallen zoals de Utrechtse Heuvelrug de Veluwe de Sallandse Heuvelrug en glaciale bekkens zoals de Eemvallei en de IJsselvallei Alleen het uiterste zuiden van de provincie Limburg Zuid-Limburg vertoont significante reliëfverschillen De 323 meter hoge Vaalserberg in Limburg met als top het Drielandenpunt met Duitsland en België is de hoogste heuvel van Europees Nederland Het laagste punt van Nederland bevindt zich in de buurt van Nieuwerkerk aan den IJssel en bevindt zich 676 meter onder NAP Het Nederlandse landschap bestaat grotendeels uit cultuurlandschappen en daarnaast uit beheerde natuurgebieden In de afgelopen eeuwen is de levende natuur niet alleen veranderd maar door verkleining en versnippering van de leefgebieden en milieuvervuiling in kwaliteit en kwantiteit ook achteruitgegaan Via natuurbeleid en de activiteiten van particulieren wordt geprobeerd het tij te keren onder andere via natuurontwikkeling en het herstel van min of meer oorspronkelijke landschappen Dergelijke natuurontwikkelingsgebieden vinden we bijvoorbeeld langs de grote rivieren onder andere bij de Gelderse Poort Daarnaast zijn er in Nederland vele oudere natuurgebieden met onder meer bos duin en heide Er zijn bovendien twintig nationale parken waarvan het Zeeuws Nationaal Park Oosterschelde het grootste is en Veluwezoom en De Hoge Veluwe in Gelderland de oudste zijn Het Nederlandse landschap kan worden ingedeeld op verschillen in substraat bodem waterhuishouding en de ontginningsgeschiedenis Het grootste deel van het oppervlak van Nederland bestaat uit de Boven-Noordzee Groep Belangrijke landschapstypen zijn het duinlandschap het rivierkleilandschap het zeekleilandschap het veenlandschap het zandlandschap en het krijt-lösslandschap Andere indelingen leggen meer de nadruk op de cultuurhistorie Zo onderscheidt men bijvoorbeeld het esdorpenlandschap en het terpenlandschap In zogenaamde nationale landschappen worden belangrijke cultuurlandschappen beschermd zoals het Groene Hart in de Randstad Klimaat Nederland heeft een zogenaamd Cfb-klimaat een gematigd zeeklimaat met milde winters en koele zomers Het klimaat wordt beïnvloed door de Noordzee die het gehele jaar de temperatuur matigt waarbij zowel de dagelijkse als jaarlijkse temperatuursschommelingen toenemen richting het oosten Hoewel er de laatste decennia een stijging van de gemiddelde temperatuur is waar te nemen is door de grote natuurlijke temperatuursfluctuaties nog niet met zekerheid te zeggen of dit het gevolg is van een versterkt broeikaseffect en rechtstreeks samenhangt met de wereldwijde opwarming Met circa 1600 zonuren heeft de kust de meeste zonuren terwijl de Achterhoek met ongeveer 1450 uur de minste zonneschijn heeft Ondanks het imago van regenland regent het gemiddeld slechts 7% van de tijd In de zomer is er vooral op grasland een verdampingsoverschot maar gemiddeld is er jaarlijks een neerslagoverschot het grootst op de Veluwe Het natst zijn de Veluwe Drenthe en Zuid-Limburg het droogst het centrale deel van Limburg met minder dan 700 mm Flora en fauna De flora en fauna van Nederland zijn relatief goed onderzocht Er is een lange traditie van floristisch en faunistisch onderzoek dat tegenwoordig uitgevoerd wordt door organisaties als SOVON FLORON en De Vlinderstichting Sommige verenigingen voor natuurstudie zijn al meer dan honderd jaar actief zoals de Nederlandse Entomologische Vereniging de Vogelbescherming Nederland de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging Vereniging voor veldbiologie en de Nederlandse Mycologische Vereniging Het is bekend dat Nederland relatief erg soortenarm is deels als gevolg van de IJstijden en deels vanwege de eenvormige geografie Van de hogere plantensoorten komt de helft uitsluitend voor in twee uitzonderlijke gebieden Zuid-Limburg en Oostvoorne Het meest belangrijke natuurgebied is de Waddenzee of als alleen het landoppervlak beschouwd wordt het duingebied Menselijk ingrijpen zowel direct kap van bossen ontginningen wegenaanleg etc als indirect overbemesting heeft grote invloed op het huidige landschap de flora en de fauna Veel dier- en plantensoorten dreigen te verdwijnen Om dit te voorkomen zijn zogenaamde rode lijsten gemaakt waarop de meest bedreigde soorten staan Sommige soorten passen zich juist aan aan de menselijke cultuur zoals de merel en de koolmees In Nederland worden zogenaamde floradistricten onderscheiden op grond van verschillen in klimaat bodem en waterhuishouding; deze districten hebben eigen plantensoorten De 23e druk van de standaardflora Heukels Flora van Nederland hanteert 15 floradistricten die dan meest worden ingedeeld bij de West-Europese floraregio In Nederland komen circa 1400 soorten hogere planten voor en 600 soorten mossen Daarnaast zijn er nog duizenden soorten die tegenwoordig niet meer tot de planten worden gerekend zoals zon 4 à 5000 soorten paddenstoelen macrofungi of andere schimmels en een paar duizend soorten korstmossen en algen Ook voor een aantal dieren worden wel geografische districten onderscheiden zoals voor onder andere broedvogels In Nederland komen ruim 50 soorten zoogdieren voor zo'n 600 soorten broed- en trekvogels tientallen vissoorten ruim 50 dagvlinders bij 2000 totaal aan vlinders en duizenden ongewervelden Ondanks de geringe afmetingen heeft Nederland toch endemische dieren die alleen in Nederland voorkomen zoals de Grote vuurvlinder en Microtus oeconomus arenicola een ondersoort van de Noordse woelmuis Door de ligging in Europa en het intensieve verkeer is er een regelmatige aanvoer van adventieven die zich soms met enig succes vestigen zoals de halsbandparkiet en de driehoeksmossel maar slechts vrij zelden een permanente plaag vormen; mogelijke uitzonderingen zijn de waterpest en de bospest De soorten die hier voorkomen zijn bijna allemaal relatieve nieuwkomers van na de IJstijden; zo zijn het konijn de fazant en de tamme kastanje in historische tijden ingevoerd De hier algemene soorten zijn erg concurrentiekrachtig Er is met enig succes nieuwe natuur aangelegd met name in het gebied de Oostvaardersplassen waar veel soorten gedijen De laatste jaren wordt geprobeerd soorten die hier in historische tijden zijn uitgeroeid opnieuw in Nederland te introduceren soms met succes zoals de raaf en de bever Van andere soorten zoals de otter blijft het resultaat onzeker Dit laatste geldt ook voor een Europees project voor herintroductie van de zalm De zeearend vestigt zich zij het aarzelend op eigen gelegenheid Terugkeer van wat grotere roofdieren als de wolf en de lynx blijft controversieel Dit geldt ook voor herintroductie van plantensoorten door zaaien en herstel van natuurgebieden door ingrepen als bekalken om de verzuring tegen te gaan Caribisch Nederland Bovenwinds De eilanden Saba en Sint Eustatius behoren tot de bovenwindse eilanden van de Kleine Antillen Deze bovenwindse eilanden waartoe ook Sint Maarten behoort vormen een langgerekte groep die zich uitstrekt tussen Puerto Rico en de Venezolaanse kust De groep bestaat uit twee bogen die zijn ontstaan door subductie van de Zuid-Amerikaanse Plaat onder de Caribische Plaat De eilanden hebben hun ontstaan dan ook te danken aan vulkanische activiteit De binnenste boog waartoe Saba en Sint Eustatius behoren is vulkanisch nog enigszins actief De beide eilanden worden gedomineerd door een slapende vulkaan die het hoogste punt van ieder van de eilanden vormt The Quill op Sint Eustatius heeft een hoogte van 601 meter en het hoogste punt van Saba Mount Scenery is met 887 meter ook het hoogste punt op Nederlands grondgebied en in het gehele Koninkrijk der Nederlanden Het klimaat op beide eilanden kan afhankelijk van de hoogte in de klimaatclassificatie van Köppen worden ingedeeld als Aw tropisch savanneklimaat in de laaggelegen gebieden tot Am moessonklimaat in de hoger gelegen gebieden met Af tropisch regenwoudklimaat op Mount Scenery en wellicht ook op The Quill Benedenwinds Het eiland Bonaire maakt deel uit van de benedenwindse eilanden van de Kleine Antillen Deze eilanden die naast Bonaire ook Aruba Curaçao en de Venezolaanse eilanden omvatten liggen vlak voor de kust van Venezuela Aangenomen wordt dat ze evenals de bovenwindse eilanden van vulkanische oorsprong zijn maar alleen de oudste gesteenten zijn vulkanisch en het grootste deel van de eilanden bestaat uit kalkachtig gesteente Het klimaat op het westelijke deel van deze eilanden is vergelijkbaar met dat van het nabijgelegen vasteland semi-aride tot aride Bonaire heeft een BS-klimaat steppeklimaat in de classificatie van Köppen Geschiedenis De bewoningsgeschiedenis van Nederland is sterk verbonden met het ontstaan van de Nederlandse ondergrond De omgeving veranderde niet alleen door de verdrinkingsgeschiedenis van de Schelde Rijn Maas en Eems tijdens het Holoceen maar andersom is bewoning van grote invloed geweest op het huidige Nederlandse landschap met polders en dijken met name in de laatste 1000 jaar De noodgedwongen collectiviteit zorgde voor een bestuur en mentaliteit die mede bijdroegen tot het latere succes van de Nederlandse handel waarbij ook de geografisch gunstige ligging aan zee en waterwegen van groot belang was De Nederlandse gewesten hebben door de geschiedenis heen wisselende onderlinge relaties gehad soms samenwerkend soms rivaliserend Belangrijke keerpunten zijn de Opstand met zijn onafhankelijkheidsverklaring die vooraf ging aan een periode van grote voorspoed een lange periode van verval en in 1795 de Franse inval die het einde betekende van de Republiek Als het Koninkrijk der Nederlanden bestaat Nederland sinds 1814 en in min of meer de huidige vorm vanaf 1830 na de Belgische revolutie Pre- en protohistorie Met het einde van de laatste ijstijd begon het huidige tijdperk het Holoceen 9700 vChr heden Hierin steeg de temperatuur met een zeespiegelstijging tot gevolg en het volstromen van de Noordzee De moerassige rivierdelta die later Nederland genoemd zou worden was echter nog weinig aantrekkelijk en bewoning bleef aanvankelijk beperkt tot passerende jager-verzamelaars Vanuit Zuidwest-Azië verspreidde de landbouw zich tussen 8000 en 6700 jaar geleden over geheel Europa Als randgebied begon het neolithicum in de delta relatief laat en dan nog vooral op de hogere lössgronden Nederzettingen begonnen zich te vormen maar steden zoals die zich in het centrum van de oude wereld voorzichtig begonnen te vormen waren nog ver weg Door de introductie van nieuwe technologieën als metaalbewerking kon voedsel efficiënter vergaard worden wat een elite vrij maakte die zich bezighield met andere zaken De belangrijkste specialisatie was die van spirituele leiders die gevaren konden duiden of zelfs afwenden Rondom hen ontstonden centra van toenemende welvaart aanvankelijk om de goden tevreden te stellen Ter bescherming werden tijdelijk krijgers als leider aangesteld die echter gaandeweg meer macht verkregen Relatief egalitaire samenlevingen werden op die manier adellijk met een aristocratisch bestuur Dit gold onder meer voor de Kelten voor wie het latere Nederland een randgebied was en de La Tène-cultuur daarna ca 450 vChr tot de Romeinse periode in de eerste eeuw vChr Aangetrokken door Keltische welvaart trokken in de tweede eeuw voor Christus Germanen — waarvan overigens het onderscheid met de Kelten niet goed duidelijk is — naar het westen Met de komst van de Romeinen in 57 vChr begon de protohistorie van de Lage Landen Na aanvankelijke pogingen om het rijk uit te breiden tot aan de Elbe werd vanaf 47 nChr de Rijn de noordgrens of limes Na de onderdrukking van de Bataafse Opstand in het vierkeizerjaar 68 69 was het gedurende twee eeuwen tot ongeveer 250 rustig in de Rijnprovincies Met de opname in het Romeinse Rijk brak een periode van economische expansie en sterke bevolkingstoename de pax Romana aan Door de uitbreiding van het wegennet en de scheepvaart nam de mobiliteit en daarmee de handel toe geholpen door de toenemende beschikbaarheid van muntgeld Het Romeinse pantheon werd geïntroduceerd maar voordat het christendom de overheersende godsdienst werd was er vooral een mengelmoes van heidense culten Middeleeuwen De Germaanse druk op de limes nam echter toe De volksverhuizingen die al met al zo'n twee eeuwen duurden luidden een periode van instabiliteit in In 406 werd de Rijngrens doorbroken Er volgde een periode van neergang waarvan het Romeinse Rijk zich niet meer herstelde en een versnippering van Europa die tot op heden herkenbaar is De bevolking en de handel namen af; geld raakte in onbruik Keizer Karel de Grote 768-814 wist naast de Friezen in het noorden uiteindelijk ook de Saksen in het oosten aan zich te onderwerpen; de zogenaamde tweede kerstening vond plaats In de volgende eeuwen zou het christelijk geloof zich aanpassen en volledig doordringen in de samenleving Onder Karel de Grote waren de Lage Landen geen randgebied meer maar lagen zij nabij het centrum van het Frankische rijk Landsheerlijkheden en de opkomst van steden Het leenstelsel — waarbij vazallen bij ontbreken van een geldeconomie beloond werden door hen grond in leen te geven — verzwakte het centraal gezag Ten gevolge van invallen van de Vikingen en delingen van het Frankische Rijk was het een instabiele periode In de tiende eeuw kwam er een einde aan de invasies van Europa door Vikingen Moren en Aziatische steppevolkeren De hierop volgende stabiliteit had vanaf de elfde eeuw een expansiebeweging tot gevolg Venen en moerassen werden drooggelegd bossen gerooid en grond werd ontgonnen Door verbeteringen in de landbouw konden meer mensen zich aan het primaire productieproces onttrekken Nu de dreiging van buitenaf was weggevallen richtte de klasse van krijgers zich tegen elkaar en de lokale bevolking Een aantal feodale heren wist hun gezag uit te breiden ten koste van hun buren Uit een onoverzichtelijke lappendeken van gebiedjes ontwikkelden zich wereldlijke en geestelijke landsheerlijkheden Het graafschap Vlaanderen onder de aanvankelijk zwakke koning van Frankrijk was lange tijd het belangrijkste gewest In Lotharingen was de Duitse keizer een stuk machtiger doordat hij met het rijkskerkenstelsel bisschoppen met wereldlijke macht bedeelde en daarmee dynastievorming tegenging Desondanks groeiden de wereldlijke landsheerlijkheden vanaf ca 1100 uit tot praktisch onafhankelijke vorstendommen De bevolkingsgroei in deze periode had zijn weerslag op de handel en daarmee op de steden die vooral door hun muren een machtsfactor van betekenis werden Dit was het begin van de afbraak van het feodale stelsel De steden waren niet alleen een inkomstenbron voor de landsheer maar werden later ook een concurrerende machtsfactor In gebieden met weinig steden bleef de adel echter nog eeuwenlang een belangrijke rol spelen Er ontstond een structuur om het werk aan de dijken en sluizen te coördineren waartoe waterschappen en heemraadschappen werden opgericht Door dit alles veranderde de sociale en economische structuur en kon men zich ook gaan richten op de visserij de lakennijverheid en overzeese handel Met de groeiende macht van de burgerij werd het culturele monopolie van de Kerk doorbroken De culturele opleving in deze periode waarin ook de eerste scholen en universiteiten werden gesticht wordt wel de renaissance van de twaalfde eeuw genoemd Consolidatie De veertiende eeuw was voor Europa een periode van crises in velerlei opzicht met onder andere de Zwarte Dood 1347-1351 en de Honderdjarige Oorlog In economisch opzicht was er zelfs sprake van een algemene malaise die tot ca 1475 duurde Voor de Nederlanden ging dit echter niet op en was er eerder sprake van economische expansie Waar de positie van de Franse koning in de voorgaande eeuwen versterkt was en Frankrijk een eigen identiteit ontwikkelde ontwikkelde een sterke Duitse identiteit zich pas láng nadat dit in de Lage Landen was opgetreden Deze ontwikkeling was een van de factoren die maakte dat de Nederlanden uiteindelijk geen deel meer zouden uitmaken van het Heilige Roomse Rijk De expansiedrang van de landsheren uitte zich in verscheidene onderlinge oorlogen maar vooral de huwelijkspolitiek zorgde ervoor — vaak door toevalligheden — dat grote delen van de Lage Landen onder buitenlandse vorstenhuizen vielen Het succes van de huwelijkspolitiek bleek vooral bij de hertogen van Bourgondië Die wisten tussen 1384 en 1428 een aantal noordelijke en vrijwel alle zuidelijke gebieden voor het eerst sinds de Karolingische tijd te verenigen Onder de Bourgondiërs werd getracht meer greep te krijgen op de particularistische gewesten Ondanks de interne zwakheden en lokaal opspelende onrust profiteerden de gewesten van het wegvallen van de onderlinge rivaliteit van de voorgaande eeuwen en begon er een periode van welvaart Zestiende eeuw Ook voor de Habsburgers daarna waren de economische sterke Nederlanden van belang Onder keizer Karel V 1515-1555 werd het gebied onderdeel van het Spaanse wereldrijk Het zwaartepunt verschoof naar vooral Spanje waarbij het bestuur van de Nederlanden werd overgelaten aan een landvoogd Dat de Nederlanden deel uitmaakten van het Habsburgse rijk betekende ook dat deze gewesten betrokken raakten in reeds lang aan de gang zijnde Italiaanse Oorlogen tussen Frankrijk en de Habsburgers Frankrijk zag zich nadat Karel V ook koning van Spanje geworden was voor een groot deel omsingeld door het Habsburgse Huis De Italiaanse Oorlogen beheersten de Europese politiek tot aan 1559 en de Frans-Habsburgse rivaliteit nog twee eeuwen langer De zogenoemde XVII Provinciën werden in deze periode tot een vergaand onafhankelijke eenheid gemaakt De protestantse reformatie sloeg vanaf de jaren twintig aan in dit gebied dat al lang een kritische houding aannam ten opzichte van de rooms-katholieke Kerk In economisch en demografisch opzicht was er vanaf het einde van de vijftiende eeuw sprake van een sterke groei De oorlogen met hoge belastingen en handelsblokkades als gevolg drukten echter zwaar op de bevolking Deze keer kwam er door de reformatie en vooral de harde vervolging daarvan nog een nieuwe factor bij Dit explosieve mengsel zou leiden tot de Opstand De eerste opstand in 1567-1568 kon nog de kop ingedrukt worden maar het harde beleid riep opnieuw veel weerstand op Op 1 april 1572 slaagden de geuzen erin om Den Briel in te nemen en begon een tweede opstand Op 26 juli 1581 werd door de Staten-Generaal van de Nederlanden het op 22 juli opgestelde Plakkaat van Verlatinghe opgesteld Hierin werd Filips II afgezet als heerser van de Nederlanden Het plakkaat wordt gezien als de officiële onafhankelijksverklaring die het begin in luidde van een autonoom Nederland Ondanks dat de staatsvorm in de geschiedenis meerdere malen veranderd is wordt dit door vele toch als het begin van Nederland gezien De val van Antwerpen in 1585 bezegelde daarna in militaire zin de scheiding van de noordelijke en zuidelijke Nederlanden Bij gebrek aan een geschikte andere landsheer ontstond in 1588 de Republiek Republiek Geholpen door de imperial overstretch die Spanje ondervond kon de Republiek voorkomen heroverd te worden Sterker nog het wist maximaal te profiteren van het verschuiven van het economisch middelpunt van de Middellandse Zee naar West-Europa Waar de noordelijke Nederlanden eerder in de schaduw stonden van de zuidelijke gewesten nam Amsterdam na de val en blokkade van Antwerpen de plaats over als handelscentrum van Europa terwijl Holland de scheepvaart in Europa beheerste Hoewel de Vereenigde Oostindische Compagnie grote winsten wist te bereiken voor de aandeelhouders droeg de handel op Indië slechts in beperkte mate bij tot de winsten die vooral in de Europese handel werden bereikt De daaropvolgende Gouden Eeuw was een periode met een grotere politieke culturele en economische betekenis dan ooit daarvoor of daarna in de Nederlanden Door het economische overwicht kon Holland de Staten-Generaal domineren Zodra de belangen van Holland en Oranje niet meer overeenkwamen kon dit het bestuur volledig verlammen Hoewel de overheid protestants was bestond er vrijheid van geweten maar er was geen vrijheid van eredienst De tolerantie was heel wat groter dan elders in Europa maar het was een opportunistische die voorkwam dat men te maken kreeg met een exodus zoals het dogmatische Spanje had meegemaakt De burgerij werd de dominerende klasse terwijl de invloed van de adel en al eerder van de geestelijkheid verminderde Regenten begonnen het politieke klimaat te beheersen In 1648 werd de oorlog met Spanje beëindigd tegen de zin van stadhouder Willem II Zijn pogingen de macht naar zich toe te trekken resulteerden na zijn onverwachte dood in 1650 tot het eerste stadhouderloze tijdperk Dit tijdperk werd binnenlands gekenmerkt door de Ware Vrijheid en buitenlands door handelsoorlogen Engeland en Frankrijk waren ondertussen bevrijd van hun interne problemen en eisten hun deel van de handel en scheepvaart De daaropvolgende Eerste Engelse Oorlog werd verloren door de Republiek Hoewel de Tweede Engelse Oorlog overtuigend werd gewonnen en de Staatse vloot oppermachtig maakte werd het steeds duidelijker dat de Republiek in de problemen zou komen zodra men de grootmachten niet tegen elkaar wist uit te spelen Dit bleek in het Rampjaar Terwijl de buitenlandse troepen met een verbijsterende snelheid optrokken tot aan de waterlinie werden de gebroeders De Witt gelyncht in Den Haag waarna Willem III tot stadhouder werd benoemd De crisis gaf de orangisten de overhand Onder Willem III wist men uit de benauwde situatie te komen waarbij Michiel de Ruyter de gezamenlijke zeemacht van Frankrijk en Engeland in 1673 wist te verslaan Hierna zou Willem III zich blijven richten op het vormen van een Europese coalitie tegen het expansionisme van Lodewijk XIV In 1688 kwam het dan ook tot een Glorious Revolution na een gedurfde invasie van Willem III met een groot leger op Engels grondgebied waarbij hij zijn schoonvader Jacobus II van Engeland ten val bracht Toen Willem III ook in Engeland aan de macht was kon hij zich nog sterker richten op het bestrijden van de Franse hegemonie Hij speelde een belangrijke rol in anti-Franse coalities tijdens de Negenjarige Oorlog 1688-1697 en tot aan zijn dood in 1701 in de Spaanse Successieoorlog 1701-1713 Politiek en militair zat de Republiek in het daaropvolgende tweede stadhouderloze tijdperk op de tweede rang Economisch speelde na veertig jaar oorlog met Frankrijk de enorme staatsschuld een grote rol waarbij vooral na de Spaanse successieoorlog bleek dat de Republiek boven haar macht werkte en afhankelijk werd van Groot-Brittannië De Zeven Provinciën werden een nachtwakersstaat Waar het bestuur van het land eerder weliswaar geen democratie was geweest maar het volk wel invloed uit kon oefenen was het nu in handen van een regentenklasse die zich steeds meer afsloot Internationaal kon de politiek lange tijd gebaseerd worden op het uitspelen van de Frans-Britse tegenstellingen maar na de Zevenjarige Oorlog had zich in Europa een nieuw machtsevenwicht gevormd waardoor dit niet meer werkte en de Republiek steeds meer werd overgeleverd aan de welwillendheid van de grootmachten Met de Vierde Engelse Oorlog 1780-1784 kwam een einde aan bijna een eeuw van bondgenootschap De oorlog verliep rampzalig voor de Republiek en de binnenlandse ontevredenheid escaleerde in 1786 en 1787 onder de patriotten Op lokaal niveau begon een revolutie af te tekenen maar met een Pruisische inval kwam het tot de Oranjerestauratie Veel patriotten vluchtten naar Frankrijk waar zij een niet onbelangrijke rol hadden in de Franse Revolutie Zij zouden terugkeren naar de Republiek tijdens de Bataafse revolutie Bataafse tijd Na de Franse revolutie vielen in 1795 de Franse troepen Nederland binnen Zij bezorgden daarbij de patriotten die samen met de Franse legers weer terugkeerden alsnog de macht en vestigden de Bataafse Republiek Stadhouder Willem V vluchtte naar Engeland Binnenlands was er aanvankelijk enige onafhankelijkheid Met de Staatsregeling van 1798 werd de eerste Nederlandse grondwet ingevoerd een radicale breuk met het provincialisme en op staatkundig gebied de belangrijkste verandering sinds de Opstand Economisch gezien was er echter door de oorlog met Engeland sprake van een sterke achteruitgang Nederland veranderde in een agrarische samenleving waarbij zelfs Amsterdam een groot deel van zijn bevolking verloor In etappes werd het land daarna ingelijfd door het Franse Keizerrijk Van 1806-1810 werd Nederland het Koninkrijk Holland met Lodewijk Napoleon Bonaparte als koning In 1813 verlieten de Franse troepen het land Hoewel de rol van Oranje in de jaren daarvoor voorbij leek te zijn werd de zoon van de overleden Willem V gevraagd soeverein te worden Vooral de invoering van de Franse wetgeving en bestuur die gewestelijke en lokale verschillen had uitgewist zou echter van blijvende betekenis blijken Verenigd Koninkrijk der Nederlanden Willem I werd in 1813 soeverein vorst en in 1815 de eerste koning der Nederlanden van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden waarbij na het Congres van Wenen noord en zuid verenigd werden Daarmee was hij de tweede Nederlandse koning na Lodewijk Napoleon Bonaparte Willem I pakte de wederopbouw krachtig aan Zo liet hij talrijke kanalen graven en wegen verbeteren De in het zuiden in de Franse tijd florerende industrie werd gestimuleerd terwijl in het noorden de nadruk lag op het herstel van de handel en scheepvaart Zo voortvarend als Willem de economie stimuleerde zo conservatief was echter zijn politiek De taaldwang zorgde voor de nodige weerstand in het zuiden terwijl de katholieken vrijheid van onderwijs en godsdienst eisten en de liberalen bezwaren hadden tegen de autoritaire regeerstijl van Willem I Dit leidde tot het Monsterverbond en uiteindelijk de Belgische afscheiding Koninkrijk der Nederlanden De kostbare volhardingspolitiek van Willem I resulteerde in hoge financiële lasten Het was duidelijk dat Nederland tot de kleine mogendheden behoorde en het begon noodgedwongen met een neutraliteitspolitiek Het revolutiejaar 1848 verliep in Nederland relatief rustig omdat Willem II een nieuwe grondwet liet ontwerpen door Thorbecke De schoolstrijd zou daarna een belangrijk onderdeel van de politiek vormen waarin zich confessionele partijen begonnen te vormen in oppositie tegen het jarenlange overwicht van de liberalen Aan het einde van de negentiende eeuw kwam eindelijk de industrialisatie op gang die elders in Europa al eerder had plaatsgevonden Hierdoor werden de onderste sociale lagen van de samenleving zichtbaar als arbeidersklasse en uiteindelijk een arbeidersbeweging Naast de schoolstrijd werden uitbreiding van het kiesrecht en verbetering van de sociale omstandigheden van de arbeiders belangrijke politieke thema's Geleidelijk verdween de echte armoede terwijl arbeidsvoorwaarden een wettelijke basis kregen Er begon zich een verzuiling af te tekenen die met het burgerlijk karakter tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw de Nederlandse samenleving zou kenmerken Tijdens de Eerste Wereldoorlog wist Nederland neutraal te blijven maar het was wel het einde van de sterke economische groei Onder druk van de oorlogsomstandigheden kwam een einde aan de schoolstrijd en voor mannen werd het algemeen kiesrecht ingevoerd twee jaar later gevolgd door het vrouwenkiesrecht De sociale kwestie werd echter niet opgelost en na de vergissing van Troelstra was de positie van de socialisten ernstig verzwakt In de periode na de Eerste Wereldoorlog volgde een flinke economische opleving in Nederland en werd de infrastructuur uitgebreid en in de industriële sector groeiden enkele zeer grote bedrijven Ook begon er langzaam een sociaal stelsel te ontstaan Getracht werd ideologische tegenstellingen op te lossen met een pacificatiepolitiek wat vooral bij levensbeschouwelijke kwesties niet altijd lukte De crisis van de jaren dertig die begon in 1929 bracht na een periode van voorspoed werkloosheid die ondanks enorme staatsreserves niet grondig werd bestreden De crisis duurde in Nederland bijzonder lang om te worden gevolgd door de Tweede Wereldoorlog Dit zou uiteindelijk een toenemende invloed van de staat op de samenleving tot gevolg hebben Duitsland viel op 10 mei 1940 Nederland onverhoeds aan en Japan deed hetzelfde in Nederlands-Indië in januari 1942 De oorlog kostte in Nederland uiteindelijk tweehonderdduizend mensen het leven waaronder ruim honderdduizend Joden — 75% van de Joodse bevolking in Nederland — die werden omgebracht in vernietigingskampen Slechts een klein deel kon overleven door onder te duiken In Nederlands-Indië stierven ongeveer 3 miljoen burgers de hongerdood Tijdens de bezetting gebruikte het nationaalsocialistische bestuur Nederland als wingewest om de oorlog te ondersteunen en probeerde daarnaast de bevolking te nazificeren Er trad grootschalige collaboratie op van vrijwel het gehele overheidsapparaat en bedrijfsleven Ruim 500000 mannen werden ingezet voor dwangarbeid voornamelijk in Duitsland Vanaf de Februaristaking kreeg het verzet meer omvang terwijl dat uiteindelijk leidde tot de onderduik van 350000 Nederlanders Na de oorlog werd afstand gedaan van de falende neutraliteitspolitiek met het lidmaatschap van de VN de EG en vooral de NAVO tijdens de Koude Oorlog Nederlands-Indië ging na een onafhankelijkheidsstrijd verloren Dit gold tot zwarte Sinterklaas in 1957 niet voor de economische banden met Indonesië die naast het Marshallplan van groot belang waren voor de wederopbouw Hoewel de oorlog het land berooid en vernield achter had gelaten verliep deze wederopbouw zeer voorspoedig mede door grote Amerikaanse steun via de Marshallhulp De verzorgingsstaat kon verder uitgebreid worden In de jaren vijftig was de concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland verbeterd door de geleide loonpolitiek Het decennium daarop zag de ontdekking van de aardgasbel en met grote loonsverhogingen het begin van de consumptiemaatschappij Er ontstond een jeugdcultuur die zich juist afzette tegen de oudere generatie terwijl de seksuele moraal vrijer werd Ook andere sociale bewegingen zoals de vrouwenbeweging lieten sterk van zich horen al loopt de vrouwenemancipatie tot op heden achter ten opzichte van omringende landen Parallel aan de ontzuiling speelde zich vanaf deze periode de ontkerkelijking af Met de talloze nieuw gevormde sociale bewegingen waaronder de milieubeweging ontstonden nieuwe culturele oriëntaties Na de oliecrisis volgde een economische neergang Vooral de arbeidsintensieve industrie trok weg naar lagelonenlanden De daarop volgende grote werkloosheid sloeg vooral toe onder laag opgeleiden waaronder veel gastarbeiders die tijdens de stormachtige groei van de jaren zestig waren aangetrokken Uiteindelijk bleek de verzorgingsstaat hierdoor niet in volle omvang houdbaar te zijn In de jaren negentig trok de Nederlandse economie weer aan De hier en daar sluimerende bezorgdheid over de omvang en vaak afwijkende gewoonten van etnische minderheden werd gearticuleerd door de nieuwe politicus Pim Fortuyn Frustratie over het vermeende falende overheidsbeleid bleek nadat negen dagen na de moord op Fortuyn diens partij de LPF een ongekende verschuiving teweeg bracht in de Tweede Kamerverkiezingen van 2002 Waar in de jaren zestig universele waarden voorrang moesten krijgen werd vanaf nu weer aandacht gevraagd voor de nationale cultuur die gevaar zou lopen door enerzijds de Europese eenwording en anderzijds de grote groepen etnische minderheden De moord op Theo van Gogh leek de bevestiging van wat door Paul Scheffer is aangeduid als het het multiculturele drama van een etnische onderklasse die maar ten dele integreert met mogelijke radicaliseringstendenzen tot gevolg Terwijl de traditioneel geachte tolerantie jegens immigranten verminderde bleef deze op andere vlakken bestaan blijkens de invoering van het homohuwelijk en de relatief liberale regelgeving omtrent abortus euthanasie prostitutie en softdrugs Nationaal is er na de ontzuiling voor vele mensen geen duidelijke ideologische stroming meer waar zij zich naar kunnen richten waaraan ook het einde van de Koude Oorlog en de hiermee samenhangende verschuivingen van de internationale verhoudingen heeft bijgedragen Daarnaast zijn er de problemen met integratie die door Pim Fortuyn zijn benoemd die om een oplossing vragen Desondanks is Nederland een zeer welvarend land met een goede sociale zorg en een stabiele samenleving dat ondanks de recente politieke moorden een relatief geweldsarme ontwikkeling heeft doorgemaakt Bevolking Demografische kenmerken Nederland heeft inwoners Vergeleken met de rest van Europa is de Nederlandse bevolking de laatste anderhalve eeuw relatief snel gegroeid 3 miljoen in 1850 5 miljoen in 1900 10 miljoen in 1950 16 miljoen in 2000 Met een bevolkingsdichtheid van hoort Nederland bij de 30 dichtstbevolkte landen ter wereld Nederland telt geen enkele stad met meer dan een miljoen inwoners; wel zijn er 25 gemeenten die meer dan 100000 inwoners hebben De vier grootste steden zijn Amsterdam Rotterdam Den Haag en Utrecht alle vier gelegen in het westen van het land Daartussen en daaromheen ligt een krans van middelgrote plaatsen die tezamen de zogeheten Randstad vormen Ongeveer 40% van de Nederlandse bevolking is hier op een veel kleiner percentage van het landoppervlak geconcentreerd rondom een betrekkelijk open ruimte het zogeheten Groene Hart Zuid-Holland is met meer dan drie en een half miljoen inwoners de volkrijkste provincie van het land gevolgd door Noord-Holland en Noord-Brabant beide meer dan twee miljoen In die laatste provincie vormen de vijf steden van BrabantStad met een verzorgingsgebied van 15 miljoen mensen en 20% van de industriële productie van Nederland een andere belangrijke stedelijke regio In het oosten zijn Arnhem-Nijmegen en Twentestad twee agglomeraties van kleinere omvang alsmede het verstedelijkte zuiden van Limburg in het uiterste zuiden Maastricht-Sittard-Geleen-Heerlen-Kerkrade Deze laatstgenoemde regio vormt daarnaast ook de sterk verstedelijkte grensoverschrijdende Euregio Maas-Rijn waarin het samen met een Duits en Belgisch aangrenzend gebied circa 39 miljoen inwoners omvangt Daarnaast zijn er nog enkele steden die op regionaal niveau een belangrijke functie hebben zoals Groningen en Leeuwarden in het noorden en Maastricht in het uiterste zuiden In totaal woont 82% van de Nederlanders in een stedelijk gebied Nederland heeft door de eeuwen heen een aanzienlijke immigratie gekend die in meer of mindere mate geïntegreerd en geassimileerd zijn Volgens cijfers van het CBS van 1 januari 2005 is 809% van de bevolking Nederlands 24% Indonesisch 24% Duits 22% Turks 20% Surinaams 19% Marokkaans 08% Antilliaans en Arubaans en 60% anders In de periode 1845-1860 en de eerste 20 jaar na 1945 zijn ook aanzienlijke aantallen Nederlanders geëmigreerd vooral naar de Verenigde Staten Canada Australië Zuid-Afrika en Nieuw-Zeeland Sinds 2005 zijn de Friezen erkend als nationale minderheid onder het Kaderverdrag inzake de bescherming van nationale minderheden Talen De officiële landstaal is het Nederlands Daarnaast zijn er verschillende andere talen officieel In de provincie Friesland is het Fries een officiële taal Op het eiland Bonaire is Papiaments een officiële taal en op de eilanden Saba en Sint Eustatius is het Engels een officiële taal Deze talen worden ook op regionaal-bestuurlijk niveau gebruikt en als voertaal gebruikt op basisscholen Het Jiddisj en het Sinti-Romanes zijn in 1996 door Nederland erkend als non-territoriale talen Verder worden het Nedersaksisch en het Limburgs deels door het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden erkend als streektaal Een groot deel van de Nederlandse bevolking spreekt één of meer andere talen Verantwoordelijk hiervoor is het uitgebreide taalonderwijs; op vrijwel alle basisscholen wordt Engels onderwezen het contact met buurlanden en de aanwezigheid van allochtonen zelf Engels Duits en Frans worden door veel Nederlanders als tweede taal gesproken Veel allochtonen van de eerste en tweede generatie spreken nog hun oorspronkelijke taal Daardoor zijn er nog grote groepen Nederlanders die Indonesisch Hindi Ambonees Surinaams Turks Berbertalen Marokkaans-Arabisch Chinees Kantonees Koerdisch Kaapverdiaans Urdu en Vietnamees spreken Religie Nederland sinds het midden van de Middeleeuwen een christelijk land is tegenwoordig een van de meest ontkerkelijkte landen in Europa Waar traditioneel de katholieken en de protestanten de hoofdstromingen waren zijn deze sterk afgenomen Sinds 1989 is de onkerkelijkheid zelfs de hoofdstroming en in 2013 beschouwde 53 procent zich als niet behorend tot een godsdienstige groepering 26 procent van de Nederlanders zou zich tot de Rooms-katholieke kerk rekenen en naar schatting 16 procent is protestants 5 procent is Moslim 01 procent is Joods 04 procent boeddhist en 06 procent hindoe Parallel aan de ontkerkelijking is er een een toename van een ongebonden spirituele groep die zingeving zoekt in bewegingen als new age en vrijmetselarij Deze groep wordt in de statistieken als zonder religie gekenmerkt en maakt een kwart van de samenleving uit Bestuur en instellingen Het Koninkrijk der Nederlanden is een staat bestaande uit Nederland met grondgebied in West-Europa en het Caraïbische gebied waar zich Bonaire Saba en Sint Eustatius bevinden die staatkundig bij Nederland horen en verder de landen Aruba Curaçao en Sint Maarten De vier landen binnen het Koninkrijk zijn gelijkwaardige onderdelen van het grondgebied van het Koninkrijk De staatkundige positie van de landen binnen het Koninkrijk is echter verschillend Nederland is opgedeeld in twaalf provincies De eilanden in het Caribisch gebied zijn bijzondere gemeenten die elk afzonderlijk direct onder de verantwoordelijkheid van de landelijke overheid vallen Overheid Nederland is een constitutionele erfmonarchie en staatsrechtelijk gezien een parlementaire democratie Belangrijke mijlpalen in de politieke geschiedenis waren de grondwetsherziening van 1848 onder leiding van de liberale staatsman Thorbecke waarbij onder meer een einde werd gemaakt aan de persoonlijke regeermacht van de koning de koninklijke onschendbaarheid en de ministeriële verantwoordelijkheid voor het regeringsbeleid werden ingevoerd en het parlement meer invloed kreeg; en 1919 toen het algemeen kiesrecht werd ingevoerd De Nederlandse politiek werd lange tijd gekenmerkt door de verzuiling de opdeling van de bevolking in verschillende maatschappelijke groepen Tegelijkertijd is er een sterk streven naar het bereiken van consensus vaak aangeduid als het poldermodel In internationaal perspectief staat Nederland voorts bekend om zijn liberale beleid op het gebied van drugs prostitutie euthanasie en het homohuwelijk De hoofdstad van Nederland is Amsterdam Den Haag is echter al sinds de zestiende eeuw bijna onafgebroken de regeringszetel en de woonplaats van de vorst De verdeling van de macht is in Nederland niet geheel volgens de trias politica Het staatshoofd is sinds 30 april 2013 koning Willem-Alexander Hij volgde toen koningin Beatrix op Samen met de ministerraad vormt hij de Nederlandse regering die de uitvoerende macht in handen heeft al is de invloed van de monarch vrij beperkt De voorzitter van de ministerraad is de minister-president op dit moment Mark Rutte De ministers en de staatssecretarissen die hen bijstaan bij de leiding hun ministeries vormen tezamen het kabinet Het huidige kabinet is een kabinet dat wordt gevormd door de VVD en het PvdA Het belangrijkste adviesorgaan van de regering is de Raad van State waarvan het staatshoofd de jure de voorzitter is De wetgevende macht deelt de regering met het parlement de Staten-Generaal dat bestaat uit twee kamers Beide kamers moeten instemmen met wetgeving en kunnen ministers tot verantwoording roepen De Tweede Kamer is het lagerhuis en heeft 150 zetels die aan de hand van rechtstreekse algemene landelijke verkiezingen op basis van evenredige vertegenwoordiging voor vier jaar worden verdeeld Het hogerhuis van het parlement is de Eerste Kamer waarvan de 75 leden voor vier jaar door de leden van Provinciale Staten worden gekozen die op hun beurt wel rechtstreeks worden gekozen; in tegenstelling tot de Tweede Kamer mag ze geen wetten indienen of wijzigen maar enkel door de Tweede Kamer goedgekeurde wetten goed- of afkeuren Tot slot is er de rechterlijke macht waarvan de rechters voor het leven worden benoemd door de koningin Voor burgerlijk recht en strafrecht is de Hoge Raad der Nederlanden de hoogste rechtbank voor bestuursrecht is de Raad van State de hoogste rechtbank Politieke partijen Vanwege het meerpartijenstelsel en het grote aantal Nederlandse partijen is het sinds de achttiende eeuw nooit één partij gelukt een volledige meerderheid in het parlement te behalen Sinds de verkiezingen in 2012 telt de Tweede Kamer elf fracties Ruwweg kan gezegd worden dat het politieke systeem traditioneel werd gedomineerd door drie blokken de christendemocraten met het CDA en in zekere mate de ChristenUnie als vertegenwoordigers de sociaaldemocraten met de PvdA als grootste partij en de liberaal-democraten met de VVD als grootste partij Sinds de jaren zeventig is het systeem meer versnipperd geraakt partijen als het CDA verloren zetels en nieuwe partijen zoals D66 en GroenLinks in de jaren negentig en de SP in recente jaren boekten succes bij de verkiezingen Aan het begin van de 21e eeuw zijn er vooral ontwikkelingen geweest op het rechtse gebied In 2002 werd door Pim Fortuyn de Lijst Pim Fortuyn opgericht Deze partij behaalde zonder de kort voor de verkiezingen doodgeschoten Fortuyn dat jaar als nieuwkomer 26 zetels Ze viel echter snel weer uiteen en verdween bij de verkiezingen van 2006 helemaal uit de Tweede Kamer Datzelfde jaar werd ook de Partij voor de Vrijheid PVV opgericht die in de jaren daarna met Geert Wilders een duidelijk stempel op de politiek zou drukken Bestuursstructuur Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat waarbij de verschillende territoriale eenheden zelfstandige bevoegdheden hebben De bestuurslagen bestaan uit de rijksoverheid of centrale overheid met daaronder de twaalf provincies 411 gemeenten en 25 waterschappen De provincies zijn actief op gebieden als ruimtelijke ordening infrastructuur economie cultuur natuur en milieu Ook houden ze toezicht op de gemeenten en de waterschappen Het dagelijks bestuur van elke provincie wordt gevormd door Gedeputeerde Staten dat wordt gecontroleerd door de Provinciale Staten De Provinciale Staten worden door het volk gekozen en moeten daarna een college van Gedeputeerde Staten vormen Ook de leden van de Eerste Kamer worden door de leden van de Provinciale Staten gekozen De voorzitter van het College van Gedeputeerde Staten en van Provinciale Staten van een provincie is de commissaris van de Koning Binnen een provincie zijn de gemeenten ingedeeld De gemeenten vormen in Nederland de derde bestuurslaag Het hoogste bestuursorgaan binnen de gemeenten is de gemeenteraad die om de vier jaar wordt gekozen Het dagelijkse bestuur is het college van burgemeester en wethouders dat gevormd wordt door de wethouders die benoemd worden door de raad en door de burgemeester die op zijn beurt benoemd wordt door de Kroon De taken van het gemeentebestuur behelzen onder andere stadsontwikkeling verkeer onderwijs welzijn en sociale zaken De gemeenten krijgen het grootste deel van hun geld van de rijksoverheid de rest komt uit zaken als onroerendezaakbelasting parkeergeld en leges Binnen de gemeente zijn de deelgemeenten ingedeeld De deelgemeenten vormen de vierde bestuurslaag Het hoogste bestuursorgaan binnen de deelgemeenten is de deelgemeenteraad die gevormd wordt door portefeuillehouders die worden benoemd door de deelraad en door de voorzitter die op zijn beurt gekozen wordt door de deelraad De waterschappen staan los van de indeling in provincies en gemeenten en regelen de waterhuishouding binnen een bepaald gebied Het bestuur van een waterschap wordt gekozen door de grondeigenaren en inwoners Het buiten houden van het water is van oudsher een algemeen belang waarbij polderbewoners genoodzaakt waren samen te werken Uit die noodzakelijke samenwerking zijn de waterschappen ontstaan Justitie en politie De rechterlijke macht bestaat uit rechters en officieren van justitie die het Openbaar Ministerie vormen Rechters en leden van het Openbaar Ministerie worden door de Kroon benoemd Rechters worden voor het leven benoemd In de rechtspraak wordt een onderscheid gemaakt in strafrecht civiel of burgerlijk recht en bestuursrecht Sinds 1993 is de politie in Nederland opgedeeld in 25 regiokorpsen en een Korps Landelijke Politie Diensten KLPD In geval van een crisis wordt met de brandweer en ambulancediensten samengewerkt in de met de politieregio overeenkomende veiligheidsregio en met overige overheidsdiensten De politie viel onder de verantwoordelijkheid van twee ministeries; het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het ministerie van Justitie Na het toetreden van het Kabinet-Rutte I valt de politie onder het ministerie van Veiligheid en Justitie dat onder leiding staat van minister Ivo Opstelten Buitenlandse betrekkingen en defensie Als kernwaarden van het buitenlands beleid van de Nederlandse overheid werden in 1995 vastgesteld bevordering van Europese integratie het onderhouden van betrekkingen met de buurlanden het verzekeren van Europese veiligheid en stabiliteit en deelname aan conflictbeheersing en vredesmissies Nederland was mede-oprichter van de Europese Unie de NAVO de Verenigde Naties en de OESO en maakt daarnaast deel uit van onder andere de Benelux de Raad van Europa de West-Europese Unie WEU de Wereldbank het IMF en de Wereldhandelsorganisatie WTO Nederland is thuishaven of gastland van onder meer de volgende internationale instellingen het Internationaal Gerechtshof het Internationaal Strafhof de Europese veiligheidsorganisatie Europol en de Europese Ruimtevaartorganisatie De Nederlandse defensieorganisatie valt volledig onder het Ministerie van Defensie en bestaat uit de Koninklijke Landmacht de Koninklijke Luchtmacht de Koninklijke Marine inclusief Marine Luchtvaartdienst en Korps Mariniers en de Koninklijke Marechaussee Sinds de opkomstplicht voor de militaire dienst is opgeschort bestaat de krijgsmacht volledig uit vrijwillig dienend personeel In totaal dienen ruim 50000 mannen en vrouwen bij de krijgsmacht De regering is de opperbevelhebber van de strijdkrachten in de dagelijkse praktijk wordt die functie waargenomen door de Minister van Defensie Aan hem rapporteert de Commandant der Strijdkrachten De Commandant der Strijdkrachten geeft leiding aan de afzonderlijke krijgsmachtdelen In 2009 was Nederland het twintigste land ter wereld naar militaire uitgaven Onderwijs Onderwijs is verplicht vanaf de eerste dag van de maand nadat een kind vijf jaar is geworden tot het einde van het schooljaar waarin het kind zestien jaar is geworden De meeste kinderen gaan echter al vanaf hun vierde naar het basisonderwijs In het schooljaar waarin een kind zeventien jaar wordt is het gedeeltelijk leerplichtig en moet dan nog minstens twee dagen per week naar school Als de school een praktijkovereenkomst met een bedrijf heeft gesloten dan is één dag school per week verplicht Onderwijs kan beginnen met peuteronderwijs op een peuterspeelzaal Dan volgt primair onderwijs ofwel basisonderwijs Vervolgens is daar het secundair ofwel voortgezet onderwijs en tot slot is middelbaar beroepsonderwijs hoger beroepsonderwijs of academisch onderwijs mogelijk Er zijn diverse hogeronderwijsinstellingen en middelbare beroepsonderwijs-instellingen roc's op verschillende niveaus De Universiteit Leiden werd opgericht in 1575 en is de oudste universiteit van Nederland Er zijn veertien door de overheid bekostigde universiteiten waarvan de Universiteit van Amsterdam de Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteit Utrecht de grootste zijn Voor een vergelijking tussen de onderwijsstructuren in Nederland en Vlaanderen zie Onderwijsstructuur Vlaanderen en Nederland waar de overeenkomstige fasen van het onderwijs zo veel mogelijk naast elkaar worden geplaatst Milieubeheer Vanwege de hoge bevolkingsdichtheid de sterke industrialisatie en de intensieve landbouw heeft Nederland te maken met verschillende milieuproblemen De Hinderwet van 1875 was lange tijd de enige wet op het gebied van milieubeheer In de jaren zestig werd het publiek zich bewust van de milieuproblemen en sindsdien ontwikkelde Nederland een milieubeleid Dit richtte zich aanvankelijk op sanering maar vanaf de jaren tachtig begon men zich ook te richten op preventie en beheer Tegenwoordig vindt zo'n 70% van de regelgeving op dit gebied plaats op Europees niveau Het beleid heeft er voor gezorgd dat ondanks de economische groei op een aantal gebieden de vervuiling is afgenomen en de milieukwaliteit is verbeterd Het huidige beleid is omschreven in de Toekomstagenda milieu waarin de overheid ervoor kiest zich te concentreren op de thema's klimaatverandering luchtkwaliteit en aantasting van biodiversiteit en natuur Deze agenda bouwt voort op het laatste Nationaal Milieubeleidsplan Nationale symbolen Nationale symbolen bestaan op verschillende niveaus Zo wordt bijvoorbeeld vaak het portret van het staatshoofd aangebracht op munten en postzegels Vooral bij regerende vorstenhuizen is dit het geval Nederland vormt daarop geen uitzondering Geijkte officiële symbolen zijn met name de volgende De vlag van Nederland bestaat uit drie horizontale banen van gelijke hoogte in de kleuren rood wit en blauw De vlag dateert uit 1579 toen de onafhankelijkheid van Nederland werd uitgeroepen en werd officieel goedgekeurd in 1796 en bevestigd als nationaal embleem in 1937 Het wit en blauw zijn de livreikleuren van het Franse vorstendom Orange waar het Huis Nassau het latere Nederlandse koningshuis mee verbonden raakte zie René van Chalon Het rood was oorspronkelijk oranje naar de naam van het vorstendom maar werd in de loop van de zeventiende eeuw vervangen door vermiljoenrood dat tijdens zeeslagen makkelijker te herkennen was Op feestdagen die te maken hebben met het koningshuis of tijdens diplomatieke reizen naar het buitenland wordt ook wel een oranje wimpel boven de vlag gehangen Het Wapen van het Koninkrijk der Nederlanden is oorspronkelijk in 1815 ontworpen en in 1907 aangepast Het geblokte schild met een leeuw zwaard en pijlen is het heraldisch symbool van de Koning en het Land Het Wilhelmus is het volkslied sinds 10 mei 1932 Daarvoor was vanaf 1817 met uitzondering van een gat van 1832 tot 1833 Wien Neêrlands bloed het volkslied Informeel geldt tegenwoordig de kleur oranje in het algemeen als een symbool voor Nederland Dit komt behalve in de kleur van de kleding der vertegenwoordigende sportteams ook tot uitdrukking in de wijze waarop supporters zich in en aan het buitenland tonen Bij al deze symbolen speelt expliciet of impliciet het koningshuis een rol De vorst en het koninklijk huis vervullen zelf echter ook een belangrijke symbolische functie voor Nederland zowel institutioneel als in personam Dit is te meer het geval omdat het Huis van Oranje al meer dan vier eeuwen zijn geschiedenis deelt met het volk van Nederland Willem de Zwijger was de prins van Oranje die Nederland vanaf 1568 naar de zelfstandigheid leidde Tradities en feestdagen Nederland telt acht officiële feesten verdeeld over tien feestdagen waarvan er twee als nationale feestdag worden aangeduid De eerste is Koningsdag een dag van eenheid en saamhorigheid die gevierd wordt op 27 april de geboortedag van de huidige koning koning Willem-Alexander De andere nationale feestdag is Bevrijdingsdag op 5 mei wordt de capitulatie van het Duitse leger in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog gevierd Bevrijdingsdag is elk jaar een nationale feestdag; of het als vrije dag geldt is echter afhankelijk van de cao of de werkgever Nederland is sterk beïnvloed door het christelijke geloof en daarom staat er ook een groot aantal christelijke feesten op de feestdagenkalender Kerstmis eerste en tweede Kerstdag Goede Vrijdag Pasen eerste en tweede Paasdag Hemelvaart en Pinksteren Op deze dagen behalve Goede Vrijdag hebben de meeste Nederlanders vrij Ook Nieuwjaarsdag staat op de lijst van algemeen erkende feestdagen Voorts zijn er nog enkele tradities en feestdagen die hoewel niet officieel wel op grote schaal gevierd worden Zo worden tijdens de Nationale Dodenherdenking op 4 mei één dag voor Bevrijdingsdag alle oorlogsslachtoffers sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog herdacht Sint-Maarten is een christelijk feest maar het wordt vooral in het noorden van het land gevierd Het eveneens van oorsprong christelijke carnaval wordt voorafgaand aan aswoensdag juist het uitbundigst gevierd in het zuiden van het land Het kinderfeest Sinterklaas wordt in het hele land gevierd met als hoogtepunt de zogeheten Pakjesavond op 5 december Op Oudejaarsavond wordt het jaar 's avonds traditioneel met oliebollen de oudejaarsconference en vuurwerk afgesloten Kunst De Nederlandse schilderkunst wordt vertegenwoordigd door een groot aantal meesters De bloeiperiode vond plaats in de gouden zeventiende eeuw De bekendste schilder uit deze periode is Rembrandt maar ook andere oude Hollandse meesters als Johannes Vermeer Frans Hals en Jan Steen genieten internationale faam Hoewel de schilderkunst uit de periode erna minder bekend is is het werk van de negentiende-eeuwse postimpressionistische schilder Vincent van Gogh wel wereldberoemd geworden zij het pas na zijn dood Uit de eerste helft van de twintigste eeuw dateert de abstracte kunst van Piet Mondriaan die betrokken was bij de kunstbeweging De Stijl In 1948 werd de kunstvereniging Cobra opgericht met leden als Karel Appel en Corneille Een andere Nederlandse kunstenaar uit de twintigste eeuw is MC Escher die in zijn grafische kunstwerken veelvuldig gebruik maakte van onmogelijke objecten en gezichtsbedrog De Nederlandse literatuur bouwde vanaf de Gouden Eeuw een eigen traditie op samen met het ontstaan van een algemeen geaccepteerde standaard voor de Nederlandse taal met Joost van den Vondel en Pieter Corneliszoon Hooft als bekendste vertegenwoordigers Multatuli beschreef en bekritiseerde in de negentiende eeuw in zijn Max Havelaar de situatie in Nederlands-Indië Louis Couperus was een van de eerste Nederlandse vertegenwoordigers van het naturalisme dat als reactie op de idealistische romantiek gold Tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef Anne Frank in het Achterhuis in Amsterdam haar wereldberoemde dagboek dat na haar dood tijdens de Holocaust door haar vader werd gepubliceerd In de naoorlogse literatuur wordt vaak gesproken van de grote drie verwijzend naar Willem Frederik Hermans Harry Mulisch en Gerard Reve Andere noemenswaardige schrijvers uit deze periode zijn Jan Wolkers en Hella S Haasse Uiteraard wordt de internationale erkenning van de Nederlandse literatuur gehinderd door een taalbarrière maar de boeken van hedendaagse schrijvers als Arnon Grunberg Herman Koch en Cees Nooteboom vinden ook in het buitenland aftrek Nooteboom haalt met Duitse vertalingen van zijn werk grotere oplagen dan met het Nederlandse origineel De Nederlandse School was in de vijftiende en zestiende eeuw een grote stroming in de Renaissancemuziek Jan Pieterszoon Sweelinck en Jacob van Eyck werden internationaal bekende componisten net als in de twintigste eeuw onder meer Willem Pijper Henk Badings Lex van Delden en recente componisten als Peter Schat Tristan Keuris Simeon ten Holt en Louis Andriessen zie Lijst van Nederlandse muziek In de jaren zeventig van de twintigste eeuw kende de Nederlandse rockband Golden Earring kort wereldwijd succes op kleinere schaal waren ook groepen en artiesten als Shocking Blue Earth & Fire en George Baker succesvol Van de Nederlandse popmuziek ook wel aangeduid als nederpop zijn heden ten dage onder meer Anouk en Within Temptation bekend evenals dj's als Tiësto en Armin van Buuren Op Nederlandstalig gebied zijn verscheidene artiesten noemenswaardig van Boudewijn de Groot Rob de Nijs en Frank Boeijen uit het verleden tot BLØF Guus Meeuwis en Marco Borsato tegenwoordig Ook het levenslied is een populair muziekgenre met namen als André Hazes Frans Bauer en Jan Smit Pinkpop Lowlands en het North Sea Jazz Festival zijn enkele grote muziekfestivals Kenmerkend voor de Nederlandse architectuur zijn Hendrik Petrus Berlage de Amsterdamse School en De Stijl Cultureel en natuurlijk erfgoed Musea zoals het Rijksmuseum Amsterdam Van Gogh Museum Mauritshuis Openluchtmuseum Arnhem en Museum Boijmans Van Beuningen vormen alleen al vanwege hun aanwezigheid voor een belangrijk deel het cultureel erfgoed van Nederland Veel grotere musea zijn gevestigd in architectonisch bijzondere gebouwen en sommige zijn landschappelijk fraai gelegen zoals Paleis Het Loo en het Kröller-Müller Museum Het natuurlijk erfgoed van Nederland bestaat voor een groot deel uit het vlakke natte landschap met onder meer rivieren polders en molens Daarnaast zijn er nog natuurgerelateerde gebieden zoals de Keukenhof de Veluwe de Waddeneilanden en de Biesbosch De natuur in Nederland is sterk door de mens beïnvloed voornamelijk vanwege het waterbeheer De bekendste voorbeelden hiervan zijn de IJsselmeerpolders en de Deltawerken De molens van Kinderdijk zijn sinds 1997 Werelderfgoed Eten en drinken De traditionele Nederlandse keuken is voornamelijk beïnvloed door het agrarische leven in vroegere tijden De hoofdmaaltijd wordt in Nederland 's avonds gegeten en een typisch Nederlandse maaltijd bestaat uit een combinatie van aardappels groente en vlees Ook stoof- en stamppotten en maaltijdsoepen zijn kenmerkend voor de Nederlandse keuken Bij het ontbijt en in de middag wordt vaak brood gegeten met boter en allerlei soorten zoet en hartig broodbeleg variërend van vleeswaren en kaas tot hagelslag chocoladepasta en pindakaas; ook ontbijtgranen als muesli en cornflakes worden met melk of yoghurt als ontbijt genuttigd Bij het ontbijt en de middagmaaltijd wordt vaak koffie of thee gedronken In de koudere maanden is warme chocolademelk ook een populaire drank Bier is veruit de meest gedronken alcoholische drank in 2008 werd gemiddeld 785 liter per Nederlander gedronken Van de totale Nederlandse bierproductie in dat jaar ruim 27 miljard liter werd meer dan 16 miljard liter geëxporteerd waarmee Nederland dat jaar de grootste bierexporteur ter wereld was De Nederlandse biercultuur ontwikkelde zich de voorbije jaren sterk een groeiend aantal brouwerijen brouwde bieren in steeds meer verschillende stijlen De Edammer en Goudse kaas zijn ook buiten Nederland erg bekend Andere bekende Nederlandse gerechten en producten zijn veelal zoetigheden zoals pannenkoeken en poffertjes Limburgse vlaai stroopwafels en oliebollen Kroketten en frikandellen zijn typisch Nederlandse snacks Ook vis wordt soms als fastfood gegeten bijvoorbeeld in de vorm van haring of kibbeling stukjes vis in beslag gebakken Naast deze typisch Nederlandse gerechten zijn er echter ook veel invloeden van buitenaf Onder andere uit de Nederlands-Indische de Chinese en de Italiaanse keuken zijn gerechten overgenomen Media De belangrijkste Nederlandse dagbladen zijn De Telegraaf Algemeen Dagblad de Volkskrant NRC Handelsblad en Trouw Historisch gezien is ook het Parool dat in de Tweede Wereldoorlog als verzetskrant werd opgericht een belangrijke krant Tegenwoordig is het hoofdzakelijk gericht op de stad en regio Amsterdam Voor protestantse kerkelijke lezers zijn het Reformatorisch Dagblad en het Nederlands Dagblad bekende landelijke kranten Met Metro heeft Nederland ook een gratis krant Elsevier HP De Tijd Vrij Nederland en De Groene Amsterdammer zijn vier opiniebladen De Nederlandse televisie heeft zowel publieke als commerciële zenders Deze laatste werden toegelaten vanaf 1988 later dan in omringende landen De publieke omroep bestaat uit NPO 1 2 en 3 en voor Nederlanders in het buitenland BVN en wordt gekenmerkt door de verzuilde structuur De belangrijkste bedrijven die commerciële televisie verzorgen zijn RTL Nederland en SBS Broadcasting die samen in totaal zeven zenders beheren Enkele andere commerciële zenders zijn Nickelodeon Comedy Central en Kindernet Op radiogebied is er eveneens een groot aantal zenders Er zijn zes landelijke publieke zenders met NPO Radio 1 NPO Radio 2 en NPO 3FM als belangrijkste en verscheidene digitale en regionale publieke zenders Radio 538 Sky Radio en Q-music zijn de belangrijkste spelers in de commerciële markt In Nederland heerst een grote mate van persvrijheid zonder controle vooraf op publicaties in de geschreven pers of op radio TV en internet De begrenzing hierbij is dat wie zich schuldig maakt aan belediging discriminatie aanzetten tot haat ed de kans loopt zich achteraf te moeten verantwoorden De Mediawet zorgt voor mediapluriformiteit binnen het publieke omroepenbestel Ook kan het bevoegd gezag leeftijdsgrenzen stellen voor de toegang tot bepaalde media Sport In Nederland is voetbal de belangrijkste sport Het Nederlandse voetbalelftal won het Europees kampioenschap voetbal 1988 en behaalde op veel andere EKs en WKs ereplaatsen; voormalige voetballers als Johan Cruijff en Marco van Basten alsmede de in het buitenland werkende trainer-coach Guus Hiddink droegen eraan bij dat Nederland op dit gebied wereldwijd bekend werd Andere populaire sporten zijn onder meer hockey schaatsen wielersport paardensport volleybal handbal korfbal tennis golf en zwemmen Typisch Nederlandse sporten zijn onder meer fierljeppen kaatsen klootschieten en korfbal Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werden sportclubs en -bonden gevormd Een belangrijk figuur in de Nederlandse sportgeschiedenis is Pim Mulier die aan het eind van de 19e eeuw veel tot dan toe niet tot nauwelijks bekende sporten in Nederland introduceerde en professionaliseerde Hij was ook de initiator van de Elfstedentocht een 200 km lange schaatstocht over natuurijs langs de Friese elf steden In 1900 was het debuut van Nederland op de Olympische Spelen een feit sindsdien werden meer dan 300 medailles behaald waaronder 100 gouden Daarmee staat Nederland zeventiende op de medaillespiegel van de Olympische Spelen aller tijden Het NOCNSF is de overkoepelende sportorganisatie van de Nederlandse sportbonden en de Nederlandse vertegenwoordiger binnen de internationale sportkoepel IOC Amsterdam organiseerde de Olympische Zomerspelen 1928; in 1980 vonden de Paralympische Zomerspelen plaats in Arnhem Samen met België was Nederland gastheer van het Europees kampioenschap voetbal 2000 Voorts zijn er plannen om de Olympische Zomerspelen 2028 te organiseren Economie Economische basis Nederland is een welvarend land met een open economie die sterk leunt op de buitenlandse handel met name met Duitsland De economie wordt getypeerd door stabiele verhoudingen een matige inflatie een terughoudend financieel beleid en door zijn belangrijke rol als Europese transportader Over de gehele linie bekeken hoort Nederland tot de 20 grootste economieën van de wereld na de grootmachten als willekeurige volgorde Duitsland de Verenigde Staten het Verenigd Koninkrijk Japan en dergelijke Duitsland 252% België 146% Verenigd Koninkrijk 89% Frankrijk 84% en Italië 46% zijn de belangrijkste exportpartners van Nederland Na de Verenigde Staten en Frankrijk is Nederland ondanks zijn geringe oppervlakte in absolute omvang het derde exportland op het gebied van land- en tuinbouwproducten In de intensieve gemechaniseerde land- en tuinbouw werkt weliswaar slechts 4% van de Nederlandse beroepsbevolking maar er worden door de sector enorme hoeveelheden voedsel voor de voedselverwerkingsindustrie en de export geproduceerd De glastuinbouw is van grote omvang en vertegenwoordigt bijna de helft van de totale Europese capaciteit Ook de bloembollenteelt met de bekende bollenvelden onder andere tulpenbollenis van aanzienlijk belang Nederland is op dit gebied de voornaamste producent voor de Europese- en Noord-Amerikaanse markt De voedings- en genotmiddelenindustrie de chemische industrie de aardolie-industrie en de metaalindustrie zijn de belangrijkste industriële activiteiten in Nederland Andere belangrijke onderdelen van de economie zijn de internationale handel en het bankwezen Amsterdam is het financiële en zakencentrum van Nederland en behoorde nog in 2008 bij de grootste tien zakencentra ter wereld De Amsterdamse effectenbeurs is de locatie van de Amsterdam Exchange Index AEX en is tegenwoordig onderdeel van Euronext Sinds 1 januari 2002 is de Euro het enige wettige betaalmiddel Daarvoor werd betaald met de Nederlandse gulden In de bijzondere gemeenten Bonaire Sint Eustatius en Saba is de Amerikaanse dollar wettig betaalmiddel Energie Als hoogontwikkelde economie heeft Nederland net als andere geïndustrialiseerde landen een hoog energieverbruik 3330 PJ voor 2008 Het grootste deel hiervan wordt opgewekt met behulp van fossiele brandstoffen vooral aardolie aardgas en steenkool Afgezien van aardgas wordt dit voornamelijk geïmporteerd Een groot deel van de aardolie wordt na raffinage weer geëxporteerd Ook het aardgas uit eigen bodem wordt voor een groot deel uitgevoerd Met aardgas en in mindere mate steenkool wordt ook het grootste deel van de benodigde elektriciteit opgewekt Een beperkte bijdrage hierin wordt geleverd door duurzame energie en kernenergie en ook importeert de Nederlandse elektriciteitsmarkt via de trans-Europese energienetwerken Om in 2020 30% minder broeikasgassen uit te stoten richt het beleid zich hier op energiebesparing en duurzame energie Toerisme Nederland wordt jaarlijks door ongeveer 10 tot 11 miljoen buitenlandse toeristen bezocht Onder de belangrijkste bezienswaardigheden zijn de historische steden vooral Amsterdam de Deltawerken en het polderlandschap De Nederlandse steden gelden als belangrijke toeristische bestemming Vooral de hoofdstad Amsterdam is populair onder buitenlandse toeristen mede dankzij de coffeeshops en het prostitutiegebied de Wallen Ook de grachtengordel met een groot aantal historische bouwwerken en belangrijke musea gelden als een belangrijke bezienswaardigheid Met 49 miljoen toeristen 2007< small> is Amsterdam de op vier na meest bezochte toeristenbestemming in Europa en de op zes na grootste congresstad ter wereld Ook de andere drie grote steden hebben hun eigen kenmerken Rotterdam heeft een moderne skyline en haven Den Haag heeft de Ridderzaal Madurodam en de badplaats Scheveningen en Utrecht is bekend om zijn Domtoren Verder zijn er nog vele andere bezienswaardige steden en dorpen Er zijn historische plaatsen als Gouda Delft en Alkmaar Middelburg Veere en Maastricht en plaatsen met een folkloristisch karakter zoals Volendam Marken en de Zaanse Schans Vele grotere en middelgrote steden hebben ook een heel specifiek eigen karakter zoals Eindhoven met zijn industrieel erfgoed en de steden Groningen Breda 's-Hertogenbosch Leeuwarden en Leiden rijk aan historisch erfgoed Verder zijn er nog attractieparken zoals de Efteling Duinrell Walibi Holland en de miniatuurstad Madurodam Nederland kent verschillende dierentuinen zoals Artis en Diergaarde Blijdorp Het Waddengebied en in het bijzonder de Waddeneilanden trekken veel toerisme Transport Van groot belang voor de Nederlandse economie is de transportsector De haven van Rotterdam is de grootste van Europa en een van de grootste ter wereld Andere belangrijke havengebieden zijn Amsterdam Eemshaven en Vlissingen Terneuzen Het achterland van deze havens wordt ondersteund door een uitgebreid net van rivieren kanalen en andere waterwegen De binnenvaart en de zeevaart spelen daarom een belangrijke rol in de Nederlandse economie De rivieren Rijn Maas en Schelde die vanuit de buurlanden binnenstromen en in de Noordzee uitmonden maken Nederland al eeuwenlang een knooppunt voor de Europese binnenvaart Schiphol behoort als mainport tot 's werelds grootste internationale luchthavens Eindhoven Airport is sinds 2006 het grootste regionale vliegveld van Nederland Rotterdam The Hague Airport is het tweede regionale vliegveld van het land en fungeert ook voor koninklijke en diplomatieke ontvangsten Mede als gevolg van de hoge bevolkingsdichtheid bezit Nederland een zeer dichte infrastructuur Het autowegen- en spoorwegnet kunnen de groeiende verkeersdruk echter steeds minder goed verwerken Er is een uitgebreid wegennet van autosnelwegen en autowegen met een totale lengte van circa 116500 kilometer Vrijwel alle wegen zijn tolvrij met uitzondering van een aantal oeververbindingen Het spoorwegnet heeft een totale lengte van 2808 kilometer en is een van de drukst bereden spoornetwerken van Europa De belangrijkste vervoerder van passagiers is de NS Andere vervoerders met treinverbindingen in Nederland zijn Arriva Connexxion Syntus Breng en Veolia Het stads- en streekvervoer per bus wordt ook grotendeels gereden door deze vervoerbedrijven In enkele steden rijden lokale vervoerders en in een groot deel van het Noorden exploiteert Qbuzz de busverbindingen In de agglomeraties van Amsterdam Rotterdam Den Haag en Utrecht rijden trams en sneltrams rond Metrosystemen zijn alleen in Rotterdam en Amsterdam te vinden RandstadRail is een lightrailnetwerk rond Den Haag Zoetermeer en Rotterdam waarin een aantal tram- en metrolijnen en voormalige spoorlijnen zijn geïntegreerd Door de korte afstanden binnen de steden het vlakke landschap en de lage kosten heeft de fiets een groot aandeel in het personenverkeer Studentensteden als Groningen Nijmegen en Amsterdam kennen een fietsgebruik van 40% of meer maar ook andere steden en gemeenten kennen een hoog fietsgebruik Bejaarde fietsers zijn anders dan in veel andere landen heel gewoon Externe links Belangrijke statistieken van het Centraal Bureau voor de Statistiek Literatuur Algemeen Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite 2009 Netherlands The Encyclopædia Britannica Chicago Geologie 2005 Het Nederlandse landschap Een historisch-geografische benadering Matrijs Utrecht 2004 De vorming van het land Inleiding in de geologie en de geomorfologie Koninklijke Van Gorcum Assen 2005 Landschap in delen Overzicht van de geofactoren Koninklijke Van Gorcum Assen 2003 De ondergrond van Nederland Wolters-Noordhoff Groningen 2007 Geology of the Netherlands 354 pp Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences ISBN 978-90-6984-481-7 Afzonderlijke hoofdstukken als pdf downloadbaar http wwwknawnl Content Internet_KNAW publicaties pdf 20011075pdf Geschiedenis 1977-1983 Algemene Geschiedenis der Nederlanden Fibula-Van Dishoeck Haarlem 2006 Geschiedenis van de Nederlanden HBuitgevers Baarn Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite 2009 Low Countries history of Encyclopædia Britannica Chicago De Nederlandstalige Wikipedia is de Nederlandstalige editie van het Wikipedia-project een vrije internetencyclopedie die door vrijwilligers wordt geschreven De Nederlandstalige Wikipedia dateert van juni 2001 en was van juni 2013 tot juli 2014 gemeten naar het aantal artikelen – op de Engelstalige Wikipedia na – de grootste editie van deze internetencyclopedie Daarna werd de Nederlandstalige Wikipedia ingehaald door de Zweedstalige en eveneens terug overtroffen door de Duitstalige Wikipedia De naam Wikipedia en de servers waarop deze draait zijn eigendom van de Wikimedia Foundation Landelijke verenigingen waaronder Wikimedia Nederland en Wikimedia België vzw ondersteunen de Wikimedia Foundation binnen een bepaald geografisch gebied Beginperiode De Nederlandstalige Wikipedia begon op 19 juni 2001 vijf maanden nadat de Engelstalige van start ging Veel conventies richtlijnen en functies die zijn ontwikkeld tijdens de opbouw van deze editie zijn later overgenomen door andere taaledities waaronder de Nederlandstalige Welk artikel het eerste werd geschreven is niet meer na te gaan omdat als gevolg van databaseconversies een deel van de vroegste geschiedenis verloren is gegaan Het thans oudste artikel is definitie Op 3 augustus 2003 verscheen op de Nederlandstalige Wikipedia het 10000e artikel Groei Op 27 januari 2005 verscheen het 50000e artikel en op 14 oktober van datzelfde jaar werd de mijlpaal van 100000 artikelen bereikt Op 17 december 2011 verscheen het 1000000ste artikel op de Nederlandstalige Wikipedia Vanaf de start van de Nederlandstalige editie is het aantal artikelen dat dagelijks wordt toegevoegd geleidelijk gestegen Vanaf maart 2006 groeide de encyclopedie plotseling sterk met een piek van 1000 nieuwe artikelen per dag in mei 2006 door de inzet van een bot die in 6 weken tijd 35000 artikelen over gemeenten in Frankrijk toevoegde Hierna nam de dagelijkse groei sterk af tot een gemiddelde van ongeveer 250 nieuwe artikelen per dag< ref> Met tientallen projecten wordt getracht zo veel mogelijk artikelen aanzienlijk uit te breiden en te verbeteren In de tweede helft van 2011 was een zeer sterke groei te zien in nog geen half jaar bijna 300000 artikelen erbij Dit kwam door de herstart van een project dat beoogt alle wetenschappelijk beschreven diersoorten een eigen lemma te geven waardoor op een enkele dag soms meer dan 25000 artikelen werden aangemaakt Net als bij de toevoeging van Franse gemeenten aan de encyclopedie is hierbij gebruikgemaakt van een bot Op dit moment zijn er artikelen op de Nederlandstalige Wikipedia Waardering Van de 1000 best bezochte websites in Nederland werd nlwikipediaorg in 2006 door internetgebruikers gewaardeerd met een rapportcijfer van 81 In het naamsbekendheid- en waarderingsonderzoek van Multiscope kwam de website daarmee op een derde plaats na googlenl 83 en mailgooglecom 82 In een test van april 2008 door Personal Computer Magazine PCM haalden de Nederlandstalige en Engelstalige Wikipedia's een score van 5 op de aanwezigheid van 5 Nederland-gerelateerde trefwoorden De online-encyclopedieën Encarta 2008 en Britannica 2008 scoorden respectievelijk 1 en 2 De Nederlandstalige Wikipedia haalde een score van 25 op de aanwezigheid van 26 trefwoorden de Engelstalige 26 Encarta 2008 haalde 15 Britannica 2008 haalde 17 New York officieel The City of New York is de grootste stad van de Verenigde Staten van Amerika Dankzij de leidinggevende en invloedrijke rol in handel financiën media public relations kunst mode en educatie geldt zij als een van de belangrijkste wereldsteden De stad wordt ook wel New York City of kortweg NYC genoemd om haar te onderscheiden van de staat New York waarin zij ligt New York City is niet de hoofdstad van die staat dat is Albany De agglomeratie van New York vormt een van de grootste stedelijke gebieden op Aarde De stad is tevens de dichtstbevolkte grote stad in de Verenigde Staten VS met meer dan 95 miljoen inwoners verspreid over een gebied van 78943 km² De stad New York bestaat uit vijf boroughs of stadsdelen The Bronx Brooklyn Manhattan Queens en Staten Island Veel monumenten en wijken van de stad zijn bekend over de hele wereld en staan vaak symbool voor de VS in het algemeen Zo zijn er het Vrijheidsbeeld Wall Street verscheidene wolkenkrabbers als het Empire State Building tot in 2001 de Twin Towers en nu het nieuwe bijna voltooide One World Trade Center Vanwege de drukte en levendigheid heeft de stad de bijnaam The City That Never Sleeps "de stad die nooit slaapt" verworven Een andere populaire bijnaam is the Big Apple al is de precieze herkomst van deze bijnaam minder zeker Geschiedenis Koloniale tijd De benedenloop van de Hudson waar New York City nu ligt werd ten tijde van de ontdekking door Giovanni da Verrazzano in 1524 bewoond door ongeveer 5000 Lenape-indianen Da Verrazzano die in dienst van de Franse kroon voer noemde het gebied "Nouvelle Angoulême"< ref> Vermoedelijk zeilde hij echter niet veel verder dan de zeestraat The Narrows en de naar hem vernoemde brug Pas met de reis van Henry Hudson een Engelsman in dienst van de Nederlandse VOC werd het gebied effectief in kaart gebracht Hudson ontdekte Manhattan op 11 september 1609 en voer de stroom die nu zijn naam draagt de Hudson op tot aan het huidige Albany Hudson ontdekte vrij snel dat de pelzenhandel naar Europa een lucratieve bron van inkomsten betekende Hudson leidde maanden later verschillende Nederlandse handelschepen naar het gebied De handel tussen Nederland en de inheemse bevolking floreerde maar leidde nog niet tot permanente nederzettingen< ref> In 1624 stichtte een groep protestantse Waalse families een eerste nederzetting op het eiland Manhattan En noemde deze "Neuf-Avesnes" Nieuw Avenne De nederzetting kreeg later dan de naam Nieuw-Amsterdam In 1626 kocht Minuit Manhattan van de Indianen voor snuisterijen ter waarde van 60 gulden nu zo'n 700 euro of duizend dollar waard In de aanloop naar de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog in 1664 werd Nieuw-Amsterdam veroverd door de Engelsen die de nederzetting New York noemden naar de hertog van York Rond de stad vond gedurende de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog een aantal grote veldslagen plaats bekend als de New Yorkse veldtocht Na de Slag bij Fort Washington in Upper Manhattan in 1776 werd de stad een Britse militaire en politieke basis tot het einde van de oorlog in 1783 18e en 19e eeuw Vijf jaar na het einde van de Onafhankelijkheidsoorlog in 1788 werd New York de hoofdstad van de Verenigde Staten In 1789 werd George Washington in de Federal Hall uitgeroepen tot eerste president In dat gebouw werd in hetzelfde jaar ook de eerste bijeenkomst van het Amerikaans Congres gehouden en de Bill of Rights geschreven< ref> In 1790 was New York City Philadelphia voorbij gestreefd als grootste stad van de Verenigde Staten Philadelphia werd in dat jaar echter wel de nieuwe hoofdstad Op 17 mei 1792 tekenden 24 aandelenhandelaren onder een Buttonwood-boom aan Wall Street het Buttonwood Agreement De New York Stock Exchange was hiermee een feit al was de naam tot 1863 New York Stock & Exchange Board De stad veranderde in de 19e eeuw sterk door grootschalige immigratie en uitbreiding van de infrastructuur Voorbeelden zijn het Commissioners' Plan van 1811 om de straten in Manhattan volgens een schaakbordpatroon te projecteren en de opening van het Eriekanaal in 1819 waardoor de Atlantische haven werd verbonden met de agrarische markten van het Noord-Amerikaanse binnenland Leden van de oude handelsaristocratie lobbyden voor de aanleg van Central Park dat in 1857 het eerste naar een ontwerp aangelegde park in een Amerikaanse stad werd Onvrede over de conscriptie tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog 1861-1865 leidde in 1863 tot de Dienstplichtrellen De rellen duurde slechts enkele dagen maar er werden minstens honderd burgers gedood Op het eind van de 19e eeuw werden de eerste bovengrondse metrolijnen elevated gebouwd Samen met de spoorlijnen en tramnetten kon de stad van ver buiten de stad forensen aantrekken en groeide de gehele agglomeratie rond de stad snel In 1898 werd het hedendaagse New York City gevormd door het samengaan met Brooklyn tot dan toe een zelfstandige stad de county's New York hierbij waren delen van de Bronx in inbegrepen Richmond en het westelijke deel van de county Queens De opening van de ondergrondse metro van New York zes jaar later in 1904 droeg bij aan het een worden van de nieuwe stad 20e eeuw In de jaren 20 van de twintigste eeuw was New York City een belangrijke bestemming voor Afro-Amerikanen die gedurende de Grote Migratie het zuiden van het land verlieten Economische groei ging gepaard met de ontwikkeling van de skyline door de constructie van concurrerende wolkenkrabbers New York City werd in de vroege jaren 20 het meest verstedelijkte gebied ter wereld Begin jaren 30 werd de grens van 10 miljoen inwoners bereikt waarmee New York de eerste megastad in de geschiedenis van de mensheid werd< ref> De terugkomst van veteranen van de Tweede Wereldoorlog en nieuwe immigranten uit Europa creëerden een naoorlogse economische groei en stimuleerden de ontwikkeling van grote wijken in het oosten van Queens In 1960 werd New York getroffen door economische problemen stijgende criminaliteit en spanningen tussen rassen welke in de jaren 1970 een hoogtepunt zouden bereiken In de jaren 80 bloeide de financiële sector weer op en nam de stad mee in deze ontwikkeling Tegen de jaren 90 waren de rassenspanningen verminderd daalde de criminaliteit sterk en arriveerden er grote aantallen immigranten uit Azië en Latijns-Amerika 21e eeuw Op 11 september 2001 werd New York getroffen door een dubbele terroristische aanslag Hierbij werd een groot deel van het World Trade Center volledig vernietigd en vielen 2750 doden; van nog 24 vermisten wordt aangenomen dat ze eveneens zijn omgekomen< ref> Op de plaats waar de torens stonden schijnen elke avond twee schijnwerpers de lucht in Dit wordt het Tribute in Light genoemd Ook werd een monument over het WTC en drie andere kantoorpanden gebouwd In 2006 is de bouw van het 1 World Trade Center op de plaats van de verwoeste torens gestart De opening stond gepland voor 2013 maar werd verzet naar de zomer van 2014 In het begin van de 21e eeuw is er voor New York veel vooruitgang in milieu en onderwijs Veel bedrijven vestigen zich in New York het inwonersaantal blijft groeien en er komen meer toeristen terwijl de criminaliteit verder daalt Geografie Topografie New York City ligt in het noordoosten van de Verenigde Staten en in het zuidoosten van de staat New York centraal tussen de steden Washington DC en Boston De stad is gesitueerd aan de monding van de Hudson River waar deze een beschutte natuurlijke haven vormt voordat ze in de Atlantische Oceaan uitkomt Deze geografische voordelen hebben New York sterk geholpen in haar groei tot wereldhandelsstad Het merendeel van de stad is op de drie eilanden Manhattan Staten Island en Long Island gebouwd De schaarste aan grond voor uitbreidingen heeft in sommige gebieden een hoge tot zeer hoge bevolkingsdichtheid tot gevolg De Hudson stroomt door de Hudsonvallei Hudson Valley in de Baai van New York Tussen New York City en de stad Troy is de Hudson een estuarium< ref> Waar de Hudson de grens tussen New York City en New Jersey vormt scheidt de East River de stadsdelen The Bronx en Manhattan van Long Island Harlem River net als de East River een getijdenrivier verbindt de East- met de Hudson River en vormt zo de grens tussen Manhattan en The Bronx De kustlijn van de stad is door landaanwinning in de loop van de geschiedenis sterk veranderd Al in koloniale tijden is door de Nederlanders hiermee een aanvang gemaakt Vooral in Lower Manhattan heeft de landaanwinst veranderingen teweeggebracht diverse projecten zoals de ontwikkeling van Battery Park City in de jaren 70 en 80 van de 20e eeuw zijn er het gevolg van< ref> De totale landoppervlakte van de stad bedraagt naar schatting 78943 km² terwijl de volledige oppervlakte 12144 km² bedraagt Districten en wijken New York is ingedeeld in vijf stadsdistricten of boroughs die gelijk zijn aan vijf countys van de staat New York Deze structuur is uniek in de Verenigde Staten Opvallend is dat als deze boroughs countys steden op zich zouden zijn vier van de vijf in de top-10 van de dichtstbevolkte steden van de VS zou staan The Bronx Bronx County bevolking 1373659 Op een heel klein stukje van Manhattan Marble Hill na is The Bronx het enige deel van de stad dat zich op het Amerikaanse vasteland bevindt The Bronx staat bekend als de geboorteplaats van de rap en de hiphopcultuur< ref> Brooklyn Kings County bevolking 2528050 Manhattan New York County bevolking 1620867 is de borough met de hoogste bevolkingsdichtheid en is wereldbefaamd door de wolkenkrabbers en het grote Central Park Manhattan is het financiële centrum van de stad en er bevinden zich hoofdkantoren van vele multinationals en internationale organisaties zoals de Verenigde Naties Ook zijn er belangrijke universiteiten culturele bezienswaardigheden zoals musea het Broadway-theaterdistrict Greenwich Village en Madison Square Garden waar oa the New York Knicks thuis spelen Manhattan is te verdelen in Lower Midtown en Upper Manhattan Upper Manhattan is dan weer verdeeld in de Upper East Side en de Upper West Side van elkaar gescheiden door Central Park Het noordelijkste gedeelte heet Harlem Queens Queens County bevolking 2270338 Het zal Brooklyn in de toekomst waarschijnlijk voorbijstreven qua inwonertal Van oorsprong is Queens een verzameling dorpjes gesticht door Nederlanders Tegenwoordig wordt de borough hoofdzakelijk door middenklasse Amerikanen bewoond Het is de enige grote county in de VS waar het gemiddelde inkomen van een Afro-Amerikaan met ongeveer 52000 dollar hoger ligt dan dat van een blanke Amerikaan In Queens liggen twee grote luchthavens LaGuardia Airport en John F Kennedy International Airport JFK Staten Island Richmond County bevolking 481613 is de meest voorstedelijke borough Staten Island is met Brooklyn verbonden door de Verrazano-Narrows Bridge en met Manhattan door de gratis Staten Island Ferry die tevens geldt als een populaire toeristische attractie De Staten Island Greenbelt die centraal op Staten Island ligt en 25 km² groot is biedt zo'n 56 km wandelpaden en een van de laatste onverstoorde bossen van de stad De FDR Boardwalk gelegen langs de South Beach is met 25 km de op drie na langste boardwalk ter wereld Het eiland Manhattan is het centrum van de wereldstad New York Manhattan is door bruggen en tunnels verbonden met Brooklyn Queens en the Bronx en ook met de staat New Jersey aan de andere oever van de Hudson Elk van deze boroughs bevat tientallen of zelfs honderden wijken vaak met een heel eigen identiteit Op Manhattan zijn er diverse stadsdelen die vaak echt "dorpen in de stad" zijn Voorbeelden zijn Chinatown Greenwich Village Little Italy SoHo afkorting van South of Houston Street en TriBeCa afkorting van Triangle below Canal Street Parken New York City heeft 11000 hectare aan gemeentelijke parken en 22 kilometer aan publieke stranden Deze oppervlakte is zo groot door de duizenden hectares van het Gateway National Recreation Area onderdeel van de National Park Service dat binnen de stadsgrenzen ligt De Jamaica Bay Wildlife Refuge is het enige natuurreservaat binnen het Nationaal Park Systeem en beslaat met meer dan 3600 hectare aan water en moerassige eilanden het grootste gedeelte van de Jamaica Bay Het Central Park in Manhattan ontworpen door Frederick Law Olmsted en Calvert Vaux is met 30 miljoen bezoekers per jaar het meest bezochte park in de Verenigde Staten Het park strekt zich uit van 59th tot 110th Street en heeft een totale oppervlakte van 341 hectare Het duurde 16 jaar om het park aan te leggen In 1873 was het voltooid; in 1965 werd het officieel een historisch monument en in 1974 een New York City monument Prospect Park in Brooklyn is ook door Olmsted en Vaux ontworpen en beslaat een gebied van 36 hectare< ref> Flushing Meadows-Corona Park in Queens is het op twee na grootste park van de stad en was het toneel van de wereldtentoonstellingen van 1939 en van 1964 Bryant Park is een groene oase tussen de wolkenkrabbers van Garment District in Midtown Manhattan Klimaat New York City heeft volgens de klimaatclassificatie van Köppen een zeeklimaat omdat de temperatuur in de koudste maanden gemiddeld -15 °C is op het John F Kennedy International Airport en 0 °C in Central Park De stad heeft gemiddeld 234 zonnige dagen per jaar De zomers zijn gewoonlijk heet en vochtig met gemiddelde temperaturen van 21-25 °C De winters zijn koud maar door de ligging van de stad aan de Atlantische kust zijn de temperaturen wat minder koud dan in de binnenlanden met hoge temperaturen net boven het vriespunt en lage net onder het vriespunt De jaarlijkse regenval die redelijk gelijk is verspreid over het jaar is ongeveer 117 cm De gemiddelde sneeuwval is rond de 635 cm maar verschilt behoorlijk van jaar tot jaar De stad wordt soms getroffen door zeer hevige alles verlammende sneeuwstormen blizzards Onweersbuien welke soms heftig kunnen zijn zijn gedurende de zomermaanden een normaal verschijnsel Hoewel orkanen niet direct worden geassocieerd met New York komen ze wel voor Zo veroorzaakte in 1821 de Norfolk & Long Island-orkaan een overstroming in het zuiden van Manhattan In 1938 vernielde de New England-orkaan het oostelijke deel van de stad Milieu New York City doet het wat milieu betreft goed in vergelijking met veel andere steden Zo is het gebruik van openbaar vervoer in de stad het hoogst van gehele Verenigde Staten Daardoor is het brandstofgebruik gelijk aan het nationaal gemiddelde in de jaren 20 van de twintigste eeuw Daarmee is de stad een belangrijke bijdrager aan energiebesparing door middel van de inzet van openbaar vervoer; het maakt New York City tot een van de energiezuinigste steden van de Verenigde Staten terwijl New York City 27% van de bevolking herbergt De gemiddelde New Yorker verbruikt de helft minder elektriciteit dan een inwoner van San Francisco en slechts ruim een kwart van de hoeveelheid elektriciteit die verbruikt wordt door een inwoner van Dallas< ref> New York City richt zich ook op het gebruik van minder energie in stadskantoren en openbare gebouwen Verder is er een groot wagenpark met energiezuinige openbaarvervoersbussen met bussen die rijden op aardgas CNG en ook hybride aangedreven bussen In de stad rijden daarnaast een aantal van de eerste hybride taxi's Ondanks deze maatregelen hebben vooral de inwoners van de armste wijken door luchtvervuiling nog altijd bovengemiddeld veel last van astma en andere ademhalingsproblemen< ref> Demografie New York City is de stad met het grootste inwoneraantal in de Verenigde Staten met 8363710 inwoners op 1 juli 2008 van 73 miljoen in 1990 Twee belangrijke demografische eigenschappen zijn de bevolkingsdichtheid en de culturele diversiteit De bevolkingsdichtheid van de stad is 10194 inwoners per km² dat is de grootste dichtheid van alle gemeenten in de Verenigde Staten met een inwoneraantal hoger dan 100000 Manhattans bevolkingsdichtheid is 25846 per vierkante kilometer dat is de hoogste dichtheid van alle regio's in de Verenigde Staten< ref> New York City heeft een hoge graad van inkomensongelijkheid in 2005 lag in het rijkste censusgebied het mediane inkomen per huishouden op $188697 terwijl dit in het armste gebied $9320 bedroeg Deze borough heeft te maken met een babyboom een uniek gegeven voor een Amerikaanse stad Sinds 2000 is het aantal kinderen onder de vijf jaar in Manhattan met 32% gestegen< ref> Huiseigendom is in New York City met ongeveer 33% veel lager dan het nationale gemiddelde van 69% Religie New York City is een multiculturele stad en ook op religieus gebied is de stad heel divers Ten tijde van de Nederlandse overheersing was alleen de Nederduits Gereformeerde Kerk later Nederlandse Hervormde Kerk toegestaan Niethervormde inwoners zoals de Quakers werden zelfs vervolgd door de overheid Peter Stuyvesant vanwege hun andere religieuze opvattingen De stad was ook na de Britse overheersing en de Amerikaanse onafhankelijkheid lange tijd protestants Pas door de komst van grote groepen immigranten uit Italië en Ierland was de Rooms-katholieke kerk pas zichtbaar in het dagelijks leven Dit zorgde voor veel argwaan onder protestanten Er ontstonden vele antipaapse rellen Daarnaast vonden de protestanten de nieuwe soort immigranten een bedreiging voor hun Amerikaanse vrijheid en onafhankelijkheid omdat zij meenden dat de katholieken vooral naar het gezag van de paus zouden luisteren In de tweede helft van de 19e eeuw migreerden grote groepen Chinezen naar de stad Deze voorouders van Chinese Amerikanen bouwden in de Chinatowns eigen religieuze gebouwen Meestal waren dit Chinese tempels die een mengsel van de drie belangrijkste religies van China zijn confucianisme voorouderverering Chinees boeddhisme en daoïsme Pas in de 20e eeuw werden meerdere boeddhistische tempels daoïstische tempels en een confuciustempel Bevolkingsafkomst De bevolkingssamenstelling van New York City is bijzonder divers Gedurende de geschiedenis is de stad altijd een belangrijk aankomstpunt geweest voor nieuwe immigranten uit vele landen Het begrip melting pot smeltkroes is als eerste gebruikt om de samenstelling van de dichtbevolkte immigrantenwijken in de Lower East Side aan te duiden Tegenwoordig is 36% van de bevolking van New York geboren buiten de Verenigde Staten In de stad worden ongeveer 170 verschillende talen gesproken< ref> In het New Yorkse metropoolgebied woont de grootste Joodse gemeenschap buiten Israël In New York City wonen 1048900 Joden Dit is de grootste Joodse gemeenschap ter wereld groter dan die van Tel Aviv Ongeveer 135% van de New Yorkers is Joods Daarnaast woont ook bijna een kwart van de Indiase Amerikanen< ref> en de grootste Afro-Amerikaanse gemeenschap van alle steden in de Verenigde Staten in New York De vijf grootste etnische groepen volgens de volkstelling van 2005 zijn Puerto Ricanen Italianen West-Indiërs Dominicanen en Chinezen De Puerto Ricaanse populatie in New York City is de grootste buiten Puerto Rico< ref> Italianen emigreerden in grote aantallen naar de stad in de vroege twintigste eeuw Er zijn ook veel mensen van Ierse afkomst zij zijn de op vijf na grootste etnische groep In New York City zijn drie Chinese buurten te vinden De Chinese buurten zijn weer onder te verdelen op de jiaxiang van de Chinese Amerikanen Door sterke segregatie worden vele buurten gedomineerd door een bepaalde bevolkingsgroep Criminaliteit Sinds 2005 heeft de stad de laagste misdaadcijfers van de 25 grootste Amerikaanse steden zodat het aanzienlijk veiliger is geworden na de misdaadpieken in de jaren 80 en 90 In 2002 had New York City een van de laagste misdaadcijfers van alle Amerikaanse steden met een bevolking groter dan 100000 Gewelddadige criminaliteit in New York City daalde van 1993 tot 2005 meer dan 75% terwijl de misdaadcijfers over de gehele Verenigde Staten stegen< ref> In 2005 was het aantal gepleegde moorden op het laagste niveau sinds 1963 In het jaar 2007 werden er minder dan 500 moorden gepleegd dat was voor het eerst sinds men in 1963 de criminaliteitscijfers begon te publiceren Sociologen en criminologen zijn het niet eens over de oorzaken van de daling van de misdaadcijfers Sommigen zeggen dat het komt door de nieuwe tactieken van de New York City Police Department Anderen zoeken de oorzaak bij het afgenomen gebruik van cocaïne of bij demografische veranderingen New York City werd lange tijd geassocieerd met georganiseerde misdaad Dat begon met de Forty Thieves en de Roach Guards twee Ierse straatbendes die actief waren in de krottenwijk Five Points rond 1820 In de 20e eeuw kwam de maffia op die gedomineerd werd door de Five Families Gangs zoals de Black Spades lieten van zich horen tegen het einde van de 20e eeuw< ref> Economie Bedrijvigheid New York is een belangrijk centrum voor financiën verzekeringen vastgoed media en kunst in de Verenigde Staten en daarbuiten Samen met Londen en Tokio wordt de stad tot de financiële centra van de wereldeconomie gerekend Veel grote bedrijven hebben een hoofdkantoor in New York City waaronder 44 bedrijven uit de Fortune 500 In New York City staan enkele van de waardevolste gebouwen van het land en de wereld 450 Park Avenue werd op 2 juli 2007 verkocht voor $510 miljoen ongeveer $17100 per vierkante meter Daarmee werd het nauwelijks een maand oude record gebroken van een Amerikaans bedrijfspand aan 660 Madison Avenue dat in juni 2007 $15890 per vierkante meter opbracht Midtown Manhattan is het grootste central business district in de Verenigde Staten en bevat de grootste concentratie wolkenkrabbers van de stad Lower Manhattan is het op twee na grootste central business district in de Verenigde Staten In dit gebied liggen de New York Stock Exchange aan Wall Street en de NASDAQ 's werelds grootste effectenbeurzen gemeten naar gemiddeld dagelijks handelsvolume en marktkapitaal Vastgoedbelegging is een belangrijk onderdeel van de economie van de stad zo was de waarde in 2006 van alle bezittingen in New York City $8024 miljard De televisie- en filmindustrie is na Hollywood de grootste van het land High-hightechindustrieën zoals biowetenschap software-ontwikkeling game-ontwerp en internetdiensten zijn eveneens groeiende Deze sectoren hebben voordeel van de ligging van de stad aan het eind van meerdere trans-Atlantische glasvezelverbindingen< ref> Andere belangrijke sectoren zijn medische technologie en onderzoek non-profitinstellingen en universiteiten Productie vormt een belangrijk doch afnemend deel van de werkgelegenheid Kleding chemicaliën meubels en metaal- en voedselproducten zijn een aantal van de voornaamste producten Het is een industrie met een waarde van $5 miljard en biedt werk aan meer dan 19000 inwoners onder wie een groot aantal immigranten die nauwelijks Engels spreken Media In New York bevinden zich een aantal van de belangrijkste kranten grootste uitgeverijen succesvolste televisiestations en grootste platenmaatschappijen ter wereld Onder de gevestigde mediaconglomeraten zijn Time Warner News Corporation de Hearst Corporation en Viacom Zeven van de acht grootste reclamebureau's wereldwijd hebben een hoofdkantoor in New York Drie van de Grote Vier platenlabels Universal Sony Warner en EMI zijn gevestigd in de stad Uitgeverijen zoals Random House Simon & Schuster en Penguin Group bieden gezamenlijk werk aan ongeveer 25000 mensen< ref> Meer dan 200 kranten en 350 tijdschriften hebben een kantoor in de stad waaronder de twee grote kranten The Wall Street Journal oplage 21 miljoen en The New York Times oplage 11 miljoen Grote tabloids in de stad zijn de New York Daily News oplage 795000 en de New York Post oplage 650000 in 1801 opgericht door Alexander Hamilton De stad heeft ook een grote etnische pers met 270 kranten en tijdschriften in meer dan 40 talen< ref> El Diario La Prensa is New Yorks grootste Spaanstalige krant met een oplage van 265000 per dag The New York Amsterdam News gepubliceerd in Harlem is een prominente Afro-Amerikaanse krant Daarnaast zijn er nog een aantal kranten die alleen op de boroughs zijn gericht zoals de Brooklyn Daily Eagle en de Staten Island Advance De televisie- en filmindustrie is een belangrijke werkgever in de stad en biedt werk aan 100000 mensen De vier grote Amerikaanse zenders ABC CBS FOX en NBC hebben allemaal hun hoofdkantoor in New York Veel kabelzenders zijn ook gevestigd in de stad zoals MTV Fox News HBO en Comedy Central In 2005 werden meer dan 100 televisie shows opgenomen in New York City< ref> Toerisme Toerisme is belangrijk voor New York City met ongeveer 46 miljoen buiten- en binnenlandse toeristen in 2007< ref> De bekendste bezienswaardigheid is waarschijnlijk het Vrijheidsbeeld een belangrijke toeristische attractie en een van de bekendste iconen van de Verenigde Staten Volgens het toerismebureau kwamen in 2012 de meeste toeristen uit Canada 1063000 het Verenigd Koninkrijk 1033000 Brazillië 806000 Frankrijk 667000 Duitsland 547000 Australië 595000 China 541000 Midden-Oosten 478000 Italië 449000 en Mexico 387000< ref> Politiek en bestuur Het bestuur van New York is meer gecentraliseerd dan dat van andere Amerikaanse steden hetgeen blijkt uit de taken van het bestuur In New York City is het centrale bestuur verantwoordelijk voor het openbare onderwijs gevangenissen bibliotheken openbare veiligheid recreatiefaciliteiten riolering watervoorziening en sociale zekerheid Het budget van de stad is met $50 miljard het grootste van alle steden in de Verenigde Staten Dit budget wordt onder andere besteed aan onderwijs 31% sociale diensten 20% openbare veiligheid 13% en pensioenen 10% De stad biedt werk aan ongeveer 250000 mensen< ref> Vertegenwoordigers van de Democratische partij bekleden de meeste publieke functies in de stad Van de geregistreerde kiezers in de stad is 66% Democraat< ref> Sinds 1924 heeft geen enkele Republikein in New York een meerderheid weten te behalen bij de presidentsverkiezing of staatverkiezing Uitvoerende macht De uitvoerende macht van New York City bestaat uit de burgemeester de Public Advocate de Comptroller en de vijf presidenten van de boroughs De burgemeester is verantwoordelijk voor alle diensten van de stad politie en brandweer uitvoering van alle wetten in de stad controle over het publieke eigendom en over de meeste publieke instellingen De burgemeester wordt rechtstreeks gekozen voor een termijn van vier jaar en kan eenmaal herkozen worden Door de burgemeester worden Deputy Mayors aangesteld die assisteren bij belangrijke zaken zoals bijvoorbeeld onderwijs economie en gezondheidszorg Zij hebben echter geen recht om de burgemeester op te volgen wanneer deze zijn taken niet meer kan uitvoeren Michael Bloomberg was van 1 januari 2002 tot en met 31 december 2013 burgemeester van New York als opvolger van Rudy Giuliani Bloomberg stond bekend als Democraat maar wisselde kort voor de verkiezingen van partij en nam deel als Republikein om zo de drukke voorverkiezingen van de Democraten te kunnen vermijden Bloomberg won de verkiezingen met ongeveer de helft van de stemmen en werd in 2005 herkozen met 59% van de stemmen Bloomberg werd op 1 januari 2014 opgevolgd door Bill de Blasio De Public Advocate wordt direct gekozen en is verantwoordelijk voor het verbeteren van de relatie tussen burger en overheid Hij onderzoekt klachten omtrent stadsinstellingen bemiddelt tussen stadsinstellingen en burgers fungeert als ombudsman en adviseert de burgemeester op het gebied van gemeenschapsrelaties De Comptroller beheert de financiën en wordt ook direct gekozen door de burgers Naast het beheren van het pensioenfonds van de stad adviseert de Comptroller de burgemeester en de gemeenteraad op ieder financieel gebied De bewoners van de boroughs kiezen door middel van directe verkiezingen een Borough President Zij adviseren de burgemeester betreffende borough-gerelateerde zaken Wetgevende macht De gemeenteraad van New York City Council is de wetgevende macht De wetsvoorstellen worden aangenomen bij meerderheid en worden vervolgens naar de burgemeester gestuurd die ze kan bevestigen door zijn handtekening te plaatsen Als de burgemeester zijn veto uitspreekt over het voorstel heeft de raad 30 dagen tijd om een tweederdemeerderheid te krijgen om het voorstel alsnog in werking te laten treden De gemeenteraad is een eenkamerig orgaan en bestaat uit 51 raadsleden Zij worden door districten gekozen die ieder circa 157000 mensen tellen Raadsleden worden in het algemeen gekozen voor vier jaar behalve in jaren wanneer er een volkstelling plaatsvindt in de jaren die deelbaar zijn door twintig Dan worden de districten opnieuw bepaald en zijn er twee opeenvolgende termijnen nodig van twee jaar Rechterlijke macht De rechterlijke macht in New York bestaat uit civiele strafrechtelijke en familierechtbanken Deze rechtbanken zijn in alle boroughs aanwezig en hebben een jurisdictie voor de gehele stad De civiele rechtbank behandelt alle civiele zaken met claims tot 25000 dollar De strafrechtelijke rechtbank behandelt kleine strafrechtelijke zaken De familierechtbank behandelt zaken die kinderen en families aangaan Ernstige misdaden en grote civiele zaken worden door de New York State Supreme Court behandeld Anders dan de rest van de staat New York heeft New York City geen typische County Courts regionale rechtbanken In plaats daarvan hebben de rechtbanken jurisdictie in de vijf regio's die overeenkomen met de vijf boroughs Officiële zegel en vlag Het dat dateert uit 1686 bevat het opschrift SIGILLVM CIVITATIS NOVI EBORACI< small> wat simpelweg betekent "het Zegel van de stad New York" Eboracum was de Romeinse naam van de huidige stad York de titulaire zetel van Jacobus II als hertog van York De twee figuren stellen de gelijkheid voor tussen de oorspronkelijke Amerikanen en de kolonisten De vier molenwieken herinneren aan de Nederlandse geschiedenis van de stad als Nieuw Amsterdam De bevers en de meelzakken refereren aan de vroegste handelsgoederen van de stad Na de Amerikaanse Revolutie is boven het zegel de Amerikaanse adelaar toegevoegd Het jaartal "1625" dat onderaan het zegel wordt vermeld is het jaartal waarin de stad werd gesticht De vlag van New York City werd aangenomen in 1915 De vlag heeft blauwe witte en oranje banen; deze kleuren verwijzen naar de Nederlandse vlag die boven de stad wapperde gedurende de Nederlandse tijd In het midden van de vlag is in blauw het officiële zegel te zien Stedenbanden New York City heeft officiële jumelages met de volgende steden< ref> Boedapest Hongarije Caïro Egypte Jeruzalem Israël Johannesburg Zuid-Afrika Londen Verenigd Koninkrijk Madrid Spanje Peking China Rome Italië Santo Domingo Dominicaanse Republiek Tokio Japan Cultuur Architectuur De gebouwen die het meest worden geassocieerd met New York City zijn de wolkenkrabbers De bebouwing van New York veranderde al in de 19e eeuw van traditionele Europese laagbouw naar hoogbouw in de zakendistricten In augustus 2008 stonden er in New York City 5538 hoge gebouwen waarvan 50 wolkenkrabbers hoger dan 200 meter Het omgeven zijn door water de bevolkingsdichtheid en de hoge vastgoedprijzen in de zakendistricten zorgden voor de grootste verzameling van vrijstaande kantoor- en woontorens in de wereld< ref> In New York staan gebouwen in breed scala van architectonische stijlen Een van de meest opvallende is Woolworth Building uit 1913 een wolkenkrabber met neogotische stijlelementen die vanaf de straat goed te zien zijn Na de bouw van het Equitable Building werd de Zoning Resolution in 1916 aangenomen Deze eiste van nieuwe gebouwen dat ze trapsgewijs gebouwd zouden worden en stelde voorwaarden aan de hoogte van torens om te voorkomen dat ze te veel zonlicht weg zouden nemen< ref> Het Art deco ontwerp van het Chrysler Building uit 1930 met zijn kegelvormige top en stalen spits is een weerspiegeling van deze nieuwe eisen Het wordt door veel kenners gezien als het mooiste gebouw van New York Een goed voorbeeld van de Internationale Stijl in de Verenigde Staten is het Seagram Building 1957 De elegante brownstone-rijtjeshuizen en appartementen zijn kenmerkend voor de grote woonwijken die gebouwd werden tijdens de snelle groei van de stad tussen 1870 en 1930 Anders dan in Parijs waar eeuwenlang vrijwel uitsluitend werd gebouwd met steen uit nabije kalksteengroeven kwamen de bouwmaterialen voor New York uit verschillende groeven waardoor de gebruikte stenen variëren in structuur en kleur Typerend voor veel van de gebouwen in de stad is de aanwezigheid van houten watertorens op de daken Het bestuur verordende de installatie van watertorens voor gebouwen hoger dan zes verdiepingen omdat de hoge waterdruk die anders nodig was te vaak de leidingen zou doen barsten Musea In New York City bevinden zich talloze kleine en grote musea en galeries Het Metropolitan Museum of Art The Met opgericht in 1870 is een van de grootste en belangrijkste kunstmusea ter wereld Het bevindt zich ten oosten van Central Park De permanente collectie bevat meer dan 2 miljoen kunstwerken waaronder vele schilderijen en beeldhouwwerken van over de hele wereld Er zijn schatten uit de Klassieke Oudheid en werk van praktisch elke Europese meester alsmede een uitgebreide collectie Amerikaanse kunst Een aparte vestiging genaamd "The Cloisters" staat in Upper Manhattan en omvat middeleeuwse kunst Het Museum of Modern Art MoMA in Manhattan is een van de meest toonaangevende musea voor moderne en hedendaagse kunst ter wereld De collectie bestaat uit schilder- en beeldhouwkunst van de 20e eeuw films en foto's en een uitgebreide collectie boeken In Manhattan is ook het Museum of Arts and Design gevestigd Het Brooklyn Museum is na The Met het grootste museum van New York City en bevat 15 miljoen kunstwerken Getoond wordt Egyptische kunst hedendaagse kunst en kunst van verschillende culturen Het American Museum of Natural History AMNH opgericht in 1869 is een natuurhistorisch museum Het museum toont onder andere opgezette zoogdieren uit de hele wereld en overblijfselen van dinosaurussen en vroege voorouders van de mens In New York bevindt zich ook het Guggenheim Museum waar vooral schilderkunst van de 20e eeuw te zien is en dat mede door de bijzondere architectuur van Frank Lloyd Wright een van de belangrijkste musea voor moderne kunst ter wereld is Vanaf de 82nd tot de 104th Street loopt de Museum Mile waaraan negen musea zijn gevestigd Muziek en culturele centra New York is een centrum van de Amerikaanse muziekindustrie sinds de eerste grammofoonplaatopnames in de vroege 20e eeuw Een aantal bedrijven en organisaties van deze industrie hebben hun hoofdkantoor in New York Daarnaast zijn ook verschillende redacties van toonaangevende muziektijdschriften in New York gevestigd zoals die van rocktijdschrift Rolling Stone< ref> Carnegie Hall is een van de belangrijkste concertzalen ter wereld ze wordt vooral gebruikt voor klassieke muziek de zaal wordt geroemd om de goede akoestiek Het gebouw uit 1890 werd gebouwd door de filantroop Andrew Carnegie Het raakte in verval maar werd gerenoveerd tussen 1983 en 1995 Radio City Music Hall is een grote concert- en theaterzaal gevestigd in Rockefeller Center Het is een zeldzaam voorbeeld van art deco stijl en een belangrijke architectonische attractie< ref> Het Lincoln Center is een 61000 m² groot cultureel centrum dat plaats biedt aan verscheidene instellingen zoals bijvoorbeeld de Metropolitan Opera New York Philharmonic New York City Ballet Vivian Beaumont Theatre en de Juilliard School Theater De komst van elektrische verlichting leidde tot omvangrijke nieuwe theaterproducties In de jaren 80 van de negentiende eeuw ontwikkelde zich in de theaters op Broadway en langs 42nd Street een nieuw soort voorstelling die bekend werd als de Broadway-musical Deze producties vertolkten de gevoelens van de talloze nieuwe immigranten Het waren gespeelde belevenissen ondersteund door zang en dans In de liederen waren hoop en ambitie veel voorkomende thema's Tegenwoordig zijn de 39 grootste theaters in New York gezamenlijk bekend onder de naam "Broadway" vernoemd naar de grote straat die dwars door de theaterwijk loopt< ref> Kleinere theaters met tussen 100 en 500 stoelen worden off-Broadway en als ze minder dan 100 stoelen hebben off-off-Broadway genoemd Sport New York City heeft teams in de vier grote Noord-Amerikaanse professionele sportcompetities New York is een van de weinige plaatsen in de Verenigde Staten waar honkbal populairder is dan American football< ref> Er zijn veertien World Series toernooien een toernooi tussen de kampioenen van de twee honkbalcompetities de American League en de National League geweest tussen honkbalteams uit New York City De twee huidige honkbalteams uit New York in de overkoepelende Major League Baseball zijn de New York Yankees en de New York Mets De Yankees hebben 27 World Series titels gewonnen wat de Yankees het meest succesvolle honkbalteam ooit maakt in de Major League Baseball en de Mets twee De Yankees speelden tot 2008 hun thuiswedstrijden in het oude Yankee Stadium In april 2009 werd het nieuwe Yankee Stadium geopend in de Bronx De Mets spelen de thuiswedstrijden in het Shea Stadium in Queens Ooit was de stad ook thuisbasis van de New York Giants tegenwoordig de San Francisco Giants en de Brooklyn Dodgers tegenwoordig de Los Angeles Dodgers Beide teams gingen naar Californië in 1958 Met American football wordt de stad in de National Football League vertegenwoordigd door de New York Jets en New York Giants officieel de New York Football Giants Beide teams spelen hun thuiswedstrijden in het Giants Stadium dat aan de overzijde van de Hudson in New Jersey ligt De ijshockeyclub New York Rangers vertegenwoordigt de stad in de National Hockey League In het metropoolgebied zijn nog twee andere teams New Jersey Devils en de New York Islanders die op Long Island spelen Met voetbal wordt New York vertegenwoordigd door Red Bull New York in de Major League Soccer Ook de "Red Bulls" spelen hun thuiswedstrijden in het Giants Stadium in New Jersey In de National Basketball Association speelt de basketbalclub New York Knicks en in de Women's National Basketball Association speelt het team New York Liberty dat de vrouwelijke tegenhanger is van de Knicks In het metropoolgebied bevindt zich ook nog het NBA team New Jersey Nets In wereldstad New York worden nog vele andere sportevenementen georganiseerd In Queens in het Flushing Meadows-Corona Park wordt de US Open gehouden een van de vier belangrijke Grandslamtoernooien De New York City Marathon is 's werelds grootste met de meeste lopers die de eindstreep halen Vanwege zijn populariteit is er een limiet gesteld van 37000 deelnemers Eten en drinken De eetcultuur van New York is erg beïnvloed door de immigranten die in groten getale naar de stad zijn gekomen Zij introduceerden tal van gerechten Oost-Europeanen en Italianen maakten de stad beroemd om zijn bagels kwarktaart en pizza In New York zijn veel verschillende eetgelegenheden van ontbijtbars en cafés tot bistros en restaurants Amerikaans of buitenlands van goedkoop tot heel chic Het aantal buitenlandse eetgelegenheden is ook zeer divers zo zijn er Italiaanse Franse Spaanse Duitse Russische Engelse Griekse Marokkaanse Chinese Indiase en Japanse restaurants Een aantal restaurants is in de Michelingids van Noord-Amerika 2005 bekroond met drie sterren Massaal aanwezig zijn ook de diverse ketens van fastfoodrestaurants zoals McDonalds Burger King Pizza Hut en Kentucky Fried Chicken Verder vormt de koffieketen Starbucks een bekend onderdeel van het straatbeeld Onderwijs Ongeveer 11 miljoen scholieren krijgen in New York City les in meer dan 1200 openbare basis- en middelbare scholen Hoewel er ongeveer 594000 studenten in New York City zijn het meest van alle steden in de VS wordt de stad niet vaak een studentenstad genoemd Hoger onderwijs wordt onder andere aangeboden door de City University of New York die de op twee na grootste openbare universiteit van het land is Daarnaast is er nog een aantal particuliere instellingen zoals de Columbia-universiteit en de New York University De New York Public Library heeft de grootste collectie boeken van alle bibliotheken in het land De in 1895 opgerichte bibliotheek heeft 87 vestigingen verspreid over Manhattan the Bronx en Staten Island Wanneer deze drie worden beschouwd als één bibliotheek dan bestaat deze uit 208 vestigingen met meer dan 30 miljoen boeken Onder de New York Public Library valt ook een aantal onderzoeksbibliotheken zoals het Arthur Schomburg Center for Research in Black Culture Gezondheidszorg Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog is de levensverwachting voor New Yorkers 786 jaar langer dan die voor de gemiddelde Amerikaan 778 jaar Sinds 2001 groeide dit cijfer ieder jaar harder dan het nationaal gemiddelde Het sterftecijfer voor zwarte New Yorkers lag in 2005 23% hoger dan dat voor blanke New Yorkers in 1990 was dit nog 40% De oorzaak van de stijging van de gemiddelde levensverwachting van de New Yorker is vooral het sterk afnemende aantal sterfgevallen onder jongeren Het aantal moordslachtoffers van vaak jonge mannen daalde van 2272 in 1990 tot 579 in 2005 Een andere belangrijke factor is de daling van het aantal doden door aids In 1994 gingen nog 7100 mensen dood door aids In 2005 was dit aantal door een betere zorg en behandeling gedaald tot 1419 sterfgevallen Ook de gehalveerde babysterfte 133 sterfgevallen per 1000 in 1989 tegen 61 per 1000 in 2004 draagt bij aan de hogere levensverwachting< ref> Hart- en vaatziekten en kanker waren de belangrijkste doodsoorzaken in 2005 daarna volgde diabetes In het laatste decennium is het aantal sterfgevallen door diabetes toegenomen met bijna 20% In New York bevinden zich veel particuliere- en openbare ziekenhuizen Het NewYork-Presbyterian Hospital gevestigd in Manhattan wordt gezien als het beste ziekenhuis van de stad en is zesde op de ranglijst van de Verenigde Staten Het Bellevue Hospital Center werd opgericht in 1736 en is het oudste openbare ziekenhuis in de Verenigde Staten Het is gevestigd in Manhattan en heeft ook een gerenommeerde psychiatrische kliniek< ref> Verkeer en vervoer Openbaar vervoer is veruit de belangrijkste vorm van vervoer voor de New Yorkers Van de mensen die in de stad werken gebruikt 32% de metro 25% rijdt per auto 14% neemt de bus 8% reist met de trein 8% loopt naar het werk 6% carpoolt 1% maakt gebruik van een taxi 04% gaat met de fiets en 04% neemt de veerpont< ref> Openbaar vervoer Het regionaal openbaar vervoer wordt verzorgd door de Metropolitan Transportation Authority Daarnaast wordt New York aangedaan door Amtrak de nationale spoorwegmaatschappij voor personenvervoer in de Verenigde Staten die gebruikmaakt van het Pennsylvania Station Amtrak biedt verbindingen naar onder andere Boston Philadelphia en Washington DC Het spoornetwerk verbindt de voorsteden in de regio met de stad via 20 verschillende spoorwegverbindingen en 250 stations< ref> De regionale spoorverbindingen komen samen op Station Grand Central Terminal en Pennsylvania Station New York City's busnetwerk en spoornetwerk zijn de grootste van Noord-Amerika De metro van New York is het grootste metronetwerk ter wereld gemeten naar het aantal operationele stations namelijk 468 Het is het twee na grootste wanneer er gekeken wordt naar het aantal gebruikers 15 miljard reizigersritten in 2006 Vanwege het grote belang van het metronetwerk voor veel New Yorkers is dit 24 uur per dag operationeel Dit in tegenstelling tot de nachtelijke sluiting van veel andere metrosystemen Er zijn op sommige lijnen 's nachts wel grote verschillen met de frequentie van overdag Veel metrolijnen in de stad zijn viersporig waardoor er op die trajecten zowel stop- als expresdiensten kunnen rijden Sinds 1817 vaart de Staten Island Ferry tussen Staten Island en Lower Manhattan over een afstand van 84 kilometer Deze veerdienst vaart gratis 24 uur per dag 365 dagen per jaar en vervoert jaarlijks 19 miljoen passagiers De veerpont is ook populair onder toeristen omdat het hen mogelijk maakt de skyline van Lower Manhattan en het Vrijheidsbeeld goed te zien Wegverkeer Het Commissioners' Plan van 1811 heeft Manhattan het kenmerkende schaakbordpatroon gegeven waardoor de fysieke ontwikkeling van de stad voor een groot deel is bepaald Er zijn twaalf avenues die parallel aan de Hudson lopen en 220 genummerde straten Streets die lijnrecht op de rivier staan Sommige weg- en straatnamen zoals Broadway Wall Street en Madison Avenue worden gebruikt als synoniem voor de sectoren die er gevestigd zijn; dit zijn respectievelijk de theaters de financiële instellingen en de reclame-instellingen In New York City rijden 13000 taxi's< ref> in New York ook wel Yellow Cab genoemd Door de bekende gele kleur zijn het iconen van de stad geworden Bruggen en tunnels Door de aanwezigheid van een aantal rivieren zoals de Hudson en de East River is de stad afhankelijk van bruggen en tunnels De Brooklyn Bridge over de East River voltooid in 1883 is een van de best herkenbare architectonische bouwwerken van de stad Deze brug is 1825 meter lang en de grootste overspanning is 486 meter Daarmee was het tot 1903 de langste overspanning ter wereld De Williamsburg Bridge en de Manhattan Bridge zijn twee andere bruggen over de East River Tussen Queens en Manhattan ligt de Queensboro Bridge De boroughs Staten Island en Brooklyn worden verbonden door de Verrazano-Narrows Bridge De George Washington Bridge wordt beschouwd als een van de drukste bruggen ter wereld en verbindt de wijk Washington Heights in Manhattan met Fort Lee in New Jersey Naast bruggen beschikt New York over een aantal tunnels De Lincoln Tunnel ligt onder de Hudsonrivier en verwerkt dagelijks 120000 voertuigen waarmee het een van de drukste tunnels ter wereld is De Holland Tunnel ook onder de Hudson was de eerste mechanisch geventileerde tunnel Twee andere tunnels die met Manhattan zijn verbonden zijn de Queens Midtown Tunnel en de Brooklyn-Battery Tunnel Luchtvaart De stad heeft drie internationale luchthavens John F Kennedy International ook bekend als JFK Newark Liberty International en LaGuardia Deze drie vliegvelden verwerkten tezamen in 2005 100 miljoen passagiers JFK en Newark zijn verbonden met het regionale spoorwegnet Beide luchthavens verwerken ook de meeste internationale vluchten en de lange binnenlandse vluchten LaGuardia verwerkt vooral korte binnenlandse vluchten Scheepvaart De haven van New York heeft het voordeel van een beschutte diepwaterligging met een open verbinding naar de Atlantische Oceaan Het is historisch gezien een van de belangrijkste havens in de Verenigde Staten Momenteel is het de op twee na drukste haven van Noord-Amerika Elk jaar wordt meer dan 25 miljoen ton goederen en bulk overgeslagen inclusief 45 miljoen containers De haven is ook een belangrijk centrum voor passagiersschepen Meer dan een half miljoen mensen vertrekt jaarlijks vanaf de New York Passenger Ship Terminal aan de Hudson Literatuur Robert AM Stern; Gregory Gilmartin; John Montague Massengale New York 1900 Metropolitan Architecture and Urbanism 1890-1915 Rizzoli New York 1983 Robert AM Stern; Gregory Gilmartin; Thomas Mellins New York 1930 Architecture and Urbanism Between the Two World Wars Rizzoli New York 1987 Robert AM Stern; Thomas Mellins; David Fishman New York 1960 Architecture and Urbanism Between the Second World War and the Bicentennial The Monacelli Press New York 1995 Robert AM Stern; Thomas Mellins; David Fishman New York 1880 Architecture and Urbanism in the Gilded Age The Monacelli Press New York 1999 Robert AM Stern; David Fishman; Jacob Tilove New York 2000 Architecture and Urbanism Between the Bicentennial and the Millennium The Monacelli Press New York 2006 Eric Sanderson Mannahatta A natural history of New York City Abrams New York 2009 Zie ook Lijst van etnische enclaves in New York City Lijst van personen uit New York City Lijst van hoogste gebouwen van New York City Externe links Bronnen en voetnoten Non-profit wil zeggen dat er geen winstoogmerk is Een non-profitorganisatie heeft niet als doel winst te maken Toch kan het zijn dat degenen die gebruikmaken van de diensten van een non-profitorganisatie daarvoor moeten betalen De doelstelling van een non-profitorganisatie is de ondersteuning van private of publieke aangelegenheden voor niet-commerciële maatschappelijke doeleinden Dit kan gaan over een grote variatie aan zaken zoals kunst educatie politiek onderzoek of ontwikkelingshulp Hoewel de organisaties geen winstoogmerk hebben hebben zij wel inkomsten nodig Deze zijn over het algemeen afkomstig uit subsidies giften en eigen inkomsten Deze eigen inkomsten kunnen voorkomen uit acties en bijdrage van "klanten" aan de gemaakte kosten Non-profitorganisaties die gesubsidieerd zijn door de overheid worden ook door de overheid op kwaliteit gecontroleerd Als de organisatie niet aan de kwaliteitseisen van de overheid voldoet kan de subsidie stopgezet worden Een uitbreiding op non-profit is Not Only For Profit NOFP Dit is een manier van ondernemen vergelijkbaar met sociaal ondernemen en maatschappelijk verantwoord ondernemen MVO Bij NOFP komen non-profit en ondernemerschap financiële winst samen en wordt er gestreefd naar maatschappelijke winst NOFP impliceert een trant van denken Daniel Lubetzky bracht de term in 2007 op zijn blog over sociaal ondernemerschap De term wordt door marketeers ook wel als modeterm bezien en voor bedrijven gebruikt om deze een meer sociaal gezicht te geven Zie ook Niet-gouvernementele organisatie Vereniging zonder winstoogmerk Ideële organisatie Een nulmeridiaan of referentiemeridiaan is een meridiaan die als nullijn is aangewezen Deze nullijn is van belang bij cartografie navigatie en landmeetkunde omdat ze samen met de evenaar het referentiepunt geeft voor de geografische coördinaten waarmee plaatsbepaling op aarde mogelijk is Waar de evenaar een geografisch logische keuze is aangezien deze haaks staat op de aardrotatie en precies in het midden tussen de polen is de keuze voor een bepaalde nulmeridiaan arbitrair en eerder politiek dan geografisch bepaald In 1884 werd de Meridiaan van Greenwich gekozen als wereldwijd geldende nulmeridiaan zij het dat in de praktijk meestal de IERS referentiemeridiaan gehanteerd wordt die daar iets van afwijkt Introductie Een meridiaan is een denkbeeldige lijn over het aardoppervlak haaks op de evenaar tussen noordpool en zuidpool Het aantal meridianen is oneindig groot maar slechts eentje daarvan is de nulmeridiaan en elk geografisch coördinatensysteem heeft een nullijn nodig Naar het noorden en zuiden telt men in breedtegraden vanaf de evenaar naar het oosten en westen in lengtegraden vanaf de nulmeridiaan Met deze twee eenheden plus eventueel de hoogte kan elke plaats op aarde éénduidig worden aangegeven in een stelsel van geografische coördinaten In de loop der eeuwen zijn er meerdere nulmeridianen soms zelfs gelijktijdig in gebruik geweest De Oud-Griekse astronoom en geograaf Eratosthenes derde eeuw v Chr heeft zich als eerste beziggehouden met het berekenen van geografische lengte en breedte en hij hanteerde daarvoor een nullijn door Alexandrië Daarna hebben vele cartografen en astronomen maar ook politici vorsten en andere belanghebbenden gemeend er één te moeten aanwijzen Het belang of niet van een specifieke nulmeridiaan is gelegen in de mate waarin zij gebruikt en geaccepteerd wordt Aangezien het daarbij gaat om plaatsbepaling op de hele aarde is internationale ondersteuning doorslaggevend gebleken Vanaf midden negentiende eeuw heeft men zich ingespannen voor het hanteren van een wereldstandaard en voor die rol werd niet lang daarna de meridiaan van Greenwich aangewezen De meridianen die als nulmeridiaan fungeerden worden in het Nederlands doorgaans niet met die term aangeduid maar met de constructie meridiaan van Plaatsnaam Bij wetenschappelijke en technische systemen wordt heden ten dage de term "referentiemeridiaan" gebruikt Opmeten van de aarde Voor geografische coördinaten wordt een stelsel van rechte lijnen als uitgangspunt genomen Op een bolvorm als de aarde betekent dit dat de grootste breedtecirkel over het oppervlak de evenaar is en dat de breedtecirkels naar de polen toe steeds kleiner worden Haaks daarop staan de lengtecirkels die naar de polen toe steeds dichter bij elkaar komen Lengte en breedte worden aangeduid in booggraden De breedtecirkels tellen alle 360° graden ongeacht hun grootte De lengtegraden of meridianen tellen elk 180° en met hun spiegelbeeld aan de andere kant van de planeet dus weer 360° Een graad telt 60 boogminuten een boogminuut 60 boogseconden De 360° die de omtrek rond de aardbol meet worden uitgezet door vanaf de nulmeridiaan in beide richtingen tot en met 180 te tellen Op de 180e graad komen deze tellingen weer bij elkaar en zodoende is de aardbol in twee helften verdeeld westelijk en oostelijk halfrond Van een nulmeridiaan is er maar één en hetzelfde geldt voor haar spiegelbeeld de 180°-lijn Van de andere lengtegraden zijn er altijd twee naar het westen aangeduid met westerlengte WL naar het oosten met oosterlengte OL Amsterdam ligt op 4 graden en 53 minuten ten oosten van de nulmeridiaan 4° 53 OL Brussel ligt iets minder ver naar het oosten op 4° 21 17" OL 4 graden 21 minuten en 17 seconden Een verschil in kilometers is met deze methode lastig aan te geven daar de lengtegraden over een bol naar de polen toe steeds dichter bij elkaar komen Afstand is tijd tijd is afstand Aangezien de aarde in een etmaal om haar as draait verstrijkt er per 15° geografische lengte 360 24 één uur Andersom geldt dat als men tussen twee plaatsen een uur tijdsverschil waarneemt deze dus 15 graden in de lengte uit elkaar liggen In de Griekse oudheid gebruikte men onder meer maansverduisteringen om deze berekening te maken Deze en andere astronomische verschijnselen kunnen op onderling ver van elkaar gelegen plaatsen gelijktijdig worden waargenomen In later eeuwen produceerden astronomen nauwkeurige tabellen van voorspelbare verschijnselen aan de hemel efemeriden genaamd Hiermee kon op afgelegen plaatsen zoals op open zee een berekening gemaakt worden van het tijdsverschil en dus van de lengte Deze methode was echter verre van nauwkeurig en had niet zelden rampzalige gevolgen Dit probleem werd in de achttiende eeuw verholpen met de uitvinding van de chronometer die onder alle omstandigheden gelijk bleef lopen met de tijd op de nulmeridiaan Een tweede klok de scheepsklok werd dagelijks aangepast aan de plaatselijke tijd zodat het verschil meteen te zien was en de lengte te berekenen Die scheepsklok werd afgesteld om 1200 uur als de zon op haar hoogste punt aan de hemel stond Een meridiaan wordt ook vastgesteld aan de hand van die specifieke stand van de zon; de naam is afgeleid van het Latijnse woord voor middag meridies Zodoende was de nulmeridiaan vanaf de achttiende eeuw niet alleen de nullijn in afstand maar ook in tijd Landmeetkunde Vanaf eind zeventiende eeuw hebben diverse nationale organisaties inspanningen verricht om landen of delen daarvan met wetenschappelijke precisie op te meten Daarbij werd gebruikgemaakt van de principes van de driehoeksmeting en zo'n stelsel had belang bij een nulpunt of nullijn In veel gevallen hebben bestaande geaccepteerde nulmeridianen die rol vervuld Eerste nulmeridianen Alexandrië en Rhodos Het geografische concept "lengte" vindt zijn oorsprong in de Oud-Griekse wetenschap ten tijde van de Hellenistische periode 323-146 vChr Naast het op basis van waarnemingen schatten van de omtrek van de aarde in 240 vChr moet de astronoom en geograaf Eratosthenes zich als eerste bezig hebben gehouden met het berekenen van de onderlinge afstand van toentertijd bekende steden Hij hanteerde daarbij een nullijn door de plaats van zijn leven en werk Alexandrië Van deze meridiaan nam hij abusievelijk aan dat hij ook door Rhodos en Syene Aswan liep De eveneens Oud-Griekse astronoom geograaf en wiskundige Hipparchus ca 190-120 vChr bouwde voort op het werk van Erathostenes met betrekking tot het berekenen van afstanden en daarvoor introduceerde hij twee belangrijke vernieuwingen Ten eerste bedacht Hipparchus de methode van de maansverduisteringen om geografische lengte te schatten Ten tweede hanteerde hij voor het eerst een systeem van graden minuten en seconden om de aarde mee te verdelen Als nullijn gebruikte hij een meridiaan van Rhodos mogelijk dezelfde misrekening makend als zijn voorganger Het was de Romeinse historicus filosoof en geograaf van Griekse afkomst Strabo ca 64 vChr-19 nChr van wie een groot deel van onze kennis over voornoemde twee wetenschappers stamt In Boek II van zijn encyclopedie van de toenmalige bekende wereld Geographika geeft Strabo de tot dan toe opgebouwde kennis van onder andere meridianen weer Verder geeft hij voor veel toen bekende steden een geografische lengte op basis van de meridiaan van Alexandrië De Grieks-Romeinse astronoom wiskundige en geograaf Claudius Ptolemaeus ca90-168 schreef verscheidene verhandelingen over uiteenlopende wetenschappelijke onderwerpen Hij hanteerde deels een meridiaan van Alexandrië als nullijn maar nam ook de meridiaan van de "gezegende eilanden" over van de wiskundig-geograaf Marinus van Tyrus Almagest is de eerste van de drie meest bekende werken van Ptolemaeus en gaat hoofdzakelijk over astronomie maar het verwijst al naar zijn latere Geographia In boek 2 sectie 13 van Almagest schrijft hij " daar zullen we vermelden wat van elk van die steden de afstand in graden is van de meridiaan door Alexandrië ten oosten of westen gemeten langs de equator want is de meridiaan waarvoor we de tijden van de posities vaststellen" Ferro In het genoemde Geographia een rond het jaar 150 gemaakte atlas en verhandeling over de geografie introduceerde Ptolemaeus een nieuwe nullijn die net ten westen liep van wat de "fortunatae insulae" gezegende eilanden werd genoemd Voor deze eilanden die in de Griekse mythologie ook met het paradijs werden geassocieerd hebben verschillende eilandengroepen kandidaat gestaan Bij de herontdekking van de Canarische eilanden rond 1300 werd vrijwel meteen aangenomen dat dit de gezegende eilanden van Ptolemaeus waren De eerste drukkers van het werk van Ptolemaeus aan het eind van de zestiende eeuw meenden dat de Griekse geograaf specifiek het eiland Ferro bedoelde omdat dit het meest westelijke van die eilanden is Zij moeten dan ook beschouwd worden als de naamgevers van de meridiaan van Ferro Deze nulmeridiaan is tot ver na deze periode in algemeen gebruik geweest en op sommige landkaarten zelfs tot in de eenentwintigste eeuw Kaap Verde en Kaapverdië Het waren de Arabische wetenschappers die in de Middeleeuwen de klassieke tradities hoog hielden In het begin van de negende eeuw systematiseerde en corrigeerde Al-Chwarizmi het werk van Ptolemaeus waarbij hij een nulmeridiaan trok langs de oostelijke grens van de Middellandse Zee Hoewel andere Arabische cartografen deze meridiaan gehanteerd moeten hebben kwam hij nooit echt in zwang Twee eeuwen later meldde Al-Biruni 973-1048 dat een nullijn in het uiterste westen nog immer gebruikelijk was Toch zou er verwarring bestaan over welk uiterste precies bedoeld werd Sommigen namen Kaap Verde als meest westelijke punt van Afrika anderen een van de Kaapverdische eilanden zo'n 450 km naar het westen Op basis van gegeven afstanden en berekeningen betogen sommige wetenschappers dat Ptolemaeus met de gezegende eilanden al de Kaapverdische moet hebben bedoeld Renaissance en vroegmoderne tijd Cartografen uit de Lage landen Voor de ontwikkeling van de cartografie waren de cartografen uit de Lage Landen als Mercator Hondius en Willem Blaeu van groot belang In eerste instantie hanteerde Mercator een nulmeridiaan door het Canarische eiland Fuerteventura later plaatste hij zowel de Canarische eilanden als de Azoren op zijn nullijn In beide gevallen was de invloed van Ptolemaeus nog sterk herkenbaar In 1569 verplaatste Mercator zijn nulmeridiaan naar Boa Vista in Kaapverdië waarmee hij als een van de eersten het idee van de magnetische meridiaan zie onder vorm gaf Anderen trokken hun nullijnen door Corvo Santiago in Kaapverdië of Palma Het vaststellen van de exacte lengtegraad van deze eilanden zonder een sterrenwacht was toentertijd bepaald een uitdaging Een meridiaan door de vulkaan El Teide op Tenerife werd ook gebruikt mogelijk omdat deze bij zeelieden al bekendheid genoot als uitgangspunt voor een gegist bestek Nadat het idee van een magnetische meridiaan was losgelaten kreeg de meridiaan van Tenerife in de noordelijke Nederlanden gaandeweg de voorkeur tot en met een officiële status op last van de Admiraliteit van Amsterdam in 1787 Antwerpen Een enkele bron meldt de mogelijkheid dat men met een meridiaan van Antwerpen heeft gewerkt De Nederlandse arts en wiskundige Gemma Frisius uitvinder van de driehoeksmeting als geografisch instrument schreef in 1533 '' ende ic maeck van desen puncte wederom eenen circule den welcken ick deyle byden Meridiaen verschillende vanden Meridiaen van Antwerpen overal even verre In de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal te Antwerpen loopt op de vloer een messing strip Dit is een meridiaanlijn een aan meridianen verwante soort zonnewijzer Of dit ook de locatie is van de door Frisius gebruikte meridiaan valt thans niet met zekerheid vast te stellen Warschau Sint-Petersburg en anderen Indien cartografen niet een versie van de klassieke meridiaan van Ptolemaeus hanteerden dan gebruikten zij meest referentielijnen door de hoofdstad van hun vaderland of door sterrenwachten die her en der werden gesticht Voorbeelden daarvan zijn de meridiaan van Toledo die van Warschau en de meridiaan van het Pulkovo Observatorium in Sint-Petersburg in Rusland De door Tycho Brahe 1546-1601 verrichte waarnemingen langs de meridiaan van Uraniborg hielpen Johannes Kepler bij het formuleren van zijn wetten Ook diens Rudolfijnse tafels een soort efemeriden werden op deze meridiaan gebaseerd Buiten Europa was de meridiaan van Ujjain vanaf de vierde eeuw in gebruik bij astronomen in India doch dezen gebruikten hem uitsluitend als astronomisch ijkpunt voor de tijdmeting Arabische geografen moeten deze lijn wel als nulmeridiaan hebben gebruikt waarbij ze zowel de geografische locatie als de naam verhaspelden Ze plaatsten de stad abusievelijk op de evenaar zo'n 10 graden te ver naar het westen en noemden haar Arin In de twaalfde eeuw bedacht de Joods-Spaanse dichter en filosoof Juda Halevi het concept van een datumgrens als middel om te bepalen wie wanneer de sabbat diende te respecteren Hij plaatste deze op 90° ten oosten van Jeruzalem waarmee een meridiaan door die stad wordt geïmpliceerd De Orthodoxe Kerk berekent tegenwoordig nog de Paasdatum aan de hand van de maanstanden op de meridiaan van Jeruzalem Voor het verdrag van Tordesillas uit 1494 werd een demarcatielijn door de Atlantische Oceaan getrokken die de koloniale invloedssferen van Spanje en Portugal moest scheiden Deze lijn werd door cartografen van beide landen nog enige tijd als nulmeridiaan gebruikt Magnetische meridiaan Het kompas een Chinese uitvinding die Europa eind twaalfde eeuw bereikte bleek al snel een uiterst nuttig instrument voor de scheepvaart Dat de magnetische pool waarnaar een kompasnaald wijst niet precies met de geografische pool overeenkomt was in die tijd onbekend Bovendien is deze afwijking in Europa niet bijzonder groot en betreft dit een periode waarin het instrument zelf nog niet van de hoogste kwaliteit was Begin zestiende eeuw was het kompas flink verbeterd en inmiddels zeilde men de Atlantische Oceaan over Op een reis in westelijke richting neemt de afwijking van de magnetische met de geografische pool eerst flink af om daarna toe te nemen tot een veel groter verschil dan in Europa kan worden waargenomen In die tijd ontstond het idee dat er een door de schepping ingegeven nulmeridiaan zou bestaan die de magnetische polen met elkaar verbond en waarop men geen afwijking met de geografische polen zou waarnemen De meridiaan van Boa Vista die door Mercator werd gehanteerd was gebaseerd op deze gedachte daar hij in het gebied lag waar geobserveerde kompasafwijkingen relatief klein of zelfs nul waren Verscheidene cartografen van de zestiende en begin zeventiende eeuw zoals Abraham Ortelius en Jodocus Hondius sloten zich bij hun voorganger aan en plaatsten de magnetische meridiaan in de Azoren zij het op wisselende locaties In 1635 toonde de Engelse wiskundige Henry Gellibrand aan dat het aardmagnetisch veld niet statisch is en de magnetische polen daarom regelmatig iets verschuiven Daarmee kwam goeddeels een eind aan het idee van de magnetische meridiaan Parijs Hoewel Frankrijk nog in 1634 bij koninklijk decreet de meridiaan van Ferro als nationale standaard had vastgelegd kregen nationalistische sentimenten ook hier de overhand In 1666 gaf Lodewijk XIV van Frankrijk opdracht voor de bouw van een nieuw astronomisch observatorium Een van de hoofdtaken van deze instelling zou het nauwkeurig meten van lengtegraden moeten worden Op midzomerdag 1667 tekenden leden van de Académie des Sciences de contouren van het observatorium in de grond nabij de abdij van Port-Royal toentertijd net buiten Parijs De eminente astronoom Jean Picard trok daarop een noord-zuid georiënteerde lijn door het midden van de schets Deze lijn zou een kleine 250 jaar door Franse zeelieden en cartografen als nulmeridiaan worden gebruikt In 1679 startten in Frankrijk inspanningen om met behulp van driehoeksmeting het hele land op te meten en in kaart te brengen waarbij de meridiaan van Parijs als referentielijn werd gebruikt Een meting langs deze meridiaan tussen 1792 en 1799 stond aan de basis van het formuleren van de door de Fransen geïntroduceerde standaardmaat meter Greenwich De meridiaan van Greenwich is in 1685 vastgelegd door de Engelse astronoom John Flamsteed Flamsteed werd in 1675 door koning Karel II als eerste benoemd tot Astronomer Royal en daarmee was hij ook directeur van het Koninklijk Greenwich Observatorium dat in 1676 10 jaar na de Franse tegenhanger werd geopend Hierna is de meridiaan een paar maal iets naar het oosten verplaatst omdat er iedere keer een nieuwere meridiaankijker werd aangeschaft om met George Biddell Airy in 1851 zijn huidige positie te krijgen Vanwege het belang van de zeevaart voor de natie legde het Observatorium van Greenwich zich onder andere toe op het publiceren van zeer nauwkeurige astronomische tabellen Mede hierdoor werd de meridiaan van Greenwich eind negentiende eeuw door zo'n 70% van de internationale scheepvaart gebruikt Washington In de Verenigde Staten suggereerde de architect Pierre Charles L’Enfant het instellen van een nulmeridiaan in de tijd dat hij het stadsplan voor de hoofdstad Washington DC ontwierp in 1791 De meridiaan van Washington werd uitgezet door het "Congress House" tegenwoordig het Capitool en vervolgens werden er nog drie berekend Die door het oude "Naval Observatory" was de meest gangbare en in 1850 kreeg hij een wettelijke basis voor landkaarten waarbij die van Greenwich voor nautische doeleinden diende te worden gehanteerd Verandering van functie De hierboven beschreven periode laat zich wellicht omschrijven als de "Gouden Eeuw" van de meridianen op het terrein van de zeevaart en de bijbehorende cartografie Vanaf de achttiende eeuw traden er veranderingen op in het nut dat deze nullijnen hadden en de meest essentiële daarvan is de factor tijd Met de komst van de chronometer werd navigatie op zee een stuk betrouwbaarder Om daar lengtegraden mee te berekenen hadden zeevaarders niet zozeer behoefte aan een geografische nullijn als wel een ijkpunt in de tijd Nog lang nadat de meridiaan van Greenwich voor het eerst was ingesteld in 1685 en op basis daarvan Greenwich Mean Time was er in die plaats een verschil van 9 seconden met de tijd in centraal Londen en van wel 16 minuten met die in de havenstad Plymouth Door heel Engeland werden net als overal ter wereld lokale tijdrekeningen in stand gehouden en fervent verdedigd In de tijd dat men zich te voet of per paard en wagen verplaatste was dit op zijn best onhandig Doch met de komst van de spoorwegen aan het begin van de negentiende eeuw werd het ronduit ondoenlijk Hier was standaardisatie geboden en daarmee een ijkpunt Daarnaast werden vanaf eind zeventiende eeuw in Europa en later daarbuiten projecten ondernomen om door middel van driehoeksmeting gebiedsdelen en zelfs hele landen op te meten en in kaart te brengen Ook deze systemen hadden alle behoefte aan referentielijnen en in een aantal gevallen vervulde een bestaande meridiaan deze rol Amsterdam en Amersfoort In Nederland heeft men de Westertoren te Amsterdam vroeger als referentie gebruikt hoewel de meridiaan van Amsterdam oorspronkelijk werd berekend in de sterrenwacht bovenop de "tempel van de Verlichting" Felix Meritis Van 1909 tot 1937 gold hij als ijkpunt bij het bepalen van de wettelijke Nederlandse tijd die op 1 mei 1909 om middernacht in werking trad Van ca 1900 tot heden heeft de Onze Lieve Vrouwetoren in Amersfoort een speciale betekenis de spits van de toren is het referentiepunt en projectiecentrum van het Nederlandse stelsel van de Rijksdriehoeksmeting RD het officiële coördinatenstelsel van Nederland dat door het Kadaster onderhouden wordt Het is echter niet de nulmeridiaan en sinds een herziening die tot 1978 duurde is het om praktische redenen ook geen nulpunt meer Rome Cartografen en zeelieden uit Italië hebben naast die van Ferro een meridiaan van Pisa en eentje van Genua gebruikt Midden negentiende eeuw tekende de dominantie van Greenwich bij de internationale navigatie zich reeds af De in 1872 geïntroduceerde meridiaan van Rome had eigenlijk alleen nog een functie bij het maken van topografische landkaarten Tot midden twintigste eeuw is deze nullijn officieel in gebruik geweest Het observatorium van Rome ligt op de heuvel Monte Mario die zich iets ten noorden van Vaticaanstad bevindt zodat deze nullijn ook door de tuinen van het Vaticaan loopt Internationale standaard Nadat veel landen zich vanwege de tijdrekening over een nationale standaard hadden gebogen volgde als vanzelf de wens om tot een internationale te komen Daarnaast waren er wereldwijd tientallen nulmeridianen in gebruik waarbij sommige landen er zelfs vier vijf of zes als "officieel" hadden aangemerkt Tijdens meerdere internationale bijeenkomsten in de tweede helft van de negentiende eeuw werd op het instellen van een wereldstandaard aangedrongen In 1884 werd op uitnodiging van de Amerikaanse president de Internationale Meridiaanconferentie belegd waarop een grote meerderheid van landen instemde met het gebruik van de meridiaan van Greenwich als internationale standaard De Brazilianen en de Fransen onthielden zich van stemming en de laatsten bleven hun meridiaan die van Parijs gebruiken tot 1911 1914 voor wat betreft tijdrekening respectievelijk navigatie Hierna sloot ook Frankrijk zich aan bij de wereldstandaard Op deze conferentie werd ook besloten dat een dag 24 uur zou tellen te beginnen om 000 uur waarbij het middaguur op de meridiaan van Greenwich leidend zou zijn en de internationale datumgrens dientengevolge op 180° kwam te liggen De IERS referentiemeridiaan Technische ontwikkelingen binnen de geografische wetenschap hebben in de twintigste eeuw tot nieuwe wetenschappelijke inzichten geleid zoals platentektoniek en de bepaling van de vorm en grootte van de aarde geodesie Hierdoor ontstond er behoefte aan een nieuw referentiemodel van de aarde De exacte vorm van de aarde valt niet met een eenvoudig wiskundig model te beschrijven Daarom wordt deze benaderd met een ellipsoïde die zo goed mogelijk op de aarde gepast wordt met een geodetisch datum Voor metingen op het land worden nog veel lokale modellen gehanteerd die soms beter aansluiten bij plaatselijke omstandigheden Door ontwikkelingen in de ruimtevaart waarbij satellieten voor nieuwe meetresultaten zorgden was een nieuwe wereldstandaard wenselijk Vanaf de jaren 50 hebben diverse instanties bijgedragen aan het formuleren van een universele standaard voor plaatsbepaling op aarde zoals het wetenschappelijke geodetisch coördinatensysteem ITRS en het meer toegankelijke WGS 84 dat gebruikt wordt door gps Elk geodetisch systeem heeft een nulmeridiaan en die van het ITRS is de IERS referentiemeridiaan Deze kwam in 1969 tot stand op basis van metingen met behulp van het eerste satellietnavigatiesysteem TRANSIT Zij werd gekoppeld aan een voorganger van ITRS waarvan men meende dat deze aan de meridiaan van Greenwich was geijkt Na metingen in het Observatorium van Greenwich echter bleek zij 53 boogseconden meer naar het oosten te liggen hetgeen zich op de breedtegraad van die plaats laat vertalen als een verschil van 1025 meter Deze wetenschappelijke meridiaan is in de laatste twee decennia van de twintigste eeuw door steeds meer organisaties als standaard geaccepteerd waaronder de IERS waarnaar zij thans genoemd wordt De standaardtijd wordt inmiddels met atoomklokken bepaald maar door het invoeren van schrikkelsecondes wordt ervoor gezorgd dat deze synchroon blijft lopen met de aardrotatie en de middelbare zonnetijd in Greenwich Andere nullijnen Dat er een wereldstandaard is betekent niet dat zij op dit moment de enige gebruikte referentielijn is Integendeel er zijn er mogelijk honderden Ieder geodetisch datum heeft een referentielijn en velen hanteren die van Greenwich en in toenemende mate die van de IERS maar de exacte ligging van deze meridiaan verschilt al snel een paar centimeter of zelfs een paar kilometer Wetenschappelijke publicaties en kenniscentra geven doorgaans voor zo'n geodetisch datum een omrekenmodel waarmee zij aan het IERS gekoppeld kan worden coördinatentransformatie Nulmeridianen op andere hemellichamen Net als op aarde is de keuze voor een nulmeridiaan op een ander hemellichaam in essentie een arbitraire beslissing Voor de maan is een lijn gekozen midden door de zichtbare kant ervan Zij passeert de inslagkrater Bruce op korte afstand Op Mars loopt de referentielijn door de krater Airy-0 die deel is van de naar George Biddell Airy zieGreenwich genoemde krater Airy Ook op andere manen planeten en zelfs de zon zijn nulmeridianen gedefinieerd In literatuur Het boek Twintigduizend mijlen onder zee van Jules Verne dateert uit 1870 en in die tijd was de meridiaan van Greenwich nog geen wereldstandaard De schrijver vraagt aan kapitein Nemo welke nulmeridiaan hij hanteert om zo te achterhalen uit welk land de kapitein afkomstig is Nemo trapt er echter niet in hij noemt de meridiaan van Parijs omdat de schrijver uit Frankrijk komt In het stripalbum De schat van Scharlaken Rackham door Hergé bemerkt Kuifje dat ze verkeerd zoeken naar de schat op basis van de nulmeridiaan van Greenwich terwijl ridder Hadoque de meridiaan van Parijs hanteerde In Umberto Eco's roman Het eiland van de vorige dag strandt de edelman Roberto de La Grive op een schip aan de kust van een eiland Hij concludeert aan de hand van de nulmeridiaan dat tussen het schip en het eiland de datumgrens moet lopen waarop hij een groot aantal overpeinzingen over tijdreizen maakt Zie ook Meridiaan geografie Internationale datumgrens Oeverloopkevers Elaphrus zijn een geslacht van kevers uit de familie loopkevers Carabidae Er zijn veertig verschillende soorten waarvan een klein aantal voorkomt in België en Nederland Oeverloopkevers hebben een typisch loopkeverachtige lichaamsbouw een ovale lichaamsvorm met grote ogen en lange sprieterige poten De kevers zijn te onderscheiden van alle andere loopkevers door de karakteristieke putjes op de dekschilden die vaak een afwijkende kleur hebben Oeverloopkevers komen voor in Europa Azië en delen van Noord-Amerika Het zijn bewoners van vochtige gebieden vrijwel altijd worden ze langs het water aangetroffen Veel soorten leven in moerassen en langs oevers van rivieren In België en Nederland komen vijf soorten voor Oeverloopkevers zijn rovers die jagen op kleine ongewervelden zoals insecten en wormen De kevers zijn in het bezit van relatief grote kaken en hebben grote uitpuilende ogen Het zijn zichtjagers die zich bij slecht weer niet laten zien maar bij zonnig weer foerageren De kevers zijn zeer snel als ze opgewarmd zijn door de zon Veel soorten kunnen vliegen; soms zijn de vleugels gedegenereerd De roofzuchtige larven zijn wormachtig en donker van kleur De larven leven in de strooisellaag op de bodem De belangrijkste vijanden zijn andere roofinsecten en kleine gewervelde dieren zoals de spitsmuis Naam De kevers danken hun Nederlandstalige naam aan het biotoop dat bestaat uit de oevers van zoete wateren Ook in andere talen slaat de naam soms op de biotoop zoals het Duitse Uferläufer oeverloper ook worden ze in het Duits Raschkäfer snelle kevers genoemd In de Zweedse taal worden de kevers groplöpare genoemd wat putjeskevers betekent en slaat op de vele kleine putjes op de dekschilden Andere kevers die langs de oever leven hebben eveneens vaak oever in de naam zoals de oeverloper of oeverloopkever Nebria brevicollis die echter tot een ander geslacht behoort De wetenschappelijke naam Elaphrus werd voor het eerst geldig gepubliceerd in 1775 door Johann Christian Fabricius Verspreiding en habitat Wereldwijd komen er veertig soorten voor waarvan ongeveer twintig in het Palearctisch gebied en elf in Europa Oeverloopkevers zijn bewoners van vochtige gebieden en veel soorten leven langs oevers van zoete wateren of in moerassen Van een aantal soorten is ook bekend dat ze langs zeestranden voorkomen Sommige soorten komen binnen Europa erg noordelijk voor zoals de soort Elaphrus lapponicus Deze oeverloopkever is te vinden in delen van Scandinavië en noordelijk Rusland Het zuidelijkste deel van het areaal bevindt zich in Groot-Brittannië< ref> De koperkleurige oeverloopkever en de gewone oeverloopkever komen nog noordelijker voor tot ver boven de noordpoolcirkel Deze soorten leven ook veel zuidelijker tot in noordelijk Italië De verspreidingsgebieden verschillen in België en Nederland per soort; sommige soorten zijn heel algemeen en andere juist vrij zeldzaam In Nederland komen vijf soorten oeverloopkevers voor Deze soort komt wel voor in delen van centraal- en noordwestelijk Duitsland De soort Elaphrus ullrichii was alleen waargenomen in oostelijke delen van Nederland De laatste keer dat de kever werd aangetroffen was in 1979 bij de rivier Dinkel nabij Denekamp Uit België is deze kever helemaal niet bekendDe soort Elaphrus aureus komt in Nederland alleen in Twente de Achterhoek en het zuiden van Limburg verspreid voor Deze kever komt in België alleen in het noorden voor en is zeldzaam Een voorbeeld van een wijd verspreide en zeer algemene soort is de gewone oeverloopkever Elaphrus riparius Deze oeverloopkever is in heel Nederland zeer algemeen te vinden In België is de soort met name in laaggelegen gebieden te vinden terwijl hij zeldzaam is in de Ardennen Uiterlijke kenmerken Overloopkevers blijven vrij klein de meeste soorten bereiken een lichaamslengte van ongeveer zes millimeter tot één centimeter Kop De kop is duidelijk te onderscheiden van de rest van het lichaam De kop is smaller dan het borststuk maar is te herkennen aan de zeer grote bolle ogen die duidelijk uitsteken aan weerszijden van de kop De ogen bestaan uit vele kleine suboogjes die de ommatidia worden genoemd Het geheel wordt aangeduid als facetoog Hoewel oeverloopkevers uiterlijk veel lijken op zandloopkevers zijn de kaken duidelijk kleiner en niet zo sterk sikkelvormig De kaken worden mandibels genoemd Ze zijn duidelijk te zien aan de voorzijde van de kop De mandibels zijn niet geleed en bestaan uit een enkel deelDe kevers hebben daarnaast gelede uitsteeksels aan de kop rond de kaken die de palpen worden genoemd en een zintuiglijke functie hebben De palpen zijn wel geleed en proeven het voedsel en manoeuvreren het in de mondopening zodat het door de mandibels kan worden vermalen De kop draagt drie paar palpen twee paar aan de bovenzijde en een enkel paar aan de onderzijde van de kop De buitenste palpen van bovenste paar zijn bij de oeverloopkevers het beste zichtbaar omdat deze palpen langer zijn De twee bovenste palpenparen zijn gelegen aan de bovenkaak en worden de maxillaire palpen genoemd De palpen aan de onderzijde van de kop worden de labiale palpen genoemd Borststuk Het borststuk of thorax bestaat zoals bij alle insecten uit drie delen Het borststuk draagt twee paar vleugels aan de bovenzijde en drie paar poten aan de onderzijde Aan ieder segment is aan de onderzijde een paar poten gehecht en de vleugels zijn op het tweede en derde thoraxsegment gepositioneerd gezien vanaf de kop Oeverloopkevers bezitten lange poten waarmee ze snel kunnen lopen De poten zijn voorzien van kleine sporen dit zijn stekelachtige uitsteeksels aan de gewrichten van de poten Deze sporen komen steeds paarsgewijs voor en zijn altijd tussen de tibia en de tarsus gepositioneerd Net als bij andere kevers draagt de bovenzijde van het borststuk de vleugels Het voorste paar is bij de kevers verhard en deze vleugels worden de voorvleugels of dekschilden genoemd Het achterste paar is dun en vliezig en kan soms gebruikt worden om mee te vliegen Oeverloopkevers zijn gemakkelijk te herkennen aan de textuur op de voorvleugels of dekschilden De dekschilden zijn bij vrijwel alle andere loopkevers gegroefd of juist glad of voorzien van een ketting-achtig motief De dekschilden van de oeverloopkevers hebben daarentegen regelmatige putjes die vaak een afwijkende kleur vertonen zoals groen of blauw Bij veel soorten komt deze afwijkende kleur door irisatie Met enige fantasie lijken deze structuren op ingelegde juwelen Sommige soorten hebben een enigszins afwijkend patroon op de dekschilden maar zijn hieraan ook goed te herkennen Een voorbeeld is de Amerikaanse soort Elaphrus viridis Deze kever heeft geen kleine putjes maar juist bultjes op de dekschilden die zwart van kleur zijn op een groene achtergrond met bruine lengtestrepen Deze complexe tekening zorgt voor een effectieve camouflage tussen de kleine plantjes die op de bodem groeien De kever is in 1878 al voor het eerst ontdekt maar werd pas in de jaren zeventig van de vorige eeuw weer aangetroffen mogelijk door zijn uitstekende camouflage Sommige overloopkevers kunnen vliegen met hun vliezige achtervleugels Er zijn bij een aantal soorten zowel langvleugelige als kortvleugelige exemplaren bekend Bij de soort Elaphrus angusticollis komen beide vormen voor De kortvleugelige exemplaren worden brachypteer genoemd van brachy-ptera; letterlijk vertaald korte vleugel en bezitten slechts vleugelstompjes Dergelijke soorten kunnen enkel lopen en zijn niet in staat om te vliegenExemplaren die langere vleugels hebben worden macropteer macro-ptera; grote vleugel genoemd en kunnen meestal vliegen Een dergelijke variatie in vleugelvorm en vleugelspieren binnen een soort komt ook voor bij andere loopkevers en daarnaast bij geheel andere ordes van insecten zoals de rechtvleugeligen Achterlijf Het achterlijf wordt aan de bovenzijde volledig aan het oog onttrokken door de dekvleugels aan de bovenzijde en is hierdoor alleen vanaf de onderkant te zien Het achterlijf wordt beschermd door chitineuze platen Die aan de bovenzijde worden tergieten genoemd en die aan de onderzijde worden aangeduid met sternietenHet achterlijf van de oeverloopkevers is ovaal van vorm De onderzijde heeft vaak een lichtere kleur dan de bovenzijde van de kever Putjes zoals die voorkomen op de dekschilden ontbreken Het achterlijf bevat de belangrijkste organen zoals het spijsverteringskanaal het ademhalingsapparaat en de geslachtsorganen Het eerste segment van het achterlijf ligt boven het achterste deel van het borststuk boven het achterste paar poten De twee bobbelachtige structuren aan het eerste achterlijfsegment zijn in feite delen van de poot en meer specifiek de metatrochanters Levenswijze Oeverlopers zijn altijd overdag actief en ze zijn allemaal sterk heliofiel Dit betekent dat ze graag zonnebaden en als de kevers zijn opgewarmd door de zon zijn ze zeer snel Dit is een overeenkomst met de zandloopkevers In beboste omgevingen komen de kevers dan ook minder vaak voor omdat hier veel plaatsen beschaduwd worden door de vegetatie Oeverloopkevers zijn met name bij zonnig weer erg actief Ze jagen op het zicht op prooien wat de relatief grote ogen verklaart Bij de insecten zijn zichtjagers een zeldzaamheid; de meeste insecten gaan af op de geuren van een mogelijke voedselbron Oeverloopkevers gebruiken hun vleugels niet tijdens het jagen op prooien zoals van andere loopkevers bekend is maar gaan deze rennend achterna Uit onderzoek blijkt dat de koperkleurige oeverloopkever beter kan zien bij een zwak licht in vergelijking met andere soorten zoals de gewone oeverloopkeverDe vleugels worden bij veel soorten gebruikt om een gedegenereerd leefgebied te verlaten op zoek naar een geschikt habitat Oeverloopkevers die veel vliegen staan bekend als snelle kolonisators Soorten die niet kunnen vliegen daarentegen verspreiden zich vaak zeer langzaam Oeverloopkevers houden zich 's nachts schuil onder objecten zoals stenen De kevers verdedigen hun territorium en mogelijke voedselbronnen door agressief gedrag te vertonen naar soortgenoten De kevers mijden droogte als in de zomer een poel opdroogt moeten ze schuilen Van de soort Elaphrus viridis uit de Verenigde Staten is bekend dat de dieren zich in de bodem van moerassen in Californië ingraven en hier wachten op vochtigere omstandigheden< ref> De kevers scheiden een smerig ruikende vloeistof af als ze worden belaagd Ze kunnen eveneens ter verdediging geluiden maken die dienen om af te schrikken Het geluid wordt geproduceerd door de borstels aan de bovenzijde van de achterlijfssegmenten langs de randen van de dekschilden te strijken Deze vorm van geluiden maken wordt wel stridulatie genoemd Voortplanting en ontwikkeling Oeverloopkevers zijn net als andere kevers eierleggend Het vrouwtje zet haar eitjes vaak af in het substraat Van sommige soorten is bekend dat ze de eieren in open onbegroeide biotopen afzetten; andere soorten zetten de eieren af in meer begroeide delen van de leefomgeving De eieren komen na enige tijd uit waarbij de larven verschijnen Larve De larven leven net als de volwassen kevers van kleine diertjes; de larven leven in de strooisellaag Ze sporen hun prooien niet visueel op zoals de volwassen kevers want hun ogen zijn slecht ontwikkeld De larven gaan af op de tast en de geur om prooidiertjes op te sporen waarbij ze respectievelijk de tasthaartjes op het lichaam en de palpen aan de kop gebruiken De larve is langwerpig van vorm en lijkt meer op een worm dan op een kever De larven zijn vaak donker tot zwart van kleur Ze hebben een duidelijk te onderscheiden brede kop met duidelijk zichtbare kaken De facetogen zijn nog niet ontwikkeld; de larven hebben verspreide individuele oogjes aan de voorzijde van de kop Deze worden de stemmata genoemd De oogjes zijn primitief en kunnen geen scherpe beelden vormen maar alleen lichtverschuivingen waarnemen De larven hebben net als de volwassen kevers al een in drieën verdeeld borststuk en elk deel draagt aan de onderzijde een paar kleine pootjes Het zeer langwerpige achterlijf bestaat uit acht segmenten die voorzien zijn van verharde platen aan zowel de buik- als de rugzijde respectievelijk de sternieten en tergieten Aan weerszijden van de achterlijfsegmenten is een borstelige structuur aanwezig die een zintuiglijke functie heeft De ontwikkelingscyclus van de larven verschilt per soort De larve van de koperkleurige oeverloopkever verpopt aan het eind van de zomer en brengt de winter onder de grond door als pop De larve van de blauwscheenoeverloopkever overwintert in het larvale stadium en verpopt pas in het volgende jaar De larve graaft zich voor de verpopping in tot een diepte van enkele centimeters in de grond De pop heeft langwerpige haarachtige uitsteeksels aan de dorsale rugzijde die lijken op een soort kussen waarop de pop rust Ook de volwassen kevers overwinteren Vroeger werd wel gedacht dat ze al vliegend een overwinteringsplaats uitzochten die ver verwijderd was van het water Uit meer recent onderzoek blijkt dat de kevers droge grond opzoeken buiten de overstromingsmarges van het water maar relatief dicht bij de oever blijven< ref> De kevers graven een holletje van enkele centimeters diep om als winterkwartier te gebruiken Taxonomie en indeling Oeverloopkevers behoren tot de loopkevers Carabidae en hebben ook een typisch loopkever-achtige lichaamsbouw Alle soorten behoren tot de onderfamilie Elaphrinae De verschillende soorten zijn verdeeld in vijf ondergeslachten In de literatuur is een dergelijke onderverdeling vaak nog niet gebruikelijk Twee van deze ondergeslachten; Sinoelaphrus en Arctelaphrus zijn monotypisch Dit wil zeggen dat ze slechts door een enkele soort worden vertegenwoordigd De drie andere ondergeslachten Elaphroterus Elaphrus en Neoelaphrus worden vertegenwoordigd door respectievelijk vijf negentien en veertien soorten De oeverloopkevers zijn verwant aan de andere geslachten uit de onderfamilie Elaphrinae De putjes op de dekschilden ontbreken bij deze soorten echter Vaak hebben de kevers uit andere geslachten wel bultjes of rimpels op de dekschilden Van de soorten uit het geslacht Blethisa zoals de gestippelde loopkever Blethisa multipunctata is bekend dat ze sterker zijn aangepast op het leven bij het water Deze kevers kunnen enige uren onder water blijven zonder de lucht die ze onder hun lichaam vasthouden te verversen Blethisa multipunctata komt alleen voor in wateren die regelmatig overstromen in tegenstelling tot de oeverloopkevers< ref> Soorten Het geslacht oeverloopkevers telt veertig soorten en is onderverdeeld in vijf ondergeslachten< ref> Geslacht Elaphrus Bronvermelding Een offensief is een operatie waarin militaire kracht gebruikt wordt om gebied te bezetten vijandelijke strijdkrachten uit te schakelen of een ander strategisch operationeel of tactisch doel te bereiken Andere termen zijn "aanval" of meer specifiek "invasie" Een snelle maat voor de omvang van een offensief is het aantal betrokken troepen aan de zijde van de partij die het initiatief neemt Een offensief is een middel om het initiatief in een confrontatie naar zich toe te trekken Een offensief kan te land ter zee of in de lucht uitgevoerd worden Voorbeelden van offensieven de Aanval op Pearl Harbor zeeoffensief van Japan De Slag om Arnhem geallieerde aanval te land De Slag om Engeland Duits luchtoffensief Een zeeoffensief zoals de Japanse aanval op Pearl Harbor kan verreikende implicaties hebben voor de gehele oorlogsstrategie en het vereist meestal een aanzienlijke logistieke inspanning om de marinecapaciteit van een andere natie uit te schakelen Een zeeoffensief kan ook gebruikt worden om de controle over een zeegebied te verkrijgen of het vrachtvervoer van de tegenstander lam te leggen zoals bijvoorbeeld in de Slag om de Atlantische Oceaan Een zeeoffensief kan ook tactisch van aard zijn zoals operatie Coronado IX uitgevoerd door de Mobile Riverine Force van de Amerikaanse marine in de Vietnamoorlog Een luchtoffensief kan verschillende vormen en doelen hebben Elk doel vereist meestal specifieke soorten vliegtuigen De aanvallen uitgevoerd met gevechtsvliegtuigen zijn meestal gericht op het verkrijgen van het luchtoverwicht in een bepaald gebied Zware bommenwerpers worden meestal gebruikt voor zogenoemde strategische bombardementen Deze laatste zijn gericht op het vernietigen van de vijandelijke infrastructuur of de vijandelijke economie Een voorbeeld zijn de strategische bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog Grond-luchtsteun bestaat uit aanvallen die vliegtuigen uitvoeren ter ondersteuning van grondtroepen Voorbeelden zijn de aanvallen van de Duitse Stuka's tijdens de Tweede Wereldoorlog en de luchtsteun die werd verleend aan het Rode Leger tijdens het begin van Operatie Kutuzov en Operatie Polkovodets Rumyantsev toen honderden Il-2-vliegtuigen werden ingezet om de weerstand van de Duitse Wehrmacht te breken Oldebroek is een plaats in de gelijknamige Gelderse gemeente Oldebroek De kern Oldebroek telt ongeveer 3400 inwoners Inclusief buitengebied telt Oldebroek volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek ruim 6800 inwoners Geschiedenis De naam is een verbastering van Broek of Oldebruch naderhand Hollanderbroek en werd voor het eerst in de 14e eeuw vermeld Toen in 1396 de nabijgelegen stad Elburg met een ringmuur werd omgeven werd Oldebroek aan Elburg dienstbaar Hierdoor hadden de inwoners van Oldebroek de mogelijkheid om have en goed in geval van vijandelijke aanvallen binnen de muren veilig te kunnen stellen Verkeer en vervoer De plaats ligt aan de provinciale weg 308 en heeft geen spoorwegstation Oldebroek wordt wel aangedaan door buslijn 100 en 200 van Syntus Gelderland en buslijn 514 Geboren Roel Cazemier 1959 burgemeester en bestuurder Zie ook Lijst van rijksmonumenten in Oldebroek plaats Externe link geraadpleegd 14 april 2014 Oleg Bryjak Jezqazğan 27 oktober 1960 − Prads-Haute-Bléone 24 maart 2015 was een Kazachstaans-Duitse bas-bariton die mede bekend werd vanwege zijn rollen in opera's van Richard Wagner Biografie Bryjak volgde zijn studies aan het conservatorium van Alma-Ata Hij debuteerde in de voormalige Sovjet-Unie In 1990 behaalde hij de 2e prijs op het internationale concours Sylvia-Geszty in Stuttgart Hierna was hij vanaf 1991 vast verbonden aan het Badisches Staatstheater Karlsruhe en vanaf 1996 aan de Deutsche Oper am Rhein in Düsseldorf Tot zijn belangrijkste rollen hoorde die van Alberich die hij zong op de Bayreuther Festspiele van 2014 In het seizoen 2005-2006 verzorgde hij de rol van Klingsor onder leiding van Ingo Metzmacher in Amsterdam Van 13 tot 21 maart 2015 vertolkte hij in het Liceu in Barcelona de rol van Alberich in Siegfried van Wagner terwijl Maria Radner daarin de rol van Erda vertolkte in een productie van Robert Carsen Met Radner en haar echtgenoot en kind vloog Bryjak op 24 maart 2015 van Barcelona naar Düsseldorf met Germanwings-vlucht 9525 Zij lieten na het neerstorten van het vliegtuig daarbij allen het leven Externe link Onder opwarming van de Aarde in België ook klimaatopwarming genoemd wordt de stijging van de wereldtemperatuur sinds de 19e eeuw verstaan De gemiddelde temperatuur van de Aardse atmosfeer op grondhoogte is in de periode 1880 tot 2012 met ongeveer 085 °C 065-106 °C gestegen Deze opwarming gaat zo goed als zeker gepaard met andere mondiale klimaatveranderingen Onder klimaatwetenschappers is het onomstreden dat gedurende de laatste decennia van de 20e eeuw de gemiddelde temperatuur op Aarde is toegenomen Zij menen bovendien in meerderheid dat deze trend voor een groot deel wordt veroorzaakt door een stijging van de concentratie broeikasgassen in de atmosfeer en dat deze het gevolg is van menselijke activiteiten zoals het verbranden van fossiele brandstoffen ontbossing en bepaalde industriële en agrarische activiteiten Sommige wetenschappers zijn van mening dat natuurlijke variatie een belangrijkere reden voor de temperatuurstijging is dan menselijke activiteiten Anno 2014 zijn voor zover bekend ook het publiek en politici in meerderheid de mening toegedaan dat er een klimaatprobleem bestaat en dat dit mede door menselijk toedoen is ontstaan Modelberekeningen geëvalueerd in de rapporten van het Intergovernmental Panel on Climate Change voorspellen dat de temperatuur op Aarde in 2100 met 16 °C 09-23 °C gestegen zal zijn ten opzichte van de temperatuur tussen 1850 en 1900 wanneer een ambitieus programma tot het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen geïmplementeerd wordt Andere emissiescenario's komen uit op temperatuurstijgingen tussen de 24 en 43 °C 17-54 °C boven het pre-industriële niveau Naar verwachting zullen met name temperatuurstijgingen van meer dan 2 °C grote veranderingen met zich meebrengen voor mens en milieu onder andere door zeespiegelstijging toename van droogte- en hitteperioden en extreme neerslag Aanwijzingen Er is een groot aantal onafhankelijke observaties vanuit verschillende wetenschapsgebieden zoals de meteorologie glaciologie oceanografie en biologie die indicaties geven voor de opwarming van de Aarde Uit de meteorologie blijkt dat de temperaturen boven land en boven de oceanen gecorrigeerd voor effecten zoals het hitte-eilandeffect systematisch oplopen Uit analyse van vele gletsjers volgt dezelfde historische opwarmingskromme van de Aarde als uit directe temperatuurmetingen Er is een toename gevonden van enkele extreme weersomstandigheden Zo zijn er gemiddeld meer uitzonderlijk warme dagen en minder uitzonderlijk koude dagen Het is erg waarschijnlijk dat menselijke activiteiten hier de hoofdoorzaak van zijn Het IPCC Fourth Assessment Report concludeerde dat menselijke activiteit waarschijnlijk kans > 50% heeft geleid tot een toename van het aantal hevige regenbuien Andere aanwijzingen zijn de gedeeltelijke afsmelting en terugtrekking van de meeste gletsjers het afsmelten van landijs bij de Zuidpool Daarnaast wordt er een energie-onbalans in de buitenste laag van de atmosfeer gemeten er komt meer stralingsenergie binnen dan er wordt uitgezonden naar de ruimte Deze overtollige energie wordt voor het overgrote deel omgezet in warmte< ref> Historische context De temperatuur op Aarde wordt sinds halverwege de 19e eeuw systematisch gemeten Voor 1880 werden directe temperatuurmetingen niet systematisch uitgevoerd door het gebrek aan technische hulpmiddelen en de beperkte geografische spreiding worden deze metingen dan ook beschouwd als onnauwkeurig Historische aardtemperaturen worden daarom in kaart gebracht door inventarisatie van secundaire effecten zoals de jaarringen van bomen de ontwikkeling van koraal en de resten van gassen in ijs op Antarctica Deze afgeleide metingen proxies genoemd zijn minder nauwkeurig dan de moderne temperatuurmetingen maar laten zien dat de temperatuur op het noordelijk halfrond ongekend hoog was gedurende de late 20e eeuw en begin 21e eeuw in vergelijking met ten minste de laatste 1000 jaar zie bijbehorende grafiek Ook uitgesproken veranderingen zoals smeltende ijskappen en de terugtrekking van gletsjers over de hele wereld lijken ongekend in vergelijking met ten minste de laatste 2000 jaar Op een schaal van tienduizenden jaren zijn er cycli van glacialen waar te nemen Glacialen zijn relatief korte koude periodes binnen een ijstijdvak welke zich gemiddeld eens in de 10000 tot 30000 jaar voordoen Gedurende een glaciaal is het gemiddeld zo'n 5 tot 8 graden kouder dan in een interglaciaal en is de CO2< sub>-concentratie substantieel lager zie bijbehorende grafiek Het laatste glaciaal eindigde ruwweg 10000 jaar geleden Nog verder terugkijkend in het verleden zien we dat de gemiddelde Aardtemperatuur zowel substantieel lager als substantieel hoger is geweest dan de huidige waarde Oorzaken Het IPCC concludeerde in zijn vierde rapport dat in de loop van 2007 werd voltooid dat de opwarming van de Aarde "onmiskenbaar" aan de gang is en dat "het zeer waarschijnlijk is dat" de dominante oorzaak menselijk handelen is Het panel noemde de toename van broeikasgassen verandering in het landgebruik en de straling van de zon als de oorzaken van toename van energie in het klimaatsysteem en de toename van de concentratie aerosolen als een factor die dit juist tegengaat In zijn opvolgende rapporten was het IPCC steeds stelliger over de mens als veroorzaker In zijn vijfde rapport schrijft het panel Invloed van de mens Versterkt broeikaseffect Het is zeer waarschijnlijk dat de opwarming vooral het gevolg is van een versterkt broeikaseffect veroorzaakt door broeikasgassen waarvan de uitstoot sinds de industriële revolutie sterk is toegenomen De concentraties broeikasgassen in de atmosfeer zijn de hoogste in minstens 800000 jaar< ref> De toename van broeikasgassen is grotendeels het gevolg van menselijk handelen vooral verbranding van fossiele brandstoffen inclusief de onbedoelde kolenbranden productie van cement Ook landbouw veeteelt en verandering van landgebruik voornamelijk ontbossing dragen bij aan de verhoging van de concentraties broeikasgassen Van de belangrijkste door de mens uitgestoten broeikasgassen blijft CO2 < sub>ook op lange termijn de grootste invloed hebben Het merendeel wordt binnen enkele honderden jaren opgenomen door de oceanen en de biosfeer echter ruwweg een kwart kan slechts uit de atmosfeer verdwijnen door een aantal geologische processen zoals verwering van gesteentes op Aarde en het begraven raken van sedimenten Dit zijn processen die zich voltrekken op een tijdsschaal van tienduizenden jaren Het idee van het broeikaseffect werd voor het eerst voorgesteld aan het begin 19e eeuw en vijftig jaar later werd het inderdaad ontdekt Roet en deeltjes Een andere antropogene factor die invloed heeft op het klimaat is de uitstoot van aerosolen Dit zijn colloïdale deeltjes vaste stof of vloeistof in de lucht Netto hebben deze deeltjes een afkoelend effect door verhoogde reflectie in de atmosfeer Fijnstof en roet zijn voorbeelden van aerosolen uitgestoten door mensen Aerosolen hebben een direct en indirect effect op het klimaat Door hun reflecterende eigenschappen verhogen ze het vermogen van de atmosfeer om straling te weerkaatsen ook wel de albedo genoemd Dit leidt tot afkoeling Daarnaast zijn sommige aerosolen condensatiekernen zoals sulfaten en zorgen ze voor verhoogde wolkvorming die ook langer kan aanhouden De onzekerheid over beide effecten is substantieel zoals ook kan worden gezien in de volgende grafiek Door de korte levensduur van aerosolen in de atmosfeer zijn aerosolen niet homogeen verspreid over de atmosfeer er zijn grote lokale verschillen Roet zorgt juist voor een afname van de albedo en daarmee opwarming met name indien het terechtkomt op sneeuw De meeste deeltjes die onder deze categorie vallen zijn na enkele weken tot enkele jaren weer uit de atmosfeer verdwenen Hoe hoger de deeltjes zich in de atmosfeer bevinden hoe langer het duurt voordat ze neerslaan< ref> Invloed van de natuur Een statistische analyse over de temperatuursveranderingen gedurende de periode van 1500 tot 2000 wijst uit dat voor 99% vaststaat dat de opwarming van de Aarde sinds 1880 niet het gevolg is van natuurlijke fluctuaties< ref> Natuurlijke fluctuaties in bijvoorbeeld de zonneactiviteit kunnen de opwarming van de Aarde sinds 1900 niet volledig verklaren Dit patroon van opwarming is wel wat men verwacht bij een opwarming veroorzaakt door broeikasgassen Sinds 1950 is het aantal zonnevlekken redelijk constant en hoger dan in de twee eeuwen daarvoor Deze zonnevlekken zijn een goede indicatie van de stralingsintensiteit van de Zon Ook directe metingen die sinds 1978 gedaan worden geven aan dat de stralingsintensiteit van de Zon niet is toegenomen en dat toegenomen stralingsintensiteit dus geen verklaring kan zijn van de versnelde opwarming sindsdien< ref> Een andere hypothese over de invloed van de Zon betreft de gevolgen van kosmische straling De eerste resultaten van het CLOUD-project bevestigen deze uitspraken kosmische straling heeft geen significant effect op de vorming van een belangrijke groep aerosolen die als nucleatiekernen dienen maar de invloed op de vorming van andere aerosolen is nog niet uit te sluiten< ref> Overige natuurlijke bijdragen aan temperatuurschommelingen zoals de uitstoot van aerosolen door vulkanisme en de Milanković-cycli werken voornamelijk op andere tijdschalen dan de opwarming van de Aarde Hevige vulkaanuitbarstingen kunnen voor een afkoeling van de Aarde zorgen doordat aerosolen in de stratosfeer terecht komen en zonlicht blokkeren Deze aerosolen bevinden zich na de uitbarsting maximaal een paar jaar in de atmosfeer De stand van de Aarde ten opzichte van de Zon varieert langzaam wat over het algemeen een trage verandering van Aardse temperaturen veroorzaakt De emissies van CO2< sub> door vulkanen zijn veel lager dan antropogene emissies Met antropogeen wordt bedoeld dat wat louter door menselijke handelen wordt veroorzaakt Terugkoppelingen Het klimaatsysteem kent een aantal terugkoppelingen Een positieve terugkoppeling of meekoppeling versterkt de initiële opwarming Een negatieve terugkoppeling of tegenkoppeling zorgt ervoor dat de initiële opwarming lager wordt De concentratie broeikasgassen gecombineerd met het netto-effect van de terugkoppelingen bepaalt de klimaatgevoeligheid hoeveel verandert de temperatuur op Aarde door een verandering in de concentraties broeikasgassen De sterkste terugkoppeling is de waterdampterugkoppeling dit is een positieve terugkoppeling Voor elke graad temperatuurstijging kan lucht ongeveer 7% meer waterdamp bevatten Het versterkte broeikaseffect door waterdamp is sterker dan de directe invloed van CO2< sub> Een andere positieve terugkoppeling is het smelten van sneeuw en ijs bij hogere temperaturen Hierdoor neemt de albedo van de Aarde af met als gevolg dat er minder zonnestraling gereflecteerd wordt Veranderingen in de wolkenbedekking van de Aarde leiden waarschijnlijk tot een versnelde opwarming Een belangrijke negatieve terugkoppeling komt voort uit de wet van Stefan-Boltzmann bij een stijgende temperatuur zendt de Aarde meer straling uit Op het moment is de koolstofcyclus een negatieve terugkoppeling voor de concentratie CO2< sub> de oceanen en biomassa op het land nemen nu grote hoeveelheden CO2< sub> op Er zijn aanwijzingen dat de reservoirs minder koolstof op gaan nemen bij hogere temperaturen en wanneer ze verder verzadigd raken met als gevolg een groter percentage van de nieuwe uitstoot die in de atmosfeer achterblijft Klimaatmodellen Klimaatmodellen die behalve natuurlijke processen zoals de variabele instraling van zonlicht ook de effecten van de toegenomen concentraties broeikasgassen en aerosolen in de atmosfeer op het klimaat betrekken geven een temperatuurstijging aan op termijnen van tientallen tot honderden jaren Gebaseerd op deze modellen wordt door het IPCC voor de komende twee decennia een temperatuurstijging van ongeveer 02 °C per decennium verwacht in alle onderzochte emissiescenario's Zelfs als de concentraties broeikasgassen en aerosolen gelijk gebleven waren aan de niveaus van 2000 zou de temperatuur toenemen met ongeveer 01 °C per decennium Bij deze kortetermijnverwachtingen worden een aantal aannames gedaan variaties in zonnesterkte vulkaanuitbarstingen en interne variabiliteit zorgen voor korstondige extra afkoeling of opwarming Na 2030 lopen de temperatuurprojecties verder uiteen afhankelijk van de hoeveelheid broeikasgasemissies Bij een scenario waar vergaande mitigatie plaatsvindt komt de temperatuurstijging ten opzichte van de pre-industriële waarden in 2100 uit op 16 °C 09-23 °C Bij een scenario met minder ambitieuze mitigatie wordt de opwarming geschat op 24 °C 17-32 °C Twee scenarios geven een beeld over de opwarming van de Aarde zonder uitstootvermindering Hierbij zal de temperatuur oplopen met 28 en 47 20-54 °C in 2100 ten opzichte van de pre-industriële waarden Op mondiale en continentale schaal worden de waargenomen klimaatveranderingen zoals veranderingen in neerslag en temperaturen binnen redelijke onzekerheidsmarges gesimuleerd maar op regionale schaal presteren de modellen minder goed Om dit te verbeteren wordt vaak gebruik gemaakt van geneste modellen modellen met een hogere resolutie worden in een model met een lagere resolutie gezet de randen van dit model gebruiken dan de waarden zoals luchtvochtigheid en temperatuur uit het model met de lage resolutie Volgens de gebruikte klimaatmodellen zou de troposfeer in de tropen sneller moeten opwarmen dan het aardoppervlak maar dit blijkt niet uit alle waarnemingen Men verwacht dat de oorzaak hiervan de lage kwaliteit van de waarnemingen is Meer onderzoek is echter nodig om dit duidelijk te maken Ook de recente vertraging van de temperatuurstijgingen van de lage atmosfeer kan niet goed gesimuleerd worden door een groot percentage van de klimaatmodellen De grootste onzekerheid bij het opstellen van klimaatmodellen is de dynamica van bewolking welke voor een belangrijk deel verantwoordelijk is voor de grote spreiding in uitkomsten tussen modellen Andere punten van verbetering zijn de simulatie van de waterkringloop en de koolstofcyclus op de lange termijn< ref> Een aantal belangrijke factoren die op een tijdsschaal van millennia het klimaat bepalen zijn de afstand van de Aarde tot de zon en de hoek die de rotatieas van de Aarde maakt met het vlak waarin de Aarde om de zon draait Dit zijn mechanismes die afzonderlijk slechts kleine temperatuurschommelingen teweeg kunnen brengen maar door positieve terugkoppelingen een groot effect op het klimaat kunnen hebben In de jaren zeventig van de 20e eeuw waren enkele wetenschappers ervan overtuigd dat er een volgende ijstijd naderde maar de meerderheid voorspelde toen al een netto opwarming< ref> Verwachte gevolgen Klimatologische veranderingen Door het stijgen van de gemiddelde temperatuur wordt verwacht dat een deel van de gletsjers het landijs op de polen en op Groenland gaat smelten waardoor het zeeniveau stijgt Een bijkomend gevolg van deze smeltende ijskappen is een afname van de albedo het weerkaatsende effect van het ijs Minder ijs betekent minder weerkaatsing dus meer absorptie van zonlicht met als gevolg een verdere toename van de temperatuurstijging Dat is de voornaamste reden dat de relatieve toename van de temperatuur aan de polen het hoogst is Er wordt een zeespiegelstijging tussen de 26 en 82 centimeter verwacht in de periode 1981-2100 ten opzichte van de referentieperiode 1986-2005 over de vorige eeuw geschat op 1 à 2 millimeter per jaar 3 millimeter per jaar sinds 1992 De stijging van de zeespiegel wordt veroorzaakt door twee effecten er komt smeltwater vanuit de ijskappen en de gletsjers in de oceaan terecht en het water wordt warmer en zal daardoor uitzetten Wanneer de temperatuur toeneemt neemt ook de verdamping van warm zeewater toe wat mondiaal gezien leidt tot meer neerslag Bij de polen en in hoger gelegen gebieden valt die neerslag in de vorm van sneeuw hetgeen de krimp van de ijskappen weer afremt Er zijn grote regionale verschillen in de effecten op de hoeveelheid neerslag op sommige plaatsen zal het juist minder gaan regenen Ook is het mogelijk dat de toename in verdamping van water groter is dan de neerslagtoename Op een aantal plaatsen kan klimaatverandering leiden tot meer droogte met als mogelijke gevolg meer kans op bosbranden en woestijnvorming De kracht van de Golfstroom zal waarschijnlijk geleidelijk afnemen door de smeltende polen Dit kan in een uiterst geval een daling van de temperatuur voor West-Europa betekenen Het precieze verloop hiervan is echter allerminst zeker en de scenario's hierover geven dan ook verschillende uitkomsten Het KNMI verwacht geen grote effecten op de Golfstroom voor 2100 en geen afnemende temperaturen Men verwacht over het algemeen een toename van extreme weersomstandigheden De gevolgen van de opwarming op de intensiteit en frequentie van orkanen is nog niet duidelijk Veranderingen in het ecosysteem Deze veranderingen zullen leiden tot aantasting van ecosystemen klimaatverandering gaat samen met de verschuiving van klimaatzones naar hoger gelegen gebieden en richting de polen Soorten die in koudere gebieden beter gedijen zullen in aantal afnemen bij opwarming en soorten die warmere klimaten prefereren zullen in aantal toenemen Wanneer de migratiesnelheid van soorten kleiner is dan de snelheid van de opwarming van de Aarde kunnen soorten zich niet goed aanpassen aan de veranderingen Biomen specifieke geografische gebieden met karakteristieke soorten zullen van plaats of van grootte veranderen Een groot deel van zowel soorten die op land leven als in het water heeft een grotere kans op uitsterven zeker wanneer de effecten van opwarming worden gecombineerd met andere impacts zoals habitat-veranderingen overexploitatie vervuiling en invasieve soorten Koraalriffen zijn erg gevoelig voor stijgende temperaturen en zeewaterverzuring als gevolg van de toename van CO2< sub> en zullen waarschijnlijk op grote schaal afsterven< ref> Gevolgen voor de mens De opwarming van de Aarde zal in de 21e eeuw voor miljoenen mensen negatieve gevolgen hebben zoals overstromingen in kustgebieden en nabij rivieren vermindering in de beschikbaarheid van drinkwater toegenomen ondervoeding en impacts op de gezondheid Hoewel de temperatuur het snelst zal stijgen op de polen vanwege de verandering van de albedo wordt verwacht dat de ecologische en sociale gevolgen het grootst zullen zijn in de tropen Deze gebieden kennen van nature namelijk weinig klimaatvariatie tussen de seizoenen onderling en kennen daardoor een relatief grote temperatuurstijging Bovendien bevinden veel ontwikkelingslanden zich in deze gebieden waardoor adaptatie niet altijd betaalbaar zal zijn< ref> De mondiale economische gevolgen van klimaatverandering zijn nog erg onzeker De voorspelde gevolgen bij een kleine temperatuurstijging met behulp van mitigatie tussen de 0 en 2 °C kunnen zowel een stijging als een daling van het mondiale BBP teweegbrengen Als de Aarde meer dan 25 °C of 3 °C opwarmt wordt een daling van het BBP voorspeld door een groot deel van het beschikbare onderzoek Figuur 9 in 2009 In < ref> De landbouwproductiviteit gaat veranderen een afname wordt verwacht in gebieden waar droogte door klimaatverandering toeneemt zoals in het Midden-Oosten en India en toename bij matige klimaatverandering en mitigatie in koudere gebieden door een verlenging van het groeiseizoen Netto kan het positief of negatief uitvallen voor een lage temperatuurstijging en wordt een afname verwacht bij hogere waarden > 2 °C van temperatuurstijging Het smelten van verschillende gebieden heeft ook positieve effecten er komen natuurlijke grondstoffen bij de polen vrij voor ontginning zoals olie De Noordwestelijke Doorvaart in Canada komt vrij waardoor schepen aan de noordkant om het Amerikaanse continent kunnen varen< ref> Effecten op de gezondheid De veranderende hydrologische cyclus zoals veranderingen in neerslag en het smelten van gletsjers heeft invloed op de beschikbaarheid en kwaliteit van drinkwater Het aantal mensen dat getroffen wordt door overstromingen zal kunnen toenemen van 13 miljoen naar een kleine 100 miljoen per jaar door de stijging van de zeespiegel Laagliggende eilandstaten zoals de Maldiven en Tuvalu lopen het risico om onbewoonbaar te raken Abrupte klimaatverandering Enkele grote veranderingen in het klimaatsysteem zouden abrupt plaats kunnen vinden Een voorbeeld hiervan is het ontsnappen van methaan uit permafrost of methaanhydraten uit de oceaan wat als positieve terugkoppeling de temperatuurstijging zal versterken pp 1–7 < ref> Over het algemeen is er nog veel onduidelijk over de onderliggende mechanismes die tot abrupte klimaatverandering kunnen leiden De waarschijnlijkheid van abrupte veranderingen lijkt klein te zijn Bij sterkere opwarming is er een grotere kans op abrupte veranderingen Nederland en België Hoewel ontwikkelingslanden het meest kwetsbaar zijn zullen ook Nederland en België te maken krijgen met de gevolgen van klimaatverandering In Nederland is de opwarming sinds 1950 twee keer zo snel verlopen als het wereldwijde gemiddelde Gevolgen Een toename van de hoeveelheid neerslag zal gevolgen hebben voor de rivieren Rivieren in Nederland en België zullen mogelijk s winters meer en s zomers juist minder water afvoeren< ref> Om schade door overstromingen te voorkomen wordt het ruimtegebruik daar op ingesteld Daarnaast heeft de stijging van de zeespiegel gevolgen voor de kustbescherming Door verzilting kan de landbouwproductie in de kuststreken achteruit gaan De Waddenzee zal mogelijkerwijs niet meer grotendeels droog komen te liggen bij eb wat verregaande gevolgen kan hebben voor het ecosysteem aldaar Positieve gevolgen zullen er ook zijn zoals een toename van de landbouwproductie door een verlengd groeiseizoen Ook zal het aantal gunstige recreatiedagen toe kunnen nemen Ecosystemen veranderen omdat door de veranderende externe omstandigheden bepaalde dier- en plantensoorten zich beter of juist minder goed kunnen handhaven Een toename van uitheemse dier- en plantensoorten exoten valt te verwachten voorbeelden hiervan zijn de eikenprocessierups en de wespenspin Andere soorten uit zuidelijker streken rukken op en vestigen zich in Nederland zoals de bijeneter terwijl soorten die vroeger in Nederland overwinterden zoals de bonte kraai verdwijnen Maatregelen Er zijn verschillende mogelijkheden om schade door de opwarming van de Aarde te beperken Men kan de oorzaak ervan aanpakken mitigatie of men kan zich aanpassen aan de gevolgen van de opwarming van de Aarde adaptatie Ook bestaat de mogelijkheid om grootschalig aan het klimaat te knutselen geo-engineering Mitigatie Mitigatie wordt gedefinieerd als een menselijke interventie om het vrijkomen van broeikasgassen uit bronnen te verminderen en de werking van zogenoemde putten te versterken Met een put bedoelt men ieder proces activiteit of mechanisme dat broeikasgassen aerosolen of wat daar aan voorafgaat uit de atmosfeer haalt Voorbeelden van natuurlijke putten zijn de oceanen en bossen die door hun opname van warmte en CO2< sub> als een natuurlijke hitte- en koolstofput kunnen dienen De volgende maatregelen worden dus onder mitigatie geplaatst het verminderen van energieverbruik door energiebesparende maatregelen te nemen zoals het verminderen van consumptie en een verhoogde energie-efficiëntie; gebruik te maken van minder milieubelastende vormen van energie zoals duurzame energie en kernenergie; en door CO2< sub> direct bij verbranding van fossiele brandstoffen of biobrandstoffen op te vangen en op te slaan Het is niet helemaal duidelijk wanneer het versterken van putten onder mitigatie en wanneer dit onder geo-engineering valt Broeikasgasemissies gemeten in CO2< sub>-equivalenten stegen gemiddeld in de periode tussen 2000 en 2010 22% per jaar vergeleken met 13% per jaar in de periode 1970-2000 Adaptatie Een andere maatregel is adaptatie wat wordt gedefinieerd als "het proces van aanpassen aan huidige of verwachte klimaatverandering" In menselijke systemen houdt dit in dat schade wordt beperkt en dat voordelen kunnen worden benut In natuurlijke systemen kunnen mensen de veranderingen faciliteren Een gerelateerde term is de adaptatiecapaciteit de mogelijkheid van systemen organisaties mensen en andere organismes om zich aan te passen aan de opwarming van de Aarde Deze adaptatiecapaciteit kan onder andere verhoogd worden door betere socio-economische omstandigheden Er bestaat een relatie tussen mitigatie en adaptatie Sommige adaptatiemaatregelen zoals het inzetten van ventilatoren om gebouwen te koelen werken tegen mitigatie in Bij andere maatregelen zoals koude-warmteopslag waarbij huizen in de zomer worden gekoeld en in de winter worden opgewarmd door in de grond opgeslagen water werken mitigatie en adaptatie elkaar juist in de hand Geo-engineering Geo-engineering ook wel klimaat-engineering genoemd is het opzettelijk grootschalig aanpassen van het klimaat Publieke discussie en bewustzijn Het idee van een opwarmende Aarde verspreidde zich gedurende de jaren 80 richting het publiek domein In 1981 had ongeveer een derde van de Amerikaanse bevolking gehoord over het broeikaseffect en had de New York Times voor het eerst een artikel over klimaatopwarming op haar eerste pagina In 1988 nam het aantal artikelen in Amerikaanse kranten over klimaatopwarming met een factor tien toe in vergelijking met het jaar daarvoor Voor veel milieuorganisaties werd de afname van broeikasgasuitstoot een van de topprioriteiten De publiciteit van het Kyoto-protocol in 2005 bracht de opwarming van het klimaat naar een breder publiek debat De film An Inconvenient Truth van Al Gore zorgde er in 2006 voor dat vrijwel iedere Amerikaan gehoord had over de opwarming van de Aarde Tegelijkertijd ontstond er een tegenbeweging vanuit bedrijven met economische belangen in de status quo zoals oliebedrijven tezamen met voornamelijk Amerikaanse conservatieve denktanks die de nadruk legden op de voordelen die klimaatverandering met zich mee brengt Ook stellen deze organisaties dat vaak voorgestelde maatregelen tegen de opwarming van de Aarde meer schade doen dan oplossen bijvoorbeeld op economisch gebied< ref> Ondanks de toegenomen belangstelling in de westerse wereld bleek in 2009 dat ongeveer een derde van de wereldbevolking zich nog steeds niet bewust was van de opwarming van de Aarde In 2009 dacht in Europa een groter percentage van de bevolking dat de opwarming van de Aarde het gevolg is van menselijk handelen dan in de Verenigde Staten In 2014 bleek uit onderzoek door Ipsos MORI dat in alle twintig onderzochte landen de meerderheid denkt dat de opwarming van de Aarde door menselijke activiteit wordt veroorzaakt en deze opwarming rampzalige gevolgen kan hebben voor het milieu In voornamelijk Engelstalige landen bleek de wetenschappelijke consensus het minst algemeen aanvaard te zijn< ref> Controverse De controverse rond de opwarming van de Aarde verwijst naar een verscheidenheid van geschillen significant meer uitgesproken in de populaire media door enkele critici dan in de wetenschappelijke literatuur Uit verschillende onderzoeken blijkt dat ongeveer 97% van de klimaatwetenschappers zegt dat het klimaat verandert en dat dit wordt veroorzaakt door invloed van de mens De overige 3% publiceert gemiddeld minder en wordt als minder prominent beschouwd binnen de klimaatwetenschap Het percentage wetenschappers dat zegt dat de huidige klimaatverandering wordt veroorzaakt door de mens lijkt gegroeid te zijn in de periode 1991-2011< ref> Internationale afspraken In 1992 werd in Rio de Janeiro het "Raamverdrag Klimaatverandering"< ref> van de Verenigde Naties gesloten beter bekend als het "Klimaatverdrag" De doelstelling hiervan is "het stabiliseren van de concentratie broeikasgassen in de dampkring op een zodanig niveau dat een gevaarlijke menselijke invloed op het klimaat wordt voorkomen" Nederland is een van de 177 landen die het Klimaatverdrag hebben ondertekend Tweegraden doelstelling Het meest recente rapport van het IPCC stelt dat het wenselijk is te zorgen dat de opwarming van de Aarde beperkt blijft tot maximaal 2 °C Hierboven wordt de kans op ernstige problemen substantieel zoals het smelten van de ijskap op Groenland tekorten aan water voor honderden miljoenen en een aantasting van de mondiale voedselproductie Om de kans dat de temperatuur meer dan 2 °C stijgt onder de 50% te houden moet de CO2< sub>-equivalente concentraties gemeten inclusief aerosolen onder de 450 ppmv blijven In de huidige situatie compenseert de afkoelende werking van aerosolen ruwweg voor het opwarmend effect van andere broeikasgassen dan CO2< sub> en zijn de CO2< sub>-concentratie en de CO2< sub>-equivalente concentratie ongeveer gelijk Twee rapporten gepubliceerd in 2011 en 2012 door het VN-Milieuprogramma en het Internationaal Energieagentschap gaven aan dat inspanningen begin 21e eeuw om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen mogelijk onvoldoende waren om het doel van 2 °C opwarming te halen < ref> Kyoto-protocol Het Kyoto-protocol werd in 1997 aangenomen als protocol bij het Klimaatverdrag Industrielanden hebben afgesproken om de uitstoot van broeikasgassen in de periode 2008 2012 gemiddeld met vijf procent te verminderen ten opzichte van het niveau in 1990 Per land gelden andere verminderingspercentages De vermindering geldt voor de broeikasgassen koolstofdioxide CO2< sub> methaan CH4< sub> lachgas N2< sub>O en een aantal fluorverbindingen zoals HFKs PFKs en zwavelhexafluoride Op 16 februari 2005 trad het Kyoto-protocol officieel in werking De Verenigde Staten hebben het Kyoto-protocol wel ondertekend maar niet geratificeerd en hoefden zich er dus niet aan te houden Landen als China en India doen wel mee maar het protocol heeft voor ontwikkelingslanden geen verplichting voor uitstootvermindering Na afloop van het Kyoto-protocol in 2012 hebben landen slechts niet-bindende afspraken gemaakt om emissies te verminderen In mei 2007 in de aanloop naar de 33e jaarlijkse conferentie van de G8 onderschreven alle nationale academies van wetenschappen van de G8+5-landen dat landen gezamenlijk maatregelen moeten treffen tegen klimaatverandering Men verwacht dat in 2015 weer bindende afspraken gemaakt worden bij de conferentie in Parijs< ref> Beleid op continentaal en nationaal niveau De Europese Unie heeft afgesproken de uitstoot met 20% te verminderen in 2020 ten opzichte van 1990 Een van de middelen die ze hiervoor gebruikt is het handelssysteem in uitstootrechten< ref> Met de economische groei in opkomende economieën zoals China en India bestaat er ook een toenemende vraag naar energie Aangezien het merendeel van de energieproductie niet duurzaam is zal de globale uitstoot van broeikasgassen toenemen ondanks dat andere landen verminderde CO2< sub>-uitstoot bewerkstelligen Politiek gezien is de situatie ook zeer lastig doordat de uitstoot per hoofd van de bevolking in China nog altijd bijna twee keer zo laag ligt als in Nederland< ref> Externe links Literatuur Overzichtsliteratuur Climate Change 2013 14 AR5 Werkgroep I Werkgroep II en Werkgroep III Ook beschikbaar als Noten Referenties Pan American World Airways beter bekend als Pan Am callsign Clipper was een toonaangevende Amerikaanse luchtvaartmaatschappij die werd opgericht in 1927 en failliet ging in 1991 Geschiedenis Pan American Airways PAA werd in 1927 opgericht door Juan Trippe De maatschappij begon met een gecharterde Fokker F-7 om post vanuit Key West Florida naar Cuba te vliegen In de jaren tot de Tweede Wereldoorlog groeide de maatschappij uit tot de grootste ter wereld met een enorm netwerk aan verbindingen tussen de Verenigde Staten en bestemmingen in Azië en Latijns Amerika In de jaren 50 en 60 kende de maatschappij haar grootste bloeiperiode Als Pan American World Airways maar meestal onder de naam Pan Am zou het een leidende rol spelen bij enkele belangrijke ontwikkelingen in de luchtvaart Op 26 oktober 1958 vloog het eerste Amerikaanse commerciële straalvliegtuig een Boeing 707-121 ontwikkeld uit de militaire KC-135 onder Pan Am vlag van New York naar Parijs Deze gebeurtenis was meteen ook het begin van een nieuw tijdperk in de luchtvaart het straaltijdperk Op 21 januari 1970 voerde Pan Am als eerste maatschappij ter wereld een vlucht uit met het eerste widebody vliegtuig de Boeing 747 Pan Am was lange tijd Boeings grootste klant voor de Jumbo Jet en bestelde er ruim vijftig stuks van De enorme capaciteit van dit toestel zorgde voor een veel lagere ticketprijs waardoor steeds meer mensen gebruik konden maken van het vliegtuig Het bedrijf kampte al vanaf de oliecrisis in 1973 met financiële problemen In 1986 moest het noodgedwongen haar Pacific-netwerk verkopen aan United Airlines Als gevolg van de slechte publiciteit na de Lockerbie-aanslag en het uitbreken van de Golfoorlog werd Pan Am in 1991 failliet verklaard waarna het Europese netwerk door de Amerikaanse maatschappij Delta werd overgenomen Alleen de vliegopleiding van Pan Am de Pan Am International Flight Academy is als enige onderdeel van het oorspronkelijke bedrijf blijven bestaan Vloot In 1990 bestond de vloot nog uit deze vliegtuigen Rampen Pan Am was meerdere keren betrokken bij grote luchtvaartrampen Op 27 maart 1977 botste een Pan Am Boeing 747 "Clipper Victor" Pan Am vlucht 1736 met de Boeing 747 "Rijn" PH-BUF van KLM KLM vlucht 4805 op het Canarische eiland Tenerife op de start- en landingsbaan Hierbij kwamen 583 mensen om en 61 raakten gewond Het KLM-toestel stond op het punt op te stijgen toen het botste met het taxiënde Pan Am-toestel Het KLM toestel was door communicatie-problemen al aan haar start begonnen terwijl het Pan Am toestel nog op dezelfde startbaan reed Dit is nog steeds de grootste ramp uit de luchtvaartgeschiedenis Op 21 december 1988 werd Pan Am vlucht 103 getroffen door een door terroristen veroorzaakte bomexplosie in de voorste laadruimtes Dit zorgde er uiteindelijk voor dat de Boeing 747 crashte nabij en deels op Lockerbie in Schotland De 243 passagiers en 16 bemanningsleden van het vliegtuig alsmede 11 slachtoffers op de grond lieten bij deze ramp het leven Nieuwe bedrijven met de naam Pan Am De merknaam Pan Am is na het faillissement in verschillende handen terecht gekomen Tussen 1996 en 1998 werd weer onder de naam Pan Am gevlogen tussen de Verenigde Staten en bestemmingen in het Caraïbisch gebied Daarna volgde een regionale luchtvaartmaatschappij in New England die tot 2004 onder de merknaam vloog Via een zusterbedrijf ontstond ook een Pan Am in de Dominicaanse Republiek die tot maart 2012 als vliegende incarnatie nog steeds actief was onder de naam Pan Am Dominicana In de Verenigde Staten komt de naam Pan Am verder voor als spoorwegmaatschappij Pan Am Railways actief in New England en de staat New York Trivia In 1963 bouwde Pan Am haar hoofdkwartier in Manhattan het Pan Am Building nu MetLife Building naast het Grand Central station in die tijd het grootste commerciële gebouw ter wereld Een jaar nadien werd de PANAMAC geïnstalleerd een computer waarmee werknemers over de hele wereld reserveringen voor vluchten konden maken en informatie konden opvragen Het systeem maakte gebruik van het 7080 Data Processing System van IBM Daarmee was Pan Am de eerste maatschappij met een gecomputeriseerd reserveringssysteem The Beatles kozen voor hun eerste trip naar de VS in 1964 voor Pan Am De luchtvaartmaatschappij komt ook aan bod in Stanley Kubricks bekende sf-film Pan Am komt in de film Catch Me If You Can veelvuldig aan bod In 2011 werd een televisieserie gemaakt over de lotgevallen van enkele Pan Am piloten en stewardessen Externe links De Partij van de Arbeid of PvdA is een Nederlandse landelijke politieke partij De signatuur van de PvdA is sociaaldemocratisch De partij is internationaal onderdeel van de Partij van de Europese Sociaaldemocraten Diederik Samsom is sinds 2012 de politiek leider en Hans Spekman sinds 2012 de partijvoorzitter De Partij van de Arbeid werd op 9 februari 1946 opgericht en is een fusie van drie partijen de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij de Vrijzinnig Democratische Bond en de Christelijk-Democratische Unie De partij is sinds de oprichting onafgebroken vertegenwoordigd geweest in de Eerste en Tweede Kamer der Staten-Generaal en de partij heeft aan dertien kabinetten deelgenomen gedurende zes aaneengesloten periodes Willem Drees Joop den Uyl en Wim Kok waren minister-president namens de Partij van de Arbeid Sinds september 2012 heeft de PvdA 36 zetels in de Tweede Kamer waar Diederik Samsom sinds 2012 de fractievoorzitter is De PvdA heeft veertien zetels in de Eerste Kamer waar Marleen Barth sinds 2011 fractievoorzitter is De PvdA heeft drie zetels in het Europees Parlement waar Paul Tang delegatieleider is Frans Timmermans is namens Nederland eurocommissaris Signatuur De Partij van de Arbeid is een progressieve en sociaaldemocratische politieke partij Op het partijcongres van 29 januari 2005 werd een beginselmanifest aangenomen Daarmee nam de partij afscheid van het oude beginselprogramma van 1977 waarin de nationalisatie van belangrijke industrieën banken en verzekeringsmaatschappijen werd bepleit Het nieuwe beginselmanifest spreekt van het recht op de zekerheid van een fatsoenlijk bestaan waardoor iedereen volwaardig aan de samenleving kan deelnemen Geschiedenis Oprichting De Partij van de Arbeid werd op 9 februari 1946 opgericht als voortzetting van de vooroorlogse Sociaal-Democratische Arbeiderspartij SDAP de Vrijzinnig Democratische Bond VDB en de Christelijk-Democratische Unie CDU De PvdA wilde een doorbraakpartij zijn een gedachte die tijdens de Tweede Wereldoorlog was gevormd Liberalen sociaaldemocraten en christendemocraten die in het verzet tegen de Duitse bezetting hadden samengewerkt wilden één partij vormen en niet onderling strijd leveren Lijfspreuk van de PvdA werd al snel zachte heelmeesters maken stinkende wonden Een aantal ontevreden SDAPers richtte op 11 mei 1946 als reactie op de vorming van de PvdA de Oude SDAP OSDAP op die echter begin jaren 50 weer ter ziele ging In de praktijk bleek de PvdA echter te links voor veel van de voormalige leden van de VDB met als gevolg de oprichting van de VVD in 1948 1946 1965 In de periode 1946 tot en met 1958 vormde de PvdA samen met de KVP de zogenaamde brede-basiskabinetten rooms-rode coalitie Vanaf 1948 bekleedde de sociaaldemocraat Willem Drees het premierschap De kabinetten onder zijn leiding legden de basis voor de sociale voorzieningen van de verzorgingsstaat Na 1958 kwam de PvdA tot de vorming van het kabinet-Cals in 1965 in de oppositie terecht Deze periode werd gekenmerkt door een terugloop in kiezers voor de partij 1965 1989 Vanaf 1965 probeerde de beweging Nieuw Links de koers en de organisatie van de partij te wijzigen Jongeren en vrouwen kregen een grotere rol in de organisatie en er kwam meer aandacht voor themas als milieubescherming feminisme en solidariteit met de derde wereld De vernieuwing was tegen het zere been van een aantal prominenten waaronder Willem Drees jr die in 1970 DS70 oprichtte Vanaf 1970 werd al nauw samengewerkt met de progressieve partijen PPR en D66 De samenwerking was de basis voor een gezamenlijk verkiezingsprogramma in 1972 onder de naam Keerpunt '72 De drie partijen vormden vervolgens samen met ARP en KVP het kabinet-Den Uyl Na de verkiezingen van 1977 kwam de PvdA ondanks een winst van tien zetels echter weer in de oppositie terecht Na verkiezingen in 1981 werd met CDA en D66 het tweede kabinet-Van Agt gevormd maar dit was geen lang leven beschoren Tot 1989 maakte de PvdA geen deel meer uit van de regering In 1986 werd Joop den Uyl opgevolgd door oud-FNV-voorzitter Wim Kok als politiek leider 1989 2002 Na de verkiezingen in september 1989 trad de PvdA toe tot het derde kabinet-Lubbers Maatregelen om de WAO aan te pakken leidden in de zomer van 1991 tot een interne crisis waarna partijvoorzitter Marjanne Sint opstapte Ze werd opgevolgd door Felix Rottenberg Bij de Tweede Kamerverkiezingen 1994 leed de PvdA een verkiezingsnederlaag maar werd ze tot ieders verrassing wel de grootste partij De twee "paarse" kabinetten Kok-I en II van PvdA VVD en D66 waren de eerste kabinetten sinds de invoering van het algemeen kiesrecht zonder confessionele partijen De sociaal-liberale koers stond internationaal bekend als de Derde Weg en vond navolging bij de Britse regeringen onder leiding van Tony Blair en de Amerikaanse regeringen onder leiding van Bill Clinton Tijdens deze regeerperioden werden progressieve wetten betreffende het homohuwelijk en euthanasie doorgevoerd 2002 2012 Een half jaar voor de verkiezingen van 15 mei 2002 leek er electoraal nog geen vuiltje aan de lucht maar de snelle opkomst van Pim Fortuyn en een turbulente verkiezingscampagne leidde uiteindelijk tot de grootste verkiezingsnederlaag in de historie van de PvdA de partij haalde 23 zetels Zelfs vóór de vergroting van de kamer tot 150 zetels in 1956 was de PvdA-fractie nog nooit zo klein geweest De beoogde opvolger van Kok Ad Melkert trad daags na de verkiezingen af als partijleider en vertrok enkele maanden later uit de Tweede Kamer In november 2002 kozen de leden van de partij Wouter Bos tot nieuwe lijsttrekker en partijleider in een intern referendum Hij nam de leiding in de fractie over van interim-fractievoorzitter Jeltje van Nieuwenhoven Onder Bos werd op 22 januari 2003 bijna het gehele geleden verlies van mei 2002 weer goedgemaakt De PvdA werd met 42 zetels de tweede partij van Nederland na het CDA met 44 zetels Na de verkiezingen werden coalitie-onderhandelingen gevoerd tussen PvdA en CDA maar die ketsten af waarna CDA VVD en D66 het kabinet-Balkenende II vormden De PvdA belandde vervolgens in de oppositie Na de aanvankelijke winst van drie jaar eerder leed de partij met lijsttrekker Wouter Bos bij de Tweede Kamerverkiezingen 2006 net als in 2002 opnieuw een groot electoraal verlies Het verlies ging deze keer gepaard met een ongekend grote winst voor de SP Hoewel prognoses enkele maanden eerder erop duidden dat de PvdA 50 à 55 zetels zou halen kwam de partij uit op 33 zetels Met CDA en ChristenUnie vormde de PvdA vervolgens het vierde kabinet-Balkenende Daarop kwam de partij in een crisis terecht waarbij op 25 april 2007 eerst voorzitter Michiel van Hulten wegens een verschil van mening over een rapport waarin de verkiezingsnederlaag werd geanalyseerd Daarna trad ook het voltallige bestuur af Voormalig partijvoorzitter Ruud Koole trad aan als interim voorzitter In september 2007 werd in een ledenraadpleging Lilianne Ploumen als nieuwe voorzitter gekozen Zij versloeg zes medekandidaten waaronder voormalig minister en Kamerlid Jan Pronk Een jaar later werd de in februari 2007 aangestelde PvdA-minister Ella Vogelaar uit haar functie van Minister van Wonen Wijken en Integratie ontheven nadat de PvdA-top het vertrouwen in haar had opgezegd Op 20 februari 2010 stapte de PvdA uit het kabinet Voor de Europese Parlementsverkiezingen 2009 werd Thijs Berman gekozen tot lijsttrekker hij versloeg oud-campagneleider Jacques Monasch voormalig Tweede Kamerlid Kris Douma en oud-wethouder Hannah Belliot Op 15 maart 2009 stemde het partijcongres in met de kandidatenlijst voor deze verkiezingen Met 121% van de stemmen behaalde de Partij van de Arbeid 3 zetels in de Europees Parlement Naar de oorzaak van de scherpe daling van het aantal zetels liep een intern onderzoek onder leiding van Sharon Dijksma Bij de Tweede Kamerverkiezingen 2010 behaalde de PvdA 30 zetels Eerder trad Wouter Bos af om meer tijd met zijn gezin door te brengen en schoof Job Cohen naar voren als lijsttrekker Hij werd de enige kandidaat en als dusdanig gekozen tot lijsttrekker De PvdA steeg in de peilingen van ongeveer 20 zetels onder Bos naar 34 zetels onder Cohen Cohen werd een tijd lang zelfs de favoriete premierskandidaat van alle lijsttrekkers Toen Cohen in enkele debatten op economisch gebied zwakker bleek dan verwacht verschoof de opinie echter omdat de economie een belangrijk punt in de campagne was Desondanks bleef de partij het relatief goed doen in de peilingen De PvdA werd echter niet de grootste partij; dit werd de VVD van Mark Rutte met 31 zetels Toen onderhandelingen voor een rechts kabinet mislukten werd de mogelijkheid van een paars-pluskabinet bestaande uit de oude paarse partijen VVD PvdA en D66 aangevuld met GroenLinks onderzocht Deze poging strandde ook door meerdere meningsverschillen Rutte en Cohen concludeerden beiden dat de meningsverschillen te groot waren Een poging tot een centrum-rechts kabinet bestaande uit VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV werd onderzocht en lukte Hieruit volgde het kabinet-Rutte I waarna de PvdA de grootste oppositiepartij werd 2012 heden Op 20 februari 2012 trad Job Cohen af als partijleider en fractievoorzitter van de PvdA Na een referendum werd Diederik Samsom als opvolger van Cohen gekozen Samsom werd lijsttrekker voor de Tweede Kamerverkiezingen 2012 Bij deze verkiezingen won de PvdA 8 zetels waardoor zij met 38 zetels in de Tweede Kamer terugkwam Opnieuw werd de PvdA de tweede partij Omdat VVD en PvdA samen een meerderheid in de Tweede Kamer verkregen gingen op 21 september 2012 onderhandelingen onder leiding van informateurs Henk Kamp VVD en Wouter Bos PvdA van start Namens de PvdA onderhandelen Diederik Samsom en Jeroen Dijsselbloem met Mark Rutte en Stef Blok VVD Nadat de onderhandelingen werden afgerond en zowel de PvdA-fractie als het congres akkoord gingen kon de PvdA toetreden tot het kabinet-Rutte II PvdA-leider Samsom blijft fractievoorzitter in de Tweede Kamer De Amsterdamse wethouder Lodewijk Asscher werd vicepremier en minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Op 13 november verloor de PvdA twee Kamerleden toen Tunahan Kuzu en Selçuk Öztürk zich afsplitsten vanwege de integratiekoers van minister Lodewijk Asscher Organisatie Partijbestuur Het huidige partijbestuur werd op 22 januari 2012 gekozen Het bestaat uit Dagelijks bestuur Hans Spekman voorzitter Marja Bijl vicevoorzitter Kirsten Meijer internationaal secretaris Bouke Arends penningmeester Overige leden Gaby van den Biggelaar Randy Martens Wouter Struik Egbert de Vries Fouad Sidali Toegevoegde leden met adviserende stem Diederik Samsom fractievoorzitter Tweede Kamer Marleen Barth fractievoorzitter Eerste Kamer Paul Tang leider van de Nederlandse delegatie in Europees Parlement Monika Sie Dhian Ho directeur Wiardi Beckman Stichting Bart van Bruggen voorzitter Jonge Socialisten Vrouwen jongeren en ouderen In 1995 werd de vrouwenorganisatie Rooie Vrouwen in de PvdA in de partij geïntegreerd in eerste instantie onder de naam Rosa-vrouwen-project Vanaf 2000 werd dit het PvdA-Vrouwennetwerk PVN Samenwerking met vrouwen uit andere partijen is gebundeld in het Politiek Vrouwen Overleg PVO Een andere vrouwenactiviteit van de Partij van de Arbeid is het Multi Etnisch Vrouwennetwerk MEV De Jonge Socialisten in de PvdA JS is de politieke jongerenorganisatie die is verbonden met de PvdA Voor ouderen is er de Landelijke Adviesgroep Ouderen LAO Internationaal De delegatie van de PvdA in het Europees Parlement maakt deel uit van de fractie van de Partij van de Europese Sociaaldemocraten PES een samenwerkingsverband van bijna alle Europese sociaaldemocratische partijen De Partij van de Arbeid maakt daarnaast deel uit van het mondiale netwerk van sociaaldemocratische partijen de Socialistische Internationale SI Neveninstellingen van de PvdA waren de Alfred Mozer Stichting AMS ter ondersteuning van zusterpartijen in Oost-Europa en de Evert Vermeer Stichting EVS gericht op internationale samenwerking In juni 2013 zijn deze stichtingen gefuseerd tot de Foundation Max van der Stoel De PvdA is medeoprichter van het Nederlands Instituut voor Meerpartijendemocratie een organisatie van zeven Nederlandse politieke partijen die democratiseringswerk steunt in 17 landen Wetenschappelijk bureau Het wetenschappelijk bureau van de PvdA is de Wiardi Beckman Stichting De stichting stelt zich ten doel een brug te vormen tussen wetenschap en de sociaaldemocratie Zij is vernoemd naar Herman Bernard Stuuf Wiardi Beckman een voormalig lid van de Eerste Kamer die in de Tweede Wereldoorlog omkwam Dit wetenschappelijk bureau heeft onder andere als initiatief de WBS Werkplaats De WBS wordt geleid door Monika Sie Dhian Ho Ledenblad Het ledenblad van de PvdA heet Rood De Wiardi Beckman Stichting geeft daarnaast het blad Socialisme & Democratie uit Feiten en cijfers Zetels in de Tweede Kamer 1946 29 zetels 1948 27 zetels 1952 30 zetels 1956 34 zetels Nadat het aantal Tweede Kamerzetels werd verhoogd van 100 naar 150 1956 50 zetels 1959 48 zetels 1963 43 zetels 1967 37 zetels 1971 39 zetels 1972 43 zetels 1977 53 zetels 1981 44 zetels 1982 47 zetels 1986 52 zetels 1989 49 zetels 1994 37 zetels 1998 45 zetels 2002 23 zetels 2003 42 zetels 2006 33 zetels 2010 30 zetels 2012 36 zetels Leden Bron Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen Fractievoorzitters in de Tweede Kamer Partijvoorzitters Electoraat Uit de peilingen van Maurice de Hond van de Tweede Kamerverkiezingen uit 2006 kwam naar voren dat de kiezers gelijk verdeeld zijn over de inkomensgroepen lage inkomens 33% midden inkomens 35% en hoge inkomens 32% De aanhang concentreert zich in de grote steden in enkele middelgrote steden waaronder Nijmegen en in de drie noordelijke provincies De gemeente waar de PvdA bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2010 procentueel de meeste stemmen haalde was Amsterdam 3520% Minder aanhang heeft zij in Noord-Brabant en Limburg Volksvertegenwoordigers en bestuurders Regering In het kabinet-Rutte II is de PvdA vertegenwoordigd met zes ministers en vier staatssecretarissen Ministers Ronald Plasterk minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Bert Koenders minister van Buitenlandse Zaken Lilianne Ploumen minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking Jeroen Dijsselbloem minister van Financiën Lodewijk Asscher minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en vicepremier Jet Bussemaker minister van Onderwijs Cultuur en Wetenschap Staatssecretarissen Sharon Dijksma staatssecretaris van Economische Zaken Wilma Mansveld staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Jetta Klijnsma staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Martin van Rijn staatssecretaris van Volksgezondheid Welzijn en Sport Tweede Kamer Eerste Kamer Europa De PvdA is aangesloten bij de Partij van de Europese Sociaaldemocraten Europese Commissie De volgende leden van de PvdA zijn lid geweest van de Europese Commissie Sicco Mansholt 1958-1972 Landbouw 1972-1973 Voorzitter van de Europese Commissie Henk Vredeling 1977-1981 Sociale Zaken en Werkgelegenheid Frans Timmermans 2014-heden eerste vicevoorzitter en Betere Regelgeving Interinstitutionele Betrekkingen Rechtsstatelijkheid en het Handvest van de grondrechten Europees Parlement Sinds de Europese Parlementsverkiezingen van 2014 is de PvdA met drie zetels vertegenwoordigd in het Europees Parlement Ten opzichte van de vorige verkiezingen in 2009 bleef de PvdA in zetelaantal gelijk De PvdA maakt in het Europees Parlement deel uit van de fractie van de Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten Provincies ;Gedeputeerde Staten Commissaris van de Koning Groningen Max van den Berg Drenthe Jacques Tichelaar Flevoland Leen Verbeek Gedeputeerden Groningen 3 van de 6 leden Friesland 2 van de 5 leden Drenthe 2 van de 4 leden Flevoland 1 van de 4 leden Gelderland 1 van de 5 leden Noord-Holland 2 van de 6 leden Zeeland 1 van de 4 leden Limburg 2 van de 6 leden ;Provinciale Staten Groningen 12 van de 43 zetels Friesland 12 van de 43 zetels Drenthe 13 van de 41 zetels Overijssel 9 van de 47 zetels Flevoland 7 van de 39 zetels Gelderland 10 van de 53 zetels Utrecht 8 van de 47 zetels Noord-Holland 11 van de 55 zetels Zuid-Holland 10 van de 55 zetels Zeeland 6 van de 39 zetels Noord-Brabant 8 van de 55 zetels Limburg 8 van de 47 zetels Gemeenten In Nederland zijn circa honderd burgemeesters van PvdA-huize Enkele bekende namen zijn Eberhard van der Laan Amsterdam Ahmed Aboutaleb Rotterdam Rob van Gijzel Eindhoven Peter Noordanus Tilburg Peter van der Velden Breda Peter den Oudsten Groningen en Bernt Schneiders Haarlem De PvdA levert na de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 1251 gemeenteraadsleden en 194 wethouders stand april 2010 De partij doet in sommige gemeenten mee als onderdeel van een progressief samenwerkingsverband Waterschappen Bij de waterschapsverkiezingen in november 2008 kon voor het eerst op lijsten in plaats van op personen gestemd worden De PvdA deed in een groot aantal waterschappen mee en behaalde 60 van de 502 beschikbare zetels In een aantal waterschappen maakte de PvdA deel uit van de groen-rode coalitie Water Natuurlijk die 100 zetels behaalde Externe links Prads-Haute-Bléone is een gemeente in het Franse departement Alpes-de-Haute-Provence regio Provence-Alpes-Côte d'Azur en telt 172 inwoners 2008 Dit is een stijging van 186% ten opzichte van de vorige telling in 1999 De plaats maakt deel uit van het arrondissement Digne-les-Bains Bernard Bartolini is sinds 2008 burgermeester van de gemeente Geografie De oppervlakte van Prads-Haute-Bléone bedraagt 1800 km² de bevolkingsdichtheid is 08 inwoners per km² De hoogste bergtop in de regio is de Tête de l'Estrop 2961m Demografie Onderstaande figuur toont het verloop van het inwonertal bron INSEE-tellingen Vliegtuigongeluk Op 24 maart 2015 stortte Germanwings-vlucht 9525 neer in de gemeente Prads-Haute-Bléone In Nederland vormen de Provinciale Staten meestal kortweg de Staten genoemd sinds 11 maart 2003 het collectief van volksvertegenwoordigers binnen de provincie Voor deze datum vormden de Provinciale Staten juist het bestuur van de provincie De hoofdtaak van de Provinciale Staten is thans het controleren van het bestuur dat gevormd wordt door de Gedeputeerde Staten De leden van de Provinciale Staten Statenleden worden iedere vier jaar rechtstreeks door de stemgerechtigde inwoners van de provincie gekozen Het aantal leden is afhankelijk van het inwonertal en loopt uiteen van 39 voor een provincie met minder dan 400000 inwoners tot 55 voor een provincie met meer dan 2000000 inwoners Op hun beurt kiezen deze gekozenen weer de leden van Gedeputeerde Staten en van de Eerste Kamer Van 1813 tot 1850 kozen de adellijke leden van de ridderschappen een derde van de leden van Provinciale Staten Thorbeckes hervorming en de Provinciewet van 1850 maakten aan dit adellijke privilege een einde Verlaging aantal Statenzetels Als gevolg van een wijziging van de Provinciewet is bij de Provinciale Statenverkiezingen van 7 maart 2007 het totaal aantal Statenleden verlaagd van 764 naar 564 Het maximumaantal van 83 Statenleden werd verlaagd naar 55 voor provincies met meer dan 2000000 inwoners Het minimumaantal van 39 bleef gehandhaafd maar het minimum geldt sindsdien voor provincies met minder dan 400000 inwoners Door een stijging in het inwoneraantal tellen de staten van de provincie Gelderland sinds de Statenverkiezingen van 2011 55 zetels Daarmee komt het totaal aantal zetels op 566 Een overzicht van de verandering vanaf 2003 in zeteltal per provincie Een gevolg van deze verlaging van het aantal zetels is dat de kiesdrempel gestegen is tot afhankelijk van de provincie tussen anderhalf en ruim twee procent van de stemmen Daardoor is het moeilijker dan voorheen voor kleine partijen om een zetel te behalen wat ook gevolgen kan hebben voor de vertegenwoordiging van kleine partijen in de Eerste Kamer Verkiezingsuitslagen naar jaar 2003 2007 2011 2015 Trivia Sinds mei 2008 noemen Provinciale Staten van Limburg zich het Limburgs Parlement Het Provinciehuis heet in Gelderland Huis der Provincie en in Limburg Gouvernement Zie ook Provincies van Nederland Interprovinciaal Overleg Staten voor de herkomst van de naam De Provinciale Statenverkiezingen 2015 waren Nederlandse verkiezingen die op 18 maart 2015 werden gehouden voor de leden van Provinciale Staten in de twaalf provincies Verloop Om stemgerechtigd te zijn diende men de Nederlandse nationaliteit te hebben op de dag van de stemming ten minste achttien jaar oud te zijn en op de dag van de kandidaatstelling te wonen in de provincie waarvoor de verkiezing plaatsvond Nederlanders die in het buitenland woonden en niet ingeschreven stonden in een Nederlandse gemeente hadden geen stemrecht bij deze verkiezingen Ingezetenen van Caribisch Nederland hadden geen stemrecht bij de verkiezingen voor Provinciale Staten Caribisch Nederland is niet ingedeeld bij een provincie Planning verkiezing Verkiezingen provinciale staten 3jpg|Verkiezingsposters in provincie Utrecht Verkiezingen provinciale staten 4jpg|Stembussen voor de provincie en het waterschap < gallery> Verkiesbare zetels per provincie< small> Uitslagen Eerste Kamerverkiezingen De nieuw verkozen leden van Provinciale Staten kiezen op 26 mei 2015 bij de Eerste Kamerverkiezingen een nieuwe Eerste Kamer Provinciale Statenverkiezingen zijn daarmee behalve provinciaal ook nationaal van belang Röntgenstraling vroeger en in sommige talen nog steeds X-straling vernoemd naar de ontdekker ervan Wilhelm Röntgen is elektromagnetische straling met een iets grotere energie dan zichtbaar licht en ultraviolet In het spectrum ligt röntgenstraling dan ook tussen ultraviolet licht en gammastraling De golflengtebegrenzing is enigszins willekeurig Men spreekt van röntgenstraling als de golflengte van de straling tussen ongeveer picometer en nanometer ligt< ref> Deze band correspondeert met een energie van ongeveer elektronvolt tot Inleiding Röntgenstraling wordt evenals ultraviolette straling door de aardatmosfeer tegengehouden zodat de röntgenstraling van de zon ons niet bereikt Röntgenstraling is een vorm van ioniserende straling en kan in stoffen waar hij op valt chemische reacties teweegbrengen Als de bestraalde stof levend weefsel is kan dit leiden tot stralingsschade aan het DNA en dus tot mutaties en eventueel tot kanker Onnodige blootstelling aan röntgenstraling of enige andere vorm van ioniserende straling dient dus vermeden te worden Bronnen Mechanismen Röntgenstraling kan ontstaan op meer manieren zwarte straling van lichamen met een temperatuur van miljoenen graden remstraling door het inverse omgekeerde Compton-effect uit minder energierijke straling zoals zichtbaar licht synchrotronstraling elektronenvangst waarbij een atoomkern van radioactieve stof een eigen elektron invangt fluorescentie röntgenfluorescentie Kunstmatige bronnen Röntgenstraling wordt meestal in een röntgenbuis opgewekt als remstraling Deze ontstaat wanneer versnelde elektronen op een doel target trefvlak in de figuur botsen meestal van wolfraam of een ander hard materiaal zoals molybdeen met een hoog smeltpunt boven de 2000 graden Celsius De elektronen worden in vacuüm door middel van een elektrisch veld versneld Een elektrische spanning versnelspanning anodespanning wekt dit veld op tussen de kathode K en de anode A De elektronen worden uit de kathode K vrijgemaakt door deze op te warmen bijvoorbeeld met een gloeispiraal waar gloeispanning op wordt gezet Doordat de elektronen elektrisch negatief geladen zijn worden ze versneld van de negatieve kathode naar de positieve anode De maximale energie van de röntgenstraling die zo ontstaat is evenredig met de aangelegde elektrische spanning en wordt daarom vaak in kilo-elektronvolt uitgedrukt De intensiteit hangt af van de elektrische stroom die gaat lopen Deze wordt uitgedrukt in mA milliampères Bij het opwekken van intense stralingsbundels wordt het doel erg warm Daarom hebben röntgenbuizen koelvoorzieningen bijvoorbeeld waterkoeling en of snel ronddraaien van het doelmateriaal rotating-anode Naast de remstraling die een continue verdeling van golflengten heeft witte straling wordt er ook karakteristieke straling lijnemissie vrijgemaakt in het doel Elektronen worden uit de binnenste schil van de atomen in het materiaal losgeslagen Het ontstane gat in de schil wordt opgevuld door elektronen uit schillen met hogere energie Hierbij zenden de laatste elektronen fotonen uit met een scherp bepaalde energie en dus golflengte Deze is karakteristiek voor het chemische element waar het doel van is gemaakt Een veel intensere bron van allerlei straling waaronder röntgenstraling is synchrotronstraling Dit is een mengsel van soorten straling met zo ongeveer iedere gewenste golflengte over een veel breder spectrum dan alleen het röntgengebied Deze bron wordt in toenemende mate gebruikt in wetenschappelijke toepassingen Het is mogelijk met behulp van een monochromator de straling te beperken tot vrijwel één bepaalde golflengte Bij traditionele röntgenbuizen stelt men de monochromator meestal in op de sterkste specifieke lijn van het gebruikte anodemateriaal bijvoorbeeld de Kα1< sub> lijn van koper λ 15406 Å 15406 pm picometer energie 805 keV is een veel gebruikte golflengte Bij synchrotronstraling heeft men veel meer keuze omdat vrijwel het gehele spectrum beschikbaar is Natuurlijke bronnen Op aarde zijn natuurlijke bronnen schaars Er is een aantal radioactieve isotopen dat straling in het röntgengebied uitzendt Wetenschappers van de Universiteit van Florida hebben ontdekt dat bij het ontstaan van onweer niet alleen zichtbaar licht ontstaat maar ook röntgen- en gammastraling In het heelal is dat een andere zaak De zon en andere sterren zenden door hun hitte van miljoenen graden Celsius in hun corona röntgenstraling uit Rond zwarte gaten wordt invallende materie ook verhit wat tot röntgenemissie leidt Bijvoorbeeld Cygnus X-1 naamgeving eerste röntgenbron in de sterrenbeeld Cygnus Zwaan De röntgensterrenkunde legt zich toe op het meten en bestuderen van deze straling Eigenschappen Röntgenstraling heeft verschillende effecten chemisch bijvoorbeeld de zwarting van fotografisch materiaal optisch sommige beschenen stoffen fluoresceren en geven zichtbaar licht terug Dit leidde oorspronkelijk tot de ontdekking door Wilhelm Röntgen biologisch een te hoge dosis op de huid leidt tot erytheem rode huid als door uv-licht zonnebrand thermisch absorptie van röntgenstraling leidt tot opwarming van het absorberend materiaal Röntgenstraling heeft als andere elektromagnetische straling eigenschappen als fase polarisatie Onderzoek en toepassing van deze eigenschappen zijn recent begonnen en kunnen leiden tot betere medische en andere beeldvorming breking en reflectie Röntgenstraling wordt net als licht enigszins gebroken of scherend gereflecteerd bij de overgang van de ene stof naar de andere Door de kortere golflengtes en daardoor hogere energieniveaus van röntgenstraling gaat het om kleinere effecten een loodvest bij een CT-scan zal röntgenstraling niet weerkaatsen en normale lenzen zullen röntgenstralen niet afbuigen Dit verklaart waarom het bouwen van een telescoop voor röntgenstraling lastig is en gebruik maakt van lange geneste kokers van reflecterend metaal Het gebruik van gebogen stukken metaal als "lens" om bundels röntgenstralen te concentreren bleek niet praktisch door onder meer intensiteitsverlies Reflectie treedt slechts op bij scherende inval Daarom worden toepassingen analoog aan die van zichtbaar en ultraviolet licht zoals lasers spiegels en beeldvorming door telescopen op een andere manier verwezenlijkt Zie hiervoor röntgenoptiek Toepassingen Het aantal toepassingen van röntgenstraling is groot en neemt nog steeds toe vooral in de wetenschap Medisch Röntgenstraling heeft belangrijke toepassingen in de geneeskunde waarbij het medische nut voor de patiënt meestal ruimschoots opweegt tegen het geringe risico van stralingsschade Beeldvorming ontstaat doordat de straling afhankelijk van de energie door de meeste zachte weefsels wordt doorgelaten maar door vooral harder calciumhoudend weefsel wordt tegengehouden Zo houdt bijvoorbeeld bot veel straling tegen maar kraakbeen veel minder tot geen Sinds meer dan een eeuw kan daarom het skelet makkelijk met röntgenstraling worden afgebeeld Toepassingen in de geneeskunde zijn als medische beeldvormende techniek voor diagnose zie röntgenfoto CT-scan en röntgendoorlichting fluoroscopie en therapeutisch door het bestralen van kwaadaardige gezwellen radiotherapie Ook in de tandheelkunde worden röntgenfoto's gemaakt Gewone lichtgevoelige film is ook gevoelig voor röntgenstraling zelfs als de verpakking er nog omheen zit Kort na de ontdekking in 1895 werd röntgenstraling daarom veel gebruikt als een soort kermisattractie waarbij men de botten van de hand kon laten afbeelden Verduistering was dan niet nodig Ook is röntgenstraling in schoenenwinkels wel gebruikt om na te gaan of schoenen de juiste maat hadden In ziekenhuizen werd röntgenstraling zelfs wel gebruikt in plaats van scheren om haar bij patiënten te verwijderen Pas veel later werd in brede kring duidelijk dat röntgenstraling ook schadelijk is vooral bij blootstelling aan grote intensiteiten of gedurende lange tijd In de Verenigde Staten bleek in 2007 dat veelvuldige toepassing van CT-scans een paar procent bijdroeg aan het veroorzaken van kanker Techniek Ook in de techniek vinden röntgenstralen veelvuldig toepassing bijvoorbeeld voor het controleren van lasnaden op foutenEen nieuwe ontwikkeling is digitale radiografie Voordeel is dat er ongeveer 10 % van de straling nodig is in vergelijking met eerdere technieken Ook kan het beeld met de pc bewerkt worden Nog een ander voordeel van deze techniek is dat het minder belastend is voor het milieu want er zijn geen chemische processen nodig om foto's te ontwikkelen Nadeel is dat de opnameplaat niet in elke vorm te buigen is zoals bij film Misdaadbestrijding Doorlichten is ook in de bestrijding van misdaad en terrorisme een veel gebruikte techniek Vrijwel alle bagage van passagiers in de luchtvaart wordt doorgelicht Wetenschap Röntgenstraling vindt toepassing in een aantal belangrijke wetenschappelijke analytische spectroscopische technieken zoals Röntgendiffractie Hierbij wordt veelvuldig gebruikgemaakt van koper en molybdeen doelmaterialen Röntgenfluorescentie Element analyse in een rasterelektronenmicroscoop SEM EXAFS extreme x-ray absorption fine structure NEXAFS near-edge x-ray absorption fine structure PIXE particle induced x-ray emission Röntgensterrenkunde Fluorescentie in een rasterelektronenmicroscoop of daarbuiten geeft informatie over de elementsamenstelling van het doelwitmateriaal Met diffractie daarentegen kan de kristalstructuur van het materiaal worden achterhaald EXAFS wordt gebruikt om de ruimtelijke structuur van de onmiddellijke omgeving van een absorberend atoom te onderzoeken NEXAFS is een gevoelige techniek om de elektronenstructuur van het absorberende atoom en zijn bindingen te bepalen Externe links De regering-Jatsenjoek is de Oekraïense regering die op 27 februari 2014 is aangetreden als gevolg van de golf van protesten die het land vanaf eind 2013 heeft overspoeld Het is een interim-regering die steunt op de zetelverdeling voortgekomen uit de parlementsverkiezingen van 2012 Opmerkelijk is onder meer dat ze geleid wordt door een niet-verkozen premier de bankier Arseni Jatsenjoek en dat prominente ministerposten bezet worden door het neonazistische Svoboda De regering bood op 24 juli 2014 haar ontslag aan maar dit werd niet door het parlement aanvaard Daarop kondigde president Petro Porosjenko nieuwe verkiezingen aan in het najaar Totstandkoming De onrust in Oekraïne begon in november 2013 nadat president Viktor Janoekovytsj had geweigerd een associatieovereenkomst met de Europese Unie te ondertekenen en veranderde gaandeweg in een grote doorlopende demonstratie tegen het bewind van de president Op 28 januari diende premier Mykola Azarov zijn ontslag in en op dezelfde dag werd de regering ontbonden Hierop verliet Azarov het land en werd de regering demissionair; de functie van premier werd waargenomen door vicepremier Serhij Arboezov De situatie raakte in een stroomversnelling toen president Janoekovytsj op 22 februari verdween en vervolgens het land ontvluchtte In zijn plaats werd parlementsvoorzitter Oleksandr Toertsjynov tot waarnemend president benoemd Enkele dagen later kondigde deze de vorming van een nieuwe parlementaire coalitie aan genaamd Keuze van Oekraïne waarvan 250 van de 450 afgevaardigden in de Verchovna Rada deel gingen uitmaken Op 26 februari maakte de verenigde oppositie 's avonds op het Onafhankelijkheidsplein haar kandidaten bekend voor een nieuwe regering van nationaal vertrouwen Deze zou geleid worden door de voormalige minister van economische zaken en bankpresident Arseni Jatsenjoek Als vicepremiers werden naar voren geschoven oud-minister van buitenlandse zaken Borys Tarasjoek en Olha Bohomolets zangeres en voormalig lijfarts van president Joesjtsjenko die de demonstranten maandenlang van medische zorg had voorzien Als minister van buitenlandse zaken werd de diplomaat Andrij Desjtsjytsja voorgesteld die als eerste Oekraïense diplomaat zijn steun aan Euromaidan had betuigd Een van de leiders van Euromaidan Dmytro Boelatov die in januari 2014 was gemarteld werd minister van jeugdzaken en sport De commandant van Euromajdan Andrij Parubij werd hoofd van de Veiligheidsraad Een andere actieve deelneemster aan de protesten onderzoeksjournaliste Tetjana Tsjornovol die in december 2013 zwaar was mishandeld werd voorgedragen als hoofd van een op te richten Bureau voor Corruptiebestrijding De volgende dag op 27 februari werd Jatsenjoek door de coalitie Keuze van Oekraïne formeel als premier voorgedragen en met 371 stemmen voor 1 tegen en 2 onthoudingen door de Verchovna Rada benoemd Vervolgens benoemde de Verchovna Rada met een meerderheid van 331 stemmen de door hem voorgestelde voorlopige regering Het mandaat van deze overgangsregering is slechts voor enkele maanden en zal aflopen na de vervroegde presidentsverkiezingen op 25 mei 2014 Samenstelling Moet bijgewerkt worden is niet meer actueel! De twee beoogde vicepremiers Tarasjoek en Bohomolets bedankten op het laatste moment voor de eer en bleven uiteindelijk buiten de regering maar verder komt de regering qua samenstelling grotendeels overeen met het voorstel van de demonstranten Toch wordt Jatsenjoek wel verweten dat hij eerder een regering van politici dan een regering van het volk of een regering van technocraten heeft gevormd De regering-Jatsenjoek bestaat uit vertegenwoordigers van de partijen Batkivsjtsjyna en Svoboda alsmede uit vertegenwoordigers van de demonstranten en partijlozen Opvallend is dat de partij Oedar van Vitali Klytsjko die naast de genoemde partijen een belangrijke rol heeft gespeeld tijdens Euromaidan niet in de regering vertegenwoordigd is Externe link Roger Dean Miller Fort Worth Texas 2 januari 1936 – 25 oktober 1992 was een Amerikaans zanger en acteur Zijn bekendste wapenfeit was de single King of the Road die ook de Nederlandse hitparades haalde Zijn stijl wordt omschreven als countrymuziek maar kent specialisaties in scat en vocalese variant van vocalise Hijzelf was zich daarvan niet bewust; hij wilde muziek schrijven als anderen maar het bleek altijd een ander resultaat te hebben Leven Millers vader Jean overleed aan hersenvliesontsteking toen hij nog geen jaar oud was Moeder Laudene kon niet voor haar drie kinderen zorgen het waren de jaren van de Grote Depressie en liet de opvoeding van Robert over aan Jeans broer Elmer en vrouw Armelia in Erick Oklahoma Het was een tijd van grote armoe en Roger moest meehelpen op de boerderij Ten teken van de armoe een telefoon kon pas in 1951 aangesloten worden Roger moest naar school alwaar maar één klaslokaal was Zo jong als hij was begon hij toen al met het schrijven van stukjes muziek hij was een introverte dagdromer De zinsnede There’s a picture on the wall It’s the dearest of them all Mother dateert vanuit die tijd Op de middelbare school werd hij lid van de National FFA Organization Ondertussen luisterde hij naar het radiostation van zijn neef Sheb Wooley en leerde ook van hem zijn eerste noten op de gitaar Wooley kocht ook een fiddle voor hem De eerste invloeden op zijn latere muziek kwamen van Hank Williams en Bob Wills Uit die tijd dateren ook zijn eerste optredens in Oklahoma maar ook in Texas Miller ging voor het muzikantenleven Op zeventienjarige leeftijd moest hij toch een gitaar stelen maar gaf zichzelf daarna aan Om aan arrestatie te ontkomen sloot hij zich aan bij het leger en kon prompt naar het slagveld van Korea 1952 De laatste jaren van zijn diensttijd versleet hij in Atlanta Georgia alwaar hij fiddle ging spelen in "The Circle of Wranglers" een muziekgroep vanuit het leger Miller kwam terecht in South Carolina alwaar hem werd geadviseerd zich te vestigen in Nashville Tennessee In Nashville maakte Miller kennis met Chet Atkins die hem opnieuw een gitaar moest lenen Miller trad op hij kende nog maar twee akkoorden en verdiende bij als piccolo in een plaatselijk hotel; hij raakte bekend als de "zingende piccolo" Daarnaast speelde hij ook in de band van Minnie Pear Hij ontmoette George Jones en mocht met hem muziek opnemen in Houston voor Starday Records Miller inmiddels getrouwd en ouder van een kind verhuisde naar Amarillo Texas en stond op het punt de muziek vaarwel te zeggen; hij werd brandweerman Hij bleef wel min of meer optreden en zijn loopbaan als brandweerman voorliep niet voorspoedig Hij sliep door een brand heen en hem werd vriendelijk verzocht een ander baantje te zoeken Hij ontmoette Ray Price en ging spelen in diens Cherokee Cowboys Eenmaal terug in Nashville schreef hij Invitation to the blues dat een hit werd van Rex Allen nummer 3 in de Amerikaanse countrylijst De volgende jaren lieten een aantal successen horen Millers liedjes geschreven voor Tree Publishing en vertolkt door derden Half a mind door Ernest Tubb That’s the way I feel voor Faron Young en Billy Bayou voor Jim Reeves Miller was echter ongedisciplineerd men moest aandringen op voltooiing van de aangevraagde liedjes In 1958 kreeg Miller zelf dan een platencontract bij Decca Records Hij werd gekoppeld aan Donny Little later bekend onder de naam Johnny Paycheck Ze zongen A man like me en The wrong kind of girl van Little maar haalden de hitparades niet Na Jason Fleming dat ook onsuccesvol bleef ging Miller achter de drumkit zitten van Faron Young hoewel hij nog nooit slagwerk had geleerd Ook maakte hij opnieuw kennis met Chet Atkins en stapte over naar RCA Records In 1960 steeg You don’t want my love alternatieve titel In the summertime de hitparade in; het bereikte plaats 14 in de countrylijst Opvolger When two worlds collide samen geschreven met Bill Anderson haalde de top 10 Na de successen ontspoorde Miller hield op met schrijven scheidde van zijn vrouw en werd feestbeest Zijn platenlabel ontsloeg hem en hij ging wat anders doen Hij ging proberen om acteur te worden Hij zat echter zonder geld en vond onderdak bij Smash Records dat bereid was hem 1600 Amerikaanse dollars voorschot te geven Daar volgden de in vier minuten geschreven Dang Me en Chug-a-lug uit en die plaatjes haalden naast de nummer 1 en 3 positie in de countrylijsten ook de Billboard Hot 100 respectievelijk plaatsen 7 en 9 Nog datzelfde jaar volgde Do-wacka-do en vlak daarna zijn grootste succes King of the Road met een vierde plaats in de Billboard Hot 100 Daarna verschenen achtereenvolgens Engine Engine Kansas City Star en England Swings 1966 zag Husbands and Wives Hij kreeg in september 1966 een eigen tv-show op NBC maar die was niet succesvol januari 1967 verdween het na 13 weken van de buis De successen werden minder hevig met hits als Walkin in the Sunshine Little green apples van Bobby Russell en Me and Bobbie McGee van Kris Kristofferson In 1970 gevolgd door het studioalbum A trip in the country Smash Records werd opgeheven en Miller verhuisde naar Columbia Records en kwam in 1973 met Dear folks Sorry I havent written lately Datzelfde jaar acteerde en zong Miller drie liedjes in de Walt Disney film Robin Hood in de rol van minstreel Alan-a-Dale In 1978 leende hij zijn stem aan de rol van Speiltoe in Nestor The Long-Eared Christmas Donkey Zingen bleef Miller hij musiceerde in 1981 samen met Willie Nelson op het album Old friends Op de titelsong die al in Oklahoma was geschreven zong ook Ray Price weer mee Het zou zijn laatste hit zijn; het was 1982 Het gebrek aan erkenning leidde tot een muzikale stilstand maar hij schreef nog wel de muziek voor Mark Twains The Adventures of Huckleberry Finn in de uitvoering op Braodway Hij had het boek vooraf niet gelezen maar kwam toch met de muziek nadat het boek hem deed terugdenken aan zijn armoedige jeugd Het wilde echter niet vlotten en na anderhalf jaar ging op 25 april 1985 het stuk met Big River in première in het Eugene O'Neill Theatre Naast de muziek speelde Miller ook de rol van Finns vader nadat John Goodman deze had laten schieten voor Hollywood De musical kreeg zeven Tony Awards waaronder een voor de muziek Miller verhuisde echter naar Santa Fe New Mexico en kwam nog schaars met successen waaronder samen met Dwight Yoakams It only hurts when I cry uit 1990 album If there was a way en zong daarbij op de achtergrond Het haalde wel weer een hitnotering in de Verenigde Staten Hij ging zelf in 1990 nog op tournee en trad in 1992 nog voor de televisie op De opnamen werden uitgezonden een dag nadat hij was overleden Persoonlijke leven Miller trouwde uiteindelijk driemaal BarbaraLeah Kendrick en Mary Arnold en liet zeven kinderen na waarvan de jongste Michael al vroeg stierf Dean Miller van zijn tweede vrouw werd zelf zanger Het succes had een weerslag op het gedrag van Miller; hij leed aan depressies en slaapwandelen Vervolgens raakte hij verslaafd aan de drugs en liep soms gewoon van het podium af en belandde in vechtpartijen Mary Arnold leerde hij kennen via zanger Kenny Rogers zij zong in The First Edition en voor Gerald Ford en werd in 2009 opgenomen in de Rock’n’Roll Hall of Fame van Iowa Arnold zorgt nog altijd voor de muzikale erfenis en aardse bezittingen van Roger Miller In die hoedanigheid spande ze een rechtszaak aan tegen Sony om uiteindelijk 900000 dollar achterstallig royalty's te kunnen innen Miller een fervent roker stierf aan long- en keelkanker in 1992 Discografie Belangrijkste albums Roger and out 1964 The return of Roger Miller 1965 The 3rd time around 1965 Words and music 1966 Walkin' in the sunshine 1967 A tender look at love 1968 Roger Miller 1969 Roger Miller featuring Dang me! 1969 A trip in the country 1970 Roger Miller 1970 1970 Dear folks Sorry I haven't written lately 1973 Celebration 1976 Painted poetry 1977 Off the wall 1978 Waterhole 3 1978 Making a name for myself 1979 Old Friends 1982 The country side of Roger Miller 1986 Green green grass of home 1994 Belangrijkste singles van hemzelf "Dang Me" 1964 "King of the Road" 1965 "England Swings" 1966 van derden "Billy Bayou Jim Reeves 1958 "Don't we all have the right’’ door Ricky Van Shelton 1988 "Tall tall trees" door Alan Jackson 1995 "Husbands and wives" door Brooks & Dunn 1998 Prijzen Naast hits mocht Roger Miller ook muzikale onderscheidingen ontvangen In 1966 kreeg hij vijf Grammy Awards tegelijk voor zijn single King of the Road uit het voorgaande jaar en één voor het album The Return of Roger Miller waar King of the Road trouwens ook op stond De plaats waar hij opgroeide noemde een straat naar hem alwaar in 2004 een naar hem genoemd museum werd geopend Lijst van onderscheidingen 1964 Grammy Award Best Country Song "Dang me" 1964 Grammy Award Best New Country and Western Artist 1964 Grammy Award Best Country and Western Recording Single "Dang me" 1964 Grammy Award Best Country and Western Performance Male "Dang me" 1964 Grammy Award Best Country and Western Album "Dang me" "Chug-a-Lug" 1965 Jukebox Artist of the Year 1965 Grammy Award Best Country Song "King of the road" 1965 Grammy Award Best Country Vocal Performance Male "King of the road" 1965 Grammy Award Best Country and Western Recording Single "King of the road" 1965 Grammy Award Best Contemporary Vocal Performance Male "King of the road" 1965 Grammy Award Best Contemporary Rock 'N Roll Single "King of the road" 1965 Grammy Award Best Country and Western Album "The return of Roger Miller" 1965 Academy of Country and Western Music "Best songwriter" 1965 Academy of Country and Western Music "Man of the year" 1973 Nashville Songwriters Hall of Fame 1985 Tony Award for Best Score and Drama Desk Award for Outstanding Lyrics voor Big river 1988 Academy of Country Music Pioneer Award 1995 Country Music Hall of Fame 1997 Grammy Hall of Fame Song "Dang me" 1998 Grammy Hall of Fame Song "King of the road" 2003 CMT's 40 Greatest Men of Country Music Ranked 23 2004 Oklahoma Music Hall of Fame 2005 Texas Country Music Hall of Fame Radio 2 Top 2000 |- |align"left"|King of the road||1810||-||-||-||-||-||-||-||-||-||-||-||-||-||-||- |} Externe links Saoedi-Arabië of Saudi-Arabië officieel het Koninkrijk Saoedi-Arabië is een land in het Midden-Oosten en Azië Het is een koninkrijk gelegen op het Arabisch Schiereiland Het grenst aan Jordanië Irak Koeweit de Perzische Golf Qatar de Verenigde Arabische Emiraten Oman Jemen Bahrein de Rode Zee en de Golf van Akaba Saoedi-Arabië is grotendeels woestijn en is bijzonder rijk aan aardolie In Saoedi-Arabië liggen de twee belangrijkste heilige plaatsen van de islam Mekka en Medina Naam Saoedi-Arabië kreeg zijn naam in 1932 bij het samenvoegen van de koninkrijken Nadjd en Hidjaz door Abdoel Aziz al-Saoed De staat heet al-Mamlaka al-ʻArabiyya as-Saʻūdiyya wat letterlijk betekent het "Saoedische Arabische Koninkrijk" De naamgever van het land en de dynastie is Mohammed bin Saoed die in de 18e eeuw leefde Geschiedenis van Saoedi-Arabië De islam heeft zijn oorsprong in het gebied waar nu Saoedi-Arabië ligt De profeet Mohammed woonde in Mekka en Medina en begon zijn verovering van daaruit In de latere eeuwen verschoven de machtscentra van de islam naar het noorden maar de Saoedische steden bleven belangrijk als religieuze centra De eerste Saoedische staat begon in Centraal-Arabië rond ongeveer 1750 Een lokale heerser Mohammed bin Saoed ging een alliantie aan met een puriteinse hervormer van de islam Mohammed ibn Abd al-Wahhaab om een nieuwe politieke eenheid te vormen In de volgende 150 jaar groeide in stappen de macht en welvaart van de Saoedische familie en wahabieten toen zij vochten tegen Egypte het Ottomaanse Rijk en andere Arabische families zoals de Hasjemieten en de Rasjidi's om controle over het schiereiland De moderne Saoedische staat werd gesticht door koning Abdoel Aziz al Saoed In 1902 veroverde Abdoel Aziz al Saoed Riyad de voormalige hoofdstad van de al Saoed-dynastie op de rivaliserende al-Rasjid-stam In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit Het Ottomaanse Rijk waar Saoedi-Arabië nog steeds deel van uit maakte sloot zich aan bij Duitsland Groot-Brittannië zette de Hasjemieten ertoe aan om onder leiding van Hoessein ibn Ali de Sjarief van Mekka in opstand te komen Tot een onafhankelijke Arabische staat onder leiding van Hoessein kwam het echter niet In mei 1916 tekenden de Engelsen en Fransen het geheime Sykes-Picotverdrag waarin beide landen de gebieden onderling verdeelden Abdoel Aziz had zich niet aangesloten bij de opstand Hij wist in die jaren de Rhasjidi's een aantal gevoelige nederlagen toe te brengen en uiteindelijk definitief te verslaan Hij veroverde Al-Hasa de rest van de Nadjd en de Hidjaz tussen 1913 en 1926 In 1923 kwam hij met toestemming van de Britten in actie tegen Ibn Ali en veroverde zijn gebieden In 1932 werden deze voorheen losse gebieden door al Saoed verenigd in het Koninkrijk van Saoedi-Arabië waarbij Abdoel Aziz al Saoed de eerste koning werd De ontdekking van olie op 3 maart 1938 veranderde de economie van het land ingrijpend De rijkdom van de olie kwam aan de koning en zijn familieleden toe Deze dynastie is voor een deel afhankelijk van wapenleveringen door de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk Pas in 1962 werd in Saoedi-Arabië de slavernij afgeschaft Vanaf de jaren 80 kwam de regering onder een toenemende druk te staan van islamitische extremisten die vonden dat zij de regels van de islam niet strikt genoeg naleefde De aanwezigheid van Amerikaanse troepen tijdens de Golfoorlog op Saoedisch grondgebied leidde tot nog meer draagvlak voor de extremisten De Saoedische regering kwam hen tegemoet door veel strakkere regelgeving naar islamitisch gebruik Zo werden bioscopen verboden en kregen religieuze leiders veel meer inspraak op het regeringsbeleid Geografie lengte landgrenzen totaal 4415 km 814 km met Irak 728 km met Jordanië 676 km met Oman 222 km met Koeweit 60 km met Qatar 475 km met de Verenigde Arabische Emiraten 1458 km met Jemen kustlijn 2640 km met de Rode Zee en de Perzische Golf hoogste punt Jabal Sawda 3133 m Enkele streken Asir Hidjaz Nadjd en de Rub al Khali Demografie Sinds het begin van de 20e eeuw is de bevolking vervijftienvoudigd van 15 miljoen inwoners< ref> tot Tussen 1975 en 2005 was de gemiddelde jaarlijkse groei van de bevolking 39% De bevolking is relatief jong 35% is jonger dan 15 jaar en slechts 3% is ouder dan 65 jaar Van de totale bevolking woont 81% in de steden; in 1975 was dit nog 37% De gemiddelde levensverwachting is gestegen van 54 jaar in de periode 1970-1975 tot 72 jaar in 2000-2005 Van de totale bevolking heeft 73% de Saoedische nationaliteit Saoedi-Arabië kent een overschot aan mannen hun aandeel is 55% maar dit wordt vooral veroorzaakt door de populatie van buitenlandse werknemers die voor het grootste deel uit mannen bestaat De beroepsbevolking telt ca 85 miljoen mensen en is ongeveer gelijk verdeeld over Saoedis en buitenlanders Het aandeel van mannen in de beroepsbevolking is 85% Voor de overheid werken 900000 personen waarvan 92% met de Saoedische nationaliteit Voor de private sector werken ruim 6 miljoen mensen maar hier is meer dan 85% buitenlander In 2008 zaten ongeveer 416000 Saoedis zonder baan tegen 21000 buitenlanders Het Saoedische regime heeft aangekondigd dat in de toekomst maximaal 20% buitenlandse gastarbeiders mogen werken waardoor naar schatting 29 miljoen gastarbeiders het land moeten verlaten Of deze maatregel ook daadwerkelijk uitgevoerd gaat worden is onduidelijk In Saoedi-Arabië werken circa 15 miljoen buitenlandse huishoudsters die vaak afkomstig zijn uit Zuid-Azië en Zuidoost-Azië Hun aanwezigheid is geregeld onder een systeem dat bekendstaat als kafala oftewel sponsorschap Hun werkgever sponsor is voor hen verantwoordelijk en zij hebben zelf nauwelijks rechten Mede hierdoor doen zij hun werk vaak onder erbarmelijke omstandigheden en vaak worden zij uitgebuit Volgens de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch komt mishandeling vaak voor Religie Saoedi-Arabië staat bekend als een centrum van de islam en kent vrijwel geen godsdienstvrijheid De islam is de dominante godsdienst en staatsgodsdienst Niet-islamitische godsdiensten worden slechts binnenshuis getolereerd voornamelijk onder buitenlanders en op voorwaarde dat zij geen moslims proberen te bekeren In praktijk worden ook plechtigheden binnenshuis regelmatig verstoord door de religieuze politie de Mutawa Deze Mutawa bestaande uit voornamelijk bekeerlingen tot de islam heeft tot taak de naleving van de sharia te controleren en is door zijn harde en willekeurige optreden controversieel Vroege middeleeuwen Het christendom kwam op het Arabisch Schiereiland voor de islam in 4e en 5e eeuw De Ghassaniden waren een Arabische christelijke dynastie die van het einde van de 4e eeuw tot ca 600 over de half nomadische Arabieren van Zuid-Syrië Jordanië en noordelijk Saoedi-Arabië heerste en vanaf keizer Anastasius 491–518 tot Mauricius 582–602 als vazallen van het Byzantijnse Rijk een buffergebied vormden tegen de Perzen en hun Arabische ongekerstende bondgenoten de Lachhmiden van Hira Centrum van de islam Thans is Saoedi-Arabië het religieuze centrum van de islam Het bezit de belangrijkste islamitische heilige plaatsen Mekka en Medina Het land ontvangt jaarlijks miljoenen islamitische pelgrims die de hadj willen volbrengen Deze heilige plaatsen zijn slechts toegankelijk voor moslims Voor de ontdekking van aardolie in 1938 vormden deze pelgrimstochten de belangrijkste inkomstenbron voor het toen nog arme Saoedi-Arabië De staatsgodsdienst is de soennitische richting van de islam die door 84% van de bevolking gevolgd wordt Meer specifiek worden de Saoediërs gezien als aanhangers van het wahabisme een puriteinse stroming die in de 18e eeuw opgang deed in het centrale deel van het land De dominante islamitische rechtsschool is het hanbalisme In het noordoosten provincie al-Hasa woont een sjiitische minderheid die circa 14% van de bevolking vormt De grootmoefti van Saoedi-Arabië is Abdul Aziz Aal ash-Shaikh Hij is de belangrijkste geestelijke van het land Zijn fatwa's hebben belangrijke juridische consequenties Het Saoedische rechtsstelsel is gebaseerd op de sharia Christendom Anno 2008 woonden er ongeveer 1 tot 15 miljoen christenen veelal gastarbeiders uit de Filipijnen of andere landen In Saoedi-Arabië zijn geen kerken omdat de dominante stroming van de islam dat verboden heeft De laatste priester werd in 1985 het land uitgezet In maart 2012 baarde de Saoedische grootmoefti internationaal opzien toen hij bij een bezoek van een delegatie uit Koeweit zei dat het "noodzakelijk om alle kerken op het Arabisch Schiereiland te vernietigen" in navolging van een aan Mohammed toegeschreven uitspraak hadith Overige religies Naast de islam en het christendom zijn er nog diverse minderheden met verschillende religies Er zijn ongeveer 250000 hindoes ongeveer 70000 boeddhisten 45000 Sikhs Staatsinrichting en politiek Koningshuis Het koninkrijk wordt bestuurd door de leden van het Huis van Saoed de koninklijke familie van Saoedi-Arabië Sinds 23 januari 2015 is Salman bin Abdoel Aziz al-Saoed 1935 de koning van Saoedi-Arabië Hij heeft zowel de functie van staatshoofd als premier van Saoedi-Arabië Salman was daarvoor kroonprins en minister van Defensie Eerder was hij gouverneur van Riyad De kroonprins is de plaatsvervanger van de koning Sinds januari 2015 is Moekrin bin Abdoel Aziz Al-Saoed de kroonprins van Saoedi-Arabië en werd Mohammed bin Nayef als vice-kroonprins aangesteld De vorige koning Abdoellah bin Abdoel Aziz al-Saoed 1924-2015 overleed op 23 januari 2015 Abdoellah regeerde sinds 2005 toen hij zijn overleden broer Fahd opvolgde De koning was al op hoge leeftijd en was de laatste jaren herhaaldelijk geopereerd aan zijn rug waardoor hij niet altijd in staat was zijn taken zelf uit te voeren In Saoedi-Arabië komen alleen mannelijke leden van het koningshuis in aanmerking voor het koningschap; de prinsessen bemoeien zich in het geheel niet met staatszaken De koninklijke familie wordt geschat op zo'n 5000 leden De eerste koning van Saoedi-Arabië Abdoel Aziz had 45 zonen bij zijn vele vrouwen die op hun beurt ook weer vele kinderen en kleinkinderen kregen Binnen de Saoedische clan woedt achter de schermen een strijd om de macht De huidige kroonprins Moekrin is de laatst overgebleven zoon naast de huidige koning De benoeming van een zoon van de overleden Nayef als vice-kroonprins is dan ook een duidelijk politiek signaal van de huidige koning aan de tak van de recent overleden koning Abdoellah Het Saoedische koningshuis is een absolute monarchie en regeert dus zonder grondwet Het koningshuis hoeft geen enkele verantwoording af te leggen aan het volk Het binnenkomende oliegeld gaat rechtstreeks naar deze Saoedische familie De verschillende prinsen doen op grote schaal aan zelfverrijking en zijn naar westerse maatstaven corrupt Wetgeving Drie koninklijke besluiten van 1 maart 1992 definiëren een basiswet die het systeem van de overheid vastlegt Deze basiswet is gebaseerd op de Koran en de sharia Volgens een bepaalde definitie is Saoedi-Arabië dus een theocratie De islam heeft een allesbepalende rol in het dagelijks leven Het puriteinse wahabisme is de dominante islamitische stroming in het land en dat heeft geleid tot een strenge interpretatie van de sharia De interpretatie van de islam in Saoedi-Arabië is zo dat lijfstraffen zoals stokslagen en zweepslagen en onthoofding er geregeld worden opgelegd De onthoofdingen vinden plaats in het openbaar Een van de misdaden waarvoor onthoofding plaatsvindt is tovenarij Naast de sharia heeft het land ook moderne wetgeving zoals de wetgeving voor de internationale handel en de diplomatie In oktober 2007 kondigde koning Abdoellah een hervorming van het gerechtelijk systeem aan Adviesraden In 1993 benoemde de koning een raadgevend parlement de Majlis al-Shura van Saoedi-Arabië dat 150 leden telt De Majlis heeft de bevoegdheid om wetsvoorstellen te doen maar zij heeft geen bevoegdheden om besluiten te nemen of wetgeving aan te nemen De koning beslist uiteindelijk veto over de wetsvoorstellen In 2005 werden voor het eerst de eerste verkiezingen gehouden en konden de mannelijke burgers de helft van de leden van de gemeenteraden verkiezen De andere helft van de gemeenteraad werd en wordt benoemd In 2011 kondigde de koning aan dat vanaf 2015 vrouwen ook passief en actief kiesrecht krijgen voor de beschikbare zetels in de gemeenteraden en de Majlis In 2013 werden 30 van de 150 zetels in de Majlis gereserveerd voor vrouwen die nog wel apart moeten zitten van de mannen Mensenrechten en de positie van vrouwen In Saoedi-Arabië worden de mensenrechten regelmatig geschonden Saoedi's kunnen zonder vorm reden of proces worden gearresteerd en vastgehouden In gevangenissen worden mensen slecht behandeld en gemarteld Vrouwen zijn zeer beperkt in hun bewegingsvrijheid Ze kunnen niet zonder begeleiding van een mannelijk familielid de straat op Ze zijn ook verplicht een hoofddoek te dragen en het gehele lichaam te bedekken Daarnaast kunnen ze geen rijbewijs aanvragen en mogen dus niet autorijden Saoedi-Arabië is hierin enige land ter wereld In grote steden als Riyad en Djedda mogen vrouwen ook geen gebruik maken van het openbaar vervoer Het is vrouwen niet toegestaan zelfstandig officiële transacties en grote aankopen te doen Ook in restaurants dienen vrouwen apart te gaan zitten De vrouwenafdelingen zijn vaak van een mindere kwaliteit Ook westerse restaurants als McDonalds hebben aparte ruimten voor mannen en vrouwen Vrouwen hebben ook geen eigen identiteitskaart maar zijn geregistreerd onder hun vader of echtgenoot Mannen mogen meerdere vrouwen hebben andersom niet Er is geen minimumleeftijd om te huwen De religieuze autoriteiten geven 9 jaar voor een meisje en 15 jaar voor een jongen aan als minimumleeftijd Sinds 2013 mogen vrouwen fietsen zolang ze maar zijn vergezeld door een mannelijk familielid en volledig eerbaar gekleed' zijn Tot nu toe mogen vrouwen niet stemmen of verkozen worden Door koning Abdoellah zijn in september 2011 toezeggingen gedaan dat dit bij de verkiezingen van 2015 zal veranderen Deze scherpe scheiding tussen mannen en vrouwen wordt Purdah genoemd Deze scheiding wordt door mensenrechtenorganisaties ook wel als apartheid aangeduid Op ‘afvalligheid’ van de islam staat de doodstraf In februari 2012 twitterde de 23-jarige Hamsa Kashgari kritisch over de profeet Mohammed Na bedreigingen op oproepen hem de doodstraf op te leggen vluchtte hij vergeefs het land uit want hij werd op grond van een internationaal arrestatiebevel direct aangehouden en uitgeleverd door Maleisië Na internationale druk werd hij uiteindelijk in oktober 2013 vrijgelaten nadat hij echter wel zonder formele aanklacht anderhalf jaar was vastgehouden Tot 2004 werden joden geweerd uit Saoedi-Arabië US Department of State Bureau of Democracy Human Rights and Labor 28 februari 2005]< ref> Bezoekers van Saoedi-Arabië mogen geen stempel van een bezoek aan Israël in hun paspoort hebben staan Israëlische staatsburgers hebben ook geen toegang tot het land Homoseksuele activiteiten worden in Saoedi-Arabië bestraft met zweepslagen of de doodstraf door openbare onthoofding Financiën De belangrijkste inkomstenbron van de overheid is de oliewinning; in 2010 was het aandeel 90% in alle inkomsten Veranderingen in de olieprijs hebben ook gevolgen voor de inkomsten In de periode 2006 tot 2008 steeg de olieprijs met 55% van 61 dollar per barrel tot 95 dollar; de overheidsinkomsten stegen met ongeveer 63% over die jaren Vanwege een groot begrotingsoverschot zijn tegenvallende inkomsten zoals in 2009 overigens goed op te vangen In 2010 had de overheid een begrotingsoverschot van circa 90 miljard riyal De staatsschuld bedroeg 167 miljard riyal per ultimo 2010 ofwel 10% van het bruto nationaal product De belangrijkste begrotingsposten zijn die van onderwijs met een aandeel van 25% van alle uitgaven en defensie en nationale veiligheid met 35% Bestuurlijke indeling Saoedi-Arabië is onderverdeeld in dertien provincies Elke provincie is weer onderverdeeld in gouvernementen 118 in totaal Economie Op 3 maart 1938 stroomde de eerste olie uit een bron op Saoedisch grondgebied Bijna vijf jaar had de Amerikaanse Standard Oil Company of California al gezocht naar olie voor dit eerste succes werd geboekt In 1933 tekende het oliebedrijf met de Saoedische minister van Financiën een concessieovereenkomst Op een diepte van 1441 meter werd een olieveld aangeboord wat de start betekende van een bloeiende olie-industrie Tot diep in de jaren 70 bleven de Amerikaanse oliebedrijven een belangrijke rol spelen De krachten van Mobil Exxon en Standard Oil Company of California waren gebundeld in Aramco de Arabian American Oil Company Het koninkrijk was echter niet tevreden over de verdeling van de olie-inkomsten en in een aantal stappen verwierf de Saoedische staat in 1980 het volledige eigendom van Aramco In 1988 werd de naam omgedoopt in Saudi Aramco Saoedi-Arabië heeft de grootste olievoorraad ter wereld volgens schattingen van de regering waren de reserves per eind 2010 zo'n 264 miljard barrels De olieproductie in dat jaar bedroeg 2980 miljoen barrels ofwel een gemiddelde productie van 82 miljoen barrels per dag De reserves zijn groot genoeg om het huidige productietempo nog ruim 80 jaar vol te houden Van de geproduceerde aardolie wordt 80% in de vorm van ruwe olie geëxporteerd De belangrijkste afzetmarkten waren in 2010 het Verre Oosten met een aandeel van 64% gevolgd door Noord-Amerika 18% en West-Europa 10% Het land heeft ook een belangrijke olieraffinage-industrie In 2010 werd circa 700 miljoen barrels aan olieproducten geproduceerd Na aftrek van het binnenlands verbruik wordt de helft geëxporteerd waarbij het Verre Oosten wederom de belangrijkste afzetmarkt is Naast de oliesector kent het land een bescheiden mijnbouwsector In 2008 bedroeg de goudproductie 146000 ounce en er werd 265000 ounce zilver gewonnen Verder werd nog op zeer bescheiden schaal koper en zink gewonnen Saoedi-Arabië exporteert fors meer dan het importeert Olie en olieproducten zijn de belangrijkste exportgoederen Het aandeel van ruwe olie olieproducten en petrochemische producten was 95% in de totale exportwaarde in 2008 De opbrengsten zijn afhankelijk van de uitgevoerde hoeveelheden en de wereldmarktprijs voor aardolie De prijs is aan grote schommelingen onderhevig en daarmee ook dus de exportopbrengsten De overheid streeft naar een stabiele maar ook hoge olieprijs om daarmee de inkomsten zeker te stellen De import bestaat voornamelijk uit consumptiegoederen waaronder voedingsmiddelen en textiel en kapitaalgoederen als machines en transportmiddelen De Verenigde Staten China en Japan zijn de belangrijkste exporteurs naar Saoedi-Arabië Nederland en België hebben overigens een zeer bescheiden aandeel in de handel met het land Hieronder een overzicht van belangrijke economische indicatoren van Saoedi-Arabië Het land verbruikte in 2008 ongeveer 22 miljard kubieke meter water hiervan gaat 88% naar de landbouw circa 9% is voor consumptie en de rest gaat naar de industrie De gemiddelde neerslag is slechts 70 à 100 millimeter per jaar het land heeft geen rivieren en meren en het water is daarom vooral afkomstig uit ondergrondse waterbronnen Eenmaal opgepompt water wordt niet meer aangevuld waardoor deze reserves eindig zijn Daarnaast beschikt het land over 30 installaties waar zeewater wordt omgezet in zoet water Zes ontziltingsinstallaties staan aan de oostkust en 24 aan de westkust van Saoedi-Arabië en de totale productie was 1 miljard kubieke meter in 2008 De meeste zoetwaterinstallaties zijn gecombineerd met elektriciteitscentrales De elektriciteitsproductie laat een sterke groei zien In de periode 2004 tot 2008 steeg de consumptie met 25% tot 181000 gigawattuur De productiecapaciteit steeg in een gelijk tempo tot 35000 megawatt MW over deze periode van vijf jaar Gezinnen zijn de grootste verbruikers met een aandeel van 54%; de landbouw de kleinste met een aandeel van slechts 2% Saoedi-Arabië handelt niet met Israël Westerse bedrijven die zaken willen doen met Saoedi-Arabië moesten in de jaren 70 en 80 voor al hun werknemers zogenaamde niet-Joodverklaringen overleggen Internationaal Saoedi-Arabië behoort tot de Arabische wereld en is gelegen in het Midden-Oosten Deze regio wordt ook wel de MENA Middle East North Africa genoemd Het land is een niet-gebonden staat waarvan het buitenlands beleid als doel heeft tot het behoud van haar veiligheid en haar positie op het Arabisch Schiereiland het verdedigen van algemene Arabische en islamitische belangen het promoten van solidariteit tussen overheden van islamitische staten en het aangaan en onderhouden van samenwerkingsverbanden met andere olie-producerende en grote olie-consumerende landen Saoedi-Arabië is ervan beschuldigd tolerant te zijn ten opzichte van islamitisch extremisme Saoedi-Arabië is een van de oprichters van de Verenigde Naties en ondertekende het Handvest van de Verenigde Naties in 1945 Het land speelt een prominente rol in het Internationaal Monetair Fonds de Wereldbank en is lid van de G20 Ook heeft het een belangrijke rol in de Arabische en islamitische instellingen voor financiële hulp en ontwikkelingshulp Het is een van de grootste donoren in de wereld en geeft steun aan een aantal Arabische Afrikaanse en Aziatische landen In Djedda is het secretariaat van de Organisatie van de Islamitische Samenwerking gevestigd en van haar in 1973 opgerichte dochterorganisatie de Islamitische Ontwikkelingsbank Als stichtend lid van de OPEC heeft ze over het algemeen als beleid om de olieprijs in de wereld te stabiliseren en te proberen scherpe schommelingen in de prijs te beperken Het beleid op de lange termijn is gericht op het vasthouden van een stabiele markt op de lange termijn voor haar olie om westerse economieën niet in gevaar te brengen Dit wordt gezien als bescherming van de financiële activa van het land alsmede het verstrekken van politieke en militaire steun voor de Saoedische overheid Door zijn enorme olievoorraden wordt het land gezien als swing producer en kan het zijn olieproductie snel opvoeren als daar vraag naar is Uit een gelekte cable bleek echter dat Saoedi-Arabië zijn oliereserves flink heeft overdreven Het land is lid van de volgende internationale organisaties de Arabische Liga sinds 22 maart 1945 de Verenigde Naties sinds 24 oktober 1945 de Organisatie van de Islamitische Samenwerking sinds 25 september 1969 de Cooperation Council for the Arab States of the Gulf sinds 25 mei 1981 de Asia Cooperation Dialogue sinds 4 april 2005 de Wereldhandelsorganisatie sinds 11 december 2005 de Organisatie van Niet-gebonden Landen de Organisatie van olie-exporterende landen sinds december 1960 de G20 Cultuur Saoedi-Arabië heeft eeuwenoude opvattingen en tradities vaak afkomstig uit de Arabische tribale beschaving Deze cultuur wordt versterkt door de strak puriteinse wahabitische vorm van de islam die ontstond in de 18e eeuw en nu overheerst in het land De vele beperkingen op het gedrag en de kleding worden strikt juridisch en maatschappelijk afgedwongen Alcoholische dranken bijvoorbeeld zijn verboden en er is geen theater of openbare vertoning van films Wel meldt de UK Mail dat binnen de Saoedische koninklijke familie homoseksualiteit is toegestaan zolang het geen onderwerp van publieke aandacht is Zowel de Daily Mail als Wikileaks geven echter aan dat voor de Saoedische koninklijke familie een andere morele code van toepassing is voor zichzelf Meningsuiting in het openbaar over de binnenlandse politieke of sociale zaken worden ontmoedigd Er zijn geen organisaties zoals politieke partijen of vakbonden Het dagelijks leven wordt gedomineerd door de islamitische voorschriften Vijf keer per dag worden moslims opgeroepen tot het gebed vanaf de minaretten van moskeeën verspreid over het land Vrijdag is de heiligste dag voor moslims Het weekend is sinds juni 2013 veranderd en vastgesteld op vrijdag en zaterdag In overeenstemming met de wahabitische doctrine worden maar twee religieuze feestdagen als publiekelijk erkend het Suikerfeest en het Offerfeest Viering van andere islamitische feestdagen zoals de verjaardag van de Profeet en Asjoera een belangrijke feestdag voor de sjiieten wordt alleen gedoogd wanneer deze lokaal en op kleine schaal worden gevierd Openbare naleving van niet-islamitische religieuze feestdagen is verboden met uitzondering van 23 september die de eenwording van het koninkrijk herdenkt Islamitisch erfgoed Saoedi-Arabië en in het bijzonder de Hidjaz als de bakermat van de islam heeft veel van de belangrijkste historische islamitische plaatsen zoals de twee heiligste plaatsen van Mekka en Medina Een van de titels van de koning is Bewaarder van de Twee Heilige Moskeeën de twee moskeeën zijn Al-Masjid al-Haram in Mekka die de meest heilige plaats van de islam bevat de Ka'aba en de moskee van de Profeet in Medina die Mohammeds graf bevat Het Saoedische wahabisme staat echter vijandig tegenover elke vorm van eerbied die wordt gegeven aan historische of religieuze plaatsen van betekenis uit angst dat daardoor afgoderij ontstaat Als gevolg daarvan hebben onder de Saoedische regels de Hidjaz-steden te lijden gehad onder aanzienlijke vernietiging van hun fysieke erfgoed en wordt geschat dat ongeveer 95% van Mekka's historische gebouwen de meeste meer dan duizend jaar oud zijn gesloopt Hieronder vallen onder andere de moskee die oorspronkelijk werd gebouwd door de dochter Fatima Zahra van Mohammed en andere moskeeën opgericht door Abu Bakr Mohammeds schoonvader en de eerste kalief Umar de tweede kalief Ali ibn Abi Talib Mohammeds schoonzoon en de vierde kalief en Salman al-Farsi een van Mohammeds metgezellen Andere historische gebouwen die zijn vernietigd zijn onder meer het huis van Khadija de vrouw van de Profeet het huis van Abu Bakr nu de site van het lokale Hilton-hotel het huis van Ali-Oraid de kleinzoon van de Profeet en de moskee van Abu-Qubais nu de locatie van het paleis van de koning in Mekka Critici hebben dit beschreven als "Saoedi-vandalisme" en beweren dat in de afgelopen 50 jaar 300 historische plaatsen die in verband stonden met Mohammed zijn familie of begeleiders verloren zijn gegaan Er wordt vermeld dat er nu nog minder dan 20 plaatsen zijn in Mekka die nog dateren uit de tijd van Mohammed Kleding De Saoedi-Arabische kleding volgt strikt de principes van de hidjab het islamitische principe van bescheidenheid vooral in de kledij De voornamelijk losse en vloeiende maar bedekkende kleding is geschikt voor het woestijnklimaat van Saoedi-Arabië Traditioneel dragen mannen meestal een hemd dat reikt tot aan de enkels Het hemd is geweven van wol of katoen bekend als een thawb met een keffiyeh een grote geblokte vierkant van katoen op zijn plaats gehouden door een koord spoel of een ghutra een effen wit vierkant gemaakt van fijnere katoen ook op zijn plaats gehouden door een koord spoel gedragen op het hoofd Op de zeldzame koude dagen dragen Saoedi-mannen een kamelenharen mantel bisht Dameskleding is versierd met tribale motieven munten pailletten metalen draad en appliques Vrouwen moeten een abaja dragen of bescheiden gekleed zijn in het openbaar Ghutrah Arabisch غتره is een traditionele hoofdtooi meestal gedragen door Arabische mannen Het bestaat uit een vierkant doek meestal van katoen op diverse wijze gevouwen rond het hoofd Het wordt algemeen gedragen in gebieden met een droog klimaat om bescherming te bieden tegen directe blootstelling aan de zon en ook ter bescherming van de mond en de ogen tegen opgeblazen stof en zand Agal Arabisch عقال is een Arabisch hoofddeksel gemaakt van koord dat wordt vastgemaakt rond de ghutrah om het op zijn plaats te houden De agal is meestal zwart van kleur Thawb Arabisch ثوب is het standaard Arabische woord voor kledingstuk De lengte is tot op de enkel meestal met lange mouwen te vergelijken met een robe Bisht Arabisch بشت is een traditionele Arabische mannenmantel meestal alleen gedragen bij speciale gelegenheden zoals bruiloften Abaja Arabisch عباية is een kledingstuk voor vrouwen Het is een zwarte mantel die losjes het hele lichaam bedekt behalve het hoofd Sommige vrouwen kiezen ervoor om hun gezicht bedekken met een nikab Sport Voetbal is de nationale sport in Saoedi-Arabië Duiken windsurfen zeilen en basketbal zijn ook populair en worden zowel door mannen als vrouwen beoefend Het Saoedi-Arabische nationale basketbalteam won brons tijdens het Asian Championship in 1999 Meer traditionele sporten zoals kamelenraces werden populair in de jaren 1970 Een stadion in Riyad houdt races in de winter De jaarlijkse King's Camel Race begonnen in 1974 is een van de belangrijkste van de sportwedstrijden en trekt dieren en ruiters uit de hele regio Keuken De Saoedi-Arabische keuken is vergelijkbaar met die van de omringende Arabische landen in de Perzische Golf en is sterk beïnvloed door de Turkse Perzische en Afrikaanse keuken Islamitische spijswetten worden afgedwongen varkensvlees wordt niet gebruikt en andere dieren worden halal geslacht Een gerecht dat bestaat uit een gevuld lam bekend als khūzī is het traditionele nationale gerecht Kebabs zijn populair Net als in andere Arabische landen rond de Perzische Golf is ook machbūs een rijstgerecht met vis of garnalen populair Platte ongezuurde broden zijn een hoofdbestanddeel van vrijwel elke maaltijd net als de dadel en vers fruit Koffie geserveerd in de Turkse stijl is de traditionele drank Externe links Studio Vandersteen is een tekenstudio die door Willy Vandersteen werd opgericht om het groeiend aantal medewerkers aan zijn stripcreaties in onder te brengen Al vanaf het begin van zijn carrière had Vandersteen mensen om zich heen die hem hielpen bij het uitwerken van zijn strips Zijn vrouw hielp al mee met het inkten van zijn tekeningen François Joseph Herman was in 1949 één van de eerste medewerkers Vanaf De mottenvanger verzorgde hij het inkten van de Suske en Wiske-verhalen In de loop der jaren volgden meer medewerkers zoals Karel Verschuere en Karel Boumans die onder andere meewerkten aan Suske en Wiske De grappen van Lambik Bessy De Rode Ridder en Karl May Maar pas in 1959 richtte Vandersteen daadwerkelijk de Studio Vandersteen op Al snel werkten er meerdere medewerkers aan de verschillende stripcreaties Er werden nieuwe reeksen gestart zoals Jerom Biggles en Safari In eerste instantie verzorgde Vandersteen de scenario's en het tekenwerk en liet hij het uitwerken over aan de medewerkers De meest getalenteerde tekenaars kregen na verloop van tijd meer invloed op een reeks en soms werden ze de hoofdauteur van de reeks Vandersteen kon zich dan weer gaan toeleggen op een nieuwe reeks Zo kreeg Karel Biddeloo de strip De Rode Ridder onder zijn hoede en Paul Geerts de bekendste reeks Suske en Wiske Zelf kon hij weer nieuwe reeksen bedenken zoals Robert en Bertrand Pats Tits en De Geuzen Medewerkers Hieronder volgt een lijst van medewerkers die in dienst zijn of waren van de Studio of die meegewerkt hebben aan verhalen van de Studio François Joseph Herman 1949-1952? inkter Karel Verschuere jaren '50 tekenaar en scenarist van Bessy medewerker aan verhalen van De Rode Ridder Karl May en Suske en Wiske Karel Boumans 1952-1959 tekenaar medewerker aan Suske en Wiske en De avonturen van Lambik Eduard De Rop 1959-1983 tekenaar en inkter medewerker aan verhalen van De Rode Ridder en Suske en Wiske Frank Sels -1966 tekenaar en inkter medewerker aan verhalen van De Rode Ridder Eugeen Goossens 1965-1990 medewerker aan verhalen van Bessy De familie Snoek Jerom Karl May en Suske en Wiske Paul Geerts 1968-2002 hoofdtekenaar en scenarist van Suske en Wiske 1973-2002 Karel Biddeloo 1968-2004 hoofdtekenaar en scenarist van De Rode Ridder 1969-2004 Robert Merhottein Merho 1970-1976 medewerker aan verhalen van Jerom en Pats Ron Van Riet 1970-1992 tekenaar voor Bessy 1970-1984 en Robert en Bertrand 1984-1992 Eric De Rop 1970- inkter Hilde Costermans 1966-1976 Rita Bernaers 1971-2006 inkleurster van Suske en Wiske feitelijk in dienst van Standaard Uitgeverij Jaky Pels jaren '70 scenarist medewerker aan verhalen van Bessy en Jerom Liliane Govers 1980-2002 administratie en correspondentie letteraar en inkter van Suske en Wiske Marc Verhaegen 1988-2005 hoofdtekenaar en scenarist van Suske en Wiske 2002-2005 Erik Meynen 2001-2010 scenarist van Suske en Wiske Walter Van Gasse 2002-2006 tekenaar Tom Wilequet 2002- office manager DTP-opmaak Bruno De Roover 2003- tekenaar scenarist van Suske en Wiske Peter Quirijnen 2003- uitwerken achtergronden Peter Van Gucht 2003- hoofdscenarist van Suske en Wiske 2005- Luc Morjaeu 2005- hoofdtekenaar van Suske en Wiske 2005- Charel Cambré 2005- tekenaar Martin Lodewijk 2005- hoofdscenarist van De Rode Ridder maakt geen deel uit van Studio Vandersteen 2005- Claus Scholz 2005- hoofdtekenaar van De Rode Ridder maakt geen deel uit van Studio Vandersteen 2005-; in de jaren 80 werkte hij mee aan de Duitse Bessy-verhalen en Karl May Dirk Stallaert 2006- tekenaar Isabelle Van Laerhoven 2006- inkleurster van Suske en Wiske Sabine De Meyer 2006- inkleurster van De grappen van Lambik Externe link De TARDIS is een fictief ruimteschip en tijdmachine in het Britse sciencefiction televisieprogramma Doctor Who De naam is een acroniem voor Time And Relative Dimension In Space een relatieve dimensie en tijd in de ruimte Het voertuig dat van binnen groter is dan van buiten had oorspronkelijk de eigenschap zich aan te passen aan de omgeving waarin het zich bevond In 1963 is het bij een bezoek aan Londen echter blijven steken in de vorm van een politiehokje uit de jaren '50 Het geheel lijkt nog het meest op een blauwe telefooncel Het geluid van de bewegende TARDIS werd in 1963 gemaakt door een sleutel over de snaar van een piano te schrapen Dit geluid wordt nog steeds gebruikt in de serie Dit geluid hoeft de TARDIS niet te maken maar als The Doctor haar bestuurt doet ze het altijd Dit komt omdat het geluid dat te horen is eigenlijk de remmen zijn die The Doctor er altijd op heeft staan Hij vindt het geluid zo leuk In een van de afleveringen in Doctor Who komt de ziel van de TARDIS in het lichaam van een vrouw Ze geeft zichzelf daar de naam "Sexy" Google heeft in haar applicatie Google Maps een zogenaamde Easter Egg verborgen waarbij je in de TARDIS kunt komen < ref> | |- | |- | |- | |- | |- | |- | |- | |} Tenerife is het grootste eiland van de Canarische Eilanden een tot Spanje behorende eilandengroep in de Atlantische Oceaan 200 km van de kust van Marokko en de Westelijke Sahara Tenerife heeft de meeste inwoners en met bijna 900000 mensen op 2057 vierkante kilometer is Tenerife het dichtstbevolkte eiland van Spanje Evenals de buureilanden is het een eiland van vulkanische oorsprong De grootste vulkaan van het eiland is El Teide die met 3718 meter meteen de hoogste berg van het grondgebied van Spanje is Geschiedenis Voor de Spaanse verovering leefden de Guanchen de oorspronkelijke bewoners van de Canarische Eilanden op Tenerife Ruim vijfhonderd jaar geleden in 1494 arriveerde de conquistador Alonso Fernández de Lugo in de baai van Añaza thans de haven van Santa Cruz Het Spaanse koningshuis had hem bevel gegeven om Tenerife het enige Canarische eiland dat nog niet onder het gezag van de Castiliaanse Kroon was geplaatst te veroveren De Guanchen gaven zich echter niet gewonnen Vele Castilianen stierven tijdens de gevechten en Alonso Fernóndez de Lugo was genoodzaakt zijn troepen terug te trekken van Tenerife om een jaar later terug te keren Deze keer lukte het hem wel om het eiland te veroveren in 1496 werd het laatste verzet van de mencey Bencomo van Taoro de huidige Orotava-vallei gebroken Na de overwinning op de Guanches stichtte De Lugo de plaats San Cristóbal de La Laguna naast een lagune die ongeveer 7 kilometer van de baai Añaza ligt Op de luchthaven Tenerife Noord voorheen Los Rodeos vond in 1977 de grootste vliegtuigramp uit de geschiedenis plaats Geografie Santa Cruz de Tenerife De hoofdstad van Tenerife is het aan de oostkust gelegen Santa Cruz de Tenerife een grote stad met een belangrijke haven voor vracht- en cruiseschepen en tevens doorvoerhaven voor oa de andere Canarische eilanden Het is tevens een van de hoofdsteden van de Canarische archipel Van 1833 tot 1927 was Santa Cruz de Tenerife de enige hoofdstad van de Canarische Eilanden totdat in 1927 werd bepaald dat ook het op Gran Canaria gelegen Las Palmas de Gran Canaria een van de hoofdsteden van de archipel is Tot de dag van vandaag is de situatie nog zo dat er dus twee hoofdsteden van de Canarische eilanden zijn Bestuurlijke indeling De 31 gemeenten waarin Tenerife als Spaanse provincie is ingedeeld zijn {| | Adeje || || Granadilla de Abona || || San Cristóbal de La Laguna | rowspan"11" | |- | Arafo || Guía de Isora || San Juan de la Rambla |- | Arico || Güímar || San Miguel de Abona |- | Arona || Icod de los Vinos || Santa Cruz de Tenerife |- | Buenavista del Norte || La Guancha || Santa Úrsula |- | Candelaria || La Matanza de Acentejo || Santiago del Teide |- | El Rosario || La Orotava || Tacoronte |- | El Sauzal || La Victoria de Acentejo || Tegueste |- | El Tanque || Los Realejos || Vilaflor |- | Fasnia || Los Silos || |- | Garachico || Puerto de la Cruz || |} Plaatsen Aan de westkust ligt Playa de San Juan Vanuit deze plaats heeft men een fraai uitzicht over de Atlantische Oceaan naar het buureiland La Gomera Enkele andere plaatsen op Tenerife zijn {| | Garachico | | Masca | | Los Gigantes |- | Puerto de Santiago | Playa de la Arena | Callao Salvaje |- | Playa Paraíso | Costa Adeje | San Andrés |} Klimaat Dankzij de passaatwind en de ligging is het klimaat op Tenerife gelijkmatig met temperaturen van s winters rond 19° tot s zomers 25° De nachttemperaturen liggen s winters rond 14° en s zomers rond 21° Hierdoor wordt Tenerife ook wel het eiland van de eeuwige lente genoemd Dit is echter niet op elk deel van het eiland correct Net als op de buureilanden heeft Tenerife ook een weergrens en dat is met name in de winter voelbaar en zichtbaar De oorzaak hiervan is de vulkaan Pico del Teide De vochtige wolken boven de Atlantische Oceaan blijven hangen tegen de bergen Mede hierdoor kent het noorden van Tenerife een rijke subtropische vegetatie In het noorden van Tenerife is het ook vaker bewolkt en regenachtig dan in het zuiden van het eiland De hoeveelheid neerslag varieert per jaar van 150 mm in het zuidoosten Arona tot rond 900 mm in het noordnoordwesten Aguamansa Bij aanvoer van hete lucht uit de westelijke Sahara kan het op Tenerife in de zomermaanden soms meer dan 35° worden De oostzuidoostelijke wind is dan vrij sterk en voert veel zand en stof aan De bewoners noemen dit de Calima Boven de 2000 meter komt in de periode november-april sneeuw voor Vooral de 3718 meter hoge top van El Teide is dan langere tijd bedekt met sneeuw Geologie Tenerife is net als de overige Canarische Eilanden van vulkanische oorsprong Er zijn vier vulkaanuitbarstingen gedocumenteerd 1704 uitbarsting van de vulkanen Siete Fuentes Fasnia en Arafo 1706 uitbarsting van de Montaña Negra Deze uitbarsting duurde 40 dagen en de stad Garachico werd volledig verwoest 1798 uitbarsting van de Pico Viejo 1909 uitbarsting van de vulkaan Chinyero Geen van deze uitbarstingen heeft mensenlevens gekost Natuur Het eiland wordt gekenmerkt door hoge bergformaties die grofweg van het noordoosten tot aan het zuidwesten georiënteerd zijn Aan weerskanten lopen de hellingen steil af naar zee De noordelijke en westelijke helft van Tenerife heeft begroeide en vrij vruchtbare valleien waar tevens uitgestrekte bananenplantages voorkomen De vallei van Oratava staat bekend om het sterk wisselende natuurschoon Datzelfde geldt voor het nationale natuurreservaat Las Cañadas gelegen rondom de vulkanen Pico del Teide en Pico Viejo Het woeste en ruige landschap van Las Cañadas heeft veel weg van dat van de maan Tenerife heeft op een paar uitzonderingen na zwarte lavastranden Cultuur Voor de eilandbewoners is het carnaval een belangrijk feest van het jaar Dat geldt ook voor Romeria wat vrij vertaald "oogstfeest" betekent met zijn Baile de Mago ofwel boerendans De Romeria wordt hoofdzakelijk in het noorden van het eiland gevierd door zowel jong en oud in de lokale klederdracht De belangrijkste krant op het eiland is El Día Deze krant legt een zeer sterke nadruk op de eigen identiteit van het eiland en is een spreekbuis voor independentisten en Canarische nationalisten De krant heeft tevens een eigen televisie- en radiostation Sport Er zijn op Tenerife tal van watersporten te beoefenen waaronder het windsurfen Bij de bekende windsurfspot El Medano worden ieder jaar de wereldkampioenschapswedstrijden gehouden door de professionals op dit gebied De omstandigheden zijn goed door de wind Daarnaast zijn er als gevolg van de bergen talloze mogelijkheden om verschillende vormen van de klimsport te beoefenen De plaatselijke voetbalclub CD Tenerife speelt in de Segunda División A van het Spaanse betaald voetbal Verkeer en vervoer De twee internationale vliegvelden van Tenerife zijn Luchthaven Tenerife Zuid voorheen Reina Sofia internationaal Luchthaven Tenerife Noord voorheen Los Rodeos meer voor binnenlandse vluchten en voor vluchten tussen de Canarische eilanden onderling Dit vliegveld ligt zoals de naam al aangeeft in het noorden van Tenerife Het ligt in het binnenland vlak bij San Cristóbal de La Laguna en de hoofdstad Santa Cruz de Tenerife Op dit vliegveld vond in 1977 de grootste vliegtuigramp uit de geschiedenis plaats en er staat sinds 2007 een monument voor de slachtoffers Toerisme Vooral het zuidwesten van Tenerife wordt bezocht door toeristen Hier zijn dan ook veel accommodaties te vinden De plaats Puerto de la Cruz aan de noordelijke kust is een belangrijke badplaats Tenerife heeft twee moderne internationale luchthavens Tenerife Noord en Zuid die het eiland verbinden met diverse steden in Europa Vanuit Nederland of België is het ongeveer 4½ uur vliegen naar Tenerife Het eiland beschikt over een moderne wegeninfrastructuur Twee autosnelwegen verbinden noord en zuid en regelmatige diensten van autobussen bereiken alle punten van het eiland Bezienswaardigheden El Teide het hoogste punt van Spanje Het Auditorio de Tenerife ontworpen door Santiago Calatrava is een van de belangrijkste voorbeelden van de Spaanse hedendaagse architectuur Aan de oostkust van Tenerife liggen de piramides van Güímar Basílica de Nuestra Señora de la Candelaria binnen is een standbeeld van de Maagd van Candelaria patroonheilige van de Canarische Eilanden Loro Parque in het plaatsje Punta Brava Puerto de la Cruz een groot attractiepark met dierenshows Siam Park een groot waterpark Mascakloof Wandelen Wandelen op de Canarische Eilanden is erg populair Tenerife kent honderden gemarkeerde wandelpaden welke men individueel of onder begeleiding kan begaan Met name het dorp Vilaflor 1500 m hoog biedt uitgelezen mogelijkheden voor wandelingen Bijna de helft van het eiland is beschermd natuurgebied Hieronder vallen onder andere het nationaal park van de Teide het dennenbos van La Esperanza en het gebergte van Anaga In Anaga is een onderdeel van de bossen van laurierbomen De Laurisilva is een dicht bos waarin vooral laurierachtigen en varens te vinden zijn Deze planten zijn tijdens het Tertiair verdwenen uit het Mediterrane bekken en zijn vandaag de dag alleen nog te vinden in Macaronesië waartoe ook de Canarische Eilanden behoren Van de langeafstandwandelroutes is te noemen de GR-131 die van Arona vertrekt richting Vilaflor en dan ten oosten van El Teide via El Portillo loopt naar La Esperanza ten zuiden van San Cristóbal de La Laguna Aan verlenging enerzijds tot Los Christianos en anderzijs tot Santa Cruz zou gewerkt worden Het traject tussen Montaña de Roque en El Portillo biedt een schitterend panorama terwijl het aantal hoogtemeters gering is Dolfijnen en walvissen In de strook die Tenerife van La Gomera scheidt leeft een kolonie van Indische grienden alsook andere dolfijnen en walvisachtigen Dagelijks vertrekken er verschillende bootjes vanuit de havens van Los Cristianos Puerto Colon Puerto Santiago en Los Gigantes alle in het zuiden gelegen om de dieren te bekijken Het komt regelmatig voor dat de dieren de bootjes tot op enkele meters naderen Gastronomie De keuken op Tenerife heeft vooral in de toeristische centra een groot aanbod Onder de traditionele specialiteiten is het grootste aanbod de papas arrugadas de mojos rojo en verde sausjes van pepers of koriander verschillende soorten honing en zeevruchten Van alle producten uit de Canarische keuken is gofio de voornaamste Dit bestaat onder andere uit geroosterde tarwebloem In Tenerife bestaat een grote kaastraditie afkomstig van de inheemse bevolking die om in haar culinaire behoeften te voorzien grotendeels aangewezen was op geiten en schapen Geboren Mario Pestano 1978 discuswerper Pedro Rodríguez Ledesma 1987 voetballer Terrorisme van het Latijnse terror paniek is het zonder wettige grond plegen van ernstig geweld of ernstige dreiging daarmee met een politiek of religieus doel In de meeste opvattingen over wat terrorisme is moet het om illegaal geweld gaan doorgaans gekoppeld aan burgers als slachtoffers Definities van terrorisme Er zijn veel definities in omloop die terrorisme vanuit verschillende perspectieven belichten Een oudere definitie komt uit de 24e druk van het Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal 1956 Het gedwee maken of demoraliseren van een regering of bevolking door daden van terreur Waarbij terreur volgens hetzelfde handwoordenboek gelijkstaat aan schrikbewind Van Dale XIV 2005 definieert terrorisme als het plegen van gewelddaden individuele of collectieve aanslagen gijzelingen verwoestingen ter demoralisering van de bevolking om een politiek doel te bereiken In het Nederlandse Wetboek van Strafrecht geeft artikel 83 de definitie van een terroristisch misdrijf sommige misdrijven vallen hier zonder meer onder sommige andere indien ze worden gepleegd met een terroristisch oogmerk Artikel 83a geeft de definitie van een terroristisch oogmerk Onder terroristisch oogmerk wordt verstaan het oogmerk om de bevolking of een deel der bevolking van een land ernstige vrees aan te jagen dan wel een overheid of internationale organisatie wederrechtelijk te dwingen iets te doen niet te doen of te dulden dan wel de fundamentele politieke constitutionele economische of sociale structuren van een land of een internationale organisatie ernstig te ontwrichten of te vernietigen Bij diverse misdrijven geldt in geval van een terroristisch oogmerk een hogere maximumstraf De Nederlandse Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst AIVD omschrijft terrorisme als Terrorisme is het plegen van of dreigen met op mensenlevens gericht geweld met als doel maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen of politieke besluitvorming te beïnvloeden In de definitie van de AIVD staat dat het geweld op mensenlevens gericht moet zijn om terrorisme te kunnen onderscheiden van politiek gewelddadig activisme waarbij het gebruikte geweld niet doelbewust tegen mensenlevens is gericht of nadrukkelijk incalculeert dat bij acties mensenlevens te betreuren zullen zijn Dit is een onderscheid dat niet altijd wordt gemaakt De Nationaal coördinator terrorismebestrijding NCTb omschrijft terrorisme als "Terrorisme is het uit ideologische motieven dreigen met voorbereiden of plegen van op mensen gericht ernstig geweld dan wel daden gericht op het aanrichten van maatschappij-ontwrichtende zaakschade met als doel maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen de bevolking ernstige vrees aan te jagen of politieke besluitvorming te beïnvloeden" Anders dan de AIVD spreekt de NCTb dus van ideologische motieven en hoeft het geweld niet per se op mensenlevens gericht te zijn maatschappij-ontwrichtende schade is ook terrorisme aldus de NCTb Een commissie van de Verenigde Naties definieerde terrorisme als "Het onrechtmatig en intentioneel veroorzaken van dood of lichamelijke verwondingen of ernstige schade aan eigendom wanneer het doel van het gedrag door zijn aard of context het intimideren van een bevolking is of het dwingen van een overheid of een internationale organisatie om bepaalde handelingen te stellen of ervan af te zien" Problemen zijn evenwel gerezen over de toepasselijkheid van deze definitie op de militaire troepen van een Staat en op bevrijdingsbewegingen Daarom is deze definitie niet door alle landen geaccepteerd en de onenigheid hierover draagt in hoge mate bij aan het feit dat er tot op heden geen antiterrorisme-verdrag is gesloten Men is het er wel algemeen over eens dat terrorisme per definitie niet geld-gerelateerd is dat wil zeggen het doel is niet om zelf materieel rijker te worden de meeste misdaad heeft namelijk dit als doel Soms worden wel bijkomende misdaden gepleegd om aan geld te raken maar dan wel met de bedoeling het voor terroristische dus niet-geldgerelateerde doeleinden te gebruiken Een probleem bij het gebruik van de term terrorisme ontstaat vaak bij politieke vrijheidsstrijd Zo pleegden Joden in het toenmalige Brits Mandaat Palestina moordaanslagen die echter in de geschiedenis van het latere Israël niet als terrorisme gekenschetst worden Een berucht voorbeeld is de bomaanslag op het koning David-hotel in Jeruzalem met zeer veel slachtoffers Ook de moordaanslagen door Nederlanders gepleegd op bijvoorbeeld nazis in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld de aanslag op de beruchte SS-er Hanns Albin Rauter bij Woeste Hoeve gelden over het algemeen niet als terrorisme hoewel zij voldoen aan alle punten van de bovenstaande definities Daarnaast is er het probleem van staatsterrorisme terreurdaden gepleegd door een staat zoals in nazi-Duitsland beschreven in onder meer het boek De SS-staat' van Kogon Doel van terrorisme Het doel is politieke veranderingen af te dwingen door middel van gewelddadige acties die het maatschappelijk leven ontwrichten Deze kunnen bestaan uit het zaaien van angst soms met zeer gewelddadige acties om zo politieke stabiliteit te ondergraven Doelen kunnen onder andere zijn onafhankelijkheid van een volk op zijn grondgebied binnen een staat; verzet tegen bestaande maatschappelijke en of politieke en of religieuze structuren; handhaving van de macht van een bepaalde organisatie of ondergrondse beweging binnen een staat Soorten terrorisme Anarchistisch terrorisme Anarchistisch terrorisme kwam meer voor tussen 1870 en de jaren twintig dan tegenwoordig Een aantal staatshoofden werd vermoord waaronder de President van Frankrijk Marie François Sadi Carnot 24 juni 1894 Koning Umberto I van Italië 29 juli 1900 en President van de Verenigde Staten William McKinley 14 september 1901 De rechtvaardiging voor anarchistisch terrorisme was dat de daden anarchistische ideeën bekend zouden maken Er zijn echter ook veel terroristen en criminelen die zichzelf "anarchist" noemen maar die weinig gemeen hebben met filosofische anarchisten Tot de moderne anarchistische terroristen behoren onder andere de Duitse Revolutionaire Cellen en de Canadese Squamish Five Geen van beiden noemde zichzelf trouwens anarchistisch Een aantal anarchisten neemt deel aan de meer gewelddadige delen van demonstraties zoals de antiglobalisme-protesten vanaf de jaren negentig Een groot gedeelte van de anarchistische beweging is echter tegen het gebruik van geweld en terrorisme en pleit voor pacifisme Mantelorganisaties Met mantelorganisaties Engels front organisations worden organisaties bedoeld die financiën inzamelen voor een terroristische organisatie Al Barakaat een groep die verantwoordelijk wordt gehouden voor financiering voor Al Qaida Benevolence International Foundation een liefdadigheidsinstelling die door de VS beschuldigd wordt van het steunen van terroristische activiteiten waaronder die van Al Qaida Global Relief Foundation beschuldigd van het steunen van islamitische terroristen Holy Land Foundation for Relief and Development een liefdadigheidsorganisatie die beschuldigd wordt van het financieren van Hamas Konsojaya Trading Company beschuldigd van het financieren van aanslagen van Jemaah Islamiyah en Al Qaida in Zuidoost-Azië Terrorisme door extreemlinkse organisaties Extreemlinkse terroristen willen het kapitalisme ondermijnen of vernietigen om het te vervangen door een communistische of socialistische regeringsvorm Voorbeelden van socialistisch georiënteerde terroristische groeperingen Brigate Rosse Rode Brigades Italië Cellules Communistes Combattantes België Communistische Liga 23 September Mexico Euskadi Ta Askatasuna ETA Spanje Japanse Rode Leger Japan Rote Armee Fraktion Duitsland Weather Underground Verenigde Staten New People's Army Filipijnen Revolutionaire Anti-Racistische Actie of RaRa Nederland Lichtend Pad Peru Action Directe Frankrijk Tupamaros Uruguay Terrorisme door extreemrechtse organisaties In de jaren 60 in Frankrijk pleegden tegenstanders van president Charles de Gaulle onder de naam OAS Organisation de l'Armée Secrète vele bomaanslagen vooral in Parijs om afscheiding van Algerije te voorkomen onder aanvoering van de Franse ex-generaal Salan De OAS pleegde in anderhalf jaar ruim 1000 aanslagen en daarbij kwamen tussen de 3000 en 12500 mensen om het leven De OAS had haar historische wortels deels in de Cagoule In Zuid-Afrika is de Boeremag actief die volgens de regering wordt beschouwd als een rechts terreurnetwerk die verantwoordelijk was voor de aanslag in Soweto in 2002 Neofascistische terroristen streven naar het afschaffen van liberale democratische regeringen om autoritaire regimes te installeren Ze vallen vaak immigranten aan zijn racistisch bv antisemitisch en xenofoob irrationele angst voor of haat tegen vreemdelingen Gedurende de jaren tachtig was er in Latijns-Amerika sprake van fascistisch georiënteerde doodseskaders Individueel terrorisme Er bestaat ook terrorisme dat door eenlingen gepleegd wordt zonder dat daar een grotere organisatie achter staat Met name in de Verenigde Staten zijn er zich libertariër noemende terroristen die de staat willen afschaffen en tegen elke vorm van overheid zijn De bekendste exponent van deze terroristen is Timothy McVeigh die verantwoordelijk was voor de bomaanslag op een overheidsgebouw in Oklahoma City Nog een bekende individuele terrorist is Theodore Kaczynski bekend als de unabomber die het voorzien had op wetenschappers die zich met kunstmatige intelligentie bezig hielden Hij was bang dat in de toekomst onvermijdelijk de mensheid uitgeroeid wordt door een bovenmenselijke intelligentie als die eventueel door deze geleerden in het leven wordt geroepen Zie voor dergelijk gedachtegoed verder bij de technologische singulariteit In juli 2011 pleegde de Noor Anders Breivik in zijn land twee aanslagen eerst liet hij een autobom ontploffen bij een regeringsgebouw in Oslo waarbij 8 doden vielen Daarna begaf hij zich naar het eilandje Utøya waar hij 69 deelnemers aan een jeugdkamp van de Noorse Arbeiderspartij doodschoot Separatistisch terrorisme Sommige onafhankelijkheidsstrijders zijn ook als terroristisch aan te merken en hun doel is meestal een eigen staat voor hun bevolkingsgroep Ze trachten de overheersende macht te verslaan of te demoraliseren en aandacht te trekken voor hun "nationale bevrijding" Separatistisch terrorisme was in 2010 in de Europese Unie verantwoordelijk voor het merendeel van de terroristische aanslagen Met name de ETA was verantwoordelijk voor deze aanslagen Zij verschillen van terroristen pur sang of anarchistische terroristen doordat hun doel vaak niet gericht is op het omverwerpen van een systeem of samenleving en vaak ook al gedurende langere tijds vruchteloos met legitieme middelen nagestreefd is Niet zelden beantwoordt de staat waartegen dergelijke strijders zich verzetten hun acties met repressie of zelfs staatsterrorisme Voorbeelden met het gebied dat waar om gestreden wordt Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia ASALA voor Armenië Euskadi Ta Askatasuna ETA voor een onafhankelijk Baskenland Corsica Nazione voor een onafhankelijk Corsica Eritrea People Liberation Front EPLF voor Eritrea Front de Libération du Québec FLQ voor een onafhankelijk Quebec Irish Republican Army IRA voor een onafhankelijk Noord-Ierland aansluiting bij Ierland Bevrijdingsleger van Kosovo in Servië UÇK voor onafhankelijkheid van Kosovo Maumau de beweging voor de onafhankelijkheid van Kenia geleid door de latere president Jomo Kenyatta Kach Lechi en Etsel voor het afdwingen van de vestiging behoud en of expansie van de staat Israël OAS Franse terreurbeweging tegen afscheiding van Algerije grootste van Europa Palestine Liberation Front PLF voor een onafhankelijk Palestina Tamiltijgers voor een onafhankelijk Tamil thuisland in het noordoosten van Sri Lanka Volksfront voor de Bevrijding van Palestina PFLP voor een onafhankelijk Palestina Religieus terrorisme Religieuze terroristen gebruiken terreur om te streven naar doelen die zij vanuit hun religie als opdracht beschouwen Christelijke oriëntatie Christelijk georiënteerd Army of God Verenigde Staten Verzetsleger van de Heer Oeganda The Order Verenigde Staten Ku Klux Klan Verenigde Staten Hindoeïstische oriëntatie Hindoeïstisch georiënteerd Ananda Marga Australië India Noorwegen Thailand Islamitische oriëntatie Islamitisch georiënteerde organisaties zorgen wereldwijd voor veel terroristische aanslagen Het National Counterterrorism Center Verenigde Staten zegt in haar jaarverslag NCTC Report on Terrorism 2011 dat ongeveer 70% van alle terroristische moorden van dat jaar wereldwijd wordt gepleegd door soennitische moslims Het rapport stelt Soennitische extremisten zijn voor het derde achtereenvolgende jaar verantwoordelijk voor het grootste aantal terroristische aanslagen en ongelukken Meer dan 5700 incidenten komen op rekening van Soennitische extremisten Het gaat om 56% van het aantal aanvallen en 70% van het aantal doden Voorbeelden van Islamitisch georiënteerde organisaties zijn Al Qaida wereldwijd Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIS ISIL IS Syrië Irak Groupe Salafiste pour la Prédication et le Combat Algerije Groupe Islamique Armé GIA Algerije Groupe Islamique Combattant Marocain GICM België Nederland en Spanje Islamitische Beweging van Centraal-Azië Centraal-Azië Egyptische Islamitische Jihad EIJ Egypte Gama'a al-Islamiyya Egypte Takfir wal Hijra Egypte Europa Midden-Oosten Abu Sayyaf Filipijnen Moro Islamic Liberation Front Filipijnen Jemaah Islamiyah JI Indonesië en omstreken Ansar al-Islam AAI Irak Asbat al-Ansar Libanon Hezbollah Libanon door onder ander Israël de VS Canada en de EU als terroristisch beschouwd Libische Islamitische Gevechtsgroep of Al-Jama'a al-Islamiyyah al-Muqatilah bi-Libya Libië Ansar Dine Mali Al Qaida in de Islamitische Maghreb AQIM Mali Boko Haram Nigeria Ansaru Nigeria Islamitische Beweging van Oezbekistan Oezbekistan Hamas Palestijns Islamitische Jihad PIJ Palestijns Harakat ul-Mujahidin HUM Pakistan Al-Shabaab Somalië Gerakan Mujahideeën Islam Pattani GIMP Thailand Revolutionair Nationaal Front of Barisan Revelusi Nasional BRN Thailand Great Eastern Islamic Raiders' Front IBDA-C Turkije Joodse oriëntatie Joods georiënteerd Irgoen Etsel Israël Jewish Defense League Verenigde Staten Kach Israël Lechi Israël Overige religieuze oriëntatie Aum Shinrikyo Japan Staatsterrorisme Definitie Staatsterrorisme is een daad die wordt beschouwd als terreur en wordt uitgevoerd gedoogd of gesteund door een staat Zoals terrorisme in het algemeen gaat het over moedwillige aanvallen op burgers met als doel het bereiken van een politiek of religieus doel Zoals het gebruik van het woord terrorisme al controversieel is is het woord staatsterrorisme nog controversiëler Dit komt doordat de meeste staten een geweldsmonopolie claimen Een monopolie op deze claim is een vereiste voor effectief overheidsgezag Staatsgezag in de politicologische definitie gaat ervan uit dat de geweldsuitoefening door de staat legitiem uitgeoefend wordt Dit betekent voorzien van een wettelijke basis en proportioneel Schieten op vreedzame demonstranten kan een legale basis hebben in wetten zoals het beschermen van de openbare orde of voorkoming van oproer Echter het gebruik van vuurwapens op ongewapende burgers is dan buiten proportioneel Een waterkanon kan hetzelfde effect bereiken met minder geweld Aangezien statelijk geweld een basis heeft in het recht van de staat is staatsterrorisme een zeer moeilijk begrip Kidnapping en `rendition` gaat over hetzelfde feitencomplex Het een is strafbaar het ander gebeurt op basis van statelijke bevoegdheden Wereldwijd De volgende landen werden of worden regelmatig van staatsterrorisme beschuldigd Algerije Birma Cambodja China Cuba Egypte Ethiopië België Frankrijk India Iran Irak Israël Italië Libië Mexico Noord-Korea Pakistan Rwanda Saoedi-Arabië Soedan Sovjet-Unie Rusland Spanje Sri Lanka Syrië Turkije Oeganda het Verenigd Koninkrijk de Verenigde Staten Vietnam Zimbabwe Zuid-Afrika Libië Eén van de weinige landen die veroordeeld is voor terrorisme is Libië dat verantwoordelijk werd gehouden voor de aanslag op Pan Am-vlucht 103 boven het Schotse dorpje Lockerbie Frankrijk Een ander bekend voorbeeld is Frankrijk wiens geheim agenten op 10 juli 1985 het schip Rainbow Warrior van Greenpeace in Nieuw-Zeeland opbliezen om zo te voorkomen dat het schip actie tegen kernproeven in de Grote Oceaan kon gaan voeren België België zou sinds de jaren zeventig in samenwerking met de NAVO en het CIA aanslagen moord marteling en pedofilie hebben gedoogd met oog op het neutraliseren van het communisme In samenwerking met de NAVO en het CIA werd in de jaren 50 Operatie Gladio in het leven geroepen Onderzoeken lopen jaren na de feiten nog steeds met vertraging Toen Leopold II van Saksen-Coburg in de 19de eeuw staatshoofd was van de Kongo-Vrijstaat werd zijn bewind gekenmerkt door volkerenmoord slavernij ontvoeringen martelen verkrachtingen onthoofdingen en het afhakken van handen Dit gebeurde echter voordat Congo een Belgische kolonie werd Soedan Soedan maakt zich sinds de jaren 60 en 70 schuldig aan georganiseerd terrorisme jegens de christelijke en animistische minderheden in het land die overwegend in de zuidelijke provincies wonen Pas recentelijk is er aandacht ontstaan voor het staatsterrorisme van Soedan doordat in de media aandacht is besteed aan de terroristische en genocidaire bedreigingen tegen de zwart-Afrikaanse inwoners van de regio Darfoer door de Soedanese overheid moreel en financieel ondersteunde Arabische milities en rovers Verenigde Staten De VS zijn in de jaren tachtig door het Internationaal Gerechtshof veroordeeld voor het "onrechtmatig gebruik van geweld" bij het steunen van de contra's in Nicaragua Volgens onder andere Noam Chomsky komt dit neer op een veroordeling voor staatsterrorisme In Michael Moore's documentaire Bowling for Columbine wordt een lijst van 16 vermeende Amerikaanse terroristische activiteiten genoemd Van 1953 met de door de VS opgezette val van de Iraanse premier Mossadegh en de installatie van de Sjah als dictator tot 2001 wanneer de VS nog 245 miljoen dollar steun geven aan het door de Taliban bestuurde Afghanistan Cathy OBrien werd reeds tientallen keren geïnterviewd en schreef over geheime brainwash operaties en tests op burgers in de Verenigde Staten Ze zou een van de vele miskende slachtoffers van staatsterrorisme zijn sinds de Tweede Wereldoorlog De bombardementen door de VS tijdens de Tweede Wereldoorlog op Tokio Hiroshima en Nagasaki worden door sommigen als staatsterrorisme beschouwd Tijdens de periode na 11 september zijn er tegen de VS bewijzen van foltering en andere mensonterende praktijken opgedoken Duizenden onschuldigen werden zonder enige vorm van wettelijk proces opgesloten en mishandeld in Abu Ghraib en Guantanamo Vele slachtoffers van deze praktijken konden na vele jaren opsluiting niet meer terugkeren naar hun thuisland Bij de opzet van geheime gevangenissen en het heimelijk verplaatsen van vermeende terroristen werden de Amerikaanse veiligheidsdiensten bijgestaan door enkele Europese landen Standpunten over terrorisme Terreuracties vinden meestal plaats in een situatie die door de plegers van de actie als oorlog wordt gezien Een vaak gehanteerd criterium bij de definitie is de mate waarbij door het geweld opzettelijk burgers worden geraakt Maar het bewust in de as leggen van hele steden van de tegenstander tijdens de Tweede Wereldoorlog Rotterdam Hamburg Dresden Tokio Hiroshima Nagasaki toont aan dat ook deze definitie niet altijd uitsluitsel brengt Hoewel hierbij tienduizenden burgers omkwamen worden deze acties niet door iedereen als terrorisme zonder meer beschouwd De definitie van terrorisme hangt ook af van vredestijd of oorlogstijd en wie die definitie stelt Zo worden de acties tegen de Duitse bezetter gedurende de Tweede Wereldoorlog in Nederland en België in deze en andere in die oorlog bezette landen niet als terrorisme bestempeld maar als gerechtvaardigde verzetsdaden De nazi's bestempelden en behandelden deze verzetsacties echter als terrorisme Nelson Mandela werd ten tijde van de apartheid door de Zuid-Afrikaanse regering als terrorist beschouwd maar hij wordt sinds het einde van de apartheidspolitiek alom geroemd als voorvechter van gelijkheid De gijzelingsacties door Molukse ballingen en aanslagen door de Baskische onafhankelijkheidsbeweging ETA worden doorgaans wel als terrorisme beschouwd Als gevolg van hun verschillende kijk op de strijd om de macht in Baskenland beschuldigen de ETA en de Spaanse overheid elkaar van staats-terrorisme Aanslagen gepleegd door Palestijnse organisaties worden door Israël en westerse mogendheden als terreur beschouwd maar veel Palestijnen zien ze als gerechtvaardigde verzetsacties tegen een bezettende mogendheid Extremistische moslims zien de aanslagen op het Amerikaanse leger in Irak ook als verzetsdaad Meningen over terrorisme kunnen in de tijd wisselen Toen de Taliban geweld tegen de door de Sovjet-Unie gesteunde regering van Afghanistan pleegden werd het vrijheidsstrijd genoemd; de Taliban werden toen met in de westerse pers aangeduid als studenten hetgeen de letterlijke vertaling van het woord taliban is Toen de Taliban dezelfde methoden van geweld en onderdrukking van de bevolking tegen een door de Amerikanen gesteunde regering pleegden werd het als terrorisme aangeduid Volgens Noam Chomsky noemen regeringen en dan met name de Verenigde Staten alleen terroristische daden die tegen dat land of zijn bondgenoten zijn gepleegd terrorisme en wanneer een daad tegen een vijand van het betreffende land is gepleegd noemt men het "vrijheidsstrijders" of iets dergelijks Een voorbeeld hiervan is de UÇK De UÇK was een guerrilla-organisatie die tegen Servië opereerde en door dat land als terroristisch werd aangeduid Maar omdat Servië een vijand was van het westen werden ze door Westerse regeringen geen terroristen genoemd Volgens Chomsky valt ook contraterrorisme vaak onder de noemer terrorisme De Joods-Britse historicus Walter Laqueur beweert echter dat terrorisme een fenomeen is dat moet onderzocht met meer aandacht voor de psychopathologische geestestoestand van de terroristische zelfmoordenaar De andersglobalistische theoretici Hardt en Negri zien terrorisme en in het bijzonder zelfmoordterrorisme als de logische reactie op de asymmetrische situatie in postmoderne oorlogvoering Met name de bezetting van Palestina en het optreden van de Verenigde Staten in diverse delen van de wereld gaat gepaard met een zodanige technologische overmacht dat terreur het enige middel zou zijn om hiertegen te strijden Terreur brengt de wereldwijde oorlog die volgens Hardt en Negri gaande is naar het westen toe en herinnert de westerse bevolking eraan dat die oorlog überhaupt gaande is De minimalisering van het aantal westerse slachtoffers die door technologie mogelijk gemaakt wordt maakt dat deze oorlog voor het westen anders virtueel zou blijven De zelfmoordterrorist beschrijven Hardt en Negri als een soort spiegelbeeld gory doppelgänger van de hoogtechnologische Amerikaanse elitesoldaat denk aan straaljagerpiloten voor wie de oorlog een denkoperatie is geworden een zaak van beeldschermen en tactische beslissingen waar steeds minder lichamelijk gevecht aan te pas komt De zelfmoordterrorist daarentegen zet het enige wapen in dat hem tegen een dergelijke vijand ter beschikking staat zijn eigen lichaam en leven Terroristische daden worden meestal door niet-bestuurlijke organisaties gepleegd hoewel deze organisaties soms wel van erkende staten steun ontvangen en bij het bereiken van hun doel soms zelf een staat gaan vormen De slachtoffers van terreuraanslagen zijn vaak burgers Soms zijn het ook militairen die niet bij directe oorlogshandelingen betrokken zijn bijvoorbeeld vredeshandhavers van de VN maar het doelwit kan ook een politiek economisch of religieus machtssymbool zijn Men zou dus kunnen stellen dat terrorisme een oorlogsvoering is specifiek gericht op burgers of het ontwrichten van een maatschappij Voorbeelden De grootste terreurbeweging van Europa de OAS Organisation de l'Armée Secrète poogde met bomaanslagen en moorden op ambtenaren en burgers in Algerije en Frankrijk en ook mislukte aanslagen op president Charles de Gaulle de afscheiding van Algerije tegen te gaan; zij werd opgezet door hoge Franse militairen onder generaal Salan; van februari 1961 tot zomer 1962 maakte zij tussen de 3000 en 12500 dodelijke slachtoffers; er werden 3600 leden veroordeeld waarvan drie gefusilleerd plus een sympathisant die een mislukte aanslag op De Gaulle pleegde Een voorbeeld van terrorisme zijn de acties van de Rote Armee Fraktion in de jaren zeventig in Duitsland gericht op de destabilisatie van de Duitse maatschappij Afscheidingsbewegingen als de ETA in het Spaanse Baskenland en de IRA in Noord-Ierland bedienden en bedienen zich regelmatig van grove terreuracties meestal bomaanslagen In het Zuid-Amerikaanse Colombia wordt een deel van de bevolking door terreurdaden onder de duim gehouden van machtige drugskartels In Indonesië zijn het fundamentalistische moslimgroeperingen als Jemaah Islamiyah en Laskar Jihad die terreuracties uitvoeren met als doel van dit land een islamitische republiek te maken De acties richten zich zowel tegen groepen christenen en christelijke kerken als tegen symbolen van het verdorven Westen zoals een discotheek op Bali Leden van de bewegingen Hamas Islamitische Jihad en Fatah plegen aanslagen op Israëlische burgers en soldaten Deze bewegingen hebben als doel het beëindigen van de bezetting door Israël van de Westelijke Jordaanoever en de strook van Gaza en of de vernietiging van de staat Israël ten gunste van een islamitische Palestijnse staat Een voorbeeld van terrorisme door een staat zijn de Amerikaanse bemoeienissen in Nicaragua in de jaren tachtig Strijd tegen terrorisme Na de terroristische aanslagen op 11 september 2001 met 3000 dodelijke slachtoffers op één dag riep de Amerikaanse president George W Bush de zogenaamde en omstreden strijd tegen terrorisme uit De VS kregen hiervoor enige steun van de NAVO die de aanslagen beschouwde als een aanval op één van haar lidstaten Een probleem in het oorlogsrecht is dat er feitelijk alleen de oorlog verklaard kan worden aan staten en niet aan terroristische of andere groepen Kort hierna begon de VS de Oorlog in Afghanistan met hulp van enkele andere landen met als doel de Taliban die eerder steun van de VS kregen maar die nu onderdak gaven aan strijders van Al Qaida te verslaan wat al eerder het Russische leger niet gelukt was Deze oorlog duurt anno 2012 nog voort met onder andere inzet van Nederlandse militairen Sinds 2006 liep er een politiek debat of dit op aanvaardbare en legale gronden geschiedt Dit debat heeft in februari 2010 geleid tot de val van het Nederlandse kabinet met als resultaat dat de Nederlandse militairen in zomer 2010 terugkeren naar huis In maart 2003 werd na omstreden beschuldigingen aan het adres van dictator Saddam Hoessein de Irakoorlog gestart Naast deze twee oorlogen werden ook diverse bestuurlijke maatregelen genomen In de VS werd onder andere de Patriot Act ingevoerd die privacy aan banden legde kwam er een nieuw ministerie het Department of Homeland Security en werd op Guantánamo Bay een beruchte gevangenis gesticht voor terrorismeverdachten Er bestaat grote twijfel of deze gevangenis legaal is In de Europese Unie leidde de situatie ook tot strengere maatregelen en privacybeperkingen maar niet in even ernstige mate als in de VS Terrorisme in België 1980 In de jaren tachtig werd België opgeschrikt door aanslagen van de Bende van Nijvel en de Cellules Communistes Combattantes De moord op Julien Lahaut in de jaren vijftig en vorige punten worden regelmatig in verband gebracht met Operatie Gladio De onderzoeken hiernaar zijn in 2010 nog niet afgerond< ref> Operatie Gladio een stay behind netwerk gesponsord door de NAVO en CIA zou ook in verbinding staan en samenwerken met Fascistische groeperingen ECHELON afluisterstations Maffia en het Vaticaan bij het plegen van onder andere commerciële spionage< ref> 2000 Nizar Trabelsi werd in september 2001 opgepakt te Brussel op verdenking van betrokkenheid bij en het plannen van aanslagen op de militaire basis van Kleine-Brogel en de Amerikaanse ambassade in Parijs Groupe Islamique Combattant Marocain De Groupe Islamique Combattant Marocain GICM is ook actief in België< ref> In september 2006 verschenen enkele Belgische GICM-verdachten voor de correctionele rechtbank Onder hen Abdelkader Hakimi die gezien wordt als een van de chefs van de GICM in Europa en die in Marokko reeds ter dood veroordeeld werd Lahoussine El Haski en Abdelkader Hakimi werden veroordeeld tot 7 jaar effectieve celstraf voor leiderschap van een terroristische groepering Een derde verdachte Mustapha Lounani werd veroordeeld tot 6 jaar celstraf 10 andere betrokkenen kregen lichtere straffen België werd wordt voornamelijk door de GICM gebruikt als onderduikzone Het is aan de Groupe Islamique Combattant Marocain dat de aanslagen in Casablanca 16 mei 2003 en Madrid 11 maart 2004 toebedeeld worden De GICM zou contacten onderhouden met de Hofstadgroep 2014 Op 24 mei 2014 vond een schietpartij plaats in het Joods Museum te Brussel Hierbij kwamen vier mensen om Een Syriëganger uit Frankrijk staat terecht voor de aanslag Terrorisme in Nederland In Nederland vielen sinds 1950 ongeveer 30 dodelijke slachtoffers bij 70 terroristische acties bovendien stierven ongeveer 8 daders In de jaren zeventig bezetten de Molukkers een aantal openbare gebouwen en twee treinstellen Zij doodden 9 slachtoffers en namen ongeveer 300 mensen in gijzeling onder meer bij 2 treinkapingen een gijzeling van een basisschool en van het provinciehuis in Assen Ook de IRA en de ETA hebben enkele dodelijke aanslagen in Nederland gepleegd Tussen 1984 en 1993 pleegden RaRa-leden ongeveer 12 aanslagen zonder doden De moord op Theo van Gogh in 2004 gepleegd door de extremistische moslim Mohammed Bouyeri was een terroristische daad De Hofstadgroep een netwerk van 14 jonge Nederlandse extremistische moslims is door de rechtbank bestempeld als een criminele organisatie met een terroristisch oogmerk In hoger beroep stelde het hof echter dat er van een organisatie en dus ook van een terroristische organisatie geen sprake was Samir Azzouz is verdachte in de Piranhazaak een zaak die in het najaar van 2006 werd behandeld door de rechtbank Op 16 en 17 juni 2009 vond in Den Haag de 5e Internationale Conferentie plaats van het Global Initiative to Combat Nuclear Terrorism waaraan door ruim 400 afgevaardigden uit 75 landen werd deelgenomen Zie ook Lijst van terroristische aanslagen De Oekraïnecrisis beschrijft de spanningen tussen de landen Oekraïne en Rusland naar aanleiding van het niet ondertekenen van een associatieovereenkomst tussen Oekraïne en de Europese Unie Ook de Verenigde Staten en de Europese Unie bemoeien zich ermee 2013 November 21 De crisis ontstaat op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev Deze demonstratie naar aanleiding van het niet ondertekenen van een associatieovereenkomst tussen Oekraïne en de Europese Unie wordt het Euromaidan genoemd 2014

Februari - Maart - April - Mei - Juni - Juli - Augustus - September - Oktober - November - December< p> Begin 2014 richten de demonstraties zich van pro EU tegen de regering van Oekraïne Februari Belangrijkste gebeurtenissen Er zijn demonstraties in Kiev tegen het bewind van de Oekraïense president Janoekovytsj Deze treedt af Op de Krim breken rellen uit Tijdlijn 19 De oppositieleiders bereiken een wapenstilstand met Janoekovytsj na heftige demonstraties De noodtoestand wordt afgekondigd 20 De wapenstilstand wordt gebroken Er zijn opnieuw gevechten 21 Janoekovytsj slaat op de vlucht 22 De Verchovna Rada zet Janoekovytsj af vanwege het niet voldoen aan grondwettelijke verplichtingen 23 Oleksandr Toertsjynov wordt tot waarnemend president benoemd 26 De rellen verplaatsen zich naar de Krim Afscheiding van de Krim dreigt de Krimcrisis 27 Arseni Jatsenjoek wordt benoemd tot president van de interim-regering Maart Belangrijkste gebeurtenissen De Krim verklaart zich onafhankelijk en sluit zich na een referendum aan bij Rusland Tijdlijn 11 De Krim verklaart zich onafhankelijk 16 Er wordt een referendum gehouden voor aansluiting bij Rusland De opkomst is volgens de regering van de Krim 83% en 50% zou gestemd hebben voor onmiddellijke aansluiting 17 De EU en de VS stellen sancties in tegen Rusland 18-21 Het annexatieproces van de Krim door Rusland 24 Oekraïne trekt alle militairen terug uit de Krim Ze krijgen van Rusland een vrije aftocht Vanaf 25 maart Russische troepen worden waargenomen bij de Russisch-Oekraïense oostgrens aan de Russische zijde De NAVO maakt zich zorgen over deze troepenmacht van 40000 à 50000 man< ref> 27 Joelia Tymosjenko zegt mee te willen doen aan de race naar het presidentschap van Oekraïne 31 Rusland kondigt aan enkele honderden troepen te verplaatsen dieper Rusland in Oekraïense soldaten bereiden zich voor op een mogelijke Russische inval Deze troepen hebben mogelijk Transnistrië als doel Dat is een zelfverklaarde republiek in Moldavië waarvan de onafhankelijkheid door geen enkel land erkend wordt Er wonen veel etnische Russen die worden beschermd door het Russische leger 31 Buitenlanders hebben voor de Krim een visum voor Rusland nodig April

1 - 2 - 3 - 4 - 5 - 6 - 7 - 8 - 9 - 10 - 11 - 12 - 13 - 14 - 15 - 16 - 17 - 18 - 19 - 20 - 21 - 22 - 23 - 24 - 25 - 26 - 27 - 28 - 29 - 30< p> Belangrijkste gebeurtenissen Het Russische verzet bezet overheidsgebouwen in Oost-Oekraïne De meeste gebouwen die bezet worden staan in oblast Donetsk Er zijn confrontaties tussen de Oekraïense Nationale Garde en de separatisten soms op militaire bases Uiteindelijk komt Kiev tot de conclusie dat het verzet niet te breken is Er is een doorbraak in Genève bereikt ontwapening van de gewapende groepen en teruggave van bezette gebouwen Daarna beschuldigen de partijen elkaar zich niet te houden aan het akkoord Journalisten OVSE en SBU-medewerkers worden met goedkeuring van de volksburgemeester van Slovjansk Vjatsjeslav Ponomarev gegijzeld 1 De NAVO schort de samenwerking met Rusland op 2 Volgens de NAVO staan er 40000 Russen klaar om Oekraïne binnen te vallen Een mogelijk doel is de verbinding van Rusland naar de grens met de Krim Een ander doel is Transnistrië Naast Tymosjenko van Blok Joelia Tymosjenko zijn er nog drie andere kandidaten voor het presidentschap Petro Porosjenko van Solidariteit Mychajlo Dobkin van Partij van de Regio's en Oleh Tjahnybok van Svoboda< ref> 3 Ex-leden van Berkoet de intussen opgeheven oproerpolitie van Oekraïne worden verdacht van massamoord tijdens de rellen < ref> Gazprom eist meer geld van Oekraïne< ref> Rusland roept zijn ambassadeur voor de NAVO terug voor overleg nadat deze de samenwerking met Rusland opschortte < ref> 4 McDonald's sluit zijn filialen op de Krim< ref> Ook de NASA vermindert de samenwerking met Rusland< ref> Rusland pakt 25 Oekraïense terroristen op Duizenden Oekraïense militairen worden Rus< ref> 5 De SBU Oekraïense geheime dienst heeft in Loehansk gewapende mannen opgepakt die verdacht werden de regionale macht te willen grijpen 6 Pro-Russische actievoerders bestormen het parlementsgebouw in Donetsk< ref> De Oekraïense president Oleksandr Toertsjynov blijft thuis vanwege de onlusten in Charkov Donetsk en Loehansk Hij zou naar Litouwen gaan< ref> Tot 9 april In Loehansk worden er 60 mensen gegijzeld in een gebouw van de SBU vol met explosieven volgens de SBU zelf Maar de pro-Russische demonstranten ontkennen dit 7 In Donetsk hebben betogers het gebouw van de regionale overheid bezet De organisatie Donetskaja Respoeblika een separatistische beweging roept de Volksrepubliek Donetsk uit Ze vragen Rusland om militaire hulp en ze willen op 11 mei 2014 een referendum houden voor de aansluiting bij Rusland < ref> In Loehansk hebben betogers wapens weten te bemachtigen van de SBU de Oekraïense veiligheidsdienst en Polen beschuldigen Rusland ervan deze opstandelingen te steunen en te betalen Rusland weigert vredestroepen te sturen naar het oosten van Oekraïne anders dan in VN-verband In Donetsk hebben speciale eenheden de demonstranten verwijderd uit de kantoren van de SBU beweert Oekraïne In Charkov hebben pro-Russische Oekraïners het gebouw van de lokale regering bezet< ref> Sinds 7 april Er zijn separatistische rellen in oostelijke delen van Oekraïne Er worden overheidsgebouwen bezet 8 Rusland waarschuwt Kiev om te stoppen met militaire voorbereidingen die kunnen leiden tot een burgeroorlog In Charkov zijn de bezetters van het regeringsgebouw opgepakt De VS dreigt met nieuwe sancties tegen Rusland Oekraïne is bereid tot dialoog met Rusland< ref> 9 Pro-Russische betogers laten 56 van de 60 gegijzelden vrij Ze zaten in het gebouw van de SBU De Oekraïnecrisis is binnen twee dagen voorbij ofwel door onderhandelingen ofwel door dwang deelt de Oekraïense minister van Binnenlandse Zaken Arsen Avakov mee Russische journalisten krijgen geen toegang tot Oekraïne< ref> 10 "Geeft u zich over en u zult niet worden vervolgd" zegt Oleksandr Toertsjynov tegen de betogers Raad van Europa pakt Rusland stemrecht af < ref> Gasschuld van Oekraïne 16 miljard euro kan een probleem worden voor Europa< ref> NAVO wil dat Rusland eerst de troepen terugtrekt voordat er een dialoog komt De USS Donald Cook wordt verwacht in de Zwarte Zee 11 Jatsenjoek bezoekt het oosten van Oekraïne Hij wil de oostelijke oblasten meer zelfstandigheid geven zei hij tijdens zijn aanwezigheid< ref> Ultimatum verstrijkt zonder bestorming van de regeringsgebouwen< ref> Krim wordt vanavond grondwettelijk een deel van Rusland Het Russisch het Oekraïens en het Krim-Tataars in de volgorde van het percentage sprekers worden de officiële grondwettelijke talen< ref> Het Nederlandse ministerie van Defensie schort samenwerking met Rusland op< ref> Speciale eenheden weigeren bezette gebouwen in het oosten van Oekraïne te bestormen De NAVO wil dat Rusland zijn troepen terugtrekt van de grens met Oekraïne 12 Politiebureau in Slovjansk wordt bezet< ref> Volgens Russische versie van Google Maps behoort de Krim aan Rusland Bezetters in Donetsk riskeren 5 tot 8 jaar gevangenisstraf Reactie van de Oekraïense regering op bezetting zal krachtig zijn In Slovjansk wordt het gebouw van de SBU door de betogers bezet Maatregelen van de Oekraïense regering blijven uit maar zij beschuldigt Rusland van deze inmenging Politiechef in Donetsk stapt op< ref> Toertsjynov ontslaat het hoofd van de veiligheidsdienst van Donetsk Wegblokkades rondom Slovjansk< ref> Het lukt de betogers niet om gebouwen te bezetten in Krasnoarmijsk en Krasnyj Lyman alle drie steden van oblast Donetsk Oekraïense veiligheidsraad komt met spoed bijeen< ref> 13 "Antiterroristische operatie is begonnen in Slovjansk" zegt de Minister van Binnenlandse Zaken Arsen Avakov Separatisten verschijnen in Jenakijeve "Rusland voert propagandaoorlog" beweert NAVO-chef Anders Rasmussen< ref> Er zijn gewonden tussen Oekraïense en Russische betogers in Charkov < ref> Aleksandr Loekasjenko van Wit-Rusland spreekt zich uit tegen federalisatie van Oekraïne; dit zou volgens hem funest zijn Marioepol wordt veroverd 350 reservisten van de Nationale Garde staan klaar om te vechten in Slovjansk Rusland roept de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties bijeen 14 Verwijten van Rusland enerzijds en Verenigd Koninkrijk en Verenigde Staten anderszijds over en weer in de VN-Veiligheidsraad De tweede ultimatum van Oekraïne aan de betogers loopt om 800 uur af Toertsjynov heeft een nieuw ultimatum aan de opstandelingen waarna hij het leger wil inzetten< ref> De betogers reageren niet op het ultimatum Rusland stelt VS een ontmoeting voor Er is een kans dat dit afgezegd wordt Politiebureau Horlivka is ingenomen Volgens Duitsland speelt Rusland een rol in deze opstand Brits fotograaf werd aangevallen in Horlivka Toertsjynov wil hulp van de VN Separatisten willen hulp van Kremlin Sommige activisten komen uit Rusland Een Russisch gevechtsvliegtuig nadert de USS Donald Cook op 900 meter Europa breidt zwarte lijst uit De Franse president François Hollande spreekt met Barack Obama over Vladimir Poetin Activisten roepen Volksrepubliek Donetsk uit 15 In Andrijivka vlakbij Slovjansk is een overheidsgebouw afgebrand< ref> In Kiev werd een presidentskandidaat Oleh Tsarov Partij van de Regio's in elkaar geslagen< ref> Militaire operaties in Oost-Oekraïne zijn begonnen< ref> Separatisten in Kramatorsk geven zich over< ref> Joerij Sergjejev de Oekraïense ambassadeur bij de Verenigde Naties zegt dat de separatistische acties afgelopen weekend in Oost-Oekraïne zijn uitgelokt door Rusland Igor Strelkov een Russische commandant zit volgens de SBU achter de separatistische acties in Slovjansk SBU heeft een strafzaak tegen een Russische bank 12000 Russen worden bij de Oekraïense grens tegengehouden EU plaatst enkele Oekraïners die overheidsgelden verduisterd hebben op de zwarte lijst Beschuldigingen dat Rusland aanwezig zou zijn in Oost-Oekraïne zijn absurd liet het Kremlin weten Bij geweld zal er geen gesprekken zijn zegt de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov Rusland is gestopt met het teruggeven van wapentuig aan Oekraïne "Separatisten die hun wapens niet inleveren zullen worden geliquideerd" zei een Oekraïense generaal Het vliegveld van Kramatorsk is heroverd Slovjansk is omsingeld door het Oekraïense leger Het Witte Huis heeft begrip voor de acties van Oekraïne Poetin verwacht een veroordeling van het Oekraïense optreden door de Verenigde Naties Ban Ki-moon de Secretaris-generaal van de Verenigde Naties vindt dat alle partijen moeten werken aan het de-escaleren Er gaat geen VN-vredesmacht naar Oekraïne zegt Ban Ki-moon< ref> De regering van Oekraïne verklaart de Autonome Republiek van de Krim en de stad Sebastopol tot 'bezette gebieden 16 Volgens Poetin staat Oekraïne op de rand van een burgeroorlog Oekraïense militairen lopen in Slovjansk over naar de pro-Russen Het Oekraïense Ministerie van Defensie ontkent dat Toertsjynov heeft de commandant van het Oekraïense leger Poltorak ontslagen Volksrepubliek Donetsk bereidt in het stadhuis van Donetsk een persconferentie voor NAVO wil troepen sturen Bild en Berliner Zeitung verzamelen handtekeningen voor het verwijderen van Sovjet-tanks Deze staan bij de Brandenburger Tor Betogers roepen de Volksrepubliek Odessa uit< ref> President van Transnistrië vraagt aan EU om erkenning NAVO stuurt materieel voor oostelijke NAVO-lidstaten Jatsenjoek beschuldigt Rusland ervan "terrorisme naar Oekraïne te exporteren" Poetin wil Russisch vetorecht in Oekraïne< ref> Verklaring van Volksrepubliek Donetsk Er worden bij een synagoge pamfletten uitgedeeld waarin wordt opgeroepen dat alle Joden van 16 jaar en ouder uiterlijk 2 mei hun bezittingen en godsdienst moeten laten registreren Wie daaraan niet voldoet zou worden verbannen en hun bezittingen zouden in beslag worden genomen De Joden moeten voor de registratie $50 betalen Denis Poesjilin ontkent dat de pamfletten bestemd voor Joden van zijn organisatie zijn en zegt dat ze onrechtmatig zijn en louter leugens bevatten Volksrepubliek Donetsk bereidt het referendum over de aansluiting bij Rusland voor Een Centrale Verkiezingscommissie is opgericht 17 De VS dreigt met nieuwe sancties Betogers in Loehansk willen een referendum zoals op de Krim Separatisten belagen militaire basis in Marioepol Bewoners van Kramatorsk houden tanks tegen soms echter zonder succes Toertsjynov gaat de 25e brigade van de luchtlandingstroepen ontbinden omdat zij wapens aan de separatisten hebben overgedragen Poetin houdt een vragenuurtje Poetin over Transnistrië "Mensen hebben het recht om te beslissen over hun eigen lot" Als antwoord op de vraag van Edward Snowden zegt Poetin dat Rusland niet zijn burgers in de gaten houdt zoals de NSA dat met Amerikaanse burgers doet Poetin over de crisis "Er komt geen nieuw IJzeren Gordijn" Hij zegt echter dat de Federatieraad hem toestemming heeft gegeven om elders in te grijpen als dat nodig is Hij hoopt heel erg dat hij dat niet hoeft Poetin over de Krim "Voor de annexatie van de Krim waren er wel Russische militairen" Dat heeft hij eerder ontkend Oekraïense legereenheid trekt zich terug uit Donetsk Er is een topoverleg over Oekraïne in Genève Daaraan doen mee de Europese Unie Oekraïne Rusland en de Verenigde Staten Separatisten willen dat de demonstranten in Kiev op het Majdan eerst verdwijnen Er komen waarnemers van OVSE om de eisen in het akkoord te realiseren Pro-Oekraïners gaan in Odessa met Oekraïense vlaggen de straat op In Loehansk pleiten studenten voor eenheid in Oekraïne NAVO ontkent dat Anders Fogh Rasmussen privégesprekken van Poetin opgenomen heeft Kiev legt reisbeperkingen op aan Russische mannen tussen 16 en 60 jaar die per vliegtuig Oekraïne willen bezoeken Als reactie daarom bezetten de separatisten het vliegveld van Donetsk Rusland wil hierover een opheldering De Russische minister van buitenlandse zaken Sergej Lavrov noemt deze maatregelen "discriminerend en onvriendelijk" Geert Wilders legt de schuld van deze crisis bij de EU Er is een pro-Oekraïense demonstratie in Donetsk Igor Bezier wordt de nieuwe politiechef van Horlivka Hij was eerder verantwoordelijk voor de annexatie van de Krim Oekraïne wil dat het ICC onderzoek doet naar internationale misdrijven tussen november 2013 en februari 2014 De Canadese premier Stephen Harper kondigt aan CF-18's te sturen naar Polen Europa wil overleg met Rusland over gas< ref> Jatsenjoek beweert dat Poetin van plan is de Oekraïense presidentsverkiezingen van 25 mei te saboteren 18 Barack Obama twijfelt aan het akkoord De separatisten willen niet vertrekken< ref> Oekraïense troepen vallen Serhijivka aan Na Pasen komen er concrete acties< ref> VS dreigt Rusland met hardere sancties bij schenden van het Genève-akkoord< ref> Rusland zegt dat de troepen bij de Oekraïense grens zijn voor Russische veiligheid< ref> 19 VS stuurt grondtroepen naar Polen< ref> De flyer waarop de verplichte joodse registratie in Volksrepubliek Donetsk vermeld wordt wordt door grootrabbijn Pintsjas Visjedski fake genoemd Rusland zegt dat het meer troepen naar de grens met Oekraïne stuurde vanwege de instabiele situatie in dat land Joelia Tymosjenko wil na Pasen een dialoog met Donetsk 20 Tot en met 21 april is er een Paasbestand Bij een schietincident bij Slovjansk zijn 5 mensen gedood De volksburgemeester stelt een avondklok in en vraagt Poetin om hulp< ref> Jatsenjoek is woedend over het antisemitische incident in Donetsk Tijdens Urbi et orbi bidt paus Franciscus voor het eind van conflicten en noemt Syrië en Oekraïne met name 21 De Amerikaanse vicepresident Joe Biden gaat naar Oekraïne om te praten met president Oleksandr Toertsjynov en premier Arseni Jatsenjoek Sergej Lavrov vindt dat Kiev niets doet om de extremisten tegen te houden Hij vindt dat de VS zich beter met Kiev kan bemoeien dan met ultimatums aan Rusland< ref> Poetin tekent eerherstel van Krim-Tataren en andere etnische minderheden op de Krim Daarmee erkent hij het lijden van deze minderheden onder de dictatuur van Stalin Russischtaligen kunnen gemakkelijker een Russisch paspoort krijgen< ref> Rusland sluit Oekraïense banken Wit-Russische en Italiaanse journalisten werden een korte tijd in Slovjansk Volksrepubliek Donetsk vastgehouden 22 Joe Biden gaat naar Oost-Oekraïne< ref> De strijd tegen Donetsk wordt hervat< ref> De VS zegt dat groene soldaten Russen zijn< ref> In Oost-Oekraïne worden de lichamen van twee West-Oekraïense politici ontdekt Een van deze politici heet Volodymyr Rybak< ref> OVSE heeft contact met separatisten gehad< ref> Joe Biden vindt dat Rusland actie moet ondernemen< ref> De leider van de Krim-Tataren Moestafa Dzjemiljev krijgt geen toegang tot de Krim want hij is persona non-grata in Rusland Sinds 22 april De Amerikaanse journalist Simon Ostrovsky wordt vastgehouden in Slovjansk in opdracht van de volksburgemeester Vjatsjeslav Ponomarev< ref> 23 De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry dreigt met nieuwe sancties< ref> Journalisten lopen in Donetsk steeds meer gevaar zoals ontvoeringen en gijzelingen De antiterreuractie in Oost-Oekraïne wordt hervat< ref> Lavrov zegt over Oekraïne "Rusland verdedigt zijn belangen< ref> Rusland vindt dat Washington en Kiev de gemaakte afspraken verdraaien< ref> 24 Vanwege de economische krimp van Oekraïne die 5 % bedraagt steunt het IMF een lening van 5 miljard euro< ref> Oblast Donetsk wil niet deelnemen aan de verkiezingen van 25 mei Pavel Doerov de oprichter van VKontakte een Russische variant van Facebook is Rusland ontvlucht VKontakte staat nu direct onder toezicht van Poetin< ref> Oekraïne heeft een nachtelijke aanval op een militaire basis in Artemivsk door de separatisten afgeslagen< ref> Separatisten hebben Marioepol verlaten volgens Kiev Sergej Lavrov reageert gematigder "Rusland verwacht dat het akkoord zal uitmonden in concrete acties in de nabije toekomst" Controleposten worden "afgewisseld" door separatisten en Oekraïense soldaten< ref> Volksrepubliek Donetsk verklaart in Slovjansk de oorlog De EU erkent het recht van Oekraïne om zijn soevereiniteit te verdedigen Rusland begint met militaire oefeningen aan de grens Inwoners van Oost-Oekraïne wordt door flyers gewaarschuld voor "Russische terroristen" Oekraïne omsingelt het gemeentehuis van Marioepol Journalist Simon Ostrovsky is vrijgelaten Amnesty International noemt het vasthouden van journalisten etc door de milities "weerzinwekkend en onwetting" Rusland plaatst "serieuze" vraagtekens bij de verkiezingen van 25 mei Oekraïne en de VS willen binnen 48 uur uitleg van Rusland over de troepen aan de grens 25 John Kerry waarschuwt Rusland voor een "dure vergissing"< ref> Kiev beschuldigt Rusland dat het de Derde Wereldoorlog wil ontketenen< ref> Afstand tussen Oekraïense grens en Russische militairen is 1 km volgens Kiev< ref> Op het vliegveld van Kramatorsk ontploft een Oekraïense legerhelikopter< ref> Angela Merkel vindt dat Poetin te weinig doet om crisis te bezweren < ref> Tot en met 3 mei Waarnemers van OVSE worden gegijzeld< ref> 26 Russische vliegtuigen vliegen in Oekraïens luchtruim Denis Poesjilin wil de 8 militaire OVSE-waarnemers ruilen tegen door Oekraïne gevangen genomen Pavel Goebarev de gouverneur< ref> Ultimatum aan Rusland mbt uitleg over Russische troepen aan de grens Kiev sluit de watervoorziening naar de Krim af< ref> Lavrov en Kerry bellen elkaar over Oekraïne< ref> 27 Separatisten zijn bereid te praten over de gegijzelde OVSE-waarnemers Later werd één OVSE-er vrijgelaten< ref> Drie officieren van de SBU zijn door separatisten aangehouden< ref> Separatisten bezetten het gebouw van de regionale TV in Donetsk 28 De EU en de VS willen nieuwe sancties tegen Rusland Deze sancties kunnen de Koude Oorlog weer doen herleven< ref> Didier Burkhalter de topman van OVSE verzoekt aan de separatisten om de vrijlating van de andere OVSE-waarnemers< ref> In Kostjantynivka wordt het politiebureau en later het stadhuis bezet door de separatisten De pro-Kievse burgemeester van Charkov Hennadij Kernes is neergeschoten en ligt in het ziekenhuis< ref> Mensen die in Donetsk demonstreerden voor de eenheid van Oekraïne worden door de separatisten aangevallen< ref> 29 Gazprom zegt dat sancties gevolgen kunnen hebben voor gasleveranties en handel< ref> Er is overleg over gevangen OVSE-leden met de separatisten< ref> Er zijn volgens de NAVO geen tekenen dat de troepen bij de grens met Oekraïne zich terugtrekken zoals de Russische minister van Defensie Sergej Sjojgoe een dag eerder gemeld had< ref> Separatisten bezetten gemeentehuis in Loehansk< ref> De neergeschoten burgermeester van Charkov John Kerry waarschuwt Rusland elk stukje NAVO-grondgebied te zullen verdedigen< ref> Gijzelnemer van Simon Ostrovsky stelde hem de benen af te hakken 30 Separatisten hebben in Horlivka het regeringsgebouw en het hoofdpolitiebureau bezet< ref> Volgens IMF verkeert Rusland in een recessie< ref> Oekraïne zegt de omgeving van Donetsk niet meer onder controle te hebben Desondanks zegt Toertsjynov dat het Oekraïense leger klaar staat voor een eventuele inval door Rusland< ref> Tot en met 1 mei Veiligheidsdiensten houden een oefening< ref> Mei

1 - 2 - 3 - 4 - 5 - 6 - 7 - 8 - 9 - 10 - 11 - 12 - 13 - 14 - 16 - 17 - 18 - 19 - 20 - 21 - 22 - 24 - 25 - 26 - 27 - 28 - 29 - 30< p> Belangrijkste gebeurtenissen Bij een brand in Odessa komen tientallen mensen om Er zijn honderden arrestaties De uitslagen van referenda van de oblast Donetsk en de oblast Loehansk geven aan dat de meerderheid voor onafhankelijkheid stemt Daarop verklaren deze respectievelijke oblasten zich onafhankelijk en noemen ze zichzelf volksrepublieken Petro Porosjenko is volgens de exitpolls de overwinnaar van de Oekraïense presidentsverkiezingen Aan het eind van mei zijn er zware gevechten tussen het Oekraïense leger en de separatisten 1 Oekraïne voert per direct militaire dienstplicht in< ref> Het justitiegebouw van Donetsk wordt aangevallen door de separatisten< ref> Poetin vindt dat het Oekraïense leger weg moet uit Oost-Oekraïne< ref> In Kiev wordt een Russische militair attaché verdacht van spionage en daarom vastgezet< ref> De NAVO ziet Rusland niet langer als partner maar weer als tegenstander< ref> 2 Het Oekraïense leger begint een militaire operatie in Slovjansk De betrokken mannen werden later gearresteerd Het lukt het Oekraïense leger niet Slovjansk te veroveren Onder de separatisten zijn volgens Toertsjynov veel doden gevallen Minister van Binnenlandse Zaken van Oekraïne Arsen Avakov zegt dat er 9 checkpoints zijn veroverd op de separatisten De hoop op het naleven van het akkoord in Genève is nu gevlogen zegt de woordvoerder van Poetin Dnitri Paskov Separatisten hebben het treinverkeer van Donetsk gestremd Separatisten verlaten het gisteren door hen bezette justitiegebouw Gazprom zal Oekraïne minder gas leveren in geval van geen vooruitbetaling Journalisten van SkyNews Buzzfeed en CBS werden tijdens de middag vrijgelaten Er zijn rellen tussen pro-Oekraïense en pro-Russische demonstranten in Odessa Daarbij komen 4 mensen om Er zijn 15 gewonden Het hoofdkantoor van de separatisten in Odessa staat enige tijd in brand Hierbij komen tientallen pro-Russische demonstranten om De separatisten beschuldigen de pro-Oekraïense demonstranten van het in brand steken van het gebouw VN Veiligheidsraad is weer bijeen over deze crisis De Russische VN-ambassadeur Vitali Tsjoerkin beschuldigt Oekraïne dat zijn leger burgers aanvalt Volgens de Franse gezant Gérard Araud waren het geen gewone burgers Het westen is schuldig aan deze crisis meent Rusland 3 Nasleep van de brand in Odessa De schuld van de brand ligt volgens Rusland bij Oekraïne 144 mensen werden gearresteerd en er vielen 46 doden Volgens de Oekraïense veiligheidsdiensten was Transnistrië betrokken bij de onlusten Chef van de politie Petr Loetsjoek wordt ontslagen Het Oekraïense leger start een militaire operatie in Kramatorsk Er werden explosies gehoord Er zijn hevige gevechten Het leger neemt het hoofdkwartier van de veiligheidsdienst weer in Het leger maakt in en om Kramatorsk vorderingen Er zijn 20 mensen opgepakt OVSE-waarnemers worden vrijgelaten John Kerry en Sergej Lavrov zijn blij over de vrijlating van de OVSE-waarnemers Rusland zegt geen controle te hebben over de zelfverdedigingstroepen Krim-Tataren demonstreren op de Krim Het is de Krim-Tataren gelukt om hun leider Mustafa Cemilev naar de Krim te krijgen In Donetsk wordt het kantoor van de gouverneur geplunderd 4 Nasleep van de brand in Odessa Jatsenjoek wil een grootschalig onderzoek naar de falende veiligheidsdiensten Jatsenjoek bezoekt Odessa< ref> Activisten vallen een politiebureau aan< ref> 5 Nasleep van de onlusten in Odessa Meer dan 60 arrestanten worden vrijgelaten< ref> Er zijn zware gevechten bij Slovjansk< ref> Meer dan dertig mensen zijn gedood en er is een helikopter neergehaald 6 Moldavië verhoogt de paraatheid bij Oekraïense grens< ref> Geen vluchten van en naar Donetsk en Loehansk 7 De NAVO-commandant Philip Breedlove vindt dat de NAVO permanente troepen moet stationeren in Oost-Europa Oekraiense troepen heroveren het stadhuis in Marioepol Poetin wil dat de separatisten het referendum van 11 mei 8 Kiev en de separatisten zijn bereid tot onderhandelingen< ref> De separatisten wijzen het uitstellen suggestie van Poetin Een grenspost van oblast Loehansk werd aangevallen< ref> 9 Volgens Oekraïne zijn er in Marioepol zeker 20 separatisten gedood< ref> De VS vindt het bezoek van Poetin aan de Krim "onnodig en provocatief"< ref> 10 Medewerkers van het Rode Kruis werden 7 uur in Donetsk vastgehouden op verdenking van spionage< ref> Duitsland en Frankrijk willen "gepaste maatregelen" nemen als de verkiezingen op 25 mei niet doorgaan< ref> 11 Het referendum in Volksrepubliek Donetsk en Volksrepubliek Loegansk voor onafhankelijkheid Dit referendum is onwettig vindt Kiev< ref> Er zijn separatisten opgepakt met 100000 van te voren ingevulde stemmen De meeste stemmers lijken zich uit te spreken voor onafhankelijkheid< ref> Na het referendum moet Volksrepubliek Donetsk een eigen parlement en leger opbouwen vindt Denis Poesjilin< ref> Mensen in Donetsk werden beschoten door Oekraïense militairen Volgens de Bundesnachrichtendienst zou Blackwater actief zijn tegen de separatisten in Oekraïne< ref> 12 Nasleep van het referendum van 11 mei Volgens de separatisten stemden in oblast Donetsk 89 % voor onafhankelijkheid De uitslag is de wil van het volk aldus Rusland< ref> In Donetsk zal de tweede fase niet worden uitgevoerd Loehansk overweegt een referendum voor aansluiting bij Rusland< ref> Herman Van Rompuy de president van de EU wil maandag Kiev bezoeken om te praten over de stabilisatie van Oekraïne< ref> De ministers van Buitenlandse Zaken besluiten tot meer sancties De Volksrepubliek Donetsk vraagt Rusland om annexatie 13 De Duitse minister van Buitenlandse Zaken Frank-Walter Steinmeier bezoekt Oekraïne om te bemiddelen< ref> Catherine Ashton Angela Merkel en Barack Obama zijn niet welkom in Volksrepubliek Donetsk< ref> Rusland eist van Oekraïne dat het snel een besluit neemt over meer autonomie voor oblasten< ref> In Kramatorsk in Volksrepubliek Donetsk worden 6 Oekraïense militairen gedood< ref> 14 De Europese Unie en Oekraïne hebben een akkoord ondertekend over een hulppakket van de EU aan Kiev ter waarde van 13 miljard euro< ref> Rusland zal geen troepen sturen waar dan ook in Oekraïne< ref> 16 Angela Merkel wil blijven samenwerken met Rusland< ref> De Natsionalnyj Bank Oekrajiny heeft haar filiaal in Donetsk moeten sluiten< ref> Separatisten trekken zich terug uit de overheidsgebouwen van Marioepol oblast Donetsk< ref> De mensenrechtensituatie in het oosten van Oekraïne in de twee volksrepublieken en op de Krim gaat snel achteruit vindt de VN Rusland vindt het rapport te eenzijdig< ref> 17 De Poolse minister van Buitenlandse Zaken Radosław Sikorski vindt dat de EU als politieke macht had moeten optreden< ref> 18 De Krim-Tataren blazen in Simferopol een herdenkingsceremonie af< ref> In Volksrepubliek Donetsk zijn er weer hevige gevechten< ref> 19 Poetin trekt soldaten bij de Oekraïense grens terug maar NAVO ziet geen veranderingen< ref> 20 De Verchovna Rada stemt voor de versterking van het Russisch maar parlementaire stukken zullen uitsluitend in het Oekraïens zijn< ref> 21 Ivan Šimonović de plaatsvervangend secretaris-generaal voor de mensenrechten van de VN zegt tegen de VN Veiligheidsraad dat er in de laatste paar weken in Oost-Oekraïne al 127 mensen zijn omgekomen< ref> 22 Er zijn weer doden gevallen in Oost-Oekraïne< ref> Bij een militair checkpoint in Oost-Oekraïne vielen er elf doden< ref> 24 De VS bevestigt de aftocht van Russische troepen< ref> Poetin noemt de sancties "contraproductief" < ref> 25 Er zijn Oekraïense presidentsverkiezingen De verkiezingen zijn volgens Poetin niet legitiem als er kandidaten in elkaar worden geslagen Naast de verkiezingen moet er ook een referendum komen over de territoriale integriteit van Oekraïne Oekraïne voorziet problemen in het oosten tijdens de verkiezingen< ref> Er worden duizenden agenten ingezet om de kiezers te beschermen< ref> Stembiljetten worden verbrand door separatisten Volgens de exitpolls mag Petro Porosjenko zich president noemen< ref> 26 De Volksrepubliek Donetsk is in staat van oorlog met Oekraïne < ref> Bij het vliegveld bij Donetsk zijn er bij gevechten meer dan 35 doden gevallen Rusland eist dat die gevechten stoppen Petro Porosjenko zegt niet met terroristen te willen praten< ref> 27 In Donetsk komen ruim honderd mensen om< ref> Tot en met 10 juni In Donetsk zijn er vier OVSE-waarnemers verdwenen Vermoedelijk worden ze vastgehouden< ref> Separatisten ontvoeren de Poolse priester Paweł Witek< ref> 28 Separatisten ontkennen dat zij een rol spelen in de verdwijning van OVSE-waarnemers< ref> 29 Bij het neerhalen van een Oekraïens helikopter komen er 14 inzittenden om< ref> Separatisten erkennen het gijzelen van OVSE-waarnemers en laten ze snel vrij< ref> Moskou waarschuwt voor een "catastrofe" in Oekraïne< ref> 30 John Kerry wil van Sergej Lavrov weten wat de rol is van de Tsjetsjeense strijders bij de pro-Russen< ref> Vladimir Poetin is niet uitgenodigd bij de inauguratie van Petro Porosjenko< ref> De OVSE-waarnemers zijn definitief vrijgelaten< ref> Juni

1 - 2 - 3 - 4 - 6 - 8 - 10 - 13 - 14 - 17< p> 1 De Oekraïense hryvnja is op de Krim als wettig betaalmiddel afgeschaft< ref> 2 Er zijn gevechten tussen pro-Russen en grenswachten van Oblast Loehansk 3 Er zijn hevige gevechten in de buurt van Slovjansk< ref> 4 Barack Obama zal een ontmoeting hebben met Petro Porosjenko in Warschau< ref> 6 Oekraïne en de herdenking van D-Day in Normandië Er is een gesprek tussen David Cameron en Vladimir Poetin Porosjenko beschouwt de Krim nog steeds als Oekraïens grondgebied Oekraïne wordt geen federatie< ref> Pro-Russische rebellen schieten een Oekraïens vliegtuig neer< ref> 8 Petro Porosjenko kondigt voor het oosten van het land een staakt-het-vuren aan Hij wil praten met separatisten< ref> 10 De Oekraïense regering realiseert een vluchtelingencorridor voor hen die gebieden willen verlaten waar militaire operaties zijn< ref> 13 De NAVO vreest een ernstige escalatie< ref> 14 Tientallen mensen kwamen om toen een Oekraïens legervliegtuig werd neergehaald< ref> In Kiev werd de Russische ambassade bestormd< ref> 17 Er is overleg tussen Poetin en Porosjenko over het staakt-het-vuren< ref> 25 De Verenigde Naties maken bekend dat er tot dan toe 423 mensen zijn omgekomen in het conflict in het oosten van het land Er zijn 46000 mensen op de vlucht geslagen< ref> 30 Porosjenko besluit het staakt-het-vuren niet te verlengen vanwege criminele activiteiten door seperatisten in het oosten van Oekraïne< ref> Juli Belangrijkste gebeurtenissen Het leger van Oekraïne zet een groot offensief in tegen de Volksrepublieken Donetsk en Loehansk Passagiersvlucht Malaysia Airlines-vlucht 17 stort neer in de oblast Donetsk 5 De stad Slovjansk wordt na dagenlange gevechten heroverd door het Oekraïense leger op de Russische separatisten die zich noodgedwongen moesten terugtrekken richting Donetsk en Loehansk 17 Nabij Hrabove in de oblast Donetsk stort passagiersvlucht MH17 neer De separatisten worden er algemeen van verdacht dat ze vliegtuig met een luchtdoelraket hebben neergehaald De separatisten en Rusland beschuldigen de Oekraïnse luchtmacht Augustus De aanwezigheid van Russische troepen in Oost-Oekraïne werd bevestigd door de separatisten Op 28 augustus 2014 was een bijeenkomst van de VN-Veiligheidsraad op verzoek van Litouwen Het belangrijkste vergaderpunt was de aanwezigheid van Russische troepen in Oost- en Zuidoost-Oekraïne September 1 De pro-Russische rebellen in het oosten van Oekraïne willen geen afscheiding van Oekraïne maar eisen wel een aparte status van het gebied onder hun controle< ref> 28 Zeven militairen van het Oekraïense leger komen om in de buurt van de luchthaven van Donetsk wanneer hun pantservoertuig geraakt wordt door een granaat Men vermoedt dat pro-Russische rebellen achter de aanval zitten< ref> 29 In meerdere wijken van de stad Donetsk zijn er geweergevechten Drie burgers komen daarbij om en vijf raken gewond Oktober 1 Minstens tien mensen komen in Donetsk om door bommen die terechtkomen op een speelplaats van een school en een taxibusje< ref> 2 In Donetsk komt een medewerker van het Rode Kruis om het leven wanneer een granaat op het kantoor van de hulporganisatie terechtkomt< ref> Pro-Russische rebellen zetten een offensief in op de luchthaven van Donetsk 3 Rond de luchthaven van Donetsk die in handen is van het Oekraïense leger wordt er hevig gevochten tussen het Oekraïense leger en de pro-Russische rebellen De Verenigde Naties noemen het "een gevaarlijk escalatie" die het bestand schade zou kunnen toebrengen< ref> 4 De Oekraïense regering meldt dat in het oosten van het land twaalf pro-Russische rebellen gedood zijn bij een aanval op de luchthaven van Donetsk 20 Volgens een rapport van Amnesty International maken zowel de pro-Russische separatisten als pro-Kiev-groeperingen zich schuldig aan standrechtelijke executies en andere mensenrechtenschendingen< ref> 30 Rusland Oekraïne en de Europese Unie bereiken een akkoord over de levering van Russisch gas tijdens de winter Het akkoord geldt tot maart 2015< ref> November 2 In het oosten van Oekraïne worden verkiezingen georganiseerd in de steden Donetsk en Loehansk door de pro-Russische rebellen met de bedoeling het autonome statuut van de regio te onderstrepen Deze worden in Donetsk gewonnen door de zelfverklaarde premier en rebellenleider Alexander Zakharchenko en in Loegansk door rebellenleider Igor Plotnitski Enkel Rusland erkent de uitslag De Oekraïense regering zegt dat de verkiezingen in strijd zijn met het vredesakkoord van september 5 Premier Arseni Jatsenjoek verklaart dat Oekraïne niet langer de begroting draagt van de gebieden in het oosten van het land die gecontroleerd worden door de pro-Russische rebellen< ref> In Oost-Oekraïne worden twee jongens gedood wanneer een granaat ontploft op een sportterrein van een school< ref> December 23 Het Oekraïense parlement stemt met grote meerderheid voor de opheffing van de neutrale status van het land met de bedoeling een toetreding tot de NAVO mogelijk te maken 26 De Oekraïense regering en de pro-Russische rebellen komen overeen om gevangenen uit te wisselen 225 rebellen en 150 regeringsgetrouwe Oekraïners zullen vrijgelaten worden< ref> 2015 Januari 12 De Oekraïense ex-president Viktor Janoekovytsj wordt door Interpol op een internationale lijst gezet op verdenking van verduistering en financiële en vastgoedfraude De Oekraïense regering had hiertoe een verzoek ingediend in maart 2014 Moskou verklaart dat het elke aanvraag tot uitlevering waarschijnlijk naast zich zal leggen< ref> 13 Er vallen meerdere doden bij een granaatinslag op een bus aan het legercontrolepunt Boegas bij Volnovacha in Oost-Oekraïne Het regionale bestuur schrijft de aanval toe aan de rebellen die ontkennen< ref> 17 Het Oekraïense leger en de pro-Russische rebellen leveren fel strijd om de luchthaven van Donetsk Bij de gevechten zouden drie soldaten en twee burgers zijn omgekomen< ref> De Wereldgezondheidsorganisatie kaart de precaire gezondheidssituatie in Oost-Oekraïne aan Het gebrek aan medicijnen zou kunnen betekenen dat de bevolking vatbaarder is voor ziektes als polio mazelen of tbc De ziekenhuizen zijn slecht bereikbaar en worden amper bevoorraad Ze hebben ook te maken met onderbrekingen in de toevoer van elektriciteit en stromend water 18 Door een grote tegenaanval heeft het Oekraïense leger naar eigen zeggen de luchthaven van Donetsk in handen Een woordvoerder van het leger legt uit dat het staakt-het-vuren niet is geschonden omdat de situatie door de herovering van de luchthaven opnieuw gelijk is aan die van de periode waarin de wapenstilstand werd afgesproken begin september 2014< ref> In de Oekraïense hoofdstad Kiev stappen duizenden mensen op in een vredesmars 19 In het centrum van Donetsk wordt een ziekenhuis getroffen door raketten Er vallen zes gewonden Het ministerie van Noodtoestanden van de Volksrepubliek Donetsk beschuldigt de Oekraïense regeringstroepen van de aanval< ref> De gevechten rond de luchthaven van Donetsk gaan door Drie soldaten sneuvelen daarbij Volgens de Oekraïense regering zijn 700 Russische soldaten de grens overgestoken om de rebellen te ondersteunen 20 Volgens het Oekraïense leger hebben Russische troepen stellingen van het regeringsleger aangevallen in het oosten van Oekraïne Het zijn de eerste beschuldigingen van een aanval sinds de vredesakkoorden van Minsk van 5 september 2014< ref> 21 De Oekraïense president Petro Porosjenko bekritiseert Rusland tijdens het Wereld Economisch Forum in Davos en verklaart dat er zich 9000 Russische militairen in Oost-Oekraïne bevinden< ref> De luchthaven van Donetsk is bijna volledig in de handen van de rebellen Laat in de avond trekken de Oekraïense regeringstroepen zich terug na een tegenoffensief van de rebellen waarbij zes Oekraïense militairen zijn gesneuveld< ref> De ministers van Buitenlandse Zaken van Frankrijk Laurent Fabius Duitsland Frank-Walter Steinmeier Rusland Sergej Lavrov en Oekraïne Pavlo Klimkin komen samen in Berlijn en roepen op tot een terugtrekking van zwaar wapentuig uit Oost-Oekraïne en een stopzetting van de vijandelijkheden 22 Minstens dertien mensen komen om wanneer een granaat inslaat op een bushalte in de Oost-Oekraïense stad Donetsk Het is onduidelijk wie verantwoordelijk is Het Franse persagentschap AFP noemt de voorbije 24 uur de bloedigste dag sinds begin september 2014 23 De spanningen tussen Oekraïne en Rusland lopen op nadat een pro-Russische rebellenleider Alexander Zachartsjenko verklaart dat zijn troepen een offensief voorbereiden en dat hij geen vredesonderhandelingen wil met de Oekraïense regering De rebellen zijn openlijk gekant tegen het staakt-het-vuren< ref> 24 Bij een raketaanval op de Oekraïense stad Marioepol vermoedelijk door pro-Russische separatisten van de Volksrepubliek Donetsk vallen minstens dertig doden en minstens tachtig gewonden< ref> John Kerry de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken roept Rusland op om zijn troepen uit Oost-Oekraïne terug te trekken Rusland ontkent echter troepen in het gebied te hebben Ook de Europese Unie en de NAVO roepen Rusland op om de steun aan de rebellen stop te zetten In Kiev komen mensen op straat om de slachtoffers van de aanval in Marioepol te gedenken< ref> Februari 6 Een tijdelijk staakt-het-vuren tussen het regeringsleger en de pro-Russische rebellen wordt van kracht in de streek rond Debaltseve in Oost-Oekraïne om een evacuatie van de inwoners mogelijk te maken< ref> 10 De oorlog in Oost-Oekraïne breidt zich uit naar het westen In Kramatorsk worden een commandocentrum van het Oekraïense leger en een woonwijk onder vuur genomen door pro-Russische rebellen Zeven mensen komen om< ref> In de voorbije 24 uur zijn in Oost-Oekraïne vijf burgers en zeven soldaten van het regeringsleger omgekomen De pro-Russische rebellen omsingelen de stad Debaltseve Het Oekraïense leger opent een nieuwe aanval op de havenstad Marioepol< ref> 11 In het oosten van Oekraïne doden de pro-Russische rebellen minstens negentien soldaten van het regeringsleger< ref> In Donetsk komen minsten vijf burgers om bij een aanval van het Oekraïense regeringsleger De Oekraïense president Petro Porosjenko verklaart dat hij de noodtoestand in heel Oekraïne zal uitroepen als de geplande vredesgesprekken in de Witrussische hoofdstad Minsk geen oplossing opleveren Generaal Ben Hodges de bevelhebber van de Amerikaanse troepen in Europa verklaart dat het duidelijk is dat Rusland zich direct mengt in de gevechten rond de stad Debaltseve In het Paleis van Onafhankelijkheid in de Witrussische hoofdstad Minsk worden door Angela Merkel François Hollande Petro Porosjenko en Vladimir Poetin vredesonderhandelingen gevoerd 12 Na zeventien uur onderhandelen bereiken de regeringsleiders van Rusland Oekraïne Frankrijk en Duitsland een akkoord over een staakt-het-vuren in Oost-Oekraïne De overeenkomst stipuleert dat om middernacht zondag 15 februari de wapens zullen zwijgen en dat de troepen en de zware wapens binnen de veertien dagen moeten weggehaald worden uit een gedemilitariseerde zone van 50 tot 70 kilometer breed< ref> Angela Merkel en François Hollande melden dat het bereikte akkoord slechts een staakt-het-vuren is en geen definitieve oplossing Merkel zegt dat er "nog veel obstakels uit de weg zullen geruimd moeten worden" De Europese regeringsleiders reageren afwachtend op het in Minsk bereikte akkoord< ref> Donald Tusk de voorzitter van de Europese Raad meldt dat de economische sancties tegen Rusland niet zullen worden verminderd om Rusland aan te moedigen het akkoord tot wapenstilstand te respecteren< ref> Het IMF zal Oekraïne een speciaal krediet van 175 miljard dollar toekennen om de financiële instorting van het land te voorkomen In ruil zal Oekraïne onder andere de begroting moeten stabiliseren en de corruptie aanpakken De Oekraïense premier Arseni Jatsenjoek belooft de nodige stappen te zullen ondernemen< ref> 13 In de afgelopen 24 uur zijn in Oost-Oekraïne minstens elf mensen acht Oekraïense soldaten en drie burgers omgekomen bij gevechten tussen het regeringsleger en de rebellen De rebellensteden Donetsk en Loehansk worden onder vuur genomen< ref> 14 Net voor het ingaan van het staakt-het-vuren wordt er op verscheidene plaatsen in Oost-Oekraïne nog hevig gevochten met de bedoeling zoveel mogelijk terreinwinst te boeken Bij wederzijds artillerievuur komen aan beide kanten tientallen mensen om het leven onder andere in de stad Donetsk Ook rond de stad Debaltseve waar het regeringsleger omsingeld is door pro-Russische rebellen wordt nog flink strijd geleverd< ref> Rusland en Oekraïne beschuldigen elkaar van het opzettelijk ondermijnen van het akkoord nog voor het van start gaat 15 In Oost-Oekraïne gaat het in de Wit-Russische hoofdstad Minsk afgesproken staakt-het-vuren om middernacht in De situatie blijft zeer gespannen vooral rond de Debaltseve waar het regeringsleger zit tussen de steden Donetsk en Loehansk die in handen zijn van de pro-Russische rebellen 16 Anderhalve dag na het van kracht worden van het staakt-het-vuren zijn de gevechten rond de stad Debaltseve nog steeds aan de gang Het Oekraïense leger zegt dat het enkel terugvuurt als antwoord op aanvallen van de rebellen< ref> Beide strijdende partijen weigeren hun wapens weg te trekken van het front als de andere partij niet stopt met aanvallen De pro-Russische rebellen beschuldigen het regeringsleger ervan de luchthaven van Donetsk te beschieten De Europese Unie publiceert een nieuwe lijst met negentien namen van Russen en Oekraïners voor wie een inreisverbod zal gelden en wiens buitenlandse aandelen zullen bevroren worden Onder de namen bevinden zich onder andere die van de Russische viceminister van Defensie Anatoly Antonov en de zanger Iosif Kobzon Rusland laat weten dat het "gepast" zal reageren op de nieuwe sancties 17 De pro-Russische rebellen kondigen aan dat hun zware wapens op sommige plaatsen tot achter het front zullen teruggetrokken worden Dit geldt echter niet voor de stad Debaltseve< ref> Het Oekraïense leger beweert dat Debaltseve door de rebellen onder vuur is genomen en dat daarbij vijf soldaten zijn omgekomen Buitenlandse journalisten verklaren echter dat ook het regeringsleger de rebellen met raketten bestookt Op een persconferentie in Donetsk verklaart Edoeard Basoerin de viceminister van defensie van de Volksrepubliek Donetsk dat de separatisten 80 procent van Debaltseve onder controle hebben Meer dan honderd Oekraïense soldaten zouden gevangen genomen zijn De overige vijfduizend militairen van het regeringsleger zouden de stad mogen verlaten als zij hun wapens neerleggen< ref> De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties roept op om het afgesproken staakt-het-vuren te eerbiedigen< ref> 18 President Petro Porosjenko maakt bekend dat het Oekraïense leger zich terugtrekt uit de stad Debaltseve Daarmee komt de stad in handen van de pro-Russische rebellen Door de terugtrekking wordt voorkomen dat de soldaten met hun wapens in handen komen van de separatisten De Europese Unie noemt de inname van Debaltseve door de rebellen een "duidelijke schending van het staakt-het-vuren" en roept de rebellen op om de gevechten stop te zetten NAVO-secretaris-generaal Jens Stoltenberg steunt de territoriale integriteit van Oekraïne Hij roept Rusland op om te stoppen met de separatisten te steunen en om al zijn troepen uit het oosten van Oekraïne te rug te trekken Rusland ontkent troepen in Oekraïne te hebben Federica Mogherini de Hoge vertegenwoordiger van de Unie voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid waarschuwt dat de Europese Unie ook bereid is om actie te ondernemen als de gevechten niet stoppen 20 Op het Maidanplein in Kiev vindt een herdenking plaats van het anti-Russische protest van een jaar eerder President Porosjenko houdt een toespraak Honderdduizenden mensen wonen de herdenkingsplechtigheid bij< ref> 21 In Oost-Oekraïne worden de eerste gevangenen geruild tussen het regeringsleger en de pro-Russische separatisten Het gaat om 139 soldaten en 52 rebellen< ref> Externe links Tomas Gösta Tranströmer ]; Stockholm 15 april 1931 26 maart 2015 was een dichter uit Zweden en winnaar van de Nobelprijs voor literatuur Volgens velen is hij de belangrijkste hedendaagse Zweedse dichter Zijn werk is in meer dan vijftig talen vertaald In onder meer de Verenigde Staten is hij een populair auteur Het Nederlandse taalgebied leerde zijn werk kennen dankzij de vertalingen van J Bernlef Eeltsje Hettinga vertaalde werk van hem in het Fries Tranströmer begon te schrijven als dertienjarige en publiceerde zijn eerste bundel 17 dikter in 1954 Hij studeerde af als psycholoog in 1956 aan de universiteit van Stockholm Hij was actief als dichter en als psycholoog Hij werkte in jeugdgevangenissen totdat hij in 1990 na een beroerte problemen kreeg met zijn spraak en de motoriek van één van zijn handen Hij herstelde daarvan gedeeltelijk Naast zijn dichtbundels schreef hij ook teksten voor koren Dit werk werd op muziek gezet door Benjamin Staern Andere componisten die zijn lyriek hebben getoonzet zijn Jan Garbarek Sven-David Sandström Daniel Börtz en Catharina Palmér Prijzen 1958 Aftonbladets litteraturpris 1975 Övralidspriset 1981 Petrarca-Preis 1990 Literatuurprijs van de Noordse Raad voor de bundel För levande och döda 1990 Neustadt International Prize for Literature'' 1992 Horst-Bienek-Preis für Lyrik 1992 Svenska Akademiens nordiska pris 1996 Augustprijs voor Sorgegondolen 2007 Lifetime Recognition Award van de Canadese Griffin Trust for Excellence in Poetry 2011 Nobelprijs voor de Literatuur Bibliografie 17 dikter 1954 Hemligheter på vägen 1958 Den halvfärdiga himlen 1962 Klanger och spår 1966 Mörkerseende 1970 ''Stigar 1973 Östersjöar 1974 Sanningsbarriären 1978 Det vilda torget 1983 För levande och döda 1989 Sorgegondolen 1996 Den stora gåtan 2004 Vertalingen Nachtzicht Marsyas Amsterdam 1982 Mörkerseende 17 gedichten Marsyas Amsterdam 1988 17 dikter Zwarte ansichten gedichten Marsyas Amsterdam 1985 Het wilde plein gedichten 1948-1990 De Bezige Bij Amsterdam 1992 De Treurgondel De Bezige Bij Amsterdam 1996 Sorgegondolen De herinneringen zien mij verzamelde gedichten memoires De Bezige Bij Amsterdam 2002 ISBN 90-234-0790-3 Literatuur door Hans Kloos op Meander website Een toonzaal of showroom is een ruimte in een winkel of andere verkoopplaats waar producten die in die winkel te koop worden aangeboden ten toon worden gesteld Doel van de showroom is dat klanten zo deze producten beter kunnen bekijken wat vaak niet mogelijk is bij producten die in hun verpakking in de winkel liggen Showrooms komt men vooral tegen bij autodealers en meubelzaken De Turkse tortel Streptopelia decaocto is een duif die tegenwoordig vrij algemeen in Noordwest-Europa voorkomt Kenmerken Deze vogel heeft een licht beigegrijs verenkleed met een zwart-witte nekband en een contrasterende zwarte iris De snavel is relatief kort en de poten leverkleurig In de vlucht vallen de lichte vleugelpartijen en buitenste staartpennen op De staart is van onderen voor de helft wit Het verenkleed is bij beide geslachten gelijk De lichaamslengte bedraagt 31 tot 34 cm en het gewicht 150 tot 250 gram Leefwijze Ze eten voornamelijk zaden rupsen torren en kleine vruchten Verspreiding en leefgebied De Turkse tortel is sinds 1900 vanuit de Balkan West-Europa binnengetrokken Het eerste geregistreerde broedgeval in Nederland was in 1950 bij Oldebroek In België dateert het eerste vastgestelde broedgeval van 1955 bij Knokke Het is een vogel die redelijk veel in de buurt van mensen komt een cultuurvolger en komt voor bij degenen die hoenders houden Net als bij de huismus is in Nederland sinds de jaren 80 een drastische teruggang halvering vastgesteld De soort staat op de Rode lijst van de IUCN geklasseerd als niet bedreigd De Turkse tortel werd in Florida geïntroduceerd van daaruit heeft deze exoot in de VS al 22 andere staten bevolkt De soort telt 2 ondersoorten S d decaocto van Europa tot westelijk China en Korea S d xanthocycla van Myanmar tot oostelijk China Voortplanting De Turkse tortel bouwt een eenvoudig nest bestaande uit losse takjes die in elkaar gestoken een platje vormen In dat nest worden steeds twee eieren gelegd Het broedsel mislukt regelmatig maar door steeds weer opnieuw een nest te maken lukt het de meeste Turkse tortels eens per jaar jongen vliegvlug te krijgen De Turkse tortel kan dan ook broedend worden aangetroffen in alle maanden van het jaar Een ei is uitgebroed in 14-18 dagen en de jongen kunnen na 15-19 dagen uitvliegen De jongen hebben in hun nek nog geen zwarte ring Het is nauwelijks voor te stellen hoe snel de uitbreiding van deze hoogproductieve broeder zich heeft voltrokken Dat komt doordat turkse tortels tot wel 5 broedsels per jaar groot kunnen brengen De jongen uit het eerste legsel doen een paar maanden later zelf al weer mee aan het voortplanting Er zijn weinig of geen vogels die zich zo snel kunnen vermenigvuldigen Communicatie Hun gezang bestaat uit het ritmisch herhalen van zangwoord "pwopeetje" De intonatie waarmee het gezang gebracht wordt kan verklaren hoe deze vogel zich voelt ten opzichte van andere Turkse tortels in de buurt Het is hun manier van verbale communicatie Externe links beschrijving afbeeldingen en geluid De Verenigde Staten officieel de Verenigde Staten van Amerika afgekort VS Engels United States of America afgekort USA of US zijn een federatie van 50 staten en het District of Columbia grotendeels in Noord-Amerika gelegen Twee van de vijftig staten Alaska en Hawaï grenzen niet aan de andere staten Tot het land behoren ook diverse eilandgebieden in de Caraïbische Zee en de Grote Oceaan De Verenigde Staten zijn het op twee na grootste land ter wereld in bevolking na China en India en tevens is het het op twee na grootste land in oppervlakte na Rusland en Canada De VS worden in het noorden begrensd door Canada en in het zuiden door Mexico De westkust wordt gevormd door de Grote of Stille Oceaan terwijl de Atlantische Oceaan ten oosten en de Golf van Mexico ten zuiden van het land liggen De zeegrens met Rusland loopt tussen de Diomedeseilanden Groot-Diomede in Rusland en Klein-Diomede in Alaska De twee eilanden liggen maar enkele kilometers van elkaar verwijderd Alaska heeft zijn noordgrens aan de Noordelijke IJszee Washington DC is de hoofdstad en het politieke centrum New York is de grootste stad en het economisch centrum Tot de afgelegen gebieden van de Verenigde Staten behoren In het Caribische Bassin Puerto Rico een vrijstaat geassocieerd met de Verenigde Staten en de Amerikaanse Maagdeneilanden die in 1917 van Denemarken werden gekocht alsmede het eiland Navassa dat door Haïti wordt geclaimd; In de Grote Oceaan Guam afgestaan door Spanje na de Spaans-Amerikaanse Oorlog de Noordelijke Marianen een gemenebest geassocieerd met de Verenigde Staten Amerikaans-Samoa Wake Island en verscheidene andere eilanden De VS hebben verregaande samenwerkingsovereenkomsten met de onafhankelijke landen Marshalleilanden Palau en Micronesia Deze overeenkomsten die bekendstaan als de "Compacts of Free Association" regelen de financiële hulp en de defensie van deze landen door de Verenigde Staten alsook algemeen militair gebruik van gebieden erin Bovendien zijn de VS met buurlanden Mexico en Canada verbonden in NAFTA Geschiedenis Het gebied dat nu ingenomen wordt door het continentale deel van de Verenigde Staten werd oorspronkelijk bewoond door talrijke inheemse Amerikaanse volken en werd gekoloniseerd vanaf de 16e eeuw door Spanje Engeland Nederland Zweden Frankrijk en Rusland De rol van Zweden en Nederland was in 1664 uitgespeeld Als resultaat van de Franse en Indiaanse Oorlog 1754-1763 nam Groot-Brittannië de Franse koloniën in Noord-Amerika voor een groot deel over Daarmee kwam het grootste deel van de oostkust onder Britse controle De kolonisten hadden de bescherming van moederland Engeland tegen de Fransen niet langer nodig en begonnen zich te verzetten tegen de Britse belastingheffing De dertien koloniën verklaarden hun onafhankelijkheid van Groot-Brittannië in 1776 waarop de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog begon In 1783 erkende het Koninkrijk Groot-Brittannië de onafhankelijkheid Er werd een overheid gevormd die een nieuwe grondwet opstelde die na 1789 effectief werd De nieuwe natie begon zich spoedig uit te breiden in westelijke richting waardoor reeds bestaande spanningen over de kwestie van de zwarte slavernij die het land verdeelde in een zuidelijk deel dat de slavernij verdedigde de Confederatie en een noordelijk deel dat haar afwees de Unie steeds sterker werden Er volgde een burgeroorlog 1861-1865 die eindigde met de overwinning van de noordelijke staten en de geleidelijke afschaffing van de slavernij in het zuiden De rest van de 19e eeuw werd gekenmerkt door een versterkte uitbreiding naar het westen ten koste van de oorspronkelijke indiaanse bevolking industrialisatie en de toevloed van miljoenen immigranten In de 20e eeuw namen de Verenigde Staten deel aan beide Wereldoorlogen die door hun ingrijpen definitief werden beslecht ten gunste van de geallieerde legers Na de Tweede Wereldoorlog waarin de Verenigde Staten terechtkwamen na de Japanse aanval op Pearl Harbor in 1941 werden de Verenigde Staten een wereldmacht Tijdens de Koude Oorlog stonden de Verenigde Staten en de westerse wereld tegenover de Sovjet-Unie en het communistische Oostblok Geografie Politieke geografie De volgende staten maken deel uit van de Verenigde Staten Alabama Alaska Arizona Arkansas Californië Colorado Connecticut Delaware Florida Georgia Hawaï Idaho Illinois Indiana Iowa Kansas Kentucky Louisiana Maine Maryland Massachusetts Michigan Minnesota Mississippi Missouri Montana Nebraska Nevada New Hampshire New Jersey New Mexico New York North Carolina North Dakota Ohio Oklahoma Oregon Pennsylvania Rhode Island South Carolina South Dakota Tennessee Texas Utah Vermont Virginia Washington West Virginia Wisconsin Wyoming Het District of Columbia is geen staat maar een federaal district Bij de onafhankelijkheidsverklaring in 1776 waren er 13 staten Alaska is de grootste staat 1700578 km² en Rhode Island de kleinste 4003 km² Californië heeft de grootste bevolking 33871648 in 2000 terwijl Wyoming de minste inwoners heeft 493782 in 2000 In de late 20e eeuw ervoeren Nevada Arizona Florida Colorado Utah Georgia en Texas het snelste tempo van bevolkingstoename West Virginia North Dakota en het District of Columbia hadden in die periode daarentegen te maken met bevolkingsdalingen De staten van de Verenigde Staten hebben ook bijnamen die men meestal op de nummerplaten van auto's kan vinden Steden De zes grootste steden van de Verenigde Staten zijn New York Los Angeles Chicago Houston Philadelphia Phoenix Een selectie van andere grote steden alfabetisch Albuquerque Atlanta Austin Baltimore Boston Charlotte Cincinnati Cleveland Columbus Dallas Denver Detroit El Paso Fresno Honolulu Indianapolis Jacksonville Las Vegas Long Beach Memphis Miami Milwaukee Minneapolis Nashville New Orleans Oklahoma City Pittsburgh Portland Richmond Sacramento Saint Louis Salt Lake City San Antonio San Diego San Francisco San José Seattle Tampa Tucson Virginia Beach Washington DC Fysische geografie Het landschap van de Verenigde Staten varieert sterk Het kan in zeven brede geografische gebieden worden verdeeld Van het oosten naar het westen kustvlakte langs de Atlantische kust de bergketen van de Appalachen de Mississippivlakte de Great Plains de bergketen van de Rocky Mountains het intermontane gebied van het Grote Bekken de Cascade Range langs de Grote Oceaan Het terrein van het noorden van de Verenigde Staten werd gevormd door een grote continentale ijskap die in Noord-Amerika tijdens de recente Cenozoïsche periode is ontstaan De zuidelijke rand van de ijskap loopt ruwweg in een lijn die in het oosten door Long Island loopt en in het westen langs de rivieren Ohio en Missouri tot de Rocky Mountains Het land ten noorden van deze lijn was bedekt met ijs Alaska en de bergen in het noordwesten van Noord-Amerika hadden vroeger uitgebreide berggletsjers en werden zwaar geërodeerd Great Salt Lake en andere meren in dit gebied zijn restanten van de ijstijd In het zuidwesten van de Verenigde Staten liggen woestijnen Dit zijn de heetste en droogste plekken van het land Langs de kust van de Grote Oceaan heeft het klimaat een mediterraan type bijvoorbeeld in Zuid-Californië Dit klimaat gaat geleidelijk over in het maritieme klimaat van de westkust Het noordwesten is een van de natste delen van de Verenigde Staten en is dicht bebost Rotsachtige bergen bijvoorbeeld de Cascade Range en Sierra Nevada hebben typische hooglandklimaten en zijn ook dicht bebost Naast de Grand Canyon in Arizona en Great Salt Lake in Utah zijn er andere natuurwonderen in het land zoals de Niagarawatervallen op de grens van Canada en de VS; de klippen van Bryce Canyon National Park in Utah; en de geisers van Yellowstone National Park hoofdzakelijk in Wyoming Er zijn meer dan 50 nationale parken Het beheer van deze parken is in handen van de National Park Service dat verder ook de nationale monumenten en diverse andere eigendommen beheert Zoals alle streken langs de rand van de Grote Oceaan is de westkust van de VS een aardbevingszone San Francisco ligt precies op de San Andreasbreuk In 1906 heeft dit tot een zware aardbeving geleid waarbij 3000 doden vielen; in 1989 was er een lichtere waarbij slechts enkele tientallen doden vielen In de noordwestelijke staten Washington en Oregon ligt een aantal vulkanen waarvan Mount Saint Helens in 1980 nog voor een spectaculaire uitbarsting zorgde Klimaat De Verenigde Staten hebben een gevarieerd klimaat variërend van tropisch regenwoud van Hawaï en tropische savanne van Zuid-Florida Everglades tot subarctisch en toendraklimaat in Alaska Ten oosten van de honderdste meridiaan de algemene scheidingslijn tussen de droge en vochtige klimaten is het klimaat vochtig en subtropisch Het noordoosten van de Verenigde Staten heeft een vochtig continentaal klimaat Uitgestrekte bossen worden gevonden in beide gebieden Ten westen van de honderdste meridiaan is er sprake van een steppeklimaat Jaarlijks terugkerende rampen zijn de tornado's in het Middenwesten en de nog verwoestender tropische orkanen in het zuidoosten Sinds de weersvoorspellingen door middel van satellietbeelden sterk verbeterd zijn kunnen mensen tijdig hun woningen dichtspijkeren en zich uit de voeten maken maar de materiële schade kan toch enorm zijn vooral als de bijbehorende vloedgolf de kust bereikt zoals in het geval van Katrina die in 2005 New Orleans onder water zette Overheid De Verenigde Staten van Amerika zijn een op de grondwet gebaseerde federale republiek met een sterke democratische traditie Elke vier jaar worden er presidentsverkiezingen gehouden De president van de Verenigde Staten wordt niet direct gekozen maar door getrapte verkiezingen volgens een stelsel van kiesmannen Het aantal kiesmannen per staat wordt bepaald aan de hand van de volkstelling die iedere tien jaar gehouden wordt Verder krijgt volgens Amendement XXIII van de Grondwet van de Verenigde Staten het District of Columbia drie kiesmannen hoewel het geen staat is Volgens de grondwet kunnen de volksvertegwoordigingen van de staten de regels bepalen voor het verkiezen van de kiesmannen maar de meeste staten volgen het principe dat een presidentskandidaat alle kiesmannen van de staat krijgt in het geval een meerderheid van de kiesmannen in die staat behaald wordt Wie op landelijk niveau de meeste kiesmannen heeft wint de verkiezingen en wordt president In 1876 1888 en 2000 kreeg de kandidaat met de meeste stemmen toch niet het grootste aantal kiesmannen Een president kan maximaal twee keer verkozen worden De presidentskandidaten kiezen al voor de verkiezingen hun running mate de beoogde vicepresident De president van de Verenigde Staten is Barack Obama Hij werd op 20 januari 2009 ingezworen en is vier jaar later aan zijn tweede termijn begonnen Obama is de eerste Afro-Amerikaan die het hoogste politieke ambt van de Verenigde Staten bekleedt Het Congres US Congress is de volksvertegenwoordiging en bestaat uit de Senaat en het Huis van Afgevaardigden Politieke partijen De federale en staatsoverheden worden overheerst door de twee grootste politieke partijen de Republikeinen en de Democraten De Republikeinse Partij is conservatiever de Democratische Partij progressiever Er zijn verscheidene andere kleinere partijen maar zij hebben weinig invloed in de nationale politiek De politieke partijen in de Verenigde Staten hebben geen formele leiders zoals veel andere landen hoewel er complexe hiërarchieën binnen de politieke partijen zijn die diverse uitvoerende commissies vormen Beide grote partijen zijn ideologisch zeer divers; zo zijn er binnen een partij meestal zowel gematigden als radicalen en kunnen er forse meningsverschillen zijn over bijvoorbeeld de doodstraf abortus of de mate van autonomie van de deelstaten tegenover het federale gezag Maatschappelijke groeperingen organisaties en rijke particulieren verlenen financiële steun aan beide belangrijke partijen De Republikeinen ontvangen over het algemeen meer financiering en steun van commerciële groepen belijdende christenen en Amerikanen op het platteland terwijl de Democratische partij meer steun van vakbonden en etnische minderheidsgroepen ontvangt Omdat de Amerikaanse federale verkiezingen vrijwel geheel via gekochte zendtijd in de massa-media wordt uitgevochten behoren die tot de duurste van de wereld De totale kosten van de presidentiële campagnes van alle kandidaten bij elkaar loopt in de honderden miljoenen dollars Toegang tot fondsen is daardoor essentieel in het politieke systeem Bedrijven vakbonden en andere georganiseerde groepen die fondsen en politieke steun aan partijen verlenen spelen een rol in het bepalen van politieke agenda's en overheidsbesluitvorming Het politieke systeem van de Verenigde Staten heeft historisch catch-all-partijen eerder dan coalitieoverheden gesteund Buitenlands beleid Als gevolg van het militaire economische en culturele overwicht van de Verenigde Staten in de wereld besteedt de politiek in de VS veel aandacht aan buitenlandse relaties Sinds het einde van de Koude Oorlog in het begin van de jaren 1990 is de VS meer dan ooit het machtigste land ter wereld< ref> een situatie waarmee het zelf ook moet leren omgaan Aan de ene kant wekt het enorme overwicht wantrouwen aan de andere kant wordt er door degenen die in een noodsituatie zitten Koeweit Rwanda voormalig Joegoslavië al snel een beroep op de Verenigde Staten gedaan omdat het de beste middelen voor krachtige interventie waar ook ter wereld heeft Het buitenlandse beleid van de VS is in de geschiedenis meerdere keren van koers veranderd tussen isolationisme en interventionisme Het meest dramatische voorbeeld van isolationisme was de weigering om na de Eerste Wereldoorlog toe te treden tot de Volkenbond tot teleurstelling van president Woodrow Wilson John F Kennedy die president werd toen de Koude Oorlog de wereld in zijn greep hield was een uitgesproken interventionist De Verenigde Staten gezien door andere landen Als resultaat van de reusachtige politieke en culturele invloed zijn de reacties op het Amerikaanse beleid vaak heftig en soms irrationeel Het varieert van bewondering van alle dingen die Amerikaans zijn tot antiamerikanisme Een extreem voorbeeld van anti-Amerikanisme is het bestempelen door de Iraanse Ayatollah Khomeini van de VS als Grote Satan ter onderscheiding van de kleine Satan Irak ten tijde van Saddam Hoessein Bewondering van de VS komt vaak voort uit het feit dat veel mensen het als het land van de vrijheid zien Zij bewonderen de Verenigde Staten als de oudste moderne democratie en hebben respect voor de American Dream Voor veel Europeanen komt daar nog altijd de dankbaarheid voor de bevrijding van het nazi-Duitsland en Italië onder Mussolini tijdens de Tweede Wereldoorlog bij Tegenstanders van het buitenlandse beleid van de VS daarentegen vinden dat de VS gedurende hun geschiedenis weinig respect hebben getoond voor de vrijheid en soevereiniteit van veel andere volkeren Amerika zou er een handje van hebben om foute regimes te steunen Critici wijzen onder andere op de Vietnamoorlog of de Amerikaanse bemoeienissen in Latijns-Amerika dat zich behandeld voelt als Amerikas achtertuin In de hele islamitische wereld is Amerikas voortdurende steun aan Israël een steen des aanstoots en ook de oorlog in Afghanistan en de Irakoorlog worden door critici onrechtvaardig geacht Bevolking Bij de volkstelling van 2010 had het land 308745538 inwoners In 1776 telden de oorspronkelijke staten amper drie miljoen inwoners in 1915 al 100 miljoen en in 1968 200 miljoen inwoners< ref> Meer dan 79% van de bevolking woont in de stad en meer dan de helft daarvan in voorsteden Ongeveer 65% van de inwoners is van Europese oorsprong Census Bureau 2004 maar dit percentage heeft een dalende trend door uitbreiding van andere groepen door immigratie en geboorten Volgens de volkstelling van 2000 bestond de grootste groep minderheden uit Latino’s die 48400000 mensen 158% van de bevolking vertegenwoordigden Dit cijfer omvat vooral mensen van Mexicaanse Puerto Ricaanse en Cubaanse oorsprong Van deze groep zijn 63% blanken en 37% is zwart of gekleurd De Afrikaans-Amerikaanse bevolking bedroeg 38158190 of 124% van de bevolking hoewel een extra 06% van de bevolking van gedeeltelijk Afrikaans-Amerikaanse oorsprong was De Aziatische bevolking bedroeg 13842998 in 2000 of 45% en bestond hoofdzakelijk uit mensen van Chinese Filipijnse Indiase Vietnamese Koreaanse of Japanse oorsprong De inheemse Amerikaanse bevolking van de Verenigde Staten zoals Eskimo's in Alaska en op de Aleoeten telde 2475956 zielen ofwel 09% van de totale bevolking Ruwweg een derde van de inheemse Amerikanen leefde in reservaten het Trustgebied van de Pacifische Eilanden of ander land onder Amerikaanse jurisdictie zoals Puerto Rico Er waren in 2000 398835 Hawaïanen en andere Oceaniërs wat neerkomt op 01% van de bevolking Immigratie Naast de oorspronkelijke groep Britse kolonisten in de talrijke kolonies van de Atlantische kust werden andere nationale groepen geïntroduceerd door immigratie De grote aantallen Afrikanen werden vervoerd onder hopeloze omstandigheden ten behoeve van slavenarbeid met name op de aanplantingen van het Zuiden Toen de Verenigde Staten regelingen trof met het Westen waaronder sommige vroegere groepen Franse en Spaanse kolonisten stroomden de immigranten uit Europa het land binnen Een belangrijke groep waren de Schotten en Ieren Vlak voor het midden van de 19e eeuw waren de Ierse en Duitse immigranten overheersend Na de burgeroorlog kwamen de immigranten hoofdzakelijk uit de naties uit Zuid- en Oost-Europa Italië Griekenland Rusland het deel van Polen dat toen tot Rusland behoorde en uit Oostenrijk-Hongarije en de Balkan Tijdens deze periode kwamen er ook grote aantallen immigranten uit China Tijdens de piekjaren van immigratie tussen 1890 en 1924 kwamen meer dan 15 miljoen immigranten in de Verenigde Staten aan Na de immigratiewet van 1924 werd de immigratie zwaar beperkt tot midden de jaren 60 Sinds de jaren 80 zijn er grote aantallen nieuwe immigranten bijgekomen De cijfers wijzen erop dat het aandeel niet-inheemse mensen 111% is 2000 het hoogste percentage sinds de telling van 1930; meer dan 40% meer dan de 31 miljoen buitenlanders in 1990 Meer dan de helft van alle immigranten in de Verenigde Staten komt uit Latijns-Amerika en meer dan een kwart komt uit Azië De VS heeft te kampen met vele illegale immigranten die vanuit Mexico de grens overkomen In 2006 werd aangenomen dat het aantal illegalen circa 12000000 zou zijn Redenen voor illegale immigratie zijn te vinden in de grote welvaartsverschillen tussen Noord-Amerika met Midden- en Zuid-Amerika illegalen kunnen vrij simpel werk vinden dat hun zwart en onderbetaald wordt aangeboden< ref> Sociale klassen Het bruto nationaal product van de Verenigde Staten is het hoogste ter wereld en de gemiddelde Amerikaan staat qua welvaart op de tiende plaats van de wereldranglijst De sociale structuur van de Verenigde Staten is enigszins gelaagd de extreem rijken hebben echter een onevenredige culturele en politieke invloed De coëfficiënt van Gini die inkomensongelijkheden aangeeft bedraagt 408% en is de op twee na hoogste van alle ontwikkelde naties na Zuid-Afrika en Mexico Religie Al sinds het Eerste Amendement in 1791 van de Amerikaanse Grondwet worden godsdienstvrijheid en de scheiding van kerk en staat gegarandeerd waarmee vooral beoogd werd een staatskerk onmogelijk te maken De invloed van godsdienst in de politiek is echter veel groter dan tegenwoordig in veel West-Europese landen De meerderheid van de Amerikanen is christen Binnen het christendom voert het protestantisme de boventoon; ongeveer 55% van alle Amerikanen is protestants Dat komt neer op zo'n 165 miljoen protestanten census 2005 Dit kan verklaren waarom sinds de onafhankelijkheid in 1776 nog maar één katholieke president is geweest John F Kennedy Binnen het Amerikaanse protestantisme zijn er vele verschillende stromingen verdeeld over talloze kerkgemeenschappen wat een belangrijk verschil is met het katholieke volksdeel Een recente Latijns-Amerikaanse immigrant en een afstammeling van Italiaanse Poolse of Ierse immigranten uit de 19e eeuw behoren allemaal tot dezelfde katholieke Kerk ondanks verschillen in spiritualiteit en tegenstellingen tussen conservatieven en progressieven In 2005 waren er 65 miljoen katholieke Amerikanen Hun aantal groeit vooral dankzij immigratie vanuit Latijns-Amerika Diverse Oosters-orthodoxe Kerken voortkomend uit immigranten uit Oost-Europa hebben een miniem aandeel Bovendien hangen ruwweg 15% 2005 van de Amerikanen het jodendom aan en 06% 2005 is moslim census 2005 Het boeddhisme wordt door 05% 2005 als geloof aangehangen Volgens de Gallup Poll van december 2011 is het procentueel aandeel van de bevolking dat formeel lid is van een van de christelijke kerken gedaald Desondanks blijft volgens deze poll de VS een overwegend christelijke natie met 78% van de volwassenen die zich in een vorm van christendom herkennen meer dan 90% die in God geloven en 8 op de tien die zeggen geloof in hun leven erg belangrijk te vinden In oktober 2012 meldde Pew Research dat het aantal mensen dat lid is van een kerk gedaald was tot onder de 80% Voor mensen onder de dertig is dit 68% 6% van de ondervraagden verklaarde atheïst of agnost te zijn Economie De Verenigde Staten zijn rijk aan delfstoffen De Verenigde Staten bezitten ongeveer 20% van de kolen 13% van de aardolie en 24% van de aardgasreserves in de wereld De olie wordt voornamelijk gewonnen aan de Golf van Mexico en in de staten Alaska en Texas Vanwege de grote grondoppervlakte en het gunstige klimaat is landbouw altijd erg belangrijk geweest voor de Verenigde Staten Het land is marktleider in de productie van kaas graan sojabonen en tabak Andere belangrijke landbouwproducten zijn rundvee varkens koemelk boter katoen haver tarwe gerst en suiker; het is de belangrijkste exporteur van de wereld van tarwe en graan en derde van de wereld in de rijstuitvoer In 1995 was de visserij van de VS vijfde in de wereld in totale productie Tegenwoordig werkt nog maar 3% van de beroepsbevolking in de landbouw Dankzij het vlakke terrein in de Mississippivlakte en de Great Plains bij elkaar ongeveer de helft van het Amerikaanse grondgebied en het hoge technologische ontwikkelingsniveau is de landbouw vérgaand gemechaniseerd en is de productiviteit hoog Ook door de bosbouw worden veel producten geëxporteerd Hoewel het land in het verleden vrijwel zelfvoorzienend was blijft de stijgende consumptie vooral van energie het van bepaalde invoer afhankelijk maken De energieconsumptie per hoofd van de bevolking is ongeveer 78 ton olie-equivalent per jaar na Canada de op acht na hoogste ter wereld Het leidt alle naties in de productie van vloeibaar aardgas aluminium zwavel fosfaten en zout Het is ook een belangrijke producent van koper goud steenkool ruwe olie stikstof ijzererts zilver uranium lood zink mica molybdeen en magnesium Hoewel de output is gedaald zijn de Verenigde Staten wereldleider in de productie van ruwijzer en ferrolegeringen staal motorvoertuigen en synthetisch rubber De belangrijkste exportproducten van de VS zijn motorvoertuigen vliegtuigen voedsel ijzer en staalproducten elektronische apparatuur industriële en energiegenererende machines chemische producten en consumptiegoederen Belangrijke invoerproducten zijn onder andere ertsen en metaalschroot aardolie en aardolieproducten machines vervoersapparatuur vooral auto's en kantoorproducten De belangrijkste handelspartners van de VS zijn Canada de grootste tweezijdige handelsverhouding van de wereld Mexico Japan het Verenigd Koninkrijk Zuid-Korea en Duitsland Het volume van de handel is gestaag gestegen Het bruto binnenlands product is blijven toenemen en vandaag de dag bedraagt het $11750 miljard dollar 1175 biljoen met afstand het grootste van de wereld De ontwikkeling van de economie is aangespoord door de groei van een complex communicatienetwerk Dit bestaat niet alleen uit spoorwegen wegen binnenwateren en luchtvaart maar ook telefoon radio televisie computer waaronder internet en de faxmachine Deze infrastructuur heeft niet alleen de landbouw bevorderd en de productiegroei verhoogd maar ook bijgedragen aan de toerisme-inkomsten en de verschuiving naar een op diensten gebaseerde economie In 1996 werkte ongeveer 74% van Amerikanen in de dienstensector Onder landen met een ontwikkelde economie is dit bijna het hoogste percentage slechts Canada heeft percentueel een grotere dienstensector De Verenigde Staten hebben al met al een werelddominerende economie en het gemiddeld inkomen per persoon is hoog Dit betekent niet dat iedereen een hoog inkomen heeft De rijkdom is namelijk onevenwichtig verdeeld 1% van de bevolking bezit meer rijkdom dan 90% van de rest van de bevolking bij elkaar En deze kloof lijkt groter te worden bij de 25% armen daalde het inkomen tussen 1979 en 1995 met 9% terwijl dat van de rijkste 25% met 26% steeg Er is een groot verschil in de economische status van de verschillende bevolkingsgroepen Blanke en Aziatische gezinnen verdienen gemiddeld zo'n anderhalf tot twee keer zo veel als zwarte of Hispanic gezinnen< ref> De Verenigde Staten hebben de grootste absolute staatsschuld ter wereld Op 13 november 2008 bedroeg de staatsschuld $10579 miljard €8426 miljard De staatsschuld als percentage van het bruto binnenlands product werd in 2007 geschat op 608% positie 27 Vervoer Om het grote gebied te verbinden beschikken de Verenigde Staten over een groot netwerk van infrastructuur waarvan het Interstate Highway System een belangrijk aspect is Amerikanen zijn sterk afhankelijk van de auto voor vervoer over korte en middellange afstand Met enkele uitzonderingen bijvoorbeeld New York City en San Francisco is het openbaar vervoer onvoldoende om een alternatief te bieden Steden zoals Los Angeles zijn grotendeels op de auto georiënteerd Dit verklaart voor een deel de hoge energieconsumptie per hoofd van de bevolking Voor afstanden langer dan 500 km wordt meestal de voorkeur gegeven aan het vliegtuig als vervoermiddel Er is ook een transcontinentaal spoorwegsysteem dat voor het vervoeren van vracht wordt gebruikt hoewel Amtrak een succesvolle snelle passagiersverbinding onderhoudt van Boston via New York City naar Washington DC North East Corridor Deze treinverbinding kan concurreren met vlieg- en autoverbindingen omdat de trein direct van stadscentrum naar stadscentrum rijdt Cultuur Hoewel algemeen beschouwd als verschillend van de Europese cultuur moet de Amerikaanse cultuur beschouwd worden als behorende tot het Westerse beschaving net als de dominante culturen van andere immigratielanden als Canada Australië en Nieuw-Zeeland Het culturele erfgoed van de verschillende groepen kolonisten is gewoonlijk nog overduidelijk te herkennen in datgene wat Europeanen en Latijns-Amerikanen nu als "typisch Amerikaans" of "Anglo-Amerikaans" herkennen al is het wel gemuteerd Dit blijkt bijvoorbeeld uit de vele vormen van het christendom die in de Verenigde Staten worden beleden de theologische grondslagen zijn vaak herkenbaar Engels maar met de Anglicaanse Kerk hebben weinig van deze genootschappen nog een band De Afro-Amerikaanse cultuur heeft vooral in de muziek en amusement haar stempel gedrukt op het Amerikaanse erfgoed De culturele indrukken die de oorspronkelijke bewoners de Indianen hebben achtergelaten zijn te verwaarlozen Alleen in topografische namen komen veel Indiaanse woorden voor Hetzelfde geldt voor de taal Een grote meerderheid 821% bij de volkstelling van 2000 van de Amerikanen spreekt Engels in een vorm die men algemeen herkent als Amerikaans-Engels De lagere sociale lagen van de zwarte bevolking spreken Afro-Amerikaans Engels een sociolect dat sterk van het Amerikaans der blanken afwijkt De grootste taalminderheid is de Spaanstalige 107%; andere talen scoren alle minder dan één procent Chinees 0771%; in alle varianten die feitelijk talen op zich zijn Frans 0627%; inclusief een aantal creolen en dialecten en Duits 0527%; vaak in varianten als Pensylvaans wat tegenwoordig meestal als een van het Duits afgeleide creooltaal wordt beschouwd zijn nog de grootste De met voorsprong grootste van de inheemse Amerikaanse talen het Navajo vindt men behoorlijk ver onderaan de lijst van Amerikaanse talen geordend naar aantal sprekers het wordt gesproken door 0068% van de bevolking De overige inheemse talen nemen gezamenlijk 0078% voor hun rekening De meeste Indianentalen zijn inmiddels uitgestorven bijna uitgestorven of sterk bedreigd De Amerikaanse cultuur heeft een grote invloed op de rest van de wereld vooral de westerse wereld niet alleen via tv en film maar ook via literatuur en levensstijl Spijkerbroek T-shirt en baseballpetje zijn van Amerikaanse oorsprong Popmuziek uit de VS wordt gehoord over de hele wereld; deze is grotendeels gebaseerd op muziekvormen als country-and-western blues en jazz Vele grote musici en belangrijke orkesten in de westerse klassieke muziek zijn of waren gevestigd in de VS Er zijn wereldwijd herkenbare iconen van de Amerikaanse populaire cultuur Walt Disney John Wayne Elvis Presley en Marilyn Monroe Recentere voorbeelden zijn Madonna en Michael Jackson New York City wordt gezien als een centrum voor opera en instrumentale muziek en heeft het befaamde Broadway-theaterdistrict waar onder andere veel musicals te zien zijn New York City en San Francisco zijn wereldwijd leiders in grafisch ontwerp en New York en Los Angeles concurreren met Europese modecentra Londen Parijs en Milaan in de mode-industrie Amerikaanse films hoofdzakelijk opgenomen in Hollywood en televisieprogramma's kunnen in grote delen van de wereld worden gezien Filmindustrieën in andere delen van de wereld spiegelen zich aan Hollywood door een klankverwante naam te nemen Bollywood in Bombay Nollywood in Nigeria Amerikaanse fastfoodrestaurants waarop graag wordt afgegeven hebben niettemin wereldwijd vaste voet aan de grond gekregen Hierbij kan opgemerkt worden dat Amerikaanse kapitaalintensieve cultuurproducten als TV en film het voordeel van een enorme binnenlandse markt hebben vergeleken met die uit andere delen van de wereld Ze kunnen als ze in Amerika succesvol zijn geweest dus voor concurrerende prijzen wereldwijd verspreid worden Deze invloed in de populaire cultuur wordt soms bekritiseerd als cultuurimperialisme wat dan vaak afgedaan wordt met de constatering dat het gevreten wordt Er is inderdaad geen sprake van consumptie onder dwang Niet alles uit de Amerikaanse cultuur vindt elders ter wereld ingang; Amerikaanse sporten als American football honkbal en basketbal zijn in Europa van zeer marginaal belang; Amerikaanse televisiedominees als Robert H Schuller hebben wel wat zendtijd op Europese tv-kanalen maar hebben weinig invloed en roepen zelfs afkeer op ook onder Europese christenen In Latijns-Amerika doen ze het wat beter De opkomst van protestantse stromingen in dat deel van de wereld in de afgelopen decennia is in belangrijke mate toe te schrijven aan Noord-Amerikaanse invloed Een wellicht nog belangrijker aspect van de Amerikaanse cultuur is de stimulerende omgeving voor wetenschappelijk onderzoek en technologische innovatie In de afgelopen eeuw en vooral sinds de Tweede Wereldoorlog heeft Amerika een meer dan evenredige bijdrage geleverd op die gebieden Het is dan ook niet toevallig dat de software-industrie vanaf het einde van de jaren zeventig zich in de eerste plaats in Amerika tot een serieuze bedrijfstak ontwikkelde Nog steeds zijn de allergrootste softwarebedrijven met name Microsoft Google Inc IBM en Oracle Corporation van Amerikaanse oorsprong De Amerikaanse innovatiedrang komt ook tot uitdrukking in het grote aantal Nobelprijswinnaars in de natuur- en scheikunde de aantrekkingskracht sinds het Interbellum op wetenschappelijk talent uit Europa en recentelijk ook uit India en Oost-Azië Het Amerikaanse militaire overwicht berust in belangrijke mate op technologische superioriteit Onderwijs Het onderwijs in de Verenigde Staten wordt voornamelijk beheerd door de afzonderlijke staten Elk van de 50 staten heeft een kosteloos openbaar schoolsysteem public school system Er zijn ook meer dan 3500 instellingen van hoger onderwijs gesteund door de individuele staten Het openbare schoolsysteem is gebaseerd op 13 jaar onderwijs voor iedere leerling beginnend met kindergarten de kleuterschool voor vijfjarigen en eindigend met de twaalfde klas waarna leerlingen hun highschooldiploma behalen Daarom wordt het systeem ook wel "K through 12" of kortweg "K12" genoemd Meestal doorlopen kinderen achtereenvolgens drie verschillende scholen elementary school middle school in sommige staten junior high school genoemd en high school Als men hierna nog een opleiding wil volgen komt men vaak terecht bij een college Hier kan men een bachelor degree vierjarige opleiding behalen of voor sommige studierichtingen een lagere associate degree twee jaar Ook universiteiten bieden een programma aan om een bachelor degree te behalen Hierna kan men eventueel nog een studie op een universiteit volgen om een master's degree of het diploma van Doctor of Philosophy te behalen Defensie De strijdkrachten van de Verenigde Staten van Amerika bestaan uit United States Army landmacht United States Navy marine United States Air Force luchtmacht United States Marine Corps marinierskorps United States Coast Guard kustwacht De US Coast Guard is formeel geen onderdeel van de strijdkrachten maar valt onder het Department of Homeland Security In tijd van oorlog valt de kustwacht echter onder het Department of the Navy De kustwacht kent wel een min of meer militaire hiërarchie en haar schepen zijn bewapend Zowel land- als luchtmacht kennen Air National Guard Units actief dienende reservisten Vrijwilligers die een deel van hun vrije tijd besteden aan actief dienen in het leger vergelijkbaar met het Korps NATRES in Nederland Anders dan de NATRES zijn de militairen van de National Guard ingedeeld in gevechtseenheden en kunnen ze worden uitgezonden naar het buitenland De constitutie bepaalt dat de president de opperbevelhebber Commander in Chief van de krijgsmacht is De dagelijkse leiding is in handen van de minister van defensie Secretary of Defense en een plaatsvervangend minister Deputy Secretary of Defense Zij worden bijgestaan door een aantal assistent-ministers Assistent Secretary of Defense voor materieelzaken personeelsaangelegenheden financiën enz De overkoepelende organisatie is het United States Department of Defense DoD ook het Pentagon genoemd naar het gebouw waarin het departement is gehuisvest Onder het Defense Department vallen drie departementen voor de afzonderlijke krijgsmachtdelen Department of the Navy Department of the Air Force en het Department of the Army Elk wordt geleid door een minister Secretary en een onderminister Under Secretary Zowel de marine als het marinierskorps vallen onder het Department of the Navy De krijgsmacht telt 14 miljoen actieve dienstnemers zonder Coast Guard en National Guard In dat opzicht is het na het Volksbevrijdingsleger van de Volksrepubliek China het tweede in grootte Er zijn nog enkele honderdduizenden beschikbaar in de reserves en de National Guard De dienstplicht is na de Vietnamoorlog afgeschaft Als de president het nodig acht kan hij met toestemming van het Congres die echter weer invoeren De uitgaven voor defensie bedroegen in 2003 3707 miljard dollar 33 % van het BNP dat is bijna de helft van de werelduitgaven aan defensie De krijgsmacht van de Verenigde Staten is een hiërarchische organisatie met een systeem van militaire rangen om niveaus van gezag binnen de organisatie aan te duiden De legerdienst is verdeeld in een professioneel ambtenarenkorps samen met een groter aantal aangeworven personeel dat de militaire handelingen van dag tot dag uitvoert Toelating tot het ambtenarenkorps van de Verenigde Staten wordt niet beperkt door de maatschappelijke klasse Het leger van de VS handhaaft een aantal militaire toekenningen en onderscheidingen om de kwalificaties en de bijzondere prestaties van militair personeel aan te duiden Op 26 juli 1948 ondertekende de Amerikaanse president Harry S Truman de Executive Order 9981 die de raciale scheiding ophief tussen de militairen van de Verenigde Staten Homoseksuelen wordt het echter nog niet toegelaten om openlijk te dienen in het leger het beleid van Dont ask dont tell vraag er niet naar spreek er niet over Symboliek De vlag van de Verenigde Staten de Star-Spangled Banner of stars and stripes bestaat uit 13 strepen en 50 sterren op een blauw vlak De 13 strepen staan voor de oorspronkelijke 13 koloniën De sterren staan voor de huidige 50 staten Voor de vlaggen van de deelstaten zie Lijst van vlaggen van Amerikaanse deelgebieden Er zijn meerdere ontwerpen geweest voordat de vlag die vandaag de dag wordt gebruikt het licht zag Zo was er een ontwerp dat de sterren en strepen andersom had dus 13 kleine streepjes linksboven en een groot blauw vak met sterren en een vermeerdering van het aantal strepen met elke staat die er bij kwam Het huidige ontwerp werd in 1795 goedgekeurd door het congres In 1813 gaf het Congres de opdracht aan vlaggenmaakster Mary Pickersgill voor het maken van de eerste officiële The Star-Spangled Banner de vlag van 10 bij 14 meter die moest gaan wapperen boven fort McHenry Het was deze vlag die amateurdichter Francis Scott Key inspireerde tot het schrijven van het gelijknamige volkslied Het grootzegel waarop de Amerikaanse zeearend is afgebeeld dateert uit 1782 Het wordt nog steeds 2000 tot 3000 keer per jaar gebruikt om officiële documenten te verzegelen Nationale Feestdagen De individuele staten bepalen wat de officiële feestdagen zijn voor hun staat Al zijn de openbare instellingen op die dagen meestal gesloten volgen bedrijven niet altijd de aanbeveling van de staat en werken gewoon door New Year's Day 1 januari Martin Luther King Day derde maandag in januari President's Day derde maandag in februari Memorial Day laatste maandag in mei Independence Day 4 juli Labor Day eerste maandag van september Columbus Day tweede maandag in oktober alleen gevierd in staten met een grotere Italiaanse bevolking Halloween 31 oktober Election Day de dinsdag na de eerste maandag van november Veterans Day 11 november Thanksgiving Day vierde donderdag in november Christmas Day 25 december De belangrijkste feestdagen waarop bijna alle bedrijven gesloten zijn zijn New Year's Day Memorial Day Independence Day Labor Day Thanksgiving Day en Christmas Day Zie ook Amerikanisering Lidmaatschappen APEC NAFTA NAVO OSA Verenigde Naties Hoogste gebouwen van de Verenigde Staten Monumenten op de Werelderfgoedlijst Externe link Viktor Fedorovytsj Janoekovytsj Oekraïens Віктор Федорович Янукович Jenakijive 9 juli 1950 is een Oekraïens politicus en was van 25 februari 2010 tot 22 februari 2014 de president van Oekraïne Tussen 2006 en 2007 was hij premier van Oekraïne Op 22 februari 2014 sprak een meerderheid van de Verchovna Rada uit dat Janoekovytsj niet langer in staat is zijn grondwettelijke taken uit te voeren en werden vervroegde presidentsverkiezingen uitgeschreven voor 25 mei 2014 Sinds 24 februari wordt Janoekovytsj door de overheid van Oekraïne gezocht voor massamoord op vreedzame demonstranten Op 26 februari liet de nieuwe procureur-generaal Oleg Machnitski weten dat er een internationaal aanhoudingsbevel voor Janoekovytsj is uitgevaardigd Biografie Janoekovytsj werd in het Donetsbekken geboren in een arbeidersgezin van Wit-Russische immigranten Nadat hij wees was geworden bracht hij zijn tienerjaren door bij zijn grootmoeder In 1969 en 1970 werd hij wegens roof en geweldpleging tweemaal veroordeeld tot gevangenisstraffen Vanaf 1969 werkte hij als gasinstallateur in een metaalfabriek en vanaf 1972 als elektricien bij een plaatselijk busbedrijf In 1980 behaalde hij het diploma werktuigbouwkunde aan het Polytechnisch Instituut van Donetsk Kort daarop werd hij lid van de CPSU en kreeg hij een managementfunctie in de transportsector waarin hij snel zou opklimmen Zijn politieke carrière begon in augustus 1996 toen hij werd benoemd tot plaatsvervangend voorzitter van de administratie van de oblast Donetsk; in mei 1997 werd hij voorzitter In 2001 studeerde hij vervolgens af aan de Oekraïense Academie voor Buitenlandse Handel als master in het internationaal recht en kort daarop verkreeg hij de titels doctor en professor Op voordracht van president Leonid Koetsjma volgde hij op 21 november 2002 Anatolij Kinach op als premier van Oekraïne Er wordt veel gespeculeerd over Janoekovytsj' plotselinge bliksemcarrière temeer daar uit later gepubliceerde handgeschreven documenten blijkt dat hij zelfs zijn eigen titels en de naam van zijn vrouw niet zonder spelfouten kon schrijven Zijn aanhangers zien het slechts als een combinatie van zijn eigen kwaliteiten en de protectie van ex-kosmonaut en parlementariër Georgi Beregovoj Ook het feit dat hij vermoedelijk voor de KGB heeft gewerkt kan een rol spelen Voor geen van deze veronderstellingen bestaat echter enig bewijs Officieel was de eerste regering-Janoekovytsj de eerste echte coalitieregering gesteund door een meerderheid van de Verchovna Rada het Oekraïense parlement In de praktijk was de benoeming van ministers toen nog exclusief voorbehouden aan de president De regering verloor haar meerderheid in de zomer van 2004 Janoekovytsj behoort tot een politieke stroming die nauwe betrekkingen onderhoudt met het zakenleven Zijn aanhangers zijn gegroepeerd in de zogenaamde "Partij van de Regio's" Партія Регіонів die de meeste steun geniet in Oost-Oekraïne De politieke agenda van deze groep bestaat uit decentralisatie overheidssubsidies voor de noodlijdende industrie in het gebied en een goed sociaal vangnet De laatste maanden voor de presidentsverkiezingen heeft de regering veel geld uitgetrokken voor sociale voorzieningen en pensioenen hetgeen door critici wordt beschouwd als een gevaarlijke populistische zet die de economische groei in gevaar brengt Ook streven Janoekovytsj en zijn partij nauwere betrekkingen met Rusland na alsmede een officiële status voor de Russische taal In Zuid- en Oost-Oekraïne waar een hoog percentage Russen woont en waar zelfs de meeste Oekraïners het Russisch als eerste taal hebben bestaat hiervoor veel steun Gedurende de twee jaar van zijn premierschap is Janoekovytsj een steeds anti-nationalistischere anti-westersere en pro-Russischere toon gaan aanslaan waarbij ook de West-Oekraïense regio's het moesten ontgelden Presidentsverkiezingen 2004 Op 31 oktober 2004 liep officieel de ambtstermijn van president Leonid Koetsjma af Bij de eerste ronde van de presidentsverkiezingen die op die dag plaatsvonden nam Janoekovytsj het op tegen ongeveer vijfentwintig andere kandidaten waarvan de kandidaat van de democratische oppositie Viktor Joesjtsjenko de belangrijkste was Uiteindelijk won Joesjtsjenko de verkiezingen met een gering verschil 3987 % van de stemmen was voor Joesjtsjenko tegen 3932 % voor Janoekovytsj Van de resterende kandidaten behaalde niemand meer dan 6 % van de stemmen In deze verkiezingen die in het teken stonden van geweld fraude en wederzijdse beschuldigingen genoot Janoekovytsj de onofficiële steun van president Koetsjma al had deze hem nooit officieel tot "kroonprins" benoemd De staatsmedia besteedden vrijwel uitsluitend aandacht aan de campagne van Janoekovytsj en