Er bestaat geen jaar 0; in onze jaartelling wordt het jaar 1 voor Christus direct gevolgd door het jaar 1 na Christus De logica daarvan is dat de jaartelling geen nuljaar kent zoals een maand ook niet een dag nul kent De jaartelling kent geen nuljaar maar een nulpunt dat als het beginpunt van de jaartelling fungeert Het nulpunt van onze jaartelling is dus de jaarwisseling van 1 vChr naar 1 na Chr Dat punt werd oorspronkelijk geacht samen te vallen met de geboorte van Jezus van Nazareth Dit tijdstip werd enige eeuwen later als het beginpunt van de christelijke jaartelling aangenomen De meeste onderzoekers stellen echter dat de feitelijke geboorte van Jezus ongeveer vier jaar vóór dit tijdstip plaatsvond In sommige wetenschappen vooral in de astronomie gebruikt men een ander systeem Het jaar voorafgaand aan het jaar 1 wordt er het jaar 0 genoemd wat overeenstemt met 1 voor Christus Het jaar daarvoor wordt het jaar -1 genoemd wat overeenstemt met 2 voor Christus De reden hiervoor is dat formules waarin het jaar ingevuld moet worden onaangepast gebruikt kunnen worden ISO 8601 gebruikt ook deze astronomische jaartelling maar daarin worden jaartallen steeds met ten minste 4 cijfers aangeduid 0001 wordt voorafgegaan door 0000 1 voor Christus en het jaar daarvoor is -0001 2 voor Christus Bemerk dat ISO 8601 standaard de gregoriaanse kalender gebruikt zelfs proleptisch dus voor die kalender ingevoerd werd In de gewone taal en in de geschiedenis wordt deze manier van tellen echter zelden gebruikt Het feit dat er geen jaar 0 is heeft onder andere als consequentie dat het derde millennium is begonnen op 1 januari 2001 en niet op 1 januari 2000 zie ook het artikel millenniumkwestie Het jaar nul in de taal Met de uitdrukking "uit het jaar nul" duidt men veelal aan dat iets ouderwets of waardeloos is "Zo'n jasje kan echt niet meer dat is er eentje uit het jaar nul" Zie ook Ab urbe condita Het getal 0 Het cijfer 0 13 april is de 103e dag van het jaar 104e dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 262 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1883 Alfred Packer wordt schuldig bevonden aan kannibalisme 1919 Britse en Gurkha troepen vermoorden in Amritsar India ten minste 379 ongewapende deelnemers aan demonstratie in het kader van de geweldloos-verzet-campagne van Gandhi 1992 Aardbeving bij Roermond met een magnitude van 58 op de schaal van Richter 1923 Kurt Schwitters houdt in de bovenzaal van Hotel Phoenix te Drachten de laatste DaDa-bijeenkomst ter wereld en muziek 1742 Eerste uitvoering in Dublin van het oratorium Messiah van George Frideric Handel 1934 Uitgifte van het eerste nummer van het damestijdschrift Libelle 1943 De nazi's treffen massagraven aan van duizenden Poolse officieren vermoord door de NKVD in 1940 bij Katyn 1944 Crash van een B-17 bommenwerper te Berismenil La roche en ardenne 1945 Bevrijding van Assen 1975 Een aanval van falangisten op een palestijnse bus in Ain el-Roemane markeert het begin van 15 jaar burgeroorlog in Libanon 1598 Koning Hendrik IV van Frankrijk geeft het Edict van Nantes uit Hierdoor krijgen de hugenoten vrijheid van religie 1849 Hongarije wordt een republiek 1941 Neutraliteitsovereenkomst wordt getekend tussen de Sovjet-Unie en Japan 1983 Harold Washington wordt gekozen als de eerste Afrikaans-Amerikaanse burgemeester van Chicago 1987 Portugal en China tekenen een overeenkomst waarbij het eiland Macau in 1999 wordt teruggegeven aan China 1981 De Efteling opent de attracties Python en Gondoletta 1937 Splitsing van het Apostolisch vicariaat Celebes in Nederlands-Indië in het Apostolisch Vicariaat Manado en de Apostolische Prefectuur Makassar 1980 Paus Johannes Paulus II bezoekt Turijn 1991 Oprichting van de Rooms-katholieke Apostolische Administraties Europees Rusland Siberië en Kazachstan in de Sovjet-Unie Benoeming van Tadeusz Kondrusiewicz tot apostolisch administrator van Europees Rusland 1969 Wielrenner Walter Godefroot wint Parijs-Roubaix 1974 Gerrie Knetemann wint de negende editie van de Amstel Gold Race 1975 Wielrenner Roger De Vlaeminck wint zijn derde Parijs-Roubaix 1986 Golfer Jack Nicklaus wint zijn zesde Masters toernooi 1997 Tiger Woods wordt de jongste golfer die het Masters toernooi wint 2008 Opwaaiend brandend WC-papier veroorzaakt brand op de tribunes van stadion Euroborg van FC Groningen waardoor de wedstrijd tegen Ajax afgelast wordt 2008 Tom Boonen wint voor de tweede keer Parijs-Roubaix 2009 In Malmö wordt het Swedbank Stadion officieel in gebruik genomen met een wedstrijd tussen Malmö FF en Örgryte IS 2012 Door een gelijkspel tegen FC Eindhoven kan voetbalclub FC Zwolle niet meer ingehaald worden en wordt kampioen van de Nederlandse Eerste divisie Zij promoveren naar de Eredivisie 2014 De Nederlandse wielrenner Niki Terpstra wint Parijs-Roubaix 1625 Giovanni Faber bedenkt een nieuw woord "microscoop" 1970 Een zuurstoftank aan boord van Apollo 13 explodeert waardoor de missie voortijdig moet worden beëindigd Jim Lovell Fred Haise en Jack Swigert de bemanning van Apollo 13 landen door de ontploffing dan wel niet op de maan maar ze zijn wel recordhouders ze zijn degenen die het verst van de aarde verwijderd zijn geweest Op 13 april 1970 waren ze 401056 km van huis 2029 De planetoïde Apophis zal op een afstand van 31000 km langs de aarde vliegen zie aardscheerder 2036 Er wordt een nadering van de planetoïde Apophis verwacht maar er is zeer weinig kans op een botsing Geboren 1519 Catharina de' Medici koningin van Frankrijk overleden 1589 1570 Guy Fawkes buskruitverraadsamenzweerder overleden 1606 1639 Joan Leonardsz Blasius Nederlands schrijver en dichter overleden 1672 1729 Thomas Percy Engels bisschop en dichter overleden 1811 1729 Rienk Jelgerhuis Nederlands kunstschilder overleden 1806 1743 Thomas Jefferson derde president van de Verenigde Staten overleden 1826 1771 Richard Trevithick Engels uitvinder overleden 1833 1808 Antonio Meucci Italiaans ontwerper overleden 1896 1813 Duncan Gregory Brits wiskundige overleden 1844 1860 James Ensor Belgisch schilder overleden 1946 1866 Butch Cassidy Amerikaans crimineel overleden 1908 1867 Adolf Olland Nederlands schaker overleden 1933 1868 Wilhelm Bernhard Johann Antoon Scheepens Nederlands militair overleden 1913 1871 Alexander Forbes Zuid-Afrikaans astronoom overleden 1959 1872 Ramon Avanceña Filipijns rechter overleden 1957 1878 George J Trinkaus Amerikaans componist en violist overleden 1960 1881 Ludwig Binswanger Zwitsers psychiater overleden 1966 1882 Augustin Ringeval Frans wielrenner overleden 1967 1885 Pieter Sjoerds Gerbrandy Nederlands advocaat en staatsman overleden 1961 1892 Arthur Harris Brits maarschalk overleden 1984 1892 Robert Watson-Watt Brits natuurkundige overleden 1973 1894 Anton Colijn Nederlands bergbeklimmer overleden 1945 1899 Harold Osborn Amerikaans atleet overleden 1975 1901 René Pleven Frans politicus overleden 1993 1901 Paul Yü Pin Chinees kardinaal-aartsbisschop van Nanking overleden 1978 1904 Fernando Lopez vicepresident van de Filipijnen 1949-1953 en 1965-1973 overleden 1993 1906 Samuel Beckett Iers toneelschrijver en dichter overleden 1989 1906 Elise Van Truyen Belgisch atlete overleden ?? 1908 Jacques Augarde Frans politicus en journalist overleden 2006 1908 Durk van der Duim Nederlands schaatser overleden 1990 1908 Alberto Zozaya Argentijns voetballer overleden 1981 1909 Wim Lagendaal Nederlands voetballer overleden 1987 1909 Eudora Welty Amerikaans schrijver en fotograaf overleden 2001 1913 David Albritton Amerikaans atleet overleden 1994 1917 Samuël Metiarij Nederlands predikant overleden 2007 1920 Roberto Calvi Italiaans bankier overleden 1982 1920 Ernst van Eeghen Nederlands zakenman en diplomaat overleden 2007 1920 Jopie Waalberg Nederlands zwemster overleden 1979 1921 Jean Dulieu Nederlands striptekenaar -schrijver overleden 2006 1921 Henry Hermansen Noors biatleet en langlaufer overleden 1997 1921 Wim Landman Nederlandse voetballer overleden 1975 1922 John Braine Engels schrijver overleden 1986 1922 Julius Nyerere Tanzaniaans politicus overleden 1999 1923 Jan van Genderen Nederlands predikant en theoloog overleden 2004 1925 Verma Malik Indiaas liedjestekstschrijver overleden 2009 1926 André Testut Monegaskisch autocoureur overleden 2005 1928 Gianni Marzotto Italiaans autocoureur overleden 2012 1929 Waldemar Philippi Duits voetballer overleden 1990 1937 Edward Fox Engels acteur 1938 Frederic Rzewski Amerikaans componist muziekpedagoog en pianist 1938 Hermann Salomon Duits atleet 1939 Wijnie Jabaaij Nederlands politicus overleden 1995 1940 Mike Beuttler Brits autocoureur overleden 1988 1941 Jim Cruickshank Schots voetballer overleden 2010 1941 Michael Stuart Brown Amerikaans geneticus en Nobelprijswinnaar 1943 Tim Krabbé Nederlands schrijver en schaakkenner 1946 Al Green Amerikaans zanger 1947 Joseph Daul Frans politicus 1948 Kune Biezeveld Nederlands predikante en theologe overleden 2008 1948 Janny Vlietstra Nederlands politicus 1949 Christopher Hitchens Brits-Amerikaans journalist en auteur overleden 2011 1950 Ron Perlman Amerikaans acteur 1950 Gijs Wanders Nederlands journalist en presentator 1951 Ivano Bordon Italiaans voetballer 1951 Joachim Streich Oost-Duits voetballer 1952 Sergej Martsjoek Russisch schaatser 1954 Roberto Dinamite Braziliaans voetballer 1954 Gerda van Erkel Vlaams schrijfster 1954 Róża Thun Pools politica 1955 Safet Sušić Bosnisch voetballer en voetbalcoach 1956 Possum Bourne Nieuw-Zeelands rallyrijder overleden 2003 1956 Roel Pieper Nederlands ICT-ondernemer 1956 Lars von Trier Deens filmregisseur 1957 Karin Tanghe Vlaams actrice 1959 Herr Seele Vlaams striptekenaar 1960 Olaf Ludwig Duits wielrenner 1960 Rudi Völler Duits voetballer 1961 Walter Muls Vlaams politicus 1961 Hiro Yamamoto Japans-Amerikaans muzikant 1962 Hillel Slovak Amerikaans gitarist overleden 1988 1963 Andrej Bachvalov Russisch schaatser 1963 Jan Willem van Ede Nederlandse voetballer 1963 Garri Kasparov Russisch schaker 1964 Dokka Oemarov Tsjetsjeens politicus overleden 2009 1964 Caroline Rhea Canadees actrice 1964 Teunis van der Zwart Nederlands hoornist 1965 Michal Bílek Tsjechisch voetballer en voetbalcoach 1966 Ivo Basay Chileens voetballer en voetbalcoach 1966 Johan Verbist Belgisch voetbalscheidsrechter 1967 Saskia Noort Nederlands schrijfster journaliste en columniste 1970 Dylan Casey Amerikaans wielrenner 1970 Rintje Ritsma Nederlands schaatser 1970 Rick Schroder Amerikaans acteur 1971 Alexandra Adi Amerikaans actrice 1971 Franck Esposito Frans zwemmer 1972 Rein Baart Nederlands voetballer 1972 Carlos Mortensen Spaans pokerspeler 1973 Marcin Borski Pools voetbalscheidsrechter 1973 Nicolas Jalabert Frans wielrenner 1974 Lorenc Jemini Albanees voetbalscheidsrechter 1974 David Zdrilić Australisch voetballer en voetbalcoach 1975 Jasey-Jay Anderson Canadees snowboarder 1975 Lou Bega Duits zanger 1976 Jonathan Brandis Amerikaans acteur overleden 2003 1976 Robin Vissenaekens Vlaams radiopresentator en televisiemaker 1977 Javier Guzman Spaans-Nederlands stand-upcomedian en cabaretier 1977 Mark Volders Belgisch voetballer 1978 Sylvie Meis Nederlands televisiepresentatrice en actrice 1978 Carles Puyol Spaans voetballer 1978 Raemon Sluiter Nederlands tennisser 1978 Alexander Voigt Duits voetballer 1981 Moushaumi Robinson Amerikaans atlete 1982 Pieter Perquisite Perquin Nederlands artiest producer 1983 Claudio Bravo Chileens voetballer 1984 Ramon Zomer Nederlands voetballer 1984 Hiroatsu Takahashi Japans skeletonracer 1985 Tino Edelmann Duits noordse combinatieskiër 1985 Sally Foster Australisch zwemster 1985 Youssef Rabeh Marokkaans voetballer 1985 Sipke Zijlstra Nederlands wielrenner 1986 Michael Bingham Brits atleet 1987 Jonathan Legear Belgisch voetballer 1988 Will Bratt Brits autocoureur 1988 Máximo Cortés Spaans autocoureur 1988 Dirk Marcellis Nederlands voetballer 1989 Ryan Bailey Amerikaans atleet 1990 Lodovica Comello Italiaans actrice 1992 Péter Bernek Hongaars zwemmer 1994 Konstantīns Calko Lets autocoureur 1994 Ángelo Henríquez Chileens voetballer 1994 Chloé Trespeuch Frans snowboardster Overleden 585 Hermenegild Visigotische prins 799 Paulus Diaconus ±75 Italiaans monnik en historicus 814 Kroem Bulgaars heerser 1093 Vsevolod I ±63 Oekraïens heerser 1279 Boleslaw de Vrome ±68 Pools hertog 1605 Boris Godoenov 54 Russisch tsaar 1695 Jean de La Fontaine 73 Frans schrijver 1886 Anna Louisa Geertruida Bosboom-Toussaint 73 Nederlands schrijfster 1894 Nikolaj Ge 61 Russisch kunstschilder 1921 Johann Wilhelm Spengel 69 Duits bioloog 1930 Paciano Rizal 79 Filipijns revolutionair generaal 1931 Fausto Maria Martini 44 Italiaans schrijver 1935 León María Guerrero 82 Filipijns apotheker en botanist 1941 Annie Cannon 77 Amerikaans astronome 1942 Henk Sneevliet 58 Nederlands communistisch politicus en verzetsstrijder 1945 Frans van Haaren 59 Nederlands jurist en burgemeester 1959 Eduard van Beinum 58 Nederlands dirigent 1959 Rigardus Rijnhout 36 langste mens die ooit in Nederland leefde 1962 PH Ritter jr 79 Nederlands letterkundige 1975 Teofilo Sison 95 Filipijns jurist politicus en minister 1975 François Tombalbaye 56 Tsjadisch president 1976 Gustave Danneels 62 Belgisch wielrenner 1976 Traugott Herr 85 Duits generaal 1978 Albert Termote 89 Belgisch-Nederlands beeldhouwer 1981 Guerino Bertocchi 73 Italiaans autocoureur 1983 Mercè Rodoreda 74 Catalaans schrijfster 1983 Annie van der Vegt 79 Nederlands gymnaste 1994 Rob van Gennep 57 Nederlands uitgever en boekverkoper 1999 Willi Stoph 84 Oost-Duits politicus 2000 Arthur Owen 85 Brits autocoureur 2002 Desmond Titterington 73 Noord-Iers autocoureur 2005 Johnnie Johnson 80 Amerikaans bluespianist 2006 Carel Alberts 78 Nederlands bassist 2006 Muriel Spark 88 Brits schrijfster 2006 Arthur Winston 100 Amerikaans "Werknemer van de Eeuw" 2007 Marc Galle 76 Vlaams politicus en letterkundige 2007 Hans Koning 85 Nederlands-Amerikaans journalist publicist en schrijver 2008 Peter Michielsen 62 Nederlands journalist 2008 Mark Speight 42 Brits televisiepresentator 2008 John Wheeler 96 Amerikaans natuurkundige 2009 Wim Schuijt 99 Nederlands politicus 2013 Frank Bank 71 Amerikaans acteur 2013 Henk Peeters 87 Nederlands beeldend kunstenaar 2013 Chi Cheng 42 Amerikaans muzikant 2015 Ronnie Carroll 80 Brits zanger en entertainer 2015 Noël De Pauw 72 Belgisch wielrenner 2015 Eduardo Galeano 74 Uruguayaans journalist en schrijver 2015 Günter Grass 87 Duits schrijver en beeldend kunstenaar 2015 Ton Luijten 76 Nederlands neerlandicus stadsdichter en publicist Viering herdenking Pasen in 1653 1659 1664 1721 1727 1732 1800 1873 1879 1884 1941 1952 2031 2036 rooms-Katholieke kalender Heilige Martinus I † 655 vrije gedachtenis Zalige Ida van Bonen Boulogne † 1113 Zalige Ida van Leuven † c 1290 Heilige Hermenegild van Sevilla † 586 14 april is de 104e dag van het jaar 105e dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 261 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 2010 Als gevolg van een Duinbrand tussen Schoorl en Bergen aan Zee wordt Bergen aan Zee geëvacueerd 2010 De gletsjervulkaan Eyjafjallajökull op IJsland barst opnieuw uit 2013 In het Belgische Oelegem stort een Poolse bus met Russische passagiers vijf meter naar beneden vanop de E34 Vijf inzittenden komen hierbij om 2014 Minstens 71 mensen worden gedood en meer dan 120 mensen raken gewond bij een bomaanslag in een busstation in de Nigeriaanse hoofdstad Abuja 1912 Kort voor middernacht loopt de Titanic tijdens haar eerste reis op een ijsberg en cultuur 1922 De Nederlandse Bachvereniging voert voor de eerste keer de Matthäus-Passion uit in de Grote Kerk in Naarden 1939 Eerste editie van The Grapes of Wrath De druiven der gramschap door John Steinbeck 1969 Voor het eerst kunnen ook kijkers buiten de Verenigde Staten kijken naar de jaarlijkse Oscaruitreiking 1984 Doe Maar geeft afscheidsconcert in Maaspoort Sports & Events te 's-Hertogenbosch 69 Eerste slag bij Bedriacum Het Romeinse leger ± 70000 man onder bevel van Aulus Vitellius Germanicus verslaat bij Cremona de legioenen van keizer Otho 1574 Slag op de Mookerheide tussen het Spaanse leger en huurtroepen onder Lodewijk en Hendrik van Nassau die beiden sneuvelen 1914 Mexicaanse Revolutie voor het eerst in de geschiedenis wordt er een luchtbombardement uitgevoerd Gustavo Salinas werpt enkele bommen op de Cañonero Guerero van generaal Huerta 1915 De Duitsers torpederen het Nederlandse stoomschip Katwijk 1953 Invasie van de Vietminh in Laos 1986 Amerikaanse vliegtuigen vallen vijf doelen aan in Libië Onder de vele doden ook de dochter van Ghadaffi 1988 Einde van de Russische bezetting van Afghanistan 1775 Eerste abolitionistische groepering opgericht in de Verenigde Staten door Benjamin Franklin en Benjamin Rush 1865 President Abraham Lincoln neergeschoten door John Wilkes Booth zijn minister van Buitenlandse Zaken Seward wordt neergestoken door mede-samenzweerder Lewis Paine 1931 Koning Alfonso XIII van Spanje afgezet Uitroeping van de republiek 1987 Turkije stelt zich kandidaat voor toetreding tot de EEG 1990 Berlijn wordt opnieuw de hoofdstad van Duitsland 2004 Circa tachtig bewoners van woonwagenkamp de Vinkenslag in Maastricht blokkeren enkele uren de A2 Ze protesteren tegen de controles door de gemeente die een eind wil maken aan allerlei illegale activiteiten op het kamp 2004 France-Albert René treedt terug als president van de Seychellen 2013 Europese Parlementsverkiezingen in Kroatië Kroatië kiest dan voor het eerst leden voor het Europees Parlement omdat het op 1 juli 2013 lid wordt van de Europese Unie 2007 De wieken van de attractie Mad Mill in Duinrell storten in 1699 Geboorte van de Khalsa Vaisakhi waarbij de vijf piyares als eersten werden gedoopt tot het Sikhisme 1991 Bisschopswijding van André-Mutien Léonard bisschop van Namen in België 1971 De Ierse grensrechter David Barrett raakt bewusteloos als hij in PSV-stadion een bierblikje tegen zijn hoofd krijgt 1979 Jan Raas wint voor de derde opeenvolgende keer Nederlands enige wielerklassieker de Amstel Gold Race 1982 Het Nederlands voetbalelftal verslaat Griekenland met 1-0 in een oefenduel in Eindhoven Verdediger Edo Ophof scoort Gerald Vanenburg Ajax en Jurrie Koolhof PSV debuteren voor Oranje terwijl Jan Poortvliet 19de en Piet Wildschut 11de hun laatste interland spelen 1611 Federico Cesi bedenkt een nieuw woord "telescoop" 1828 Eerste editie van Noah Websters woordenboek 1894 Thomas Edison geeft een demonstratie met de kinetoscoop een soort voorloper van de filmprojector 1950 De DAF-fabriek in Eindhoven wordt geopend 1961 Eerste televisie-uitzending in de Sovjet-Unie Geboren 1527 Abraham Ortelius Nederlands geograaf overleden 1598 1578 Filips III koning van Spanje en Portugal overleden 1621 1629 Christiaan Huygens Nederlands astronoom wis- en natuurkundige overleden 1695 1690 Jan Wandelaar Nederlands kunstschilder graveur en etser overleden 1759 1695 Pietro Giovanni Guarneri Italiaans vioolbouwer overleden 1762 1799 Jacob van Hall Nederlands schrijver overleden 1859 1810 Joannes Baptista Swinkels apostolisch vicaris van Suriname overleden 1875 1818 Marie van Saksen-Altenburg Duits prinses overleden 1907 1852 Meijer de Haan Nederlands kunstschilder overleden 1895 1865 Charles Mertens Belgisch kunstschilder overleden 1919 1865 Emile Van Doren Belgisch landschapsschilder overleden 1949 1868 Peter Behrens Duits architect overleden 1940 1879 James Branch Cabell Amerikaans schrijver overleden 1958 1881 Petrus Josephus Cautaerts Vlaams politicus overleden 1953 1882 Moritz Schlick Duits filosoof overleden 1936 1886 Fausto Maria Martini Italiaans schrijver overleden 1931 1889 Efim Bogoljoebov Oekraïens-Duits schaakspeler overleden 1952 1892 Juan Belmonte Spaans stierenvechter overleden 1962 1904 Sonia Gaskell Nederlands choreografe en danspedagoge overleden 1974 1904 Sir John Gielgud Brits acteur overleden 2000 1905 Jan Gonda Nederlands taal- en letterkundige overleden 1991 1907 François Duvalier Haïtiaans president en dictator overleden 1971 1910 Werner Wolf Glaser Zweeds componist overleden 2006 1912 Arne Brustad Noors voetballer overleden 1987 1912 Joie Chitwood Amerikaans autocoureur overleden 1988 1912 Robert Doisneau Frans fotograaf overleden 1994 1913 Jean Fournet Frans dirigent overleden 2008 1914 Mia Smelt Nederlands radiopresentatrice overleden 2008 1917 Valerie Hobson Brits actrice overleden 1998 1917 Inge Lievaart Nederlands dichter overleden 2012 1918 Mary Healy Amerikaans actrice overleden 2015 1918 Scott Young Canadees journalist en schrijver overleden 2005 1919 Raúl Primatesta Argentijns aartsbisschop en kardinaal overleden 2006 1925 Rod Steiger Amerikaans acteur overleden 2002 1926 Leopoldo Calvo-Sotelo Spaans minister en premier overleden 2008 1926 Liz Renay Amerikaans actrice overleden 2007 1927 Alan MacDiarmid Nieuw-Zeelands-Amerikaans scheikundige overleden 2007 1929 Gerry Anderson Brits producer en regisseur overleden 2012 1930 William vanden Heuvel Amerikaans advocaat ondernemer schrijver en diplomaat 1931 Vic Wilson Brits autocoureur overleden 2001 1935 Erich von Däniken Zwitsers hotelhouder en schrijver 1935 James Baker Hall Amerikaans dichter romanschrijver fotograaf en leraar overleden 2009 1935 Loretta Lynn Amerikaans countryzangeres 1940 Marie Kinsky von Wchinitz und Tettau vorstin van Liechtenstein 1941 Julie Christie Brits actrice 1945 Ritchie Blackmore Engels gitarist oa Deep Purple 1945 Johan Devrindt Belgisch voetballer 1945 Bob de Ronde Nederlands journalist en mediatrainer overleden 2010 1946 Armand Zunder Surinaams politicus en zakenman 1949 John Shea Amerikaans acteur 1950 Ans Beentjes Nederlands actrice 1957 Richard Jeni Amerikaans stand-upcomedian en acteur overleden 2007 1958 John D'Aquino Amerikaans acteur 1960 Danny Bowes Brits zanger 1960 Katelijne Damen Vlaams actrice 1961 Robert Carlyle Schots acteur 1962 Harold van Beek Nederlands atleet 1966 Arthur van de Oudeweetering Nederlands schaker 1966 Bart de Ruiter Nederlands bassist 1968 Anthony Michael Hall Amerikaans acteur 1969 Jean-Philippe Dayraut Frans autocoureur 1969 Martijn LeNoble Nederlands basgitarist 1969 Manuel Liberato Portugees wielrenner 1969 Luc Van Lierde Belgisch triatleet 1970 Jan Siemerink Nederlands tennisser 1971 Miguel Ángel Calero Colombiaans voetballer 1971 Jackie Edwards Bahamaans atlete 1971 Marcelo Otero Uruguayaans voetballer 1972 Serge Gumienny Belgisch voetbalscheidsrechter 1972 Casper Helling Nederlands marathonschaatser 1972 Wojciech Kowalczyk Pools voetballer 1973 Adrien Brody Amerikaans acteur 1973 David Miller Amerikaans tenor 1974 Ara Minasian Armeens schaker 1974 Els Tibau Vlaams omroepster en presentatrice 1975 Adam Basil Australisch atleet 1975 Amy Dumas Amerikaans professioneel worstelaar 1976 Nadine Faustin-Parker Haïtiaans atlete 1976 Françoise Mbango Etone Kameroens atlete 1977 Gorka Arrizabalaga Spaans wielrenner 1977 Erjon Bogdani Albanees voetballer 1977 Sarah Michelle Gellar Amerikaans actrice 1977 Martin Kaalma Estisch voetballer 1977 Geoff Kabush Canadees mountainbiker 1977 Ben Williams Australisch voetbalscheidsrechter 1978 Adnan Čustović Bosnisch voetballer 1979 Fadel Brahami Algerijns voetballer 1980 Alin Berescu Roemeens schaker 1980 Leif Erlend Johannessen Noors schaker 1981 Jacques Houdek Kroatisch zanger 1981 Jan Kooijman Nederlands acteur en danser 1982 Reshum van Til Nederlands zangeres 1985 Henk Grol Nederlands judoka 1985 Bobbie Koek Nederlands actrice 1985 Michal Papadopulos Tsjechisch voetballer 1986 Rachel Goh Australisch zwemster 1987 Esther Akihary Nederlands atlete 1987 Erwin Hoffer Oostenrijks voetballer 1988 Maria Orlova Russisch skeletonster 1989 Dominik Paris Italiaans alpineskiër 1991 Otmar Striedinger Oostenrijks alpineskiër 1991 Rick van der Ven Nederlands handboogschutter 1992 Christian vom Lehn Duits zwemmer 1993 Daniel Wallace Brits zwemmer 1994 Skyler Samuels Amerikaans actrice 1996 Abigail Breslin Amerikaans tieneractrice Overleden 1279 Boleslaw de Vrome Pools hertog 1345 Richard Aungerville Engels schrijver monnik en bisschop 1433 Liduina van Schiedam 53 Nederlands heilige 1574 Graaf Hendrik van Nassau 23 Nederlands militair 1574 Graaf Lodewijk van Nassau 36 Nederlands militair 1711 Lodewijk van Frankrijk kroonprins van Frankrijk 1759 Georg Friedrich Händel 74 Duits-Engels componist en dirigent 1785 William Whitehead 70 Engels dichter 1873 Jean-Valentin Bender 71 Belgisch componist en dirigent 1905 Hendrik van Bourbon-Parma 54 hertog van Bardi 1910 Constant Hansen 76 Vlaams schrijver 1917 Lejzer Zamenhof 57 Pools oogarts 1924 Louis Sullivan 67 Amerikaans architect 1925 John Singer Sargent 69 Amerikaans schilder 1935 Emmy Noether 52 Duits wiskundige 1938 Gillis Grafström 44 Zweeds kunstschaatser 1944 Gerrit Jan van den Berg 24 Nederlands verzetsstrijder 1944 Hendrik Drogt 24 Nederlands verzetsstrijder 1944 Fokke Jagersma 23 Nederlands verzetsstrijder 1944 Gerard Jansen 21 Nederlands verzetsstrijder 1944 Johannes Kippers 44 Nederlands verzetsstrijder 1944 Jacob Kraal 30 Nederlands verzetsstrijder 1944 Jan Rijkmans 24 Nederlands verzetsstrijder 1944 Wiepke Harm Timersma 45 Nederlands verzetsstrijder 1972 Johan Cortlever 86 Nederlands zwemmer en waterpoloër 1972 Niño de Ricardo 68 Spaans gitarist en componist 1973 Magda Janssens 88 Nederlands actrice 1977 Jo Kluin 72 Nederlands voetballer 1986 Simone de Beauvoir 78 Frans schrijfster feministe en filosofe 1994 Harry Touw 70 Haags moppentapper 1996 Rinus van den Bosch 58 Nederlands beeldhouwer fotograaf kunstschilder en tekenaar 2001 Jim Baxter 61 Schots voetballer 2002 Joop Haex 90 Nederlands politicus 2007 Don Ho 76 Amerikaans zanger 2007 René Rémond 88 Frans historicus 2008 Ollie Johnston 95 Amerikaans Disney-tekenaar 2010 Peter Steele 48 Amerikaans muzikant 2011 Trevor Bannister 76 Brits acteur 2011 Walter Breuning 114 eens de oudste man ter wereld 2011 William Lipscomb 91 Amerikaans chemicus Nobelprijswinnaar voor de Scheikunde 2011 Louis Tas 91 Nederlands psychiater en schrijver 2012 William Finley 71 Amerikaans acteur 2012 Jean-Paul Laenen 81 Belgisch beeldhouwer 2012 Piermario Morosini 25 Italiaans voetballer 2013 Colin Davis 85 Brits dirigent 2013 Jan Ploegh 91 Nederlands voetballer 2013 Hendrik Schriever 85 Nederlands burgemeester 2014 Albert Manent i Segimon 83 Catalaans schrijver historiograaf en activist 2015 Percy Sledge 73 Amerikaans soulzanger 2015 Roberto Tucci 93 Italiaans kardinaal Viering herdenking Pasen in 1591 1596 1675 1686 1743 1748 1754 1805 1811 1816 1895 1963 1968 1974 2047 2058 Rooms-katholieke kalender Heilige Liduina van Schiedam † 1433 Heilige Benedikt † 1184 Heilige Bernard van Abbegem Abbeville † 1117 Heilige Maxim † 3e eeuw Heilige Petrus Gonzales † 1246 Noord-Amerika & Verenigd Koninkrijk herdenking van de ramp met de Titanic 14 en 15 april Het jaar 1533 is het 33e jaar in de 16e eeuw volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;januari 25 Hendrik VIII van Engeland gaat een geheim huwelijk aan met Anna Boleyn ;maart 30 Thomas Cranmer wordt aartsbisschop van Canterbury ;april 23 De Anglicaanse staatskerk ontbindt het huwelijk van koning Hendrik VIII met Catharina van Aragon ;juni 22 Sultan Süleyman I en keizer Ferdinand I sluiten vrede Ze verdelen Hongarije in drie delen Ferdinand krijgt Slowakije Burgenland en West-Kroatië de sultan het Hongaarse kernland en de Hongaarse edelman János Szapolyaj krijgt Transsylvanië ;november 1 Johannes Calvijn vlucht uit Parijs naar Bazel 15 Francisco Pizarro Spaans conquistador verovert Cuzco ;december 5 Ivan IV pas drie jaar oud volgt zijn vader Vasili op zijn moeder Elena Glinska neemt het regentschap waar ;zonder datum De hoofdstad van Lan Xang wordt verplaatst van de Luang Prabang naar Vientiane Beeldende kunst Bouwkunst Geboren ;maart Anna van Egmond van Buren de eerste echtgenote van Willem I van Oranje-Nassau ;april 24 Willem van Nassau later prins van Oranje ;mei 1 Catalina Tomàs Spaans heilige ;september 7 Elizabeth I koningin van Engeland ;december 13 Erik XIV van Zweden koning van Zweden overleden 1577 Overleden ;april 10 Frederik I van Denemarken 61 koning van Denemarken en Noorwegen ;juni 25 Maria Tudor koningin van Frankrijk en hertogin van Suffolk ;augustus 29 Atahualpa Inca-keizer door Francisco Pizarro vermoord ondanks de betaling van een losgeld ;september 20 Nicolas Liégeois 53 ? Nederlandse polyfonist ;december 5 Vasili III grootvorst van Moskou 16 april is de 106e dag van het jaar 107e dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 259 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 924 Keizer Berengar I wordt vermoord 1925 In Sofia vinden bij een bomaanslag in de Sveta Nedeliakathedraal 150 mensen de dood 1934 De Opperste Sovjet het parlement van de Sovjet-Unie stelt de titel Held van de Sovjet-Unie in 1947 Tijdens een grote brand op 16 april en 17 april ontploffen twee schepen met ammoniumnitraat en zwavel de Grand Camp en de High Flyer in de haven van Texas City 600 personen komen om 1962 Bob Dylan zingt Blowin' in the Wind voor het eerst voor publiek in een zaaltje in Greenwich Village New York 1996 Prins Andrew en Sarah Ferguson gaan scheiden 2007 Bij een schietpartij op de Virginia Polytechnic Institute and State University in Blacksburg Virginia vinden 33 mensen de dood 1924 De eerste radio-uitzending via de draadomroep De Matthäus Passion wordt uitgezonden 1917 Vladimir Lenin keert terug naar Sint-Petersburg na jaren ballingschap 1922 Duitsland en de Sovjet-Unie ondertekenen het Verdrag van Rapallo 1956 Oostenrijk wordt lid van de Raad van Europa 2002 Het Nederlandse Kabinet-Kok II Paars II valt over de nasleep van Srebrenica 1746 Bonnie Prince Charlie verslagen bij de Slag bij Culloden 1938 Groot-Brittannië erkent de Italiaanse annexatie van Abessinië 1945 Tweede Wereldoorlog Sovjet-Unie start groot eindoffensief tegen Duitsland met als doel de verovering van Berlijn 1945 Tweede Wereldoorlog Bevrijding van Groningen 1945 Tweede Wereldoorlog Bevrijding van de Joodse gevangenen in Buchenwald 1975 De Rode Khmer verovert de Cambodjaanse hoofdstad Phnom Penh 2011 In het Heide-Park wordt de attractie Krake geopend 556 Pelagius I wordt tot paus gekozen 1907 Paus Pius X creëert zeven nieuwe kardinalen onder wie de Belgische aartsbisschop van Mechelen Désiré-Joseph Mercier 1962 De Nederlander Lambert van Heygen wordt benoemd tot bisschop van Doumé in Kameroen 1895 Hockey en Bandy Club "Haarlem & Omstreken" wordt opgericht een van de voorlopers van het huidige HC Bloemendaal 1912 Oprichting van de Kroatische voetbalclub RNK Split 1972 De 24-jarige Roger De Vlaeminck wint zijn eerste Parijs-Roubaix 1996 Wielrenner Johan Museeuw wint Parijs-Roubaix 2006 Theo Bos wordt voor de tweede maal wereldkampioen sprint 2006 Fränk Schleck wint de Amstel Gold Race 1943 Albert Hofmann neemt voor het eerst de hallucinerende effecten van lsd waar 1972 De Apollo 16 wordt gelanceerd voor een reis naar de maan 2003 De definitieve identificatie van het SARS-virus wordt bekendgemaakt door de Wereldgezondheidsorganisatie WHO Geboren 1319 Jan II van Frankrijk koning van Frankrijk overleden 1364 1456 Jean-Paul de Witte uitvinder van de Dongel een geliefd instrument van de toenmalige Sovjet-Unie overleden 1498 1569 John Davies Engels dichter overleden 1626 1635 Frans van Mieris de Oudere Nederlands kunstschilder overleden 1681 1646 Jules Hardouin-Mansart Frans architect overleden 1708 1649 Jan Luyken Nederlands schrijver overleden 1712 1652 Lorenzo Corsini de latere paus Clemens XII overleden 1740 1713 Johann Benda Duits-Tsjechisch componist en violist overleden 1752 1755 Élisabeth Vigée-Le Brun Frans kunstschilderes overleden 1842 1786 Albrecht Adam Duits kunstschilder overleden 1862 1797 Adolphe Thiers Frans politicus en historicus overleden 1877 1801 Luigi Vannicelli Casoni Italiaans kardinaal overleden 1877 1811 Émile de Nieuwerkerke Frans schilder en beeldhouwer overleden 1892 1821 Ford Madox Brown Engels kunstschilder overleden 1893 1825 Jacob Brønnum Scavenius Estrup Deens politicus overleden 1913 1838 Ernest Solvay Belgisch grootindustrieel en scheikundige overleden 1922 1843 Josephus Drehmanns Nederlands bisschop overleden 1913 1844 Anatole France Frans schrijver en criticusoverleden 1924 1858 Basilio Pompilj Italiaans curiekardinaal overleden 1931 1858 Flori Van Acker Vlaams kunstschilder overleden 1940 1858 Philippe Wolfers Belgisch edelsmid overleden 1929 1860 Isaäc Burchard Diederik van den Berch van Heemstede Nederlands politicus overleden 1917 1867 Wilbur Wright Amerikaans vliegtuigpionier overleden 1912 1874 Ludo van Bronkhorst Sandberg Nederlands staatsraad overleden 1940 1878 Rafaël Guízar y Valencia Mexicaans bisschop en heilige overleden 1938 1879 Léon Thienpont Belgisch politicus overleden 1959 1883 Augustinas Voldemaras Litouws staatsman overleden 1942 1884 Jaime Texidor Dalmau Spaans componist dirigent en muziekuitgever overleden 1957 1885 Leo Weiner Hongaars muziekpedagoog componist en pianist overleden 1960 1886 Ernst Thälmann Duits communistische politicus overleden 1944 1889 Charlie Chaplin Brits-Amerikaans acteur schrijver en filmproducent overleden 1977 1890 Louis Vandendriessche Belgisch politicus overleden 1972 1893 Frederic Mompou Catalaans componist vooral bekend door zijn muziek voor piano overleden 1987 1895 Sir Ove Nyquist Arup Engels-Deens ingenieur en stichter van het ingenieursbureau Arup overleden 1988 1896 Tristan Tzara Roemeens dichter en essayist overleden 1963 1897 John Bagot Glubb Brits beroepsmilitair overleden 1986 1899 François Morren Belgisch atleet overleden 1985 1900 Lajos Dinnyés Hongaars politicus overleden 1961 1900 Albert Willecomme Frans fotograaf overleden 1971 1901 Rose Gronon Vlaamse schrijfster overleden 1979 1905 Frits Philips Nederlands topman en werktuigbouwkundige overleden 2005 1906 Clara Eggink Nederlands dichteres overleden 1991 1907 Antonio Ortiz Mena Mexicaans politicus en econoom overleden 2007 1908 Ray Ventura Frans singer-songwriter acteur en orkestleider overleden 1979 1909 Beb Bakhuys Nederlands voetballer overleden 1982 1911 Guy Burgess Brits dubbelspion overleden 1963 1911 Gustav Adolf Larsen Nederlands fascist 1912 Peter Ton Nederlands politiek activist overleden 1940 1915 Danny Tuijnman Nederlands politicus overleden 1992 1917 Barry Nelson Amerikaans acteur overleden 2007 1917 Charlotte Salomon Joods-Duits schilderes overleden 1943 1918 Dick Gibson Brits autocoureur overleden 2010 1918 Spike Milligan Engels komiek overleden 2002 1918 Willem Sassen Nederlands collaborateur overleden 2002 1919 Merce Cunningham Amerikaans choreograaf overleden 2009 1919 Nilla Pizzi Italiaans zangeres overleden 2011 1919 Flip Winckel Nederlands Engelandvaarder overleden 2009 1921 Wolfgang Leonhard Duits politiek schrijver historicus en kenner van de Sovjet-Unie overleden 2014 1921 Peter Ustinov Engels acteur overleden 2004 1922 Kingsley Amis Brits schrijver en dichter overleden 1995 1922 Leo Tindemans Belgisch politicus overleden 2014 1923 Warren Barker Amerikaans componist overleden 2006 1924 Henry Mancini Amerikaans componist overleden 1994 1925 Herman Bode Nederlands vakbondsman overleden 2007 1925 Alan Truscott Brits bridgespeler overleden 2005 1925 Piero Valenzano Italiaans autocoureur overleden 1955 1926 Hub Vinken Nederlands wielrenner overleden 2010 1927 Bob Cortner Amerikaans autocoureur overleden 1959 1927 Joseph Aloisius Ratzinger paus Benedictus XVI Duits theoloog en dogmaticus 1929 Nicolae Pleșiță Roemeens generaal overleden 2009 1930 Herbie Mann Amerikaans jazzmusicus overleden 2003 1930 Arie Pais Joods-Nederlands politicus 1931 Piet de Visser Nederlands politicus overleden 2012 1932 Henk Schouten Nederlands voetballer 1933 Stefan Felsenthal Nederlands acteur dramaturg en regisseur overleden 2007 1933 Marcos Alonso Imaz Spaans voetballer overleden 2012 1933 Vera Krepkina Sovjet-Russisch atlete 1934 Carlos Domingo Medrano Argentijns voetballer 1935 Wim Esajas Surinaams atleet overleden 2005 1935 Dominique Venner Frans historicus en schrijver 1935 Bobby Vinton Amerikaans zanger 1937 Colette Flesch Luxemburgs politica 1937 George Steele Amerikaans professioneel worstelaar en acteur 1938 Gerda Marchand Vlaamse actrice 1938 Rolf Maurer Zwitsers wielrenner 1939 Margreeth de Boer Nederlands politica 1939 Dusty Springfield Engels zangeres overleden 1999 1939 Laurent Verbiest Belgisch voetballer overleden 1966 1940 Paul Cox Nederlands-Australisch regisseur 1940 Margaretha II koningin van Denemarken 1941 Roberto Poggiali Italiaans wielrenner 1942 Leo Nucci Italiaans bariton 1943 Han Ebbelaar Nederlands balletdanser 1943 Ewald Vanvugt Nederlands auteur 1944 Johan Olde Kalter Nederlands journalist overleden 2008 1944 Marcel Van Langenhove Belgisch voetbalscheidsrechter 1945 Lex Harding Nederlands radiomaker en presentator 1945 Hummie van der Tonnekreek Nederlands journalist 1946 Ernst Bakker Nederlands politicus overleden 2014 1946 Geert Reuten Nederlands politicus 1947 Kareem Abdul-Jabbar Amerikaans basketballer 1947 Gerry Rafferty Schots zanger overleden 2011 1949 Astrid Nijgh Nederlands zangeres 1949 Marc Vervenne Belgisch theoloog 1950 David Graf Amerikaans acteur overleden 2001 1952 Esther Roth-Shachamarov Israëlisch atlete 1952 Alexander Tschäppät Zwitsers politicus 1953 Harry Bruggink Nederlands voetballer 1954 Charles Groenhuijsen Nederlands journalist en publicist 1955 DJ Kool Herc Jamaicaans dj 1955 Groothertog Hendrik van Luxemburg 1956 Luc Lavrysen Belgisch rechter 1956 Doekle Terpstra Nederlands vakbondsbestuurder 1957 Sjamil Abbjasov Sovjet-Russisch Kirgizisch atleet 1957 Patricia De Martelaere Vlaams filosoof en hoogleraar overleden 2009 1957 Reinaldo Rueda Colombiaans voetbalcoach 1959 Marc Madiot Frans wielrenner en ploegleider 1960 Wahab Akbar Filipijns politicus overleden 2007 1960 Rafael Benítez Spaans voetbalcoach 1960 Andreas Gruschke Duits schrijver fotograaf en tibetoloog 1960 Pierre Littbarski Duits voetballer 1961 Jacqueline Blom Nederlands actrice 1961 Doris Dragović Kroatisch zangeres 1961 Herman Frison Belgisch wielrenner en ploegleider 1962 Ian MacKaye Amerikaans zanger en gitarist 1963 Sergej Krylov Russisch autocoureur 1964 Benjamin Van Itterbeeck Belgisch wielrenner 1964 Yorick van Wageningen Nederlands filmacteur 1965 Jon Cryer Amerikaans acteur scenarist en producent 1965 Martin Lawrence Amerikaans acteur komediant regisseur en producer 1965 Manuel Mejuto González Spaans voetbalscheidsrechter 1966 Shamsul Maidin Singaporees voetbalscheidsrechter 1967 Marnik Bogaerts Belgisch voetballer 1967 Don Duyns Nederlands schrijver en regisseur 1967 Bart de Graaff Nederlands televisiepresentator en programmamaker overleden 2002 1967 Irma Heeren Nederlands triatlete 1968 Bas de Bever Nederlands mountainbiker en BMX'er 1968 Martin Dahlin Zweeds voetballer 1968 Barbara Sarafian Vlaams actrice 1969 Michael Baur Oostenrijks voetballer 1969 Germán Burgos Argentijns voetballer 1970 Gabrielle Brits zangeres 1970 Arjan de Zeeuw Nederlands voetballer 1971 Sharon Dijksma Nederlands politica 1971 Sven Fischer Duits biatleet 1971 Jukka Ruhanen Fins voetballer 1971 Selena Quintanilla Amerikaans zangeres overleden 1995 1972 Conchita Martínez Spaans tennisster 1973 Akon Amerikaans-Senegalees artiest 1973 Arne Daelmans Belgisch veldrijder 1973 Sebastian Siebrecht Duits schaker 1974 Kazumi Matsuo Japans atlete 1974 Niek van Oosterum Nederlands pianist 1974 Sébastien Rémy Luxemburgs voetballer 1975 Diego Alonso Uruguayaans voetballer 1975 Saïd Belhout Algerijns atleet 1975 Katharine Eustace Nieuw-Zeelands skeletonster 1975 Pietro Zucconi Zwitsers wielrenner 1976 Menno Barreveld Nederlands dj 1976 Gunther Levi Vlaams zanger en acteur 1976 Sander Paulus Nederlands journalist 1977 Fredrik Ljungberg Zweeds voetballer 1978 Noam Okun Israëlisch tennisser 1978 Jelena Prochorowa Russisch atlete 1978 Igor Tudor Kroatisch voetballer 1979 Christijan Albers Nederlands autocoureur 1980 Paul London Amerikaans worstelaar 1980 Margriet Wesselink Nederlands journaliste 1982 Gina Carano Amerikaans vechtkunstenares en actrice 1982 Robert Popov Macedonisch voetballer 1983 Thomas Olde Heuvelt Nederlands schrijver 1984 Romain Feillu Frans wielrenner 1984 Tucker Fredricks Amerikaans schaatser 1984 Suzanne de Goede Nederlands wielrenster 1984 Kerron Stewart Jamaicaans atlete 1985 Luol Deng Sudanees-Brits basketbalspeler 1985 Andreas Granqvist Zweeds voetballer 1985 Stefanie Luiken Nederlands zwemster 1985 Taye Taiwo Nigeriaans voetballer 1985 Olivier Werner Belgisch voetballer 1986 Shinji Okazaki Japans voetballer 1986 Paul di Resta Brits autocoureur 1986 Epke Zonderland Nederlands turner 1987 Atsede Baysa Ethiopisch atlete 1987 Aaron Lennon Engels voetballer 1987 Jorn Vermeulen Belgisch voetballer 1988 Simon Child Nieuw-Zeelands hockeyer 1988 Lars Lambooij Nederlands voetballer 1988 Marko Milinković Servisch voetballer 1989 Dani Parejo Spaans voetballer 1990 Bruno Méndez Spaans autocoureur 1990 Arthur Zanetti Braziliaans turner 1992 Richèl Hogenkamp Nederlands tennisster 1992 Breeja Larson Amerikaans zwemster 1992 Sébastien van Luxemburg prins van Luxemburg en Nassau 1993 Chen Qian Chinees zwemster 1993 Margot Hallemans Vlaams actrice 1994 Birger Verstraete Belgisch voetballer 2002 Dajana Kirillova Russisch zangeres 2008 Eléonore van België dochter van koning Filip en koningin Mathilde Overleden 621 Reccared II koning van de Visigoten 744 Al-Walid II kalief van de Omajjaden 1689 Aphra Behn 49 Brits schrijfster 1743 Aegidius Francken 67 Nederlands predikant 1756 Jacques Cassini 79 Frans astronoom 1825 Johann Heinrich Füssli 84 Zwitsers-Hongaars schilder 1828 Francisco Goya 82 Spaans kunstschilder 1850 Gerrit Lamberts 73 Nederlands tekenaar 1850 Marie Tussaud 88 Frans wassenbeeldenartieste 1858 Johann Baptist Cramer 87 Brits componist en pianist 1879 Bernadette Soubirous 35 heilige Marie-Bernard 1899 Emilio Jacinto 23 Filipijns revolutionair en schrijver 1901 Karel Lodewijk Pfeiffer 67 Nederlands generaal 1901 Henry Augustus Rowland 52 Amerikaans natuurkundige 1902 Hubert Bellis 71 Belgisch kunstschilder 1918 Richard Kandt 50 Duits ontdekkingsreiziger 1928 Pavel Axelrod 77 Russisch revolutionair 1936 William Coley 74 Amerikaans chirurg 1940 Adam Kogut 44 Pools voetballer 1940 Marian Spoida 39 Pools voetballer 1958 Rosalind Franklin 37 Brits biochemicus 1958 Fernand van Ackere 79 Belgisch politicus 1965 Félix Sellier 72 Belgisch wielrenner 1968 Fay Okell Bainter 76 Amerikaans actrice 1976 Ján Arpáš 58 Slowaaks voetballer 1978 Philibert Tsiranana 65 Malagassisch premier 1987 Mike Von Erich 23 Amerikaans professioneel worstelaar 1988 Youri Egorov 33 Russisch Nederlands concertpianist 1988 Jacques de Kadt 90 Nederlands politicus en publicist 1989 Piet Aalberse 78 Nederlands KVP-politicus en Tweede Kamerlid 1991 Charles Hammes 75 Nederlands kunstenaar 1991 David Lean 83 Brits filmregisseur 1993 Jan Meefout 77 Nederlands beeldhouwer 1994 Ralph Ellison 81 Afro-Amerikaans schrijver 1998 Fred Davis 84 Engels snookerspeler 2002 Franz Krienbühl 73 Zwitsers schaatser 2002 Robert Urich 55 Amerikaans acteur 2007 Liviu Librescu 76 Israëlisch hoogleraar 2008 Edward Lorenz 90 Amerikaans weerkundige 2009 Shawn Mortensen 43 Amerikaans fotograaf 2009 Eduardo Rózsa-Flores 49 Hongaars acteur schrijver dichter en journalist 2010 Tomáš Špidlík 90 Tsjechisch kardinaal 2012 Arnold Mærsk Mc-Kinney Møller 98 Deens ondernemer 2012 Carlo Petrini 64 Italiaans voetballer en voetbaltrainer 2012 Ageeth Scherphuis 79 Nederlands journaliste 2013 George Beverly Shea 104 Amerikaans zanger 2014 Frank Kopel 65 Schots voetballer 2015 Stanislav Gross 45 Tsjechisch premier 2015 Jef Penders 86 Nederlands componist en dirigent Viering herdenking Pasen in 1623 1634 1645 1656 1702 1713 1724 1775 1786 1797 1843 1854 1865 1876 1911 1922 1933 1995 2006 2017 2028 2063 Rooms-katholieke kalender Heilige Bernadette Soubirous † 1879 Heilige Benedikt-Jozef Labre † 1783 Heilige Drogo † c 1186 Heilige Encratia van Saragossa † c 304 Heilige Hervé van Tours † 1021 Heilige Jaap de speer Meulenmeester † 2069 Het jaar 1854 is het 54e jaar in de 19e eeuw volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;januari 31 Het Nederlandse KNMI wordt opgericht ;februari 23 Bij het Contract van Bloemfontein erkennen de Engelsen de onafhankelijkheid van Oranje Vrijstaat 28 In Rippon Wisconsin wordt de Republikeinse Partij van de Verenigde Staten opgericht Doel is om uitbreiding van de slavernij te voorkomen ;maart 1 In Mexico begint de revolutie van Ayutla een liberale opstand tegen de dictatuur van Antonio López de Santa Anna 27 Engeland en Frankrijk verklaren Rusland de oorlog Krimoorlog 27 Hertog Karel III van Parma wordt vermoord 31 De Amerikaanse admiraal Perry die met de Amerikaanse vloot naar Japan is gevaren tekent een verdrag met de shogun om de havens van Shimoda en Hakodate open te stellen voor Amerikaanse schepen Einde van ruim twee eeuwen isolatie van Japan ;april 24 In Wenen vindt het huwelijk plaats tussen de keizer Frans Jozef I van Oostenrijk en de Beierse prinses Elisabeth later bekend onder de naam Sisi ;mei 21 Oprichting van de Félibrige een vereniging van schrijvers en dichters met als doel de bevordering van de Provençaalse taal en culturele identiteit Franse en Britse troepen rukken op naar Varna 27 Eerstesteenlegging van de OLVkerk van Laken door koning Leopold I 30 Het Amerikaanse Congres neemt de Kansas-Nebraska Act aan die beide territoria in staat stelt om zelf te beslissen over de slavernij in hun gebied ;juni 26 Officiële opening van de spoorlijnen Roosendaal-Antwerpen en Roosendaal- Etten Vosschendaalsestraat door de Anvers-Rotterdam De exploitatie van Roosendaal-Antwerpen begint op 3 juli en die van Roosendaal-Etten Vosschendaalsestraat op 20 juli ;juli 9 In Franeker wordt voor het eerst de kaatswedstrijd PC gehouden 10 Door het gebruik van ondeugdelijk materiaal stort een stuk van de Rotterdamse Boompjeskade in Dit incident leidt tot het ontslag van stadsbouwmeester Willem Nicolaas Rose 13 In Kaïro wordt de Wāli Abbas I Hilni vermoord ;augustus 26 In het tijdschrift L'Illustration beschrijft de Fransman Charles Bourseul het basisprincipe van de telefoon ;september 14 Franse en Britse troepen landen op de Krim ten noorden van Sebastopol 20 Slag bij Alma De Frans-Britse legermacht verslaat het Russische leger 27 De Amerikaanse oceaanstomer SS Arctic zinkt in dichte mist nabij Kaap Race na een aanvaring met een Franse stoomboot Daarbij verliezen 322 van de 368 mensen aan boord het leven ;oktober 9 oktober Begin van het beleg van Sebastopol door Britse en Franse troepen Sebastopol wordt verdedigd door Russische troepen onder generaal Totleben 25 oktober Slag bij Balaklava met de bekende Charge van de Lichte Brigade ;november 15 november Slag bij Inkeman ;december 8 Paus Pius IX verklaart de Onbevlekte Ontvangenis van de Heilige Maagd Maria tot dogma ;zonder datum In Nederland wordt het eerste congres over het armenwezen gehouden Minister Van Reenen komt met een Armenwet Burgerlijke Armbesturen mogen onderstand verlenen als nergens anders hulp te krijgen is en dan nog hooguit het hoogst noodzakelijke Met de stichting van de theologische school later hoogeschool en weer later universiteit te Kampen worden de afgescheidenen weer bijeengebracht uit hun onderlinge onenigheden Tussen de Verenigde Staten en Canada wordt een handelsovereenkomst gesloten de "Reciprocity Treaty" De nieuwe gouverneur van Egypte Said Pasja verleent de diplomaat Ferdinand de Lesseps een concessie voor het graven van een kanaal tussen de Middellandse Zee en de Rode Zee Het traject Antwerpen-Roosendaal-Etten heeft een spoorweg gekregen de eerste in Noord-Brabant De Duitse bioloog Christiaan Gottlieb Ehrenberg toont aan dat sommige aardlagen zijn gevormd uit verkalkte schelpen Heinrich Göbel vindt de gloeilamp uit Het Parijse Nationaal Instituut voor Blinde kinderen erkent het brailleschrift officieel als volwaardige lees- en schrijfmethode voor blinden Muziek Johannes Brahms componeert zijn vier ballades voor piano Opus 10 Jacques Offenbach componeert de opéra-comique Luc et Lucette 20 maart eerste uitvoering van ballet Et folkesagn met muziek van Niels Gade en Johan Peter Emilius Hartmann 30 maart eerste uitvoering van Elverskud van Niels Gade Literatuur Eerste publicatie van Hard Times van Charles Dickens Beeldende kunst Bouwkunst Geboren ;januari 1 James George Frazer Schots antropoloog overleden 1941 9 Armand De Riemaecker Belgisch politicus overleden 1929 ;februari 2 José Guadalupe Posada Mexicaans illustrator overleden 1913 9 Aletta Jacobs Nederlands arts en feministe overleden 1929 28 Elisabeth van Saksen-Weimar-Eisenach Duits vorstin overleden 1908 ;maart 3 Juliusz Zarębski Pools-Oekraïens componist en pianist overleden 1885 13 Ernst Witkamp Nederlands kunstschilder overleden 1897 14 Paul Ehrlich Duits chemicus en medicus overleden 1915 15 Emil Adolf von Behring Duits geneeskundige overleden 1917 ;april 29 Henri Poincaré Frans wiskundige overleden 1912 ;mei 18 Bernard Zweers Nederlands componist overleden 1924 ;juni 9 Gerard Bolland Nederlands taalkundige en filosoof overleden 1922 ;juli 24 Antonio Jayme Filipijns jurist en politicus overleden 1937 ;augustus 22 Milan Obrenović Servisch koning overleden 1901 ;september 3 Willem van Rossum Nederlands kardinaal overleden 1932 6 Georges Picquart Frans legerofficier en oorlogsminister overleden 1914 9 Anton Dreesmann Nederlands ondernemer overleden 1934 11 Peter Hille Duits naturalistisch schrijver overleden 1904 11 Hippolyte Petitjean Frans kunstschilder overleden 1929 12 Frans Michel Penning Nederlands experimenteel natuurkundige overleden 1953 16 Alfred von Montenuovo Oostenrijks-Hongaars hoffunctionaris overleden 1927 23 Cornelis Lely Nederlands waterbouwkundige en minister overleden 1929 ;oktober 7 Christiaan de Wet Zuid-Afrikaans Boeren-generaal overleden 1922 16 Oscar Wilde Iers Brits schrijver dichter en estheet overleden 1900 18 Karl Kautsky sociaaldemocratisch voorman overleden 1938 20 Arthur Rimbaud Frans dichter overleden 1891 26 Gerardus Louis Cornelis van Rossen Hoogendijk Nederlands burgemeester overleden 1908 ;november 5 Paul Sabatier Frans scheikundige en Nobelprijswinnaar overleden 1941 7 Michaël Febres Cordero Ecuadoraans broeder en heilige overleden 1910 21 Giacomo della Chiesa de latere paus Benedictus XV overleden 1922 ;december 13 Herman Bavinck Nederlands predikant theoloog en politicus overleden 1921 Overleden ;februari 2 Walter Deverell 26 Engels kunstschilder ;april 11 Carl von Basedow 55 Duits arts 24 Gabriele Rossetti 71 Italiaans-Engels dichter en geleerde ;mei 12 Jan Willem Huyssen van Kattendijke 71 Nederlands politicus ;juli 7 Georg Ohm 67 Duits natuurkundige ;oktober 26 Theresia van Saksen-Hildburghausen 62 koningin van Beieren echtgenote van Lodewijk I van Beieren ;november 12 Charles Kemble 78 Brits toneelspeler Het jaar 1990 is een jaartal volgens de christelijke jaartelling Gebeurtenissen ;Januari 1 Meer dan tweehonderdduizend West- en Oost-Duitsers vieren nieuwjaar bij de Brandenburger Tor die in december was geopend Het feest wordt echter verstoord door een stellage die instort wat het leven kost aan één persoon en waarbij nog honderd personen gewond raken 1 Ierland wordt voor een half jaar voorzitter van de Europese Unie 1 De zloty wordt in Polen met meer dan 50% gedevalueerd Sommige prijzen stijgen zo met 400% 2 De Tsjecho-Slowaakse president Václav Havel bezoekt Oost-Berlijn en München en spreekt zich voorzichtig uit over de hereniging van de twee Duitslanden 3 Amerikaanse troepen arresteren de Panamese president Manuel Noriega wegens de handel in drugs 3 In België geeft prins Albert als voorzitter van het Belgische Rode Kruis het startsein aan een trein met hulpgoederen voor Roemenië 7 De Toren van Pisa wordt om veiligheidsredenen gesloten voor het publiek 8 In Sibiu in Roemenië verschijnen de eerste leden van de Securitate Ceaușescu's geheime politie voor de rechtbank 9 In Tokio wordt het schrijn met de geest van de in 1989 overleden keizer Hirohito overgebracht van het paleis naar een nabijgelegen heiligdom 10 Time Warner wordt gevormd uit de fusie van Time Inc en Warner Communications 10 In de Belgische Senaat wordt het wetsontwerp om de burgerlijke meerderjarigheid tot 18 jaar te verlagen goedgekeurd 10 In China wordt in Peking de staat van beleg die al zeven maanden van kracht was opgeheven 10 Egon Krenz in 1989 korte tijd staatshoofd van de DDR trekt zich terug uit het Oost-Duitse parlement de Volkskammer 10 In Sofia beslist de Comecon om geleidelijk aan over te schakelen naar een economie die meer is gericht op de vrije markt 10 De Boeing MD-11 maakt zijn eerste proefvlucht uitgevoerd door de Douglas Aircraft Company 11 200000 mensen betogen voor de onafhankelijkheid van Litouwen tijdens een driedaags bezoek van Michail Gorbatsjov aan de hoofdstad Vilnius 11 In Zaïre herschikt president Mobutu zijn regering hij vervangt tien ministers en zes staatssecretarissen Het aantal leden van de regering gaat van 47 naar 31 12 12 januari wordt in Roemenië uitgeroepen tot dag van nationale rouw ter herdenking van de slachtoffers van de revolutie van december 1989 13 Douglas Wilder wordt de eerste zwarte Amerikaan die gouverneur van een staat wordt nl Virginia 13 In Bakoe Azerbeidzjan mondt een nationalistische betoging uit op een jacht op Armeniërs In Jerevan Armenië wordt een volledige mobilisatie afgekondigd door de Nationale Armeense beweging 15 Duizenden bestormen het Stasi-hoofdkantoor in Berlijn om hun dossier in te zien 15 Gevechten tussen Azerbeidzjanen en Armeniërs duren voort onder andere in de Armeense enclave Nagorno-Karabach en andere steden van Azerbeidzjan De noodtoestand wordt uitgeroepen door de Opperste Sovjet en er worden troepen gestuurd 15 In Bulgarije schaft het parlement de leidinggevende rol van de communistische partij af 16 De twaalfde rally Parijs-Dakar wordt bij de motorrijders gewonnen door de Italiaan Edi Orioli Cagiva en bij de auto's door de Fin Ari Vatanen Peugeot 17 De voorzitter van het Tsjecho-Slowaakse parlement Alexander Dubcek bezoekt het Europees Parlement in Straatsburg en ontvangt de Sacharovprijs 17 De Canadian de langste spoorweg ter wereld na de trans-Siberische spoorlijn wordt uit de spoorweggids geschrapt 18 Voormalig staats- en partijleider van Bulgarije Todor Zjivkov wordt gearresteerd voor aanzet tot etnisch geweld machtsmisbruik en verduistering van staatsgelden 18 In Tsjecho-Slowakije verlaat premier Marián Čalfa de communistische partij 19 Moskou stuurt nog meer troepen naar Bakoe om de orde daar proberen te herstellen 20 Naar aanleiding van Ben Johnsons verklaring doping te hebben gebruikt ontneemt de Internationale Atletiekbond IAAF hem zijn wereldrecord op de 100 meter 983 en zijn twee indoorrecords op de 50 m 555 en op de 60 m 641 20 Egon Krenz de gewezen president en partijleider van de Duitse Democratische Republiek wordt uit de communistische partij SED PDS gezet 21 Omwille van de grote luchtverontreiniging wordt in Milaan voor 1 dag alle autoverkeer in het stadscentrum verboden 22 Na 45 jaar onbetwist leiderschap geeft de Joegoslavische communistische partij haar machtsmonopolie dat door de grondwet was gegarandeerd op 25 Er raast een storm door West-Europa die windsnelheden bereikt van 156 km u In Nederland vallen negentien doden en in België elf Onder de doden zijn drie brandweermannen die omkomen bij het blussen van een brand in een hotel in Noordwijk aan Zee 25 Een Boeing 707 die vloog van Bogota naar New York stort neer nabij het plaatsje Cove Neck in de staat New York Zie Avianca-vlucht 52 28 De Australian Open wordt gewonnen door Ivan Lendl Hij verslaat in de finale Stefan Edberg die met een blessure opgeeft 28 In Boekarest vindt de grootste demonstratie sinds december plaats waarbij het aftreden van de voorlopige regering wordt geëist 29 In Alaska VS begint het proces tegen Joseph Hazelwood kapitein van de Exxon Valdez het schip dat de ergste olieramp in Amerika ooit veroorzaakte 29 Erich Honecker gewezen leider van de Duitse Democratische Republiek wordt na zijn verblijf in het ziekenhuis gearresteerd op verdenking van hoogverraad 31 In Moskou opent het eerste Russische McDonald's restaurant ;Februari 1 De Amerikaanse president George Bush stelt voor om het aantal Amerikaanse en Sovjet-Russische militairen in Europa te verlagen tot 195000 aan weerszijden 1 In België wordt officieel varkenspest vastgesteld in een bedrijf in Wingene 2 President Frederik Willem de Klerk laat het ANC terug toe en belooft de vrijlating van haar leider Nelson Mandela 4 In Moskou betogen ruim 200000 mensen voor een grote democratisering van de communistische partij 5 In de DDR wordt een Regering van Nationale Verantwoordelijkheid in het leven geroepen Ze bestaat uit acht ministers zonder portefeuille één uit elke oppositiepartij 15 communisten en 11 leden uit zogenaamde blokpartijen 6 In Japan komt de grootste muntvervalsing ter wereld aan het licht Meer dan 100000 gouden Hirohitomunten met een gezamenlijke waarde van tien miljard yen zijn Japan binnengesmokkeld 7 Uiteenvallen van de Sovjet-Unie De communistische partij gaat akkoord haar monopolie op de macht op te geven 8 In een bankkluis in Belgrado toebehorend aan een adellijke Russische emigrante wordt een miljardenschat ontdekt Men vermoedt dat het zou kunnen gaan om de Romanov-juwelen van tsaar Nicolaas II 9 Sovjetpresident Michail Gorbatsjov stemt in met Bush' plan om de troepen in Europa van beide mogendheden te beperken tot 195000 10 De Amerikaan James Buster Douglas is de nieuwe wereldkampioen boksen bij de zwaargewichten In Tokio verslaat hij de titelverdediger zijn landgenoot Mike Tyson met knock-out in de tiende ronde 10 In de Verenigde Staten worden 72 miljoen flessen water uit de rekken genomen op initiatief van het Franse concern Perrier als bij een steekproef blijkt dat er in 13 flessen een kleine hoeveelheid benzeen aanwezig was 11 Vrijlating van de Zuid-Afrikaanse activist en ANC-leider Nelson Mandela uit de Victor Verstergevangenis bij Kaapstad Zuid-Afrika 11 Michail Gorbatsjov geeft de toestemming tot de hereniging van de twee Duitslanden 12 Super Mario Bros 3 wordt uitgebracht voor Nintendo Met zes miljoen stuks is het het bestverkochte videospel ooit 12 Nelson Mandela houdt zijn eerste persconferentie na zijn vrijlating Hij pleit voor vrede en verzoening maar verklaart ook dat geweld tegen de regering geoorloofd blijft 13 Er breken onlusten uit in de Sovjetrepubliek Tadzjikistan waarbij minstens 37 doden vallen De noodtoestand wordt afgekondigd 13 Nelson Mandela spreekt in een voetbalstadion in Soweto zo'n 100000 mensen toe 13 De tweede top na de opening van de Berlijnse Muur tussen bondskanselier Helmut Kohl en premier Hans Modrow eindigt zonder dat noemenswaardige afspraken zijn gemaakt 14 Het drankenconcern Perrier haalt overal ter wereld zijn mineraalwater uit de rekken 14 In Brussel gaat de Vlaamse speelfilm Koko Flanel in première 14 Het overbrengen van het lichaam van de Franse schilder Jacques-Louis David van Brussel naar Parijs wordt verboden door het Belgische gerecht 15 Het Verenigd Koninkrijk en Argentinië herstellen na 8 jaar hun diplomatieke betrekkingen 15 De presidenten van de drie grootste cocaïneproducerende landen Colombia Peru en Bolivia komen in de Colombiaanse stad Cartagena samen met de Amerikaanse president George Bush om maatregelen tegen de drughandel te bespreken 16 Bij een bomontploffing in een auditorium van de UCL in Sint-Lambrechts-Woluwe België raken 40 studenten waarvan vijf zeer ernstig gewond 16 In Namibië wordt Sam Nujoma chef van de SWAPO verkozen tot eerste president 17 Omwille van de varkenspest wordt de West-Vlaamse varkensexport geschorst 18 In Japan wint de regerende partij van premier Toshiki Kaifu de Liberaal-Democratische Partij de verkiezingen Zij behaalt 286 zetels van de 512 in het Lagerhuis 19 Grenswachters van de DDR beginnen om middernacht met de afbraak van de Berlijnse Muur in het hart van het oude centrum van Berlijn bij de Rijksdag 19 Eerste dag van het akkerbouwersprotest 1990 waarin Nederlandse akkerbouwers actievoeren tegen het landbouwbeleid 20 De Gouden Beer op het Filmfestival van Berlijn gaat naar Music Box van de Griekse Fransman Constantin Costa-Gavras en naar Leeuweriken aan een draadje van de Tsjecho-Slowaak Jiří Menzel 21 In België verschijnt oud-premier Paul Vanden Boeynants voor de parlementaire onderzoekscommissie banditisme Hij ontkent alle feiten die hem ten laste worden gelegd 21 In Roemenië worden meer dan 3000 leden van de Securitate de veiligheidspolitie van voormalig dictator Ceaușescu met pensioen gestuurd 22 In Los Angeles krijgt de Amerikaanse zangeres Bonnie Raitt vier Grammy Awards van de National Academy of Recording Arts and Sciences 22 Twee artsen van Artsen zonder Grenzen die op 2 februari in Soedan waren ontvoerd worden vrijgelaten 23 In het met ruim 75000 toeschouwers uitverkochte National Hockey Stadium in Lahore wint de Nederlandse hockeyploeg voor de tweede keer in de geschiedenis de wereldtitel Gastland Pakistan wordt in de finale met 3-1 verslagen 24 Bij de eerste meerpartijenverkiezingen in de Sovjetrepubliek Litouwen behaalt het Litouwse volksfront Sąjūdis de meerderheid 25 Hadri Enver een leider van een bevrijdingsbeweging in de Joegoslavische republiek Kosovo wordt in Sint-Gillis België vermoord 26 Violeta Barrios de Chamorro van de Unie van Nationale Oppositie verslaat Daniel Ortega van het Sandinistisch Front in de presidentsverkiezingen in Nicaragua Einde van de regering van de sandinisten 26 West-Europa wordt geteisterd door een hevige storm In totaal vallen er 47 doden waarvan vijf in België 26 Václav Havel de Tsjecho-Slowaakse president brengt een bezoek aan Michail Gorbatsjov De twee regeringsleiders bereiken een akkoord over de terugtrekking van Sovjettroepen uit Tsjecho-Slowakije tegen 1 juli 1991 27 In België vernietigt de Raad van State het besluit van de Vlaamse executieve waarbij in het middelbaar onderwijs het eenheidstype is ingevoerd 27 In de Sovjet-Unie keurt het parlement het wetsontwerp over de invoering van een presidentieel systeem goed 28 Walter Meeuws wordt ontslagen als coach van het Belgische nationale elftal de Rode Duivels Hij wordt opgevolgd door zijn voorganger Guy Thys die het elftal zal leiden tot na het Wereldkampioenschap 28 België wordt geteisterd door een hevige nachtstorm De storm haalt windsnelheden van 150 km per uur Overal is er grote schade Vier mensen laten het leven ;Maart 1 Bij een brand in het Sheratonhotel in Caïro Egypte komen 16 mensen om 1 In België vervangt de Nationale Loterij de Duo-loterij door zijn nieuwe product Baraka 2 In de Roemeense stad Timișoara begint het proces tegen 22 leden van de Securitate voor een militaire rechtbank 2 In België wordt een twaalfde haard van varkenspest vastgesteld in Wingene West-Vlaanderen 2 In Lusaka wordt Nelson Mandela verkozen tot vicevoorzitter van het Afrikaans Nationaal Congres Het hoofdkwartier van het ANC zal van Lusaka naar Johannesburg worden overgebracht 3 Carole Gist 20 is de allereerste zwarte Miss USA 4 Bij de verkiezingen in de Sovjetrepublieken Rusland Wit-Rusland en Oekraïne worden de beste resultaten behaald door de hervormingsgezinde kandidaten 4 Er gaan vijf Césars naar de film Trop belle pour toi van Bertrand Blier beste film beste regisseur beste scenario beste actrice Carole Bouquet en beste montage Beste acteur is Philippe Noiret in La vie et rien d'autre 6 Na zes maanden in Namibië keren tien van de dertig leden van de VN-vredesmacht aldaar terug naar België 7 In Antwerpen in de Vlaamse Opera gaat Das Glas im Kopf wird vom Glass van Jan Fabre op muziek van Eugeniusz Knapik in wereldpremière 7 De acht Noordzeestaten komen op derde Noordzeeconferentie te Den Haag overeen om de aanvoer van voedingsstoffen zoals stikstof en fosfor en de lozing van rioolslib en industrieel afval in de Noordzee te verminderen 9 Omwille van de varkenspest wordt in België elke verzameling van varkens in de provincie West-Vlaanderen verboden door Staatssecretaris voor Landbouw De Keersmaeker 9 Na in 1968 in ongenade te zijn gevallen wordt de legendarische sportman Emil Zátopek in Praag in ere hersteld 9 Er wordt in Groot-Brittannië hevig geprotesteerd tegen de invoering van de "poll tax" een nieuwe belasting 10 In Haïti stapt generaal Prosper Avril die met behulp van het leger de macht had gegrepen op onder druk van het volk Hij wijkt uit naar Florida 10 In het Museum voor Schone Kunsten van Gent opent een tentoonstelling waarbij het Vlaamse expressionisme wordt geplaatst in een Europese context 11 Uiteenvallen van de Sovjet-Unie Litouwen roept de onafhankelijkheid uit Deze wordt overigens pas in september 1991 door de Sovjet-Unie erkend 11 Patricio Aylwin wordt de eerste democratisch verkozen president van Chili sinds 1973 11 Michail Gorbatsjov is vijf jaar aan de macht in de Sovjet-Unie 12 De eerste troepen van de Sovjet-Unie verlaten Hongarije 12 Nelson Mandela de ondervoorzitter van het ANC brengt een zesdaags bezoek aan Zweden waar hij Oliver Tambo die daar wordt verpleegd ontmoet De beide mannen hadden elkaar niet meer gezien sinds Londen 1962 12 De kunstverzameling Alla en Bénédict Goldschmidt een kunsterfenis met werken van o a Joan Miró Max Ernst James Ensor Marc Chagall en Picasso die op zo'n half miljard Belgische frank wordt geschat komt in het bezit van het Museum voor Moderne Kunst te Brussel 13 In de Sovjet-Unie verwijdert het parlement artikel zes uit de grondwet en kent het ruime bevoegdheden toe aan de president De Communistische Partij verliest zo haar machtsmonopolie 13 Er wordt door de president van de Verenigde Staten een einde gemaakt aan het vijf jaar oude handelsembargo tegen Nicaragua 13 Ertha Pascal-Trouillot 43 wordt de eerste vrouwelijke president van Haïti Zij is jurist en was ook de eerste vrouwelijke rechter van haar land 14 De Franse staat verwerft via een nalatenschap van Picasso en diens tweede vrouw Jacqueline Roque een groot aantal kunstwerken waaronder 49 schilderijen 2 beeldhouwwerken en 38 tekeningen 14 Bij Rabta brandt de omstreden Libische gifgasfabriek Pharma 150 volledig af Twee mensen komen daarbij om 15 De Brits-Iraanse journalist Farzad Bazoft 31 wordt in Irak opgehangen voor spionage voor Israël en het Verenigd Koninkrijk Verpleegster Daphne Parish krijgt 15 jaar cel voor medeplichtigheid Europa reageert verontwaardigd 15 Michail Gorbatsjov wordt president van de Sovjet-Unie Het Congres van Volksafgevaardigden geeft hem uitgebreide volmachten 15 Uiteenvallen van de Sovjet-Unie De USSR kondigt aan de onafhankelijkheid van Litouwen ongeldig is 15 De Sovjet-Unie en het Vaticaan knopen opnieuw officiële betrekkingen aan nadat deze in 1917 na de Oktoberrevolutie waren verbroken 18 Uit de Hollandse zaal van het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston VS worden 12 schilderijen ter waarde van € 300 miljoen gestolen door 2 dieven die zich als politieagenten voordoen Daaronder zijn drie Rembrandts een Vermeer en een Govert Flinck 18 In de DDR vinden de eerste democratische verkiezingen sinds 1932 plaats De verkiezingen worden gewonnen door de christendemocratische "Alliantie voor Duitsland" CDU DSU en DA De SPD is de grote verliezer De vroegere communistische partij de PDS behaalt 16% van de stemmen Zie Duitse Bondsdagverkiezingen 1990 21 Namibië wordt na 75 jaar onafhankelijk van Zuid-Afrika 21 In China legt Deng Xiaoping 85 zijn laatste officiële functie als voorzitter van de staatscommissie voor de strijdkrachten neer 22 Joseph Hazelwood de kapitein van de olietanker Exxon Valdez die in 1989 voor de kust van Alaska een milieuramp veroorzaakte wordt veroordeeld tot 1000 uur meehelpen bij de schoonmaak van de vervuilde stranden 23 Drie topfiguren van de Brusselse gerechtelijke politie worden door Melchior Wathelet de Belgische Minister van Justitie op non-actief gezet Het gaat over hoofdcommissaris Frans Reyniers en de commissarissen Jean-Paul Peelos en Yves Zimmer Tegen de drie loopt een onderzoek 24 De Levenslijnactie van VTM voor fundamenteel kankeronderzoek in België sluit af op een totaalbedrag van 166 miljoen Belgische frank 25 Bij een aangestoken brand in de club Happy Land in de Bronx New York komen 87 mensen om Clubeigenaar Julio Conzalez wordt opgepakt en later veroordeeld 26 Bij de jaarlijkse Oscaruitreiking gaat de film "Driving Miss Daisy" van Bruce Beresford lopen met vier Oscars waar onder die voor "Beste film" Beste actrice is Jessica Tandy beste acteur Daniel Day-Lewis Zie 62ste Oscaruitreiking 29 De Franse Academie voor Lyrische Zangkunst op de plaat looft de nieuwe Herbert von Karajan-prijs uit aan de Belgische bariton José van Dam voor zijn "uitzonderlijke speelplatenloopbaan" 29 In België keurt de Kamer het wetsvoorstel Herman-Michielsens-Lallemand goed met 126 stemmen voor 69 tegen en 12 onthoudingen Hiermee wordt abortus onder bepaalde voorwaarden niet langer strafbaar 30 In Amsterdam opent koningin Beatrix het herdenkingsjaar ter ere van Vincent van Gogh naar aanleiding van de honderdste verjaardag van zijn overlijden ;April 1 De misdadigers Patrick Haemers en zijn handlangers Denise Tyack en Axel Zeyen worden van Brazilië naar België overgevlogen met een Belgisch militair vliegtuig In België verschijnen zij onmiddellijk voor de onderzoeksrechter 1 De Prijs van de Vlaamse Lezer gaat naar Brigitte Raskin voor haar werk "Het Koekoeksjong" 2 Ibrahim Böhme de Oost-Duitse SPD-leider geeft al zijn politieke functies op omwille van beschuldigingen dat hij zou hebben meegewerkt bij de veiligheidsdienst Stasi 2 In de Roemeense hoofdstad Boekarest start voor een militaire rechtbank het proces tegen Nicolae Andruta Ceaușescu de jongere broer van de terechtgestelde dictator Ceaușescu 2 Sotheby's in Londen veilt wijn uit de kelders van de laatste Russische tsaar Uit de bekende Massandra-verzameling wordt tot meer dan 4250 euro per fles betaald De oudste fles dateert van 1830 3 Uiteenvallen van de Sovjet-Unie De wet betreffende de uittreding van deelrepublieken uit de Sovjet-Unie wordt goedgekeurd door de nationaliteitenkamer een van de twee kamers van de Opperste Sovjet 3 In Bulgarije wordt Petar Mladenov 53 door het parlement met algemene stemmen verkozen tot president 3 Koning Boudewijn weigert de abortuswet die onder bepaalde voorwaarden zwangerschapsonderbreking toelaat te ondertekenen Door de weigering van koning Boudewijn om de abortuswet te ondertekenen wordt de vorst in de onmogelijkheid van regeren verklaard via een besluit dat steunt op artikel 82 van de grondwet en dat door alle ministers die in België verblijven is ondertekend De wet wordt uiteindelijk in naam van het Belgische volk afgekondigd door de ministers die in raad verenigd zijn 4 België wordt wakker zonder koning nadat de regering in de avond van 3 op 4 april de koninklijke macht had overgenomen 5 Het Belgische parlement komt in verenigde Kamers bij elkaar en stemt met 245 stemmen voor geen stem tegen en 93 onthoudingen voor het herstel van de grondwettelijke machten van de koning Vijfenzeventig parlementsleden blijven weg 5 In Kaapstad ontmoeten ANC-leider Nelson Mandela en de Zuid-Afrikaanse president Frederik de Klerk elkaar 6 In het Amsterdamse Rijksmuseum spuit een 31-jarige geesteszieke inwoner van Den Haag zwavelzuur op Rembrandts beroemde schilderij De Nachtwacht 7 Marco Borsato wint de Soundmixshow 7 De veerboot Scandinavian Star brandt uit onderweg tussen Noorwegen en Denemarken 158 mensen daarbij komen om 8 Nederland eindigt als achtste en laatste bij het wereldkampioenschap ijshockey voor B-landen in Frankrijk 8 Katia Alens een 22-jarige mannequin uit Mortsel wordt in Kortrijk verkozen tot de 21e Miss België 8 De Belg Eddy Planckaert wint de wielerklassieker Parijs-Roubaix na een millimeterspurt voor de Canadees Steve Bauer 8 De eerste vrije parlementsverkiezingen in Hongarije worden met 165 zetels op 386 gewonnen door het conservatieve Hongaars Democratisch Forum voor de liberale Alliantie van Vrije Democraten die 92 zetels haalt De voormalige communisten de Hongaarse Socialistische Partij halen nog 33 zetels Zie Hongaarse verkiezingen 1990 10 Drie gegijzelden van de gekaapte Silcoboot worden door de Fatah-Revolutionaire Raad van Aboe Nidal vrijgelaten Het gaat over de Belg Fernand Houtekins Jaqueline Valente zijn Franse vriendin en hun dochtertje Sophie-"Liberté" dat in gevangenschap geboren is 11 Om gezondheidsredenen legt Moeder Teresa de leiding van haar orde neer 12 De zwarte schrijver August Wilson krijgt de Pulitzer-prijs voor toneel voor zijn toneelstuk "The Piano Lesson" Voor de literatuur gaat de prijs naar Oscar Hijuelos een Spaanssprekende Amerikaan van Cubaanse afkomst Hij krijgt de prijs voor zijn roman "The Mambo Kings Play Songs of Love" 12 In de DDR wordt Lothar de Maizière de eerste minister van de eerste niet-communistische regering van dat land De regering wordt gevormd door de drie conservatieve partijen van de Alliantie de SPD en de liberale "Bond van Vrije Democraten" 12 Aan boord van het Iraakse vrachtschip Gur Mariner ontdekt de Britse douane delen van de loop van een kanon dat het grootste ter wereld zou kunnen zijn 19 Volgens de beslissing van een Belgische rechtbank moet het katholiek onderwijs weer traditioneel onderwijs verstrekken 20 De hoofdcommissaris van de Brusselse gerechtelijke politie Frans Reyniers wordt gearresteerd op bevel van twee onderzoeksrechters 20 De opvolger van Gerard Mortier als hoofd van de Koninklijke Muntschouwburg is Bernard Foccroule Hij zal worden bijgestaan door bariton José van Dam voor de audities en de keuze van de stemmen 20 Koning Boudewijn en koningin Fabiola openen in Flanders Expo Sint-Denijs-Westrem de vijfjaarlijkse Gentse Floraliën 20 In Gdańsk Polen wordt Lech Wałęsa met een grote meerderheid herkozen tot voorzitter van de Poolse vakbond Solidariteit 21 Adrie van der Poel wint de 25ste editie van Nederlands enige wielerklassieker de Amstel Gold Race 22 Op de Franse televisiezender TF1 wordt een videofilm van anderhalf uur getoond over de terechtstelling van de Roemeense dictator Nicolae Ceaușescu en zijn vrouw 22 De hele wereld viert de "Dag van de Aarde" Overal worden manifestaties georganiseerd voor een beter leefmilieu 23 Li Peng de Chinese eerste minister brengt een vierdaags staatsbezoek aan de Sovjet-Unie Het is de eerste keer sinds 1964 dat de Sovjet-Unie zo'n hoog Chinees bezoek krijgt 24 Lancering van de Ruimtetelescoop Hubble vanaf Cape Canaveral 24 De Vlaamse televisiezender VTM ontslaat Jan Schodts de eerste hoofdredacteur van de nieuwsdienst 24 In een boodschap aan de natie kondigt Mobutu aan dat in Zaïre het meerpartijenstelsel wordt ingevoerd In een eerste fase zullen drie partijen worden toegestaan 25 Tijdens een verkiezingsmeeting in Keulen wordt Oskar Lafontaine de kandidaat van de SPD voor het bondskanselierschap neergestoken door een onevenwichtige vrouw 25 Violeta Barrios de Chamorro wordt in Managua beëdigd als presidente van Nicaragua 26 In België wordt Urbain Devoldere de nieuwe voorzitter van de werkgeversorganisatie VBO 26 In Parijs opent Patrick Dewael Vlaams minister van Cultuur een James Ensor-retrospectieve 27 Na twee pogingen slaagt de NASA erin om het beschermluik van de Ruimtetelescoop Hubble te openen 27 In België wordt baron Benoît de Bonvoisin ooit de voorman van de CEPIC de niet meer bestaande rechtervleugel van de PSC en bijgenaamd "de zwarte baron" gearresteerd op verdenking van schriftvervalsing oplichting en fiscale fraude 28 Er komt een einde aan de voorstellingen van de langst lopende show op Broadway "A Chorus Line" Sinds 25 juli 1975 werd de show maar liefst 6137 keer vertoond 30 André Cools Luiks socialist en gewezen Waals gewestminister zegt de politiek vaarwel 30 Na 43 maanden te zijn vastgehouden in Beiroet wordt de Amerikaanse gijzelaar Frank Reed vrijgelaten ;Mei 1 Men viert wereldwijd de honderdste verjaardag van de Dag van de Arbeid In de Sovjet-Unie in Moskou wordt er echter geprotesteerd tegen het beleid van Gorbatsjov 1 De Belgische radiozender BRT2 wordt omgedoopt tot Radio 2 krijgt een nieuw logo en profileert zich als een gezellige familiezender 1 Volgens de wet van 19 januari worden in België opeens 422000 jongeren tussen de 18 en 21 jaar officieel meerderjarig 2 Het ijshockeyteam van de Sovjet-Unie wint het wereldkampioenschap ijshockey voor A-landen in Zwitserland 2 De schrijver Arpad Goencz 68 behorende tot de Alliantie van Vrije Democraten wordt door het Hongaarse parlement aangesteld als voorzitter en interim-president van de republiek 2 Richard von Weizsäcker de Duitse bondspresident brengt een vierdaags bezoek aan Polen in het teken van verzoening 2 Tijdens een ontmoeting in Kaapstad Zuid-Afrika komen president Frederik Willem de Klerk en Nelson Mandela overeen de apartheid af te schaffen 4 Uiteenvallen van de Sovjet-Unie Letland verklaart zich als derde Baltische republiek na Litouwen en Estland onafhankelijk van de Sovjet-Unie 4 In Griekenland wordt Konstantinos Karamanlis 83 voor de tweede maal president 5 Toto Cutugno wint voor Italië in Zagreb het 35e Eurovisiesongfestival met Insieme 1992 België eindigt 12e met Philippe Lafontaine en zijn lied Macédomienne; Nederland wordt 15e met Maywood en het lied Ik wil alles met je delen 6 In Elsene België wordt de eerste Armeense kerk ingewijd door de 130e hoofdpatriarch Vaken I 6 Ondanks een verlies van 8% in vergelijking met de parlementsverkiezingen van maart blijven de christendemocraten de grootste partij bij de eerste vrije gemeenteraadsverkiezingen in de DDR 6 Paus Johannes Paulus II maakt zijn 47e buitenlandse reis Na elf jaar bezoekt hij opnieuw Mexico 7 Een jonge vrouw wordt per ongeluk door een politieagent neergeschoten in het centrum van Brussel tijdens een kalme betoging van PRB-werknemers De agent wou verhinderen dat een vrachtwagen op de betogers inreed 7 Zonder hulp van buitenaf en zonder hondensleeën of sneeuwscooters bereiken twee Noren de Noordpool Zij zijn de eerste die dit op deze manier tot een goed einde brengen 8 De Teletekst van de BRT viert zijn tiende verjaardag 9 Na verlengingen verliest Anderlecht in Göteborg de finale van de Europese Beker voor bekerhouders met 2-0 van het Italiaanse Sampdoria Genua 10 Het is vijftig jaar geleden dat de Duitse troepen België Nederland en Luxemburg binnenvielen 10 Als eerste Belg in de geschiedenis bereikt Rudy Van Snick uit Appelterre de top van de Mount Everest 11 De regeringen van de DDR en de Bondsrepubliek Duitsland tekenen een verdrag voor de vorming van een monetaire en economische unie die ingaat op 1 juli 1990 Hiervoor trekt de Bondsrepubliek 115 miljard mark uit 12 Op de voorlaatste speeldag in de hoogste Belgische voetbalklasse wordt Club Brugge kampioen voor Anderlecht 13 In navolging van de mannenploeg behalen de Nederlandse hockeysters de wereldtitel In Sydney verslaat het elftal van bondscoach Roelant Oltmans gastland Australië met 3-1 13 In het Maksimirstadion van Zagreb komt het al voor de voetbalwedstrijd tussen Rode Ster Belgrado en Dynamo Zagreb tot een veldslag die wordt gezien als opmaat naar de Joegoslavische burgeroorlog 13 In de Zuid-Franse stad Carpentras worden 34 joodse graven geschonden 15 Portret van Dokter Gachet een schilderij van Vincent van Gogh wordt bij Christie's in New York verkocht voor €6346 miljoen 15 Roemenië en het Vaticaan herstellen hun diplomatieke betrekkingen die in 1948 door Boekarest waren verbroken 15 De Gouden Roos gaat naar het televisieprogramma Mr Bean 16 De Belgische koning Boudewijn ontvangt de Zuid-Afrikaanse president Frederik Willem de Klerk 17 De AKO Literatuurprijs gaat naar de Nederlandse schrijver Louis Ferron voor zijn roman Karelische Nachten 17 Het schilderij Bal au Moulin de la Galette van Renoir wordt bij Sotheby's in New York verkocht aan de Japanse papierfabrikant Ryoei Saito 18 TGV-treinstel 325 rijdt 5153 km h en verbreekt daarmee het het oude wereldrecord van de ICE 18 In Bonn ondertekenen de DDR en de Bondsrepubliek Duitsland een verdrag tot oprichting van een monetaire en sociale unie De DDR neemt op 1 juli de belangrijkste economische wetten over van de Bondsrepubliek 19 De Britse minister van landbouw John Gummer voert zijn 5-jarige dochter een hamburger om de geruchten over de Gekke-koeienziekte te ontzenuwen 20 In Roemenië worden de eerste vrije verkiezingen gehouden na de val van het communisme Interimpresident Ion Iliescu en het Front voor Nationale Redding winnen de parlements- en presidentsverkiezingen 20 De Belg Wim Verstraeten vestigt een nieuw hoogterecord met een warmeluchtballon 8500 m Hiermee verbetert hij het record van de Brit Peter Mason dat stond op 64392 m 21 De Gouden Palm van het Filmfestival van Cannes gaat naar de thriller Wild at Heart van de Amerikaanse regisseur David Lynch 22 De leiders van de Arabische Republiek Jemen en Volksdemocratische Republiek Jemen kondigen de eenmaking van beide landen tot Jemen aan Sanaa wordt de nieuwe hoofdstad 22 Microsoft brengt besturingssysteem Windows 30 uit 23 Voor de tweede maal op rij wint AC Milan de Europese Beker voor landskampioenen Milaan verslaat in de finale Benfica Lissabon met 1-0 25 De voorzitter van de West-Duitse extreem-rechtse partij Die Republikaner Franz Schönhuber treedt af 26 Krakersrellen in Groningen Zo'n 150 krakers verschansen zich in het Wolters-Noordhoff Complex 400 man ME en politie slagen er pas de volgende dag in het complex te ontruimen 27 Vier Australische toeristen worden onder vuur genomen in Roermond Twee van hen overlijden Zie Aanslag door de IRA in Roermond 27 Op de slotdag van de reguliere competitie verzekert HGC zich op doelsaldo van de landstitel in de hockeyhoofdklasse door een 5-3-overwinning op Oranje Zwart 27 In Myanmar wint ondanks de intimidatie door het militaire bewind de oppositionele Nationale Liga voor Democratie de parlementsverkiezingen 27 Voor de zesde maal in de twintigste eeuw gaat in Dendermonde de Ros Beiaardommegang door 27 Station Dordrecht Stadspolders wordt geopend 28 De Engelse vertaling van Het verdriet van België The Sorrow of Belgium wordt in New York City in aanwezigheid van Hugo Claus voorgesteld als Boek van de Maand 29 Boris Jeltsin wordt verkozen tot de nieuwe president van de republiek Rusland 30 De Roemeense Karpaten worden getroffen door een aardbeving van 69 op de schaal van Richter Er is paniek van Midden-Rusland tot Turkije maar de schade blijft beperkt 31 Na zo'n 17 andere landen verbiedt nu ook Frankrijk alle import van rundvlees en levend vee uit Groot-Brittannië uit angst voor de gekkekoeienziekte die zich razendsnel verpreidt onder het Britse vee ;Juni 1 De Vlaamse radiozender BRT 1 wordt omgedoopt tot Radio 1 en profileert zich als de informatiezender van de openbare omroep met o m het nieuwe informatieve ochtendprogramma Voor de dag 1 De televisie-uitzending over Zender Brussel van Maurice De Wilde wordt door de rechtbank verboden Cas Goossens de administrateur-generaal van de BRT negeert het verbod echter 1 In Washington wordt er topoverleg gepleegd tussen George Bush en Michael Gorbatsjov over de vermindering van strategische wapens 1 Lothar de Maizière de eerste minister van de DDR bezoekt de Europese Gemeenschap in Brussel in de hoop een nauwere samenwerking te bewerkstelligen tussen de DDR en de EG 1 Het hoofd van de Belgische Staatsveiligheid Albert Raes neemt ontslag "wegens gebrek aan vertrouwen in zijn dienst" 2 De Belgische beursgoeroe Jean-Pierre Van Rossem trouwt in Aaigem op grootse manier met de Marokkaanse Rachida Gmili Berrar 5 De prijs van de Belgische kranten gaat met één frank naar omhoog Een dagblad kost voortaan 22 Belgische frank 5 In het zuiden van de Sovjetrepubliek Kirgizië Kirgizstan komt het tot botsingen tussen Kirgiezen en Oezbeken Er vallen 11 doden en 210 gewonden 6 China laat 97 politiek gevangenen gearresteerd na betogingen voor meer democratie weer vrij 6 De Arkprijs van het Vrije Woord gaat voor het eerst naar een politicus senator André De Beul 6 De aarde ontvangt de eerste fotos die buiten ons zonnestelsel zijn genomen van de ruimtesonde Voyager 1 Op de fotos zijn zes planeten te zien waaronder de aarde vanop een afstand van zes miljard kilometer 7 In Zuid-Afrika heft president Frederik Willem de Klerk de vier jaar oude noodtoestand in heel het land op uitgezonderd in de provincie Natal Nelson Mandela noemt dit "een overwinning voor alle Zuid-Afrikanen zwart en blank" 7 De landen van het Warschaupact besluiten in Moskou tot een herziening van de aard en de functies van het bondgenootschap 8 tot 8 juli Wereldkampioenschap Voetbal in Italië Oranje wist geen enkele wedstrijd te winnen en werd in de achtste finales uitgeschakeld door Duitsland België won in de eerste ronde twee wedstrijden maar werd in de achtste finales uitgeschakeld door Engeland 9 De Roland Holst-prijs 1990 gaat naar Wim de Bie voor zijn boek Schoftentuig 9 Er is een explosie aan boord van de Noorse supertanker Mega Borg in de Golf van Mexico waarbij vier doden vallen en het schip 16500 ton olie verliest 10 In Oost-Jeruzalem worden een zeventigtal joodse graven geschonden 10 In Tsjechoslowakije behaalt de partij van president Václav Havel Burgerforum de absolute meerderheid bij de vrije verkiezingen 10 De tweede ronde van de Peruaanse presidentsverkiezingen wordt gewonnen door Alberto Fujimori 52 11 In Nederland wordt de miljoenste bezoeker geteld op de tentoonstelling "Vincent van Gogh" 11 De voormalige veiligheidsadviseur van de VS admiraal John Poindexter wordt voor zijn rol in de Iran-Contra-affaire veroordeeld tot zes maand gevangenisstraf 12 België wint zijn eerste match op het WK Voetbal tegen Zuid-Korea met 2-0 13 In Straatsburg spreekt Nelson Mandela het Europees Parlement toe 14 De rellen in Boekarest veroorzaakt door studentenbetogingen worden op vraag van president Ion Iliescu op brutale wijze neergeslagen door duizenden mijnwerkers 15 Sigrid Sternebeck een terroriste van de Rote Armee Fraktion RAF aangehouden in de DDR bevestigt de samenwerking tussen de RAF en de Stasi de Oost-Duitse staatsveiligheid 16 De Belgische frank wordt gekoppeld aan de Duitse mark 16 Drie leden van het IRA twee mannen en een vrouw worden in de omgeving van Hoogstraten België aangehouden nadat ze er schietoefeningen in de bossen hielden 17 Op het WK Voetbal wint de Belgische nationale ploeg met 3-1 van Uruguay 17 De communisten behalen de absolute meerderheid bij de tweede stemronde in de Bulgaarse parlementsverkiezingen 18 Op een persconferentie kondigt Jean-Pierre Van Rossem aan dat hij nagenoeg failliet is 19 Frankrijk de Bondsrepubliek Duitsland België Nederland en Luxemburg ondertekenen in Schengen een akkoord tot de afschaffing van grenscontroles voor personen en goederen 20 In Zuid-Afrika keurt het parlement een wet goed die rassensegregatie op openbare plaatsen afschaft 20 Nelson Mandela bezoekt de Verenigde Staten 21 Iran 35000 mensen laten het leven bij een van de zwaarste aardbevingen ooit met een kracht van 77 De aardbeving treft onder meer de gebieden Gilan en Zanjan Een half miljoen mensen raken dakloos en er vallen meer dan 100000 gewonden 21 Op het WK Voetbal verliest België zijn laatste eersterondewedstrijd van Spanje met 1-2 21 De twee Duitslanden erkennen de Oder-Neissegrens met Polen 21 Kangiso Trust een Zuid-Afrikaanse NGO krijgt de zesde Internationale Prijs voor Ontwikkelingswerk van de Koning Boudewijnstichting 21 Op het eiland Superaqui ontdekken Braziliaanse biologen een nieuwe apensoort de Leontopithecus caissara 22 De bekende wachtpost aan de Berlijnse Muur Checkpoint Charlie wordt gesloopt Het wachthuisje wordt in een museum geplaatst 23 Zo'n 700 Belgische ontwikkelingswerkers worden door president Mobutu uit Zaïre gezet 23 Uiteenvallen van de Sovjet-Unie Moldavië roept zich uit tot een soevereine staat 23 Als laatste van de Belgische Nederlandstalige radionetten verandert BRT 3 zijn naam naar Radio 3 Radio 3 profileert zich als de cultuurzender en wordt door de Kredietbank gesponsord 24 In Belfast worden de eerste twee vrouwelijke priesters door de Anglicaanse Kerk van Ierland ingewijd 24 Martina Navrátilová wint haar negende Wimbledontitel in het vrouwenenkelspel 25 Fang Lizhi een Chinese wetenschapper en dissident en zijn vrouw Li Shuxian krijgen van de Chinese overheid de toestemming om het land te verlaten 26 Het Belgische voetbalteam wordt op het Wereldkampioenschap in de achtste finales met 1-0 uitgeschakeld door Engeland 27 Drie werken van Vincent van Gogh worden gestolen uit het Noordbrabants Museum in 's-Hertogenbosch 28 De Belgische beursgoeroe Jean-Pierre Van Rossem wordt onder arrest geplaatst op verdenking van valsheid in geschrifte misbruik van vertrouwen en het uitschrijven van ongedekte cheques 29 Uiteenvallen van de Sovjet-Unie De Litouwse onafhankelijkheidsverklaring daterend van 11 maart wordt door het Litouwse parlement voor 100 dagen opgeschort 30 De olietoevoer naar Litouwen wordt door Rusland hersteld na de opschorting van de onafhankelijkheid 30 Zaïre viert dertig jaar onafhankelijkheid maar zonder Belgische delegatie bij de feestelijkheden ;Juli 1 Oprichting van voetbalclub FC Zwolle als voortzetting van PEC PEC Zwolle en PEC Zwolle'82 1 De economische en monetaire unie tussen de Bondsrepubliek Duitsland en de Duitse Democratische Republiek gaat van start De laatste grenscontroles worden door de DDR opgeheven en de Oost-Duitse Mark wordt in de DDR vervangen door de D-Mark 2 Tijdens de jaarlijkse Hadj komen 1426 pelgrims om in een voetgangerstunnel naar Mekka 2 Meer dan 200 hoofdzakelijk jonge Albanese jongeren zoeken toevlucht in de westerse ambassades in Tirana 2 In New York wordt Imelda Marcos de weduwe van Ferdinand Marcos vrijgesproken van verduistering en fraude 3 Ontmoeting tussen Nelson Mandela en Margaret Thatcher 4 Jean-Pierre Van Rossem verschijnt in Brugge voor de rechter op verdenking van het uitschrijven van ongedekte cheques 6 De regeringsleiders van de NAVO verklaren na de tweedaagse top in Londen dat de Koude Oorlog over is 6 Na wekenlang protest treedt Petar Mladenov de president van Bulgarije af 7 Martina Navrátilová sleept haar negende Wimbledonoverwinning binnen in het vrouwen enkelspel Zij wint de finale van Zina Garrison met 6-4 6-1 7 De Drie Tenoren Luciano Pavarotti Plácido Domingo en José Carreras geven in de ruïnes van de Thermen van Caracalla een groots concert dat via de televisie door zo'n 800 miljoen mensen kan gevolgd worden 7 De Franse ondernemer Bernard Tapie koopt voor zo'n 1 miljard euro een participatie van 80% in de sportartikelenfabrikant Adidas 8 West-Duitsland wint in Italië de wereldtitel door titelverdediger Argentinië in de finale van het WK voetbal met 1-0 te verslaan 8 De mannenfinale op Wimbledon wordt gewonnen door de Zweed Stefan Edberg Hij verslaat de Duitser Boris Becker in vijf sets 6-2 6-2 3-6 3-6 6-4 9 Vier Albanese ministers worden ontslagen Eenenvijftig Albanezen die in de Tsjechoslowaakse ambassade in Tirana toevlucht hadden gezocht mogen naar Praag 10 Op het achtentwintigste congres van de Communistische Partij in Moskou wordt Michael Gorbatsjov herkozen tot patijleider 12 In het Britse blad The Spectator vergelijkt Nicholas Ridley de Britse minister van Handel en Industrie de Duitse bondskanselier Helmut Kohl met Adolf Hitler en zorgt zo voor een diplomatieke rel 12 Boris Jeltsin de president van de republiek Rusland kondigt op de laatste dag van het congres van de Communistische Partij aan dat hij de partij zal verlaten 13 Zo'n 4600 Albanezen mogen de westerse ambassades in Tirana verlaten en worden per schip overgebracht naar de Italiaanse havenstad Brindisi 14 Het Antwerpse warenhuis Grand Bazar dat sinds 1885 op de Groenplaats staat gaat voorgoed dicht 14 In Zaïre keurt het parlement een wet goed betreffende de oprichting en werking van politieke partijen Toch zullen maar drie van de veertig kandidaat-partijen mogen deelnemen aan de verkiezingen 15 In Colombo Sri Lanka vermoorden de Tamiltijgers 168 moslims 15 Op de topontmoeting tussen de Duitse bondskanselier Helmut Kohl en de Sovjetpresident Michael Gorbatsjov te Moskou komt men dicht bij een overeenkomst over de laatste heikele punten betreffende de hereniging van de twee Duitslanden 16 Bij een aardbeving op Luzon met een kracht van 78 op de schaal van Richter komen ongeveer 1600 mensen om het leven 16 Tijdens een televisietoespraak verklaart Michael Gorbatsjov dat hij instemt met het NAVO-lidmaatschap van een verenigd Duitsland 16 Uiteenvallen van de Sovjet-Unie De Sovjetdeelstaat Oekraïne wordt door zijn parlement soeverein verklaard 17 Tijdens een overleg tussen de vier geallieerden Polen en de twee Duitslanden in Parijs wordt een akkoord gesloten over het voortbestaan van de Oder-Neissegrens na de Duitse hereniging 17 Tien hectare bos en heide gaan in vlammen op bij een brand op de Kalmthoutse Heide 19 Op de Internationale Opera- en Belcantowedstrijd wint de Hongaarse mezzosopraan Andrea Ulbrich de grote prijs van de Vlaamse Opera 19 Net voor de vergadering van OPEC-landen in Genève breekt er een rel over de olieprijzen uit tussen Irak en Koeweit 20 De tweede editie van de Goodwill Games een sportmanifestatie die de relaties tussen de VS en de Sovjet-Unie moet verbeteren gaat in Seattle van start 21 Op de Potsdamer Platz in de Duitse hoofdstad Berlijn wonen zon 200000 toeschouwers een opvoering bij van Roger Waters The Wall waarbij de Berlijnse Muur symbolisch weer wordt opgebouwd en uiteindelijk afgebroken 22 Greg LeMond verdedigt met succes zijn titel de 77ste editie van de Ronde van Frankrijk De Amerikaanse wielrenner eindigt vóór Claudio Chiappucci Italië en Erik Breukink Nederland 24 Irak stationeert zo'n 30000 militairen bij de grens met Koeweit 24 In België wordt in Ardooie de honderdste varkenspesthaard gevonden Zo'n 900 dieren worden afgemaakt 25 Saddam Hoessein de Iraakse president verklaart aan de Egyptische president Moebarak dat hij niet van plan is Koeweit binnen te vallen 25 In Zimbabwe wordt de noodtoestand die sinds 1965 van kracht was door de regering opgeheven 27 Bij een bijeenkomst van de OPEC in Genève wordt een akkoord bereikt om de prijs voor een vat ruwe olie te verhogen tot 21 dollar 27 De laatste exemplaren van het "lelijke eendje" het 2 pk-model lopen in het Portugese Mangualde van de band De productie van het populaire model van de Franse autofabrikant Citroën heeft 41 jaar geduurd 27 Uiteenvallen van de Sovjet-Unie Het parlement van de Sovjetrepubliek Wit-Rusland roept de soevereiniteit uit 28 Alberto Fujimori wordt president van Peru en volgt Alan García op 29 De succesvolle Van Goghtentoonstellingen in Amsterdam en Otterlo worden gesloten op de honderdste verjaardag van de sterfdag van de schilder De tentoonstellingen trokken zo'n 1200000 bezoekers 30 Het Liberiaanse leger doodt in een lutherse kerk in de hoofdstad Monrovia meer dan 600 vluchtelingen 31 Het Gemeentekrediet wordt door de Vlaamse regering aangeduid als kassier van de Vlaamse Gemeenschap Vanaf 1 januari 1991 zal de bank zo'n 407 miljard frank beheren 31 In het Belgische plaatse Balen ontploffen 570 obussen in twee kruitbunkers van de failliete munitiefabrikant PRB ;Augustus 1 In Port of Spain de hoofdstad van Trinidad en Tobago geven de extremistische moslimrebellen die sinds 27 juli 1990 veertig mensen waaronder verscheidene ministers gegijzeld hielden zich over 1 Zjeljoe Zjelev de voorzitter van de Unie van Democratische Krachten de voornaamste oppositiebeweging wordt verkozen tot president van Bulgarije 1 Van Inch' Allah de roman van de Italiaanse journaliste Oriana Fallaci worden op drie dagen 150000 exemplaren verkocht Het boek breekt daarmee alle Italiaanse verkooprecords 1 Doordat Koeweit niet wil ingaan op de eisen van Irak worden de verzoeningsgesprekken in Djedda tussen de beide landen zonder resultaat afgebroken 2 Golfoorlog Invasie van Iraakse troepen in Koeweit De emir van Koeweit wordt afgezet De olieprijzen stijgen naar hun hoogste koers sinds 1986 3 In België overschrijdt de ozonconcentratie door de aanhoudende hoge temperatuur op drie plaatsen de alarmdrempel Alarmfase 2 wordt afgekondigd en bedrijven worden verplicht om over te schakelen van olie en kolen op gas 5 In Namen wint de Belg Eric Geboers de Grote Prijs van België motorcross 500 cc Hij wordt zo voor de vijfde maal wereldkampioen 5 De vijfjaarlijkse Havenfeesten in Zeebrugge en Brugge trekken zo'n 600000 bezoekers die er 125 zeilschepen kunnen bezichtigen 5 Amerikaanse mariniers evacueren Amerikaanse burgers uit de Liberiaanse hoofdstad Monrovia 6 Golfoorlog De Verenigde Naties kondigt sancties tegen Irak af Met dertien stemmen voor en twee onthoudingen van Cuba en Jemen beslist de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties om economische maatregelen te nemen 7 Golfoorlog De Verenigde Staten besluiten troepen naar het Golfgebied te sturen In eerste instantie worden troepen naar Saoedi-Arabië gestuurd om dat land tegen een mogelijke inval te beschermen 7 De Zuid-Afrikaanse anti-apartheidsbeweging ANC beslist om alle gewapende acties gericht tegen de regering op te schorten 8 Golfoorlog Het Verenigd Koninkrijk en een aantal andere landen waaronder Arabische spreken steun uit voor de beslissing van de VS Een ultimatum van de VN-Veiligheidsraad geeft Irak tot uiterlijk 15 januari 1991 de tijd zich uit Koeweit terug te trekken 8 Golfoorlog Irak annexeert Koeweit als een deel van zijn grondgebied De Iraakse luchtmacht wordt uitgerust met chemische wapens De eerste vliegtuigen met vluchtelingen komen in Europa aan 9 tot 14 augustus vierde Sail Amsterdam Zeilvlootshow 9 Golfoorlog Vele buitenlanders zitten vast in Irak nadat het land besliste zijn grenzen te sluiten De VN-Veiligheidsraad aanvaardt de annexatie van Koeweit door Irak niet 10 Golfoorlog De Arabische Liga houdt een spoedvergadering in Caïro en eist dat Irak zich uit Koeweit terugtrekt Er wordt ook beslist een Arabische Vredesmacht naar Saoedi-Arabië te sturen 10 De Iraakse president Saddam Hoessein doet een oproep tot een heilige oorlog Jihad om het graf van Mohammed en Mekka uit handen van het Westen te houden 12 De Belg Thierry Boutsen wint de Grand Prix van Hongarije en behaalt zo zijn derde overwinning in de Formule 1 13 Stefan Edberg lost Ivan Lendl na tachtig weken af als nummer één op de wereldranglijst der tennisprofessionals; de Zweed wordt de achtste aanvoerder van die lijst na Ilie Năstase 1 John Newcombe 2 Jimmy Connors 3 Björn Borg 4 John McEnroe 5 Lendl 6 en Mats Wilander 7 14 De Belgische beursgoeroe Jean-Pierre Van Rossem verlaat de Antwerpse gevangenis na 48 dagen in voorhechtenis te hebben gezeten 15 In de Sovjet-Unie worden Aleksandr Solzjenitsyn en Josef Brodsky in ere hersteld Zij krijgen hun burgerrechten terug 15 In Gdańsk Polen wordt het tienjarig bestaan van de vakbond Solidariteit gevierd 15 Irans voorwaarden voor een vredesverdrag dat een eind moet maken aan de oorlog tussen Iran en Irak worden door Saddam Hoessein geaccepteerd 15 In zwarte woonwijken te Johannesburg Zuid-Afrika vallen 140 doden bij politiek oproer en stammengeweld 16 De Oost-Duitse sociaaldemocratische partij SDP stapt uit de regeringscoalitie met christendemocraten die onder leiding staat van Lothar de Maizière 17 België stuurt twee mijnenjagers de Iris en de Myosotis en een commandoschip de Zinnia naar de Perzische Golf De schepen vertrekken met 214 man aan boord vanuit Zeebrugge 17 Aleksandr Solzjenitsyn weigert het aanbod van de Sovjet-Unie voor het herstel van zijn burgerrechten 18 Golfoorlog Incident in de Perzische Golf twee Amerikaanse fregatten lossen waarschuwingsschoten naar Iraakse tankers die echter geen rechtsomkeert maken 19 In het zwarte stadsdeel Soweto in Johannesburg Zuid-Afrika vallen 222 doden tijdens bloedig geweld tussen de aanhangers van het ANC en Inkatha 20 Golfoorlog De Amerikaanse president George Bush eist van de Iraakse president Saddam Hoessein dat de duizenden westerlingen die volgens Bush door Irak worden gegijzeld worden vrijgelaten Op zijn beurt eist Irak dat alle ambassades in Koeweit worden gesloten 21 Golfoorlog De negen leden van de West-Europese Unie besluiten in Parijs om gezamenlijk op te treden tijdens de Golfcrisis 22 Golfoorlog Irak plaatst raketten in het bezette Koeweit President George Bush roept 40000 reservisten op voor dienst in de Perzische Golf 23 Op de Iraakse televisie worden beelden getoond van Saddam Hoessein die omringd wordt door Britten onder wie enkele kinderen Zij mogen het land niet verlaten maar worden niet gegijzeld volgens de Iraakse president 23 Het DDR-parlement stemt tijdens een extra zitting in met 3 oktober 1990 als de datum van de vereniging van de twee Duitslanden De datum wordt geaccepteerd met 294 stemmen voor 62 tegen en 7 onthoudingen 24 Henry E Holt ontdekt de planetoïde 13043 1990 QT4 25 Golfoorlog Voor het eerst keurt de VN-Veiligheidsraad unaniem een resolutie goed waarbij het wordt gewettigd om militaire middelen in te zetten om het handelsembargo tegen Irak te doen naleven 26 In de Joegoslavische stad Tuzla komen 78 mijnwerkers om bij een gasontploffing in een kolenmijn 27 Golfoorlog De drie schepen van de Belgische marine die naar aanleiding van de Golfoorlog waren uitgestuurd krijgen de Golf van Oman als eindbestemming 28 Golfoorlog President Saddam Hoessein roept Koeweit uit tot 19e provincie van Irak 29 In Wenen wordt door tien olieministers van de OPEC een akkoord bereikt om voor de duur van de Golfoorlog de overeengekomen productieplafonds voor olie op te heffen De prijs van een vat ruwe olie daalt zo met ongeveer twee dollar per vat 31 In Berlijn ondertekenen de twee Duitslanden het Eenwordingsverdrag waardoor beide staten op 3 oktober weer één staat worden 31 Golfoorlog Javier Pérez de Cuéllar de secretaris-generaal van de VN en Tarek Aziz de Iraakse minister van Buitenlandse Zaken starten in Amman gesprekken over de Golfoorlog ;September 1 De Vlaamse openbare zender BRT lanceert TV1 De populaire presentator Luc Appermont stapt over van BRT naar de commerciële zender VTM 1 De Vlaamse politieke partij Volksunie neemt een tweede naam aan "Vlaamse Vrije Democraten" 1 De Franstalige leerkrachten vangen het nieuwe schooljaar aan met een betoging in Brussel 2 In Utsunomiya Japan wordt de Belg Rudy Dhaenens wereldkampioen wielrennen op de weg Tweede is zijn landgenoot en ploegmaat Dirk De Wolf 2 De Gordel de jaarlijkse fiets- en wandeltochthappening door 18 Vlaamse randgemeenten van Brussel trekt zo'n 85000 deelnemers aan 10000 meer dan in 1989 2 In Canada maakt het leger na 54 dagen een einde aan een barricadeactie van Mohawkindianen die protesteerden tegen de aanleg van een golfbaan in hun reservaat 2 Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind goedgekeurd op 20 november 1989 wordt van kracht 4 De eerste ministers van Noord- en Zuid-Korea ontmoeten elkaar voor het eerst sinds 45 jaar in Seoel Zij plegen overleg om de spanningen tussen beide landen te verminderen 5 Saddam Hoessein de Iraakse president roept opnieuw op tot een heilige oorlog tegen het Westen Hij spoort de Egyptenaren en het Saoedische volk aan om in opstand te komen tegen hun regeringen 7 De Belgische Koning Boudewijn viert zijn zestigste verjaardag en zit in 1990 ook veertig jaar op de troon Deze dubbele blijde gebeurtenis wordt gevierd met de zogenaamde 60 40-feesten waarvan het officiële startschot wordt gegeven op de verjaardag van de koning 8 Het National Symphony Orchestra of London krijgt een Belg als hoofddirigent de 58-jarige Vlaamse pianist François Glorieux 8 Nelson Mandela begint een driedaags bezoek aan Zaïre President Mobutu begroet hem bij zijn aankomst in Goma 8 De finale in het vrouwenenkelspel op de US Open wordt gewonnen door Gabriela Sabatini Zij verslaat Steffi Graf 9 Samuel Doe de president van Liberia wordt in Monrovia door de rebellen van Prince Yormie Johnson verwond en gevangengenomen Doe wordt gefolterd en later vermoord 9 Golfoorlog Tijdens een topontmoeting in Helsinki tussen George Bush en Michail Gorbatsjov verklaren beide politici dat Irak de VN-resoluties moet respecteren 10 Paus Johannes Paulus II wijdt in Yamoussoukro de OLV van de Vredebasiliek in Het gebouw is een kopie van de Sint-Pietersbasiliek in Rome 10 Het proces over de schuld van de ramp met de Herald of Free Enterprise start in Londen 10 Iran en Irak sluiten een akkoord om hun diplomatieke betrekkingen te normaliseren 10 Het mannenenkelspel op de US Open wordt gewonnen door de Amerikaan Pete Sampras Hij verslaat in de finale zijn landgenoot Andre Agassi 11 Golfoorlog De Britse regering gaat tanks gestationeerd in de Bondsrepubliek Duitsland inzetten in het Golfgebied 12 In Moskou ondertekenen de Duitse Democratische Republiek en de Bondsrepubliek Duitsland en de vier geallieerde winnaars van de Tweede Wereldoorlog het zogenaamde "2 + 4"-verdrag Dit verdrag herstelt de soevereiniteit van Duitsland en legt het internationale statuut van het nieuwe herenigde Duitsland vast Formeel komt hiermee pas een einde aan de Tweede Wereldoorlog 13 Manneken Pis krijgt zijn 500e kostuumpje aangemeten De Belgische Spoorwegen schenken hem het uniform van een treinchef op de TGV 14 Golfoorlog Iraakse soldaten dringen binnen in de Belgische ambassade in Koeweit-Stad 14 Zesentwintig treinreizigers worden op bloedige wijze afgemaakt tijdens gewelddadige onlusten in zwarte wijken romdom Johannesburg Zuid-Afrika 15 De Gouden Leeuw van het Filmfestival van Venetië gaat naar Rosencrantz and Guildenstern are dead van Tom Stoppard 16 Golfoorlog Op de Iraakse televisie wordt een boodschap vertoond waarbij de Amerikaanse president George Bush zich richt tot het Iraakse volk 18 Tijdens een zitting in Tokio wijst het Internationaal Olympisch Comité de organisatie van de Spelen in 1996 toe aan de Amerikaanse stad Atlanta 19 Na 28 jaar te hebben gediend als directeur-generaal van het Nationaal Secretariaat van het Katholiek Onderwijs gaat Mgr Alfred Daelemans 67 op rust 20 De Driejaarlijkse Staatsprijs gaat naar André Demedts voor zijn hele schrijverscarrière 21 In de reeks rond precolumbiaanse cultuur organiseren de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis de tentoonstelling "Inca-Peru" als derde en laatste luik De tentoonstelling loopt van 21 september tot 30 december 22 Luciano Pavarotti geeft voor de tweede maal een optreden in het Antwerpse Sportpaleis 23 Golfoorlog Irak haalt de munteenheid van Koeweit de Koeweitse dinar uit omloop 23 Frederik Willem de Klerk brengt een bezoek aan de Verenigde Staten Hij is de eerste Zuid-Afrikaanse president die een bezoek brengt aan het land sinds de invoering van de apartheid 24 De Duitse bondspresident Richard von Weizsäcker ondertekent in Bonn het verdrag over de Duitse eenwording 24 De DDR stapt uit het Warschaupact 25 Golfoorlog Het handelsembargo tegen Irak wordt door de Verenigde Naties tot het luchtruim uitgebreid De Russische overheid sluit VN-geweld tegen Irak niet uit 27 Voor de eerste keer sinds 14 februari 1989 verschijnt de Britse schrijver Salman Rushdie bekend van De Duivelsverzen op de televisie 27 Na negen jaar ballingschap keert de eerste president van Algerije Ahmed Ben Bella terug naar zijn land Hij wordt enthousiast onthaald in de hoofdstad Algiers 28 De negende editie van de Grote Winkler Prins Encyclopedie wordt voorgesteld 29 De Wereldtop voor kinderen van de Verenigde Naties wordt in New York door koning Boudewijn geopend in het bijzijn van staatshoofden uit de hele wereld 30 Golfoorlog President Saddam Hoessein doet een oproep voor een vredesdialoog ;Oktober 1 In het Sovjet-Russische parlement wordt de "Wet over gewetensvrijheid en religieuze organisaties" door een grote meerderheid goedgekeurd 1 Start van de eerste Nederlandse soapserie Goede tijden slechte tijden 1 De Vlaamse radiozenders Radio 1 Radio 2 en Studio Brussel van de openbare omroep zenden voor het eerst handelsreclame uit 2 De Peanutsstripfiguren van Charles M Schulz waaronder Snoopy en Charlie Brown worden 40 jaar oud 2 Zo'n 500 gewapende Rwandese Tutsivluchtelingen vallen vanuit Oeganda Rwanda binnen 3 Duitse hereniging De Länder deelstaten van de DDR Oost-Duitsland treden toe tot de Bondsrepubliek Duitsland die nu 16 deelstaten telt Daarmee geldt de West-Duitse wetgeving voor geheel Duitsland 3 Rwanda vraagt hulp aan België om het hoofd te bieden aan de invasie van Tutsi-rebellen 4 In het Rijksdaggebouw in Berlijn komt het Duitse parlement voor het eerst in 57 jaar weer samen Het gaat om 520 leden van de Bondsdag en 144 leden van de Oost-Duitse Volkskammer 4 Golfoorlog Het Belgische fregat "F912 Wandelaar" vertrekt met 160 man van Zeebrugge naar de Perzische Golf 4 Vijfhonderd Belgische paracommando's worden in het kader van een humanitaire actie naar Rwanda gestuurd nadat dat land om hulp had gevraagd 5 De Driejaarlijkse Staatsprijs voor proza gaat naar de schrijfster Kristien Hemmerechts 6 De eerste aflevering van FC De Kampioenen wordt uitgezonden 8 Er vallen 21 Palestijnse doden en 300 gewonden bij schermutselingen op de Tempelberg in Jeruzalem 8 Het Britse pond sterling treedt toe tot het Europees Monetair Stelsel 9 Jean-Pierre Van Rossem stelt zijn eerste roman Staat in staat van ontbinding voor 9 De Gouden Griffel gaat naar Els Pelgrom voor het boek De eikelvreters 10 In België worden de bufferzones ingesteld tegen de verspreiding van de varkenspest opgeheven 13 De leider van de Libanese christelijke milities generaal Michel Aoun vlucht naar de Franse ambassade nadat hij werd verdreven uit zijn hoofdkwartier in Oost-Beiroet 13 In het stadhuis van Brugge viert Jeugd en Muziek zijn vijftigjarig bestaan 14 Bij federale verkiezingen in Duitsland haalt de CDU van kanselier Helmut Kohl de overwinning in 4 van de 5 vroegere deelstaten van de DDR Zie Duitse Bondsdagverkiezingen 1990 15 Sovjetleider Michail Gorbatsjov krijgt de Nobelprijs voor de vrede 15 Saoedi-Arabië meldt dat er nieuwe olievelden zijn ontdekt De reserves van het land verhogen zo met 20% 15 In Zuid-Afrika wordt de zogenaamde "kleine apartheid" de wet op gescheiden voorzieningen afgeschaft 15 Golfoorlog De regering van Koeweit verklaart zich bereid tot het bespreken van de geschillen met buurland Irak zodra de Iraakse troepen uit het emiraat worden teruggetrokken 17 De Rode Duivels verliezen in Cardiff hun eerste wedstrijd in de voorronde van het Europees kampioenschap voetbal tegen Wales met 3-1 17 De zogenaamde "Groene Lijn" een lijn van 8 km lang die de Libanese hoofdstad Beiroet gedurende 15 jaar in twee heeft gedeeld wordt door Syrische troepen ontmanteld 18 De Vlaamse Raad keurt het voorstel goed dat aan de Vlaamse Gemeenschap een nieuw wapen en een nieuwe vlag geeft Het Vlaamse volkslied de Vlaamse Leeuw wordt uitgebreid met een strofe 19 De Britse rederij P&O European Ferries Ltd wordt door een Londense rechtbank vrijgesproken van doodslag in het proces dat tegen de maatschappij was aangespannen na de ramp met de Herald of Free Enterprise in 1987 21 De Braziliaanse autocoureur Ayrton Senna wordt voor de tweede maal wereldkampioen Formule 1 Hij behaalt deze titel in de voorlaatste Grand Prix van het seizoen op het Circuit Suzuka Japan Zie ook Formule 1 in 1990 22 In Rwanda zijn de rebellen die in opstand zijn gekomen tegen de regering bereid tot een wapenstilstand 22 De BRT beslist om zijn huisorkest de Big Band dat onder leiding staat van Freddy Sunder op te doeken 23 De Russische stad Nizjni Nowgorod sinds 1932 Gorki geheten krijgt haar naam terug 24 In Noord-Ierland worden twee controleposten door bomaanslagen van het IRA getroffen Zes Britse soldaten en 27 anderen worden gewond 25 De regering van Rwanda aanvaardt officieel het bestand aangeboden door de rebellen 25 De Albanese schrijver Ismail Kadare vraagt politiek asiel aan in Frankrijk 26 Aan het einde van zijn driedaags bezoek aan de NAVO in Evere pleit generaal Mikhaïl Moisejev de stafchef van de strijdkrachten van de Sovjet-Unie voor een omvorming van de militaire blokken 27 Het Amerikaans Congres verbiedt alle militaire hulp aan Zaïre 27 De Belgische regering zet de humanitaire opdracht van de paracommando's in Rwanda stop 28 In België verliezen de christendemocraten twee zetels en de Partij van de Duitstalige Belgen één zetel bij verkiezingen voor het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap De groenen winnen drie zetels en de socialisten één De liberalen blijven status-quo 28 In Ivoorkust boekt de aftredende president Felix Houphouët-Boigny een ruime verkiezingsoverwinning 28 In Rome beslist een buitengewone Europese Raad dat de tweede fase van de EMU de Europese economische en monetaire unie zal beginnen op 1 januari 1994 De bevoegdheden van de lidstaten betreffende geld en rentevoeten zullen overgedragen worden aan een onafhankelijke centrale Europese bank Het Verenigd Koninkrijk stemt als enige tegen 29 In Parijs ondertekenen de Franse president François Mitterrand en de Sovjet-Russische president Michail Gorbatsjov een vriendschapsverdrag 30 Een eerste groep Belgische para's keert na een humanitaire opdracht van 24 dagen in Rwanda terug naar België 30 In België wordt voor het eerst sinds 20 augustus 1990 weer een haard van varkenspest vastgesteld Het gaat om een landbouwbedrijf in Denderwindeke 30 Groot-Brittannië is geen eiland meer om 20u25 wordt onder het Kanaal een verbinding van 5 centimeter tot stand gebracht tussen Groot-Brittannië en het Europese vasteland ;November 1 Mary Robinson wordt de 1ste vrouwelijke president van Ierland 1 Er worden nieuwe leden verkozen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties Vanaf 1 januari 1991 zullen België Ecuador India Oostenrijk en Zimbabwe voor twee jaar deel uitmaken van de Veiligheidsraad 1 Sir Geoffrey Howe de vice-premier van het Verenigd Koninkrijk neemt ontslag 3 De laatste Belgische para's die deelnamen aan de militaire operatie "Groene Bonen" keren terug uit Rwanda en landen op Melsbroek 4 De Iraakse overheid laat vijftien gijzelaars een Belg en veertien Duitsers vertrekken 4 De stad Dinant viert het honderdvijftigjarig bestaan van de saxofoon met een concert waaraan duizenden saxofoonspelers uit heel Europa deelnemen 5 In Genève wordt de wetenschappelijke conferentie over het broeikaseffect waaraan experts uit 120 landen hebben deelgenomen afgesloten 6 Hongarije wordt het 24e lid van de Raad van Europa en is zo het eerste land van het Warschaupact dat toetreedt tot de organisatie 7 Tijdens de viering van de 73e verjaardag van de Revolutie van 1917 op het Rode Plein in Moskou vuurt een man een paar maal in de richting van Michail Gorbatsjov 7 Een derde van het filmterrein van de Universal Studios wordt door brand verwoest 8 Gina Marie Tolleson de 21-jarige Miss Verenigde Staten wordt in Londen gekroond tot Miss World Zie ook Lijst van Miss World-winnaressen 9 Pierre Godfroid wordt de nieuwe voorzitter van Sabena 9 Golfoorlog De Amerikaanse president George Bush stuurt 150000 extra soldaten naar de Perzische Golf 9 Golfoorlog Door bemiddeling van voormalig Duits bondskanselier Willy Brandt worden in Irak 206 gijzelaars vrijgelaten 10 De Libanese milities trekken zich na 15 jaar oorlog terug uit Beiroet 10 In het oosten van het Afrikaanse land Tsjaad worden regeringstroepen aangevallen door aanhangers van Idriss Déby 12 Kroonprins Akihito wordt de 125ste monarch van Japan en neemt de titel Keizer Akihito van Japan aan De troonsbestijging vindt plaats in het bijzijn van hoge gasten uit 158 landen 13 De 1ste bekende webpagina wordt geschreven 14 Duitsland en Polen tekenen in Warschau een verdrag dat hun grens langs de rivieren Oder en Neisse vastlegt 15 Golfoorlog Nabij de grens met Koeweit houden Amerikaanse en Saoedische troepen de militaire oefening "Imminent Thunder" 18 België In Brussel betogen tienduizenden ouders om te tonen dat zij de Franstalige leerkrachten die al weken staken steunen 18 Golfoorlog Saddam Hoessein geeft aan buitenlanders de toestemming om vanaf 25 december Irak te verlaten 19 Golfoorlog Irak maakt bekend dat er 250000 soldaten extra in Koeweit zullen worden ingezet 19 Tijdens de Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa in Parijs kondigen de landen van de NAVO en het Warschaupact officieel het einde van de Koude Oorlog af 19 Jean Rouaud ontvangt de Prix Goncourt voor zijn debuutroman Les Champs d'honneur 20 Bij een stemming voor het leiderschap van de Britse Conservative Party komt Margaret Thatcher vier stemmen te kort tegen haar concurrent Michael Heseltine Er moet een tweede stemronde worden georganiseerd 21 De Belgische pretparken Walibi en Bellewaerde worden ondergebracht in één vennootschap 21 Golfoorlog Een Belgische delegatie van parlementsleden reist af naar Bagdad Irak om er te onderhandelen over de vrijlating van alle Belgische gijzelaars 22 Margaret Thatcher kondigt aan dat zij niet zal deelnemen aan de tweede stemronde voor het leiderschap van de Britse Conservative Party 22 Golfoorlog De Amerikaanse president George Bush brengt op Thanksgiving Day een bezoek aan de Amerikaanse troepen in de Perzische Golf 25 In Melbourne eindigt de Nederlandse hockeyploeg als tweede bij het toernooi om de Champions Trophy 25 Bij de eerste ronde van de Poolse presidentsverkiezingen haalt Lech Walesa met 399% de meeste stemmen Tweede is Stan Tyminski met 2323% De eerste minister Tadeusz Mazowiecki is uitgeschakeld Een tweede stemronde zal uitmaken wie president wordt 27 John Major wordt de nieuwe leider van de Conservative Party in het Verenigd Koninkrijk en wordt naar voor geschoven als de nieuwe premier 28 De leerkrachten van het Franstalige onderwijs in België hervatten het werk na vijf weken staking en acht maanden van actie voeren 28 Golfoorlog Saddam Hoessein kondigt de vrijlating van alle Belgen in Irak aan naar aanleiding van een toespraak van koning Boudewijn in Algiers 28 De Bulgaarse regering onder leiding van premier Andrej Loekanov treedt af nadat de oppositie druk had uitgeoefend met een algemene staking 29 De Veiligheidsraad keurt militaire actie tegen Irak goed als dat land zich niet voor 15 januari 1991 uit Koeweit heeft teruggetrokken 30 Een brand in het Brusselse Beursgebouw zorgt voor veel schade De Belgische aandelenmarkt wordt voor een dag stilgelegd 30 Golfoorlog De Iraakse minister van Buitenlandse Zaken Tariq Aziz wordt door de Amerikaanse president George Bush uitgenodigd naar Washington DC voor vredesonderhandelingen Hij stelt ook voor om de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker naar Irak te sturen 30 Twee dagen voor de eerste verkiezingen in het eengemaakte Duitsland wordt het laatste gedeelte van de Berlijnse Muur afgebroken Enkele honderden meters van de Muur worden als monument bewaard 30 Op een buitengewone aandeelhoudersvergadering wordt de overname van de Belgische wapenfabrikant FN door het Franse GIAT goedgekeurd ;December Afschaffing van het systeem van Apartheid in Zuid-Afrika 1 Britse en Franse arbeiders van de Kanaaltunnel ontmoeten elkaar 40 meter onder het Kanaal Het is de 1ste landverbinding tussen het Verenigd Koninkrijk en het Europese vasteland sinds de laatste ijstijd 1 De staatssecretaris van het Vaticaan kardinaal Agostino Casaroli 76 gaat met pensioen en wordt opgevolgd door aartsbisschop Angelo Sodano 63 2 De christelijk-liberale coalitie van Helmut Kohl wint de 1ste vrije verkiezingen in Duitsland sinds 1932 2 Golfoorlog Samen met een Belgische parlementaire delegatie landen vierentwintig Belgische gijzelaars die vier maanden in Irak en Koeweit hebben vastgezeten in Zaventem 2 Voor het eerst gaat een journalist de ruimte in De Japanner Toyohiro Akiyama is de eerste betalende passagier aan boord van een ruimteschip Zijn werkgever de Tokyo Broadcasting System betaalde de kosten voor een ruimtereis met de Sovjet-Russische Sojoez TM-11 3 Meer dan 30000 landbouwers betogen in Brussel tijdens de slotsessie van de Internationale Handelsbesprekingen van de GATT De landbouwers betogen tegen de politiek van de Europese Gemeenschap en de Amerikaanse eis om alle landbouwsubsidies af te schaffen 4 Golfoorlog Zo'n 3000 Sovjet-Russische burgers mogen Irak verlaten op voorwaarde dat Moskou een schadevergoeding betaalt voor het vroegtijdig afbreken van hun arbeidscontracten 6 Golfoorlog Saddam Hoessein laat "om humanitaire redenen" zijn Westerse gijzelaars vrij 7 De GATT-besprekingen in Brussel draaien uit op een mislukking en zullen in 1991 in Genève worden hervat 8 In het Groothertogdom Luxemburg wordt het honderjarig bestaan van de Luxemburgse dynastie gevierd 9 Slobodan Milošević wordt president van Servië 9 Golfoorlog In Bagdad begint de uittocht van zo'n 8000 buitenlandse gijzelaars uit Irak 9 Lech Wałęsa wordt in de tweede verkiezingsronde met 7425% van de stemmen verkozen tot president van Polen 11 Golfoorlog De laatste buitenlandse gijzelaars verlaten Koeweit 11 De communistische partij van Albanië belooft democratisering en dat er plaats komt voor politieke oppositiepartijen 14 Michail Gorbatsjov maakt bekend dat hij het geldbedrag van zijn Nobelprijs schenkt aan de medische centra in de Sovjet-Unie 15 De twaalf regerings- en staatsleiders van de Europese Gemeenschap komen in Rome samen om het Verdrag van Rome van 1957 te herzien Er wordt besloten tot de oprichting van de Economische en Monetaire Unie en van de Europese Politieke Unie 15 In Brussel wordt ter ere van koningin Fabiola op de Heizel een huldefeest georganiseerd met als thema "Dertig Jaar Dankbaarheid" 15 De moordenaars van de Braziliaanse milieuactivist Chico Mendes worden veroordeeld tot 19 jaar gevangenisstraf 16 Jean-Bertrand Aristide wordt gekozen tot president van Haïti waarmee een einde komt aan een periode van militaire dictatuur 16 Geboorte in Lelystad van het eerste genetisch gemodificeerde kalf Herman 17 De Belgische politici Jaak Gabriëls en Hans De Belder reizen af naar Libië om te bemiddelen voor de vrijlating van een Belgisch gezin 17 Golfoorlog De geplande ontmoeting tussen de Amerikaanse president George Bush en de Iraakse buitenlandminister Tariq Aziz wordt door Irak geschrapt 17 De Belgische bariton José Van Dam ontvangt de titel "Europees Musicus van het Jaar" 17 De premier van de DDR Lothar de Maizière legt al zijn politieke functies neer Men verdenkt hem ervan een medewerker te zijn geweest van de Stasi de Oost-Duitse geheime dienst 20 Edoeard Sjevardnadze de Sovjet-Russische Minister van Buitenlandse Zaken neemt ontslag 20 In de Rijksdag in Berlijn houdt het eerste wettig verkozen Duitse parlement zijn eerste zitting 20 Golfoorlog Uit vrees voor een mogelijke Iraakse aanval vraagt Turkije aan de NAVO om haar mobiele interventiemacht naar Turkije te sturen 21 In Albanië begint men met het neerhalen van alle standbeelden van Jozef Stalin De leider van het Democratisch Front de weduwe van de in 1985 overleden leider Enver Hoxha wordt uit haar ambt ontzet 22 Lech Wałęsa legt de eed af als democratisch verkozen president van Polen 23 Nationaal Referendum in Slovenië voor onafhankelijkheid en soevereiniteit 24 De militaire leiding van Suriname onder leiding van Desi Bouterse maant de zittende regering onder leiding van premier Shankar per telefoon om op te stappen omdat de militairen de macht weer willen overnemen Daaraan wordt gehoor gegeven De gebeurtenis kwam in binnen- en buitenland bekend te staan als de telefooncoup' 24 Acteur Tom Cruise en actrice Nicole Kidman trouwen 24 Een onderzoekscommissie van het Zaïrese parlement over de rellen van 9 tot 12 mei aan de universiteit van Lubumbashi komt tot de conclusie dat er tijdens de rellen één dode is gevallen en dat die op natuurlijke wijze is overleden 25 De verbannen Roemeense koning Michaël I van Roemenië brengt een onverwacht bezoek aan zijn geboorteland maar wordt na 12 uur alweer uit het land gezet 27 Na twee stemrondes wordt Gennadi Janajev verkozen tot eerste vicepresident van de Sovjet-Unie 29 Honderden indianen herdenken de honderdste verjaardag van het Bloedbad van Wounded Knee 29 De nieuwe Poolse presdient Lech Wałęsa draagt Jan Krzysztof Bielecki voor als kandidaat-premier 29 De Argentijnse president Carlos Menem verleent gratie aan de militaire leiders van de junta van 1976-83 waaronder generaals Jorge Videla en Roberto Viola 31 De Rus Garri Kasparov behoudt zijn wereldtitel schaken na winst tegen zijn landgenoot Anatoli Karpov ;Zonder datum De Wereldgezondheidsorganisatie haalt homoseksualiteit van de lijst van ziektes Voor het eerst wordt het Nationaal Dictee der Nederlandse Taal gehouden Het tekenfilmkonijn Bugs Bunny viert zijn 50e verjaardag Muziek Popmuziek Bestverkochte singles in Nederland Sinéad O'Connor Nothing compares 2 U Londonbeat I've been thinking about you Clouseau Daar gaat ze MC Hammer U can't touch this Snap! The power Matthias Reim Verdammt ich lieb' dich Vaya Con Dios What's a woman Elton John Sacrifice Adventures of Stevie V Dirty cash Money talks The Rolling Stones Paint it black Bestverkochte albums in Nederland Toto Past to present 1977-1990 Phil Collins But seriously Supertramp The very best of Supertramp Clouseau Hoezo? Diverse artiesten Tour of Duty UB40 Labour of love II Gary Moore Still got the blues Sinéad OConnor I do not want what I havent got Eros Ramazzotti In ogni senso Diverse artiesten The glory of love A 1990 super popgala Klassieke muziek 10 januari eerste uitvoering van Partita versie viool orkest van Witold Lutosławski gevolgd door diens Interlude 11 januari eerste uitvoering van Symfonie nr 5 van William Bolcom 3 mei eerste uitvoering van de Cellosonate van William Bolcom 20 mei eerste uitvoering van Tarantella van Witold Lutosławski 27 mei eerste uitvoering van Architectonics IV van Erkki-Sven Tüür 7 juni eerste uitvoering van Requiem da camera van Gerald Finzi 3 september eerste uitvoering van Symfonie nr 1 van Poul Ruders 9 september eerste uitvoering van Pergamon van Kalevi Aho 5 oktober eerste uitvoeringen van Beatus Petronius en Statuit ei Dominus van Arvo Pärt versie twee koren twee orgels 26 november eerste uitvoering van Stemning van Johan Kvandal 28 november eerste uitvoering van The Music of Dawn van David Matthews 7 december eerste uitvoering van Tundra van Poul Ruders 14 december eerste volledige uitvoering van Twintig Poolse kerstliedjes van Witold Lutosławski Thomas Larcher schrijft Cold Farmer voor een uitvoering door het Artis Kwartet Literatuur De Mexicaanse schrijver Octavio Paz ontvangt de Nobelprijs voor de Literatuur De Duitse schrijver Tankred Dorst ontvangt de Georg-Büchner-Preis De Prijs van de Vlaamse Lezer gaat naar Brigitte Raskin voor haar werk "Het Koekoeksjong" De AKO Literatuurprijs gaat naar de Nederlandse schrijver Louis Ferron voor zijn roman Karelische Nachten De Roland Holst-prijs 1990 gaat naar Wim de Bie voor zijn boek Schoftentuig De Driejaarlijkse Staatsprijs gaat naar André Demedts voor zijn hele schrijverscarrière De Driejaarlijkse Staatsprijs voor proza gaat naar de schrijfster Kristien Hemmerechts De Gouden Griffel gaat naar Els Pelgrom voor het boek De eikelvreters Jean Rouaud ontvangt de Prix Goncourt voor zijn debuutroman Les Champs d'honneur Beeldende kunst Bouwkunst Film Bekende films uit 1990 Home Alone The Hunt for Red October Die Hard 2 Total Recall Kindergarten Cop Goodfellas Dances with Wolves Another 48 Hrs Back to the Future Part III The Godfather Part III Lord of the Flies RoboCop 2 Geboren ;januari 1 Patrick N'Koyi Congolees voetballer 2 Bernadette Schild Oostenrijks alpineskiester 3 Grant Evans Schots voetballer 4 Jochem Jansen Nederlands voetballer 4 Toni Kroos Duits voetballer 4 Alberto Paloschi Italiaans voetballer 5 Leroy Fer Nederlands-Antilliaans voetballer 6 Álex Bolaños Spaans voetballer 6 Alex Teixeira Braziliaans voetballer 7 Liam Aiken Amerikaans acteur 7 Elene Gedevanisjvili Georgisch kunstschaatsster 7 Gregor Schlierenzauer Oostenrijkse schansspringer 8 Scott Pye Australisch autocoureur 8 Richard Stolte Nederlands voetballer 10 Jeroen D'hoedt Belgisch atleet 10 Richard Philippe Frans autocoureur 12 Sergej Karjakin Oekraïens schaker 14 Lelisa Desisa Ethiopisch atleet 14 Áron Szilágyi Hongaars schermer 15 Jente Bouckaert Belgisch atleet 17 Kaj Ramsteijn Nederlands voetballer 17 Brita Sigourney Amerikaans freestyleskiester 18 Deni Alar Kroatisch-Oostenrijks voetballer 18 Hayle Ibrahimov Ethiopisch Azerbeidzjaans atleet 18 Sofija Novoselić Kroatisch alpineskiester 22 Alizé Cornet Frans tennisster 24 Karlee Bispo Amerikaans zwemster 24 Ryosuke Irie Japans zwemmer 25 Thomas Berge Nederlands zanger 26 Christopher Massey Amerikaans acteur 26 Peter Sagan Slowaaks wielrenner 28 Markus Deibler Duits zwemmer 30 Jake Thomas Amerikaans acteur ;februari 1 Feyisa Lilesa Ethiopisch atleet 1 Laura Marling Engels folk-pop singer-songwriter 2 Cédric Ciza Belgisch voetballer 2 Thomas Knopper Nederlands karter overleden 2009 2 Elaine Pen Nederlands ruiter 2 Dino Škvorc Kroatisch voetballer 3 Sean Kingston Jamaicaans-Amerikaans zanger 3 Marko Vejinović Nederlands voetballer 4 Nairo Quintana Colombiaans wielrenner 6 Christina Geiger Duits alpineskiester 7- Olivier Bonnes Frans profvoetballer 7 Neil Etheridge Filipijns voetballer 9 Nathan Johnstone Australisch snowboarder 9 Pablo Sánchez López Mexicaans autocoureur 12 Michael Tumi Italiaans atleet 13 Jorge Chula Portugees voetballer 13 Gyancain Norbu 11e reïncarnatie van de Panchen Lama 13 Wang Shixian Chinees badmintonster 14 Andrea Caldarelli Italiaans autocoureur 14 Gianluca Nijholt Nederlands voetballer 14 Wendy Trott Zuid-Afrikaans zwemster 15 Charles Pic Frans autocoureur 16 Nicol Gastaldi Argentijns alpineskiester 19 Briken Calja Albanees gewichtheffer 21 Kathleen Hersey Amerikaans zwemster 21 Helene Olafsen Noors snowboardster 23 Paddy John Nederlands voetballer 25 Kylie Palmer Australisch zwemster 25 Céline Verbeeck Vlaamse actrice 26 Ehsan Hajsafi Iraans voetballer 26 Tristan Tafel Canadees freestyleskiër 27 Megan Young Filipijnse Miss World 28 Morten Nielsen Deens voetballer ;maart 1 Eva Daeleman Vlaams omroepster 2 Adderly Fong Hongkongs-Chinees autocoureur 4 Andrea Bowen Amerikaans actrice 4 Arianna Vanderpool-Wallace Bahamaans zwemster 6 Derek Drouin Canadees atleet 7 Danielle Scott Australisch freestyleskiester 8 Petra Kvitová Tsjechisch tennisster 8 Liu Jing Chinees zwemster 8 Likoúrgos-Stéfanos Tsákonas Grieks atleet 9 Daley Blind Nederlands voetballer 9 Adriatik Hoxha Albanees atleet 10 Víctor García Spaans autocoureur 10 Stefanie Vögele Zwitsers tennisster 11 Ayumi Morita Japans tennisster 12 Alexander Kröckel Duits skeletonracer 12 Dawid Kubacki Pools schansspringer 13 Cynthia Beekhuis Nederlands voetbalster 13 Andrea Jardi Spaans alpineskiester 13 Anne Zagré Belgisch atlete 14 Kolbeinn Sigþórsson IJslands voetballer 17 Stéphane Richelmi Monegaskisch autocoureur 17 Vincent Rothuis Nederlands schaker 18 Arvis Liepiņš Lets langlaufer 22 Soufiane Bouchikhi Belgisch atleet 23 Jaime Alguersuari Spaans autocoureur 23 Eugenie van York prinses van het Verenigd Koninkrijk 24 Keisha Castle-Hughes Nieuw-Zeelands actrice 26 Sarah Menezes Braziliaans judoka 29 Lucio Messercola Nederlands televisieproducent 29 Teemu Pukki Fins voetballer 31 Jemma Lowe Brits zwemster ;april 2 Twan Burg Nederlands schaker 2 Miralem Pjanić Bosnisch-Luxemburgs voetballer 3 Dorothea Wierer Italiaans biatlete 5 Sophia Papamichalopoulou Cypriotisch alpineskiester 5 Bakary Sare Ivoriaans voetballer 5 Género Zeefuik Nederlands voetballer 7 Nickel Ashmeade Jamaicaans atleet 8 Theyab Awana voetballer uit de Verenigde Arabische Emiraten overleden 2011 9 Nelly Moenne-Loccoz Frans snowboardster 9 Kristen Stewart Amerikaans actrice 10 Alex Pettyfer Brits acteur 11 Andrea Roda Italiaans autocoureur 11 Thulani Serero Zuid-Afrikaans voetballer 12 Sharona Bakker Nederlands atlete 12 Teresa Crippen Amerikaans zwemster 12 Francesca Halsall Brits zwemster 12 Charles Reid Canadees snowboarder 15 Emma Watson Brits actrice 16 Bruno Méndez Spaans autocoureur 16 Arthur Zanetti Braziliaans turner 17 Astrit Ajdarević Zweeds voetballer 18 Luca Dotto Italiaans zwemmer 18 Wojciech Szczęsny Pools voetballer 19 Brecht Kramer Nederlands schaatsster 20 Anouk Hagen Nederlands atlete 22 Lieke Verouden Nederlands zwemster 23 Pepijn Kluin Nederlands voetballer 23 Nikita Misiulia Russisch autocoureur 23 Dev Patel Brits acteur 23 Matthew Underwood Amerikaans acteur 24 Meryem Erdoğan Turks atlete 24 Daniel Morad Canadees autocoureur 25 Matias Laine Fins autocoureur 25 Jean-Eric Vergne Frans autocoureur 26 Luciano Bacheta Brits autocoureur 27 Pavel Karelin Russisch schansspringer overleden 2011 27 Luís Pedro Angolees-Nederlands voetballer 29 Nadine Broersen Nederlands atlete 29 Paweł Wojciechowski Pools voetballer ;mei 1 Diego Contento Duits voetballer 1 Caitlin Stasey Australisch actrice 2 Albert Costa Spaans autocoureur 2 Kay Panabaker Amerikaans actrice 3 Semen Jelistratov Russisch shorttracker 4 Duvashen Padayachee Australisch autocoureur 5 Danny Menting Nederlands voetballer 7 Martina Cavallero Argentijns hockeyster 8 Anastasia Zoejeva Russisch zwemster 13 Enni Rukajärvi Fins snowboardster 11 Julian Leal Colombiaans autocoureur 13 Íris Guðmundsdóttir IJslands alpineskiester 15 Ryo Aono Japans snowboarder 16 Thomas Sangster Brits acteur 22 Victor Öhling Norberg Zweeds freestyleskiër 22 Daniel Zampieri Italiaans autocoureur 25 Erin Mielzynski Canadees alpineskiester 26 Denise Groot Nederlands atlete 26 Ryan Napoleon Australisch zwemmer 27 Samuel Armenteros Zweeds voetballer 27 Nacer Barazite Nederlands-Marokkaans voetballer 27 Chris Colfer Amerikaans acteur 28 Miloš Kosanović Servisch voetballer 29 Sherida Spitse Nederlands voetbalster 29 Thibaut Pinot Frans wielrenner 30 Eszter Dara Hongaars zwemster ;juni 2 Hanna Erikson Zweeds langlaufster 7 Sophia Griebel Duits skeletonster 7 Russ Henshaw Australisch freestyleskiër 7 Allison Schmitt Amerikaans zwemster 7 Richard Weinberger Canadees zwemmer 8 Marcus Pedersen Noors voetballer 9 Matthias Mayer Oostenrijks alpineskiër 10 Tahmina Kohistani Afghaans atlete 11 Christophe Lemaitre Frans atleet 12 Kevin López Spaans atleet 14 Jeroen Mul Nederlands autocoureur 15 Josef Král Tsjechisch autocoureur 17 Ferry Doedens Nederlands acteur 17 Alan Dzagojev Russisch voetballer 17 Hansle Parchment Jamaicaans atleet 18 Christian Taylor Amerikaans atleet 20 Johan Jokinen Deens autocoureur 21 Miriam Gössner Duits biatlete en langlaufster 21 Håvard Nordtveit Noors voetballer 21 Sandra Perković Kroatisch atlete 23 Crox Acuña Venezolaans zwemmer 24 Kelvin Leerdam Nederlands voetballer 25 Jan Dekker Nederlands darter 25 John Wartique Belgisch autocoureur 26 Aleix Alcaraz Spaans autocoureur 27 Taylor Phinney Amerikaans wielrenner 28 Michael Vingerling Nederlands wielrenner 29 Yann M'Vila Frans voetballer 30 Anaïs Caradeux Frans freestyleskiester 30 David Wise Amerikaans freestyleskiër ;juli 1 Andrew Fenn Engels wielrenner 5 Michael Dalle Stelle Italiaans autocoureur 8 Kermit Erasmus Zuid-Afrikaans voetballer 9 Abeba Aregawi Zweeds-Ethiopisch atlete 9 Earl Bamber Nieuw-Zeelands autocoureur 9 Kuba Giermaziak Pools autocoureur 10 Elena Runggaldier Italiaans schansspringster 11 Caroline Wozniacki Deens tennisster 12 Yassine El Ghanassy Marokkaans-Belgisch voetballer 12 Xu Mengtao Chinees freestyleskiester 14 Federica Brignone Italiaans alpineskiester 16 Shapoul Ali Nederlands voetballer 16 Lidewij Welten Nederlands hockeyster 17 Mattie Stepanek Amerikaans auteur en vredestichter overleden 2004 18 Serhat Koç Nederlands voetballer 19 Sugar Todd Amerikaans langebaanschaatsster 22 Jevgenia Kolodko Russisch atlete 24 Daveigh Chase Amerikaans actrice 24 Dean Stoneman Brits autocoureur 25 Alexianne Castel Frans zwemster 27 Indiana Evans Australisch actrice 27 David Storl Duits atleet 28 Soulja Boy Amerikaans rapper 28 Sung-Hak Mun Zuid-Koreaans autocoureur 29 Ivan Lenđer Servisch zwemmer 30 Yuya Horihata Japans zwemmer ;augustus 3 Bastien Midol Frans freestyleskiër 5 Gohi Bi Zoro Cyriac Ivoriaans voetballer 7 Alex Brundle Brits autocoureur 6 Roland Alberg Nederlands voetballer 6 Nick Wilson Nieuw-Zeelands hockeyer 8 Abel Hernández Uruguayaans voetballer 12 Mario Balotelli Italiaans voetballer van Ghanese afkomst 12 Nguyễn Thị Thanh Phúc Vietnamees atlete 12 Marvin Zeegelaar Nederlands voetballer 13 Maiken Caspersen Falla Noors langlaufster 14 Ajmal Faisal Afghaans bokser 15 Jennifer Lawrence Amerikaans actrice 17 David Zhu Chinees autocoureur 19 Vladimir Krasnov Russisch atleet 20 Ranomi Kromowidjojo Nederlands zwemster 21 Natsumi Hoshi Japans zwemster 22 Margaux Farrell Frans zwemster 23 Reimond Manco Peruaans-Venezolaans voetballer 23 Luís Sá Silva Angolees autocoureur 23 Čaba Silađi Servisch zwemmer 23 Josefina Sruoga Argentijns hockeyster 23 Nguyễn Thị Thúy Vietnamees gewichtheffer 27 Tori Bowie Amerikaans atlete 27 Luuk de Jong Nederlands voetballer 28 Michael Christensen Deens autocoureur 28 Bojan Krkić Spaans voetballer van Servische afkomst 29 Patrick van Aanholt Nederlands voetballer ;september 2 Marcus Ericsson Zweeds autocoureur 2 Charline Van Snick Belgisch judoka 3 Joey Mense Nederlands paralympisch sporter 6 Finn Hågen Krogh Noors langlaufer 6 Marco Sørensen Deens autocoureur 9 Ophélie-Cyrielle Etienne Frans zwemster 9 Melody Klaver Nederlands actrice 10 Liza Sips Nederlands actrice 11 Damjan Đoković Kroatisch voetballer 13 Jamie Anderson Amerikaans snowboardster 13 Luciano Narsingh Nederlands voetballer 14 Belinda Hocking Australisch zwemster 15 Matt Shively Amerikaans acteur 17 Jazmin Carlin Brits zwemster 17 Lelde Gasūna Lets alpineskiester 17 Josué Pesqueira Portugees voetballer 17 Rupert Svendsen-Cook Brits autocoureur 19 Joelia Dzjyma Oekraïens biatlete 19 Alex Wilson Zwitsers atleet 21 Allison Scagliotti-Smith Amerikaans actrice 21 Christian Serratos Amerikaans actrice 25 Mao Asada Japans kunstschaatsster 28 Zhu Qianwei Chinees zwemster 28 Patrick Reiterer Italiaans autocoureur 29 Gheorghe Grozav Roemeens voetballer 30 Alyssa Anderson Amerikaans zwemster ;oktober 5 Rachel Klamer Nederlands triatlete en duatlete 7 Sebastián Coates Uruguayaans voetballer 13 Andrej Rendla Slowaaks voetballer 16 Jóhanna Guðrún Jónsdóttir IJslands zangeres 18 Levan Kenia Georgisch voetballer 18 Carly Schroeder Amerikaans actrice 19 Timothy Herman Belgisch atleet 20 Siso Cunill Spaans-Brits autocoureur 20 Qi Guangpu Chinees freestyleskiër 22 Jonathan Lipnicki Amerikaans acteur 23 Gjermund Bråten Noors snowboarder 26 Bae Youn-joo Zuid-Koreaans badmintonster 29 Eric Saade Zweeds zanger en presentator ;november 1 Šárka Pančochová Tsjechisch snowboardster 2 Brennan Morris Amerikaans zwemmer 3 Zhou Yanxin Chinees zwemster 6 André Schürrle Duits voetballer 7 Daniel Sánchez Ayala Spaans voetballer 8 Roy Bakkenes Nederlands voetballer 8 Yang Shin-young Zuid-Koreaans langebaanschaatsster en voormalig shorttrackster 10 Mireia Belmonte Spaans zwemster 11 Chantal Molenkamp Nederlands zwemster 11 Georginio Wijnaldum Nederlands voetballer 12 Florent Manaudou Frans zwemmer 12 Harmeet Singh Noors voetballer 20 Aleksandra Król Pools snowboardster 22 Elena Prosteva Russisch skiester 24 Tom Odell Brits singer-songwriter 28 Gianmarco Raimondo Canadees autocoureur 30 Noelle Barahona Chileens alpineskiester 30 Magnus Carlsen Noors schaker ;december 1 Axelle Dauwens Belgisch atlete 1 Shiho Sakai Japans zwemster 3 Nick Yelloly Brits autocoureur 6 Tamira Paszek Oostenrijks tennisster 7 David Goffin Belgisch tennisser 10 Pál Joensen Faeröers zwemmer 10 Shoya Tomizawa Japans motorcoureur overleden 2010 11 Marco Orsi Italiaans zwemmer 12 Krista Lähteenmäki Fins langlaufster 17 Henri Anier Estisch voetballer 18 Fabian Rießle Duits noordse combinatieskiër 20 JoJo Amerikaans zangeres 22 Ilse Kraaijeveld Nederlands zwemster 22 Jean-Baptiste Maunier Frans acteur 22 Josef Newgarden Amerikaans autocoureur 23 Anna Maria Perez de Tagle Amerikaans actrice 24 Brigetta Barrett Amerikaans atlete 24 Michael Lewis Amerikaans autocoureur 24 Thomas Van Der Plaetsen Belgisch atleet 26 Aaron Ramsey Welsh voetballer 28 Ayele Abshero Ethiopisch atleet 28 David Archuleta Amerikaans singer-songwriter 28 Nevena Ignjatović Servisch alpineskiester 28 Marit Dopheide Nederlands atlete 28 Bastiaan Lijesen Nederlands zwemmer 29 Tommaso D'Orsogna Australisch zwemmer 30 Dương Thị Việt Anh Vietnamees atlete 31 Camilo Echevarría Argentijns autocoureur 31 Zhao Jing Chinees zwemster Overleden Weerextremen in België 25 januari Windstoten in Bevekom tot 168 km h de hoogste waarde van de eeuw 3 februari Zware storm met rukwinden tot 122 km h in Bierset en tot 131 km h in Saint-Hubert 24 februari Maximumtemperatuur in Elsenborn Bütgenbach 170 °C 26 februari Zware storm met windstoten tot 140 km h in Koksijde en in Zaventem en tot 159 km h in Bierset met belangrijke schade in heel het land 28 februari Zware storm met windstoten tot 151 km h in Bierset met belangrijke schade in heel het land februari Februari met hoogste gemiddelde maximum temperatuur 116 °C normaal 62 °C februari Februari met hoogste gemiddelde temperatuur 79 °C normaal 35 °C februari Februari met hoogste gemiddelde windsnelheid 63 m s normaal 4 m s winter Na 2007 winter met hoogste gemiddelde temperatuur 61 °C normaal 35 °C 17 maart Maximumtemperatuur in Rochefort 232 °C 18 maart Maximumtemperaturen aan de kust tot 224 °C in het Zwin Knokke-Heist lente Na 1893 lente met hoogste zonneschijnduur 6372 normaal 5459 u 4 augustus Temperatuurmaxima tot 364 °C in Lanaken 370 °C in Wasmuel Quaregnon 14 augustus Sedert 8 juli is er slechts 19 mm regen gevallen in Ukkel augustus Augustus met laagste gemiddelde windsnelheid 21 m s normaal 31 m s 12 oktober In vallei van de Lesse minimumtemperatuur -04 °C en maximumtemperatuur 254 °C Dit is een temperatuurverschil van 258 °C in één dag 11 december IJzel stuurt verkeer in de war in verschillende streken van het land Bron KMI met aanvullingen < small> 19 april is de 109de dag van het jaar 110de dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 256 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1956 Prins Rainier III van Monaco trouwt met de Amerikaanse filmster Grace Kelly die voortaan prinses Gracia heet 1993 De gebouwen van een godsdienstige sekte bij Waco in Texas gaan in vlammen op 1995 Het Alfred P Murrah Federal Building in Oklahoma City wordt gedeeltelijk opgeblazen waarbij 168 mensen omkomen 1987 Eerste verschijning van The Simpsons op de Amerikaanse televisie als onderdeel van The Tracey Ullman Show 1906 Maurice Brébart en Fernand Oedenkoven stichten de krant La Dernière Heure 1980 Na 577 afleveringen is Pipo de Clown voor het laatst op tv 2006 Voor het eerst in zijn geschiedenis zijn er twee nummers 1 in de Afrekening van Studio Brussel 1943 Het twintigste jodentransport vanuit de Dossinkazerne te Mechelen richting Auschwitz wordt op de spoorlijn Mechelen-Leuven tussen Boortmeerbeek en Haacht tegengehouden door drie jonge verzetslieden waardoor een aantal van de gedeporteerden kon ontsnappen Nergens in Europa werd er tijdens de Tweede Wereldoorlog een dergelijke bevrijdingsactie uitgevoerd 1943 De joodse Opstand in het getto van Warschau begint 1945 Kamp Amersfoort wordt overgedragen aan het Rode Kruis 1945 De Duitsers zetten de Wieringermeerpolder onder water om de opmars van de geallieerden te vertragen 1902 De pogrom van Chisinau 1939 Bij de Statenverkiezingen boekt de NSB opnieuw verlies 1995 De ETA pleegt een aanslag op José María Aznar Spaans politicus en latere premier van Spanje De aanslag mislukt 1999 Het Duitse parlement verhuist van Bonn naar de vernieuwde Rijksdag in Berlijn 1621 Paus Gregorius XV creëert vier nieuwe kardinalen 1665 Heiligverklaring van Franciscus van Sales 1567-1622 Frans bisschop van Genève door paus Alexander VII 1773 Paus Clemens XIV creëert twee nieuwe kardinalen 1897 Paus Leo XIII creëert vier nieuwe kardinalen 1962 Bisschopswijding van twaalf kardinalen in de basiliek van Sint-Jan van Lateranen in Rome door paus Johannes XXIII 2005 De Duitser Joseph Ratzinger wordt gekozen tot paus Benedictus XVI 1925 Oprichting van de Chileense voetbalclub Colo-Colo 1950 Oprichting van de Colombiaanse voetbalclub Unión Magdalena 1959 In de Tsjechische stad Ostrava wordt voetbalstadion Bazaly officieel in gebruik genomen 1978 Eddy Merckx rijdt zijn laatste wielerkoers 2009 Voetbalclub AZ wordt voor de tweede keer in de clubhistorie kampioen van de Nederlandse Eredivisie 1943 Albert Hofmann ontdekt het hallucinogene effect van lsd 1966 De Amerikaanse chirurg Michael DeBakey voorziet een patiënt van een plastic kunsthart De patiënt overlijdt enkele dagen later 1967 De Amerikaanse maanverkenner Surveyor 3 maakt een zachte landing op de maan 1971 De Sovjet-Unie lanceert de Saljoet 1 het eerste Russische ruimtestation 2004 André Kuipers wordt als derde in Nederland geboren ruimtevaarder gelanceerd Zijn bestemming is het ISS 2013 In de Nederlandse stad Zutphen wordt door archeologen een "quadrans" ontdekt Het stamt uit het begin van de veertiende eeuw en is daarmee het oudste ‘horloge’ dat ooit in het noorden van Europa is teruggevonden Geboren 1626 Christina I van Zweden koningin van Zweden overleden 1689 1767 Adrian Hardy Haworth Brits bioloog overleden 1833 1793 Ferdinand I Oostenrijks keizer overleden 1875 1849 Leona Florentino Filipijns dichteres overleden 1884 1850 Theo Mann-Bouwmeester Nederlands actrice overleden 1939 1858 May Robson Australisch actrice overleden 1942 1873 Hermogenes Ilagan Filipijns zarzuela-zanger schrijver en producent overleden 1943 1876 Hendrik van Mecklenburg-Schwerin prins der Nederlanden overleden 1934 1887 Jan Grauls Belgisch politicus overleden 1960 1890 Lou Bandy Nederlands zanger overleden 1959 1892 Germaine Tailleferre Frans componiste en muziekpedagoog overleden 1983 1895 Anton Pieck Nederlands tekenaar en kunstschilder overleden 1987 1895 Henri Pieck Nederlands architect tekenaar en kunstschilder overleden 1972 1897 Jiroemon Kimura oudste man ter wereld ooit overleden 2013 1897 Marinus Vertregt Nederlands wetenschapper overleden 1973 1909 Conel Alexander Brits schaker overleden 1974 1910 Magdalon Monsen Noors voetballer overleden 1953 1912 Rudolf Fischer Zwitsers autocoureur overleden 1976 1917 Johnny Hoes Nederlands zanger componist en platenproducer overleden 2011 1918 Georges Heisbourg Luxemburgs diplomaat overleden 2008 1918 Luis María de Larrea y Legarreta Spaans rooms-katholiek bisschop overleden 2009 1920 Julien Ries Belgisch kardinaal overleden 2013 1921 Roger Bocquet Zwitsers voetballer overleden 1994 1921 Roberto Tucci Italiaans kardinaal overleden 2015 1922 Erich Hartmann Duits oorlogsvlieger overleden 1993 1925 John Kraaijkamp sr Nederlands acteur en komiek overleden 2011 1927 Zdeněk Šimek Tsjechisch beeldhouwer overleden 1970 1928 Nico van Est Nederlands wielrenner overleden 2009 1929 Jean Defraigne Belgisch politicus 1931 Antonius Jan Glazemaker Nederlands bisschop 1932 Fernando Botero Colombiaans kunstenaar 1933 Jayne Mansfield Amerikaans actrice overleden 1967 1935 Dudley Moore Brits acteur en muzikant overleden 2002 1935 Justin Francis Rigali Amerikaans kardinaal-aartsbisschop van Philiadelphia 1936 Henricus Bomers Nederlands bisschop van Haarlem overleden 1998 1936 Wilfried Martens Belgisch premier overleden 2013 1937 Joseph Estrada Filipijns president 1938 Ned Bulatović Joegoslavisch voetballer 1939 Basil van Rooyen Zuid-Afrikaans autocoureur 1939 Eckart Wintzen Nederlands ondernemer en managementgoeroe overleden 2008 1940 Kurt Ahrens Jr Duits autocoureur 1941 Roberto Carlos Braziliaans zanger 1942 Ludo Janssens Belgisch wielrenner 1942 Alan Price Brits muzikant componist en acteur 1942 Hugo Scrayen Belgisch wielrenner 1944 Marie-Rose Gaillard Belgisch wielrenster 1944 Yves-Marie Maurin Frans acteur overleden 2009 1944 Jac Nelleman Deens autocoureur 1945 Bert Krijnen Nederlands atleet 1946 Tim Curry Brits acteur en zanger 1946 Giulio Zignoli Italiaans voetballer overleden 2010 1947 Frits Castricum Nederlands politicus overleden 2011 1947 Jef Elbers Vlaams zanger en scenarioschrijver 1948 Boet van Dulmen Nederlands motorcoureur 1950 Marc Demeyer Belgisch wielrenner overleden 1982 1950 Jacques Herzog Zwitsers architect 1950 Friedrick van Stegeren Nederlands Italiaans diskjockey 1951 Hanneke van Wel-Karbet Nederlands politicus 1952 Tony Plana Cubaans Amerikaans acteur en filmregisseur 1952 Robert Zubrin Amerikaans ingenieur 1953 Sara Simeoni Italiaans atlete 1953 Ruby Wax Amerikaans televisiepresentatrice 1954 Trevor Francis Engels voetballer en voetbalcoach 1954 Ingrid Peters Duits zangeres en presentatrice 1955 Ronald Naar Nederlands alpinist overleden 2011 1956 Sue Barker Brits tennisster en -verslaggeefster 1956 Juhani Himanka Fins voetballer 1956 Hans Hoogervorst Nederlands politicus 1956 Jean-Marc Renard Belgisch bokser overleden 2008 1957 Midde Hamrin-Senorski Zweeds atlete 1957 Tony Martin Brits rock- en metalzanger 1958 Stevie B Amerikaans zanger songwriter en producer 1959 Teofisto Guingona III Filipijns politicus 1961 Myriam Duchâteau Belgisch atlete 1962 Al Unser Jr Amerikaans autocoureur 1963 Peter Van Wambeke Belgisch voetballer en voetbaltrainer 1964 Saskia Laaper Nederlands politica 1965 Anders Eriksson Fins voetballer 1966 Serge Falck Oostenrijks-Belgisch acteur 1966 Daan Luijkx Nederlands wielrenner 1966 Wim Swerts Vlaams stripauteur 1968 Ashley Judd Amerikaans actrice 1968 Mswati III koning van Swaziland 1986- 1970 Dominique Nouailhac Frans golfer 1971 Anniko van Santen Nederlands televisiepresentatrice 1972 Frank Asselman Belgisch atleet 1972 Marcelo Elizaga Ecuadoraans voetballer 1972 Rivaldo Braziliaans voetballer 1973 Tzipora Obziler Israëlisch tennisster 1974 Inge Huitzing Nederlands paralympisch sportster 1974 Gerald Sibon Nederlands voetballer 1975 Jussi Jääskeläinen Fins voetbaldoelman 1975 Raymond Kipkoech Keniaans atleet 1975 Bram Lomans Nederlands hockeyer 1976 Ruud Jolie Nederlands gitarist 1977 Nanceen Perry Amerikaans atlete 1977 Ville Väisänen Fins voetballer en voetbalcoach 1979 Kate Hudson Amerikaans actrice 1979 Antoaneta Stefanova Bulgaars schaakster 1980 Peter Delorge Belgisch voetballer 1980 Clinton Hill Australisch atleet 1980 Gudisa Shentema Ethiopisch atleet 1981 Hayden Christensen Canadees acteur 1981 Kevin Van Impe Belgisch wielrenner 1982 Wim De Vocht Belgisch wielrenner 1982 Ola Vigen Hattestad Noors langlaufer 1982 Aurore Mongel Frans zwemster 1983 Richal Leitoe Nederlands voetballer 1984 Aaron Musicant Amerikaans acteur 1985 Valon Behrami Zwitsers voetballer 1985 Meselech Melkamu Ethiopisch atlete 1985 Aleksandr Tretjakov Russisch skeletonracer 1985 Niki Zimling Deens voetballer 1987 Maria Sjarapova Russisch tennisster 1988 Kristof Maes Belgisch voetballer 1988 Ágnes Mutina Hongaars zwemster 1989 Marko Arnautović Oostenrijks voetballer 1989 Ali Bitalzadeh Nederlands schaker 1990 Brecht Kramer Nederlands schaatsster 2000 Kristall Oekraïens zangeres 2002 Ilya Volkov Russisch zanger Overleden 1054 Paus Leo IX 51 1552 Olaus Petri 59 Zweeds kerkhervormer en humanist 1572 Peter van Gent ca 90 Vlaams missionaris 1608 Thomas Sackville Engels staatsman en dichter 1791 Richard Price 68 Brits filosoof 1824 Lord Byron 36 Engels dichter 1870 Andreas Schelfhout 83 Nederlands kunstschilder 1882 Charles Darwin 73 Brits bioloog 1906 Pierre Curie 46 Frans natuurkundige 1906 Spencer Gore 56 Brits tennisser en cricketer 1914 Morton Betts 66 Engels voetballer en cricketspeler 1928 Dorus Rijkers 81 Nederlands zeevaarder en redder van schipbreukelingen 1931 Louis Dollo 73 Belgisch paleontoloog 1939 Jan de Vries 43 Nederlands atleet 1956 Leon Jungschläger 52 Nederlands zeeman en militair 1957 Willem Albarda 79 Nederlands staatsman en socialistisch politicus 1957 Gerardo Roxas 57 Filipijns politicus 1960 George J Trinkaus 72 Amerikaans componist en violist 1966 Albert Servaes 83 Vlaams kunstschilder 1967 Konrad Adenauer 91 West-Duits bondskanselier 1971 Luigi Piotti 57 Italiaans autocoureur 1971 Tommy Thomson 76 Canadees atleet 1979 Wilhelm Bittrich 85 Duits SS-generaal 1982 Gerardo Roxas 57 Filipijns politicus 1986 Dag Wirén 80 Zweeds componist 1989 Ferdinand aus der Fünten 79 Duits oorlogsmisdadiger 1989 Daphne du Maurier 82 Engels schrijfster 1989 Theo van der Nahmer 72 Nederlands beeldhouwer en tekenaar 1997 Jo Walhout 66 Nederlands voetballer 1998 Octavio Paz 83 Mexicaans schrijver dichter en diplomaat 2002 Bram Hammacher 104 Nederlands kunstcriticus en kunsthistoricus 2003 Aurelio Sabattani 90 Italiaans curiekardinaal 2006 Scott Crossfield 84 Amerikaans testpiloot en astronaut 2006 Jo de Haan 69 Nederlands wielrenner 2007 Ken Albers 82 Amerikaans zanger 2007 Jean-Pierre Cassel 74 Frans acteur 2008 Richard de Bois 59 Nederlands componist en liedjesschrijver 2008 Jan Pit 67 Nederlands zendeling christelijk schrijver en -spreker 2008 Alfonso López Trujillo 72 Colombiaans kardinaal 2008 Constant Vanden Stock 93 Belgisch voetballer manager en zakenman 2009 JG Ballard 78 Brits schrijver 2010 Guru 48 Amerikaans rapper 2011 Elisabeth Sladen 63 Brits actrice 2011 Grete Waitz 57 Noors atlete 2012 Greg Ham 58 Australisch liedjesschrijver acteur en muzikant 2012 Levon Helm 71 Amerikaans drummer en zanger 2013 Allan Arbus 95 Amerikaans acteur 2013 François Jacob 92 Frans bioloog 2013 Palle Lykke 76 Deens wielrenner 2014 Mimi Kok 80 Nederlands actrice 2014 Frits Thors 104 Nederlands nieuwslezer 2015 Elio Toaff 99 Italiaans geestelijke Viering herdenking Pasen in 1609 1615 1620 1699 1767 1772 1778 1829 1835 1840 1908 1981 1987 1992 2071 rooms-katholieke kalender Heilige Emma † 1038 Heilige Timon † c 70 Heilige Werner van Oberwesel † 1287 Heilige Ursmarus † c 713 Heilige Leo IX † 1054 Heilige Alfege de martelaar † 1012 20 april is de 110de dag van het jaar 111de dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 255 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1903 De Rotterdamse rechtbank beëdigt Mr AE van den Hoek-Kok als eerste vrouwelijke advocaat in Nederland 1978 Russische gevechtsvliegtuigen dwingen een Zuid-Koreaanse Boeing 707 die uit de koers raakte in het Russische luchtruim tot een noodlanding 1986 Een ramp met een veerboot in Bangladesh eist minstens 350 doden 1992 De Spaanse koning Juan Carlos opent de wereldtentoonstelling Expo '92 in Sevilla 1999 Op Columbine High School in de Verenigde Staten schieten twee leerlingen 12 medestudenten en een leraar dood 24 anderen raakten gewond 1999 Tijdens een bezoek aan Sevilla bezoekt prins Willem Alexander een stierengevecht Ook wordt hij die dag voorgesteld aan ene Máxima Zorreguieta 2010 Door de explosie op het boorplatform Deepwater Horizon ontstaat een olieramp in de Golf van Mexico 2013 Een aardbeving van 70 op de schaal van Richter in de streek rond Ya'an in de Chinese provincie Sichuan kost het leven aan minstens 180 mensen Meer dan elfduizend mensen raken gewond 2000 De beursgang van Newconomy het bedrijf van Maurice de Hond levert 65 miljoen euro op en muziek 1934 De bijna zesjarige Shirley Temple debuteert in de film Stand Up and Cheer 1955 Eerste aflevering van Swiebertje met Joop Doderer in de hoofdrol op de Nederlandse televisie 1961 De eerste stereo radio-uitzendingen in de Verenigde Staten 1963 De NCRV-televisie zendt voor het eerst de serie I love Lucy van Lucille Ball uit 1985 We are the world van USA for Africa bereikt de eerste plaats in de Nederlandse Top 40 Het nummer blijft er zes weken staan 1992 In Londen vindt een concert plaats ter nagedachtenis aan Freddie Mercury de aan aids overleden zanger van de popgroep Queen 2013 John Ewbank meld via twitter helemaal klaar te zijn met de kritiek op het koningslied en trekt het in Twee dagen later meld het Nationaal Comité Inhuldiging toch vast te houden aan het lied 1653 Oliver Cromwell ontbindt het Britse parlement 1808 Amsterdam wordt de hoofdstad van Nederland onder Lodewijk Napoleon 1924 Turkije krijgt onder leiding van Mustafa Kemal Atatürk een nieuwe grondwet 1990 In Gdańsk Polen wordt Lech Wałęsa met een grote meerderheid herkozen tot voorzitter van de Poolse vakbond Solidariteit 2006 In België wordt een wetsontwerp om adoptie door mensen van hetzelfde geslacht mogelijk te maken goedgekeurd door de Senaat 2013 In Italië is Giorgio Napolitano herverkozen als president 798 Verheffing van het bisdom Salzburg tot aartsbisdom met vijf suffragaan-bisdommen De kerkprovincie omvatte het huidige Beieren Oostenrijk en grote delen van Hongarije Tsjechië Slowakije en Noord-Italië 1917 Benoeming van Eugenio Pacelli tot nuntius in Beieren 1920 Oprichting van de Poolse voetbalclub Ruch Chorzów 1963 Openingsceremonie van de vierde Pan-Amerikaanse Spelen gehouden in São Paulo 1971 Oprichting van de Poolse voetbalclub GKS 71 Tychy 1992 De Nederlandse Bettine Vriesekoop wordt Europese kampioene tafeltennis 2003 Aleksandr Vinokoerov wint de 38ste editie van de Amstel Gold Race 2008 In België wordt Standard Luik voor het eerst in 25 jaar landskampioen voetbal 2008 PSV wordt voor de vierde keer op rij landskampioen voetbal Het is de 21e in de clubhistorie 2008 De Italiaan Damiano Cunego wint de 43e editie van de wielerwedstrijd Amstel Gold Race 2014 In Rotterdam verovert PEC Zwolle voor de eerste keer de KNVB beker door met 5-1 Ajax te verslaan 1862 Uitvinding van het pasteuriseren door Louis Pasteur en Claude Bernard Geboren 702 Jafer Sadiq Arabisch imam overleden 765 1442 Eduard IV koning van Engeland overleden 1483 1492 Pietro Aretino Italiaans schrijver overleden 1556 1633 Go-Komyo Japanse keizer overleden 1654 1726 Joseph de Ferraris Oostenrijks artillerie-generaal overleden 1814 1805 Franz Xaver Winterhalter Duits kunstschilder overleden 1873 1808 Napoleon III Frans president 1848-1852 en keizer 1852-1870 overleden 1873 1818 Heinrich Göbel Duits uitvinder van de gloeilamp overleden 1893 1837 Louis Artan Nederlands schilder en etser overleden 1890 1840 Odilon Redon Frans kunstschilder overleden 1916 1860 Pieter Jelles Troelstra Nederlands advocaat journalist en politicus overleden 1930 1878 Jules Persyn Vlaams schrijver overleden 1933 1884 Oliver Kirk Amerikaans bokser overleden 1958 1886 Pieter Westra Nederlands bestuurder in Nederlands-Indië en Suriname overleden 1947 1889 Erik Bernadotte prins van Zweden overleden 1918 1889 Willem van Cappellen Nederlands hoorspelacteur en -regisseur overleden 1976 1889 Adolf Hitler Duits politicus en dictator overleden 1945 1890 Maurice Duplessis Canadees politicus overleden 1959 1893 Harold Lloyd Amerikaans filmkomiek overleden 1971 1893 Joan Miró Spaans schilder overleden 1983 1893 Edna Parker oudste erkende levende persoon ter wereld overleden 2008 1894 Martinus Nijhoff Nederlands dichter overleden 1953 1900 Fred Raymond Oostenrijks componist overleden 1954 1900 Kees Verwey Nederlands impressionistisch kunstschilder overleden 1995 1905 Jaap Meijer Nederlands wielrenner overleden 1943 1908 Wilhelmus Marinus Bekkers Nederlands bisschop van Bisdom 's-Hertogenbosch overleden 1966 1908 Lionel Hampton Amerikaans jazzvibrafonist overleden 2002 1910 Leendert Keesmaat Nederlands verzetsstrijder overleden 1941 1913 Gregorio Hernandez jr Filipijns minister van onderwijs overleden 1957 1915 Alvin Weinberg Amerikaans natuurkundige overleden 2006 1921 Marcos Moshinsky Mexicaans natuurkundige overleden 2009 1922 Hendrik de Waard Nederlands natuurkundige overleden 2008 1923 Sten Andersson Zweeds sociaal democratisch politicus overleden 2006 1924 Nina Foch Amerikaans actrice overleden 2008 1927 Roger Decock Belgisch wielrenner 1927 Phil Hill Amerikaans autocoureur overleden 2008 1928 Robert Byrne Amerikaans schaker overleden 2013 1929 Adri Suykerbuyk Nederlands wielrenner 1930 Willy Druyts Belgisch atleet overleden 2010 1930 Stuart Lewis-Evans Brits autocoureur overleden 1958 1931 Lee Hamilton Amerikaans politicus 1935 Henk Elsink Nederlands cabaretier 1937 Jozef Deleu Vlaams schrijver 1937 Théo Stendebach Luxemburgs voetballer en politicus 1937 George Takei Japans-Amerikaans acteur 1939 Gro Harlem Brundtland Noors politicus 1939 Pierre Zenden Nederlands judoka en sportverslaggever 1940 Erna Brodber Jamaicaaans schrijfster en socioloog 1940 Jan Cremer Nederlands schrijver en schilder 1940 Tim Drummond Amerikaans bassist 1940 James Gammon Amerikaans acteur overleden 2010 1941 Ryan O'Neal Amerikaans acteur 1943 John Eliot Gardiner Engels dirigent 1944 Frits Bom Nederlands televisiepersoonlijkheid 1945 Michael Brandon Amerikaans acteur 1945 Marc Broos Nederlands-Zweeds beeldhouwer kunstschilder en graficus 1946 Fedor den Hertog Nederlands wielrenner overleden 2011 1946 Ricardo Maduro president van Honduras 1949 Veronica Cartwright Engels actrice 1949 Massimo D'Alema Italiaans journalist en politicus 1949 Jessica Lange Amerikaans actrice 1950 Toine van de Goolberg Nederlands atleet 1950 Aleksandr Lebed Russisch generaal overleden 2002 1951 Jean Pierre Rawie Nederlands dichter 1951 Luther Vandross Amerikaans R&B-zanger overleden 2005 1954 Mieke Vogels Belgisch politica 1955 Hessel Nederlands zanger 1955 René Valenzuela Chileens voetballer 1957 Richenel Nederlands zanger geboren als Hubert Baars 1959 Wim Hof Nederlands kouderecordverbreker 1960 Niki Romijn Nederlands actrice en regisseuse 1961 Roberto Cabañas Paraguayaans voetballer 1961 Stan Limburg Nederlands acteur en regisseur 1963 Andy Serkis Engels acteur 1964 Massimo Morales Italiaans voetbalcoach 1964 Eddy Terstall Nederlands filmregisseur 1965 Rolf Sørensen Deens wielrenner 1967 Raymond van Barneveld Nederlands darter 1967 Anouchka van Miltenburg Nederlands journaliste en politica 1967 Mike Portnoy Amerikaans drummer 1968 Ben van der Burg Nederlands schaatser 1969 Felix Baumgartner Oostenrijks skydiver en BASE-jumper 1969 Jan van Halst Nederlands voetballer 1969 Joaquín del Olmo Mexicaans voetballer 1969 Marietta Slomka Duits verslaggeefster en tv-presentatrice 1971 Carla Geurts Nederlands zwemster 1971 Brody Hutzler Amerikaans acteur 1972 Froukje de Both Nederlands actrice en presentatrice 1972 Brahim Boulami Marokkaans atleet 1972 Carmen Electra Amerikaans actrice 1972 Wouter Van Bellingen Vlaams ambtenaar en politicus 1973 Danny Mommens Belgisch muzikant 1974 Marcial Hernandez Nederlands politicus 1975 Atifete Jahjaga Kosovaars president 1974 Urmas Paet Estisch politicus 1976 Shay Given Iers voetbaldoelman 1976 Caroline Maes Vlaams actrice 1977 Yves Larock Zwitsers dj en producer 1978 Winston Bergwijn Nederlands rapper 1978 Mathew Hayman Australisch wielrenner 1979 Ludovic Magnin Zwitsers voetballer 1980 Waylon Nederlands zanger 1982 Jacqueline Govaert Nederlands zangeres 1982 Dario Knežević Kroatisch voetballer 1982 Keiichiro Nagashima Japans schaatser 1982 Arnoud Okken Nederlands atleet 1983 Yuri van Gelder Nederlands turner 1983 Miranda Kerr Australisch model 1984 Nelson Évora Portugees atleet 1986 Siebe Blondelle Belgisch voetballer 1986 Vladimir Dvalishvili Georgisch voetballer 1986 Onur Kaya Belgisch voetballer 1986 Paul Rees Brits autocoureur 1986 Errol Zimmerman Nederlands vechtsporter 1989 Nicholas Heiner Nederlands zeezeiler 1990 Anouk Hagen Nederlands atlete 1992 Veronika Korsoenova Russisch freestyleskiester 1994 Riccardo Agostini Italiaans autocoureur 1996 Divine Naah Ghanees voetballer Overleden 1314 Paus Clemens V ong 50 1367 Gerhard Chorus burgemeester van Aken 1812 George Clinton 72 Amerikaans politicus 1836 Johannes I 75 vorst van Liechtenstein 1860 Charles de Brouckère 64 een van de medeoprichters van België 1869 Carl Loewe 72 Duits componist organist pianist en zanger 1881 Hans Willem van Aylva van Pallandt van Waardenburg en Neerijnen 76 Nederlands politicus 1912 Bram Stoker 64 Iers schrijver 1922 Jacqueline E van der Waals 53 Nederlands dichteres 1928 Robert Byrne Amerikaans schaker overleden 2013 1932 Edgar Colle 34 Belgisch schaker 1947 Christiaan X van Denemarken 76 koning van Denemarken 1951 Ivanoe Bonomi 77 Italiaans politicus 1952 Benne Holwerda 42 Nederlands theoloog 1952 Gordon Reid 28 Amerikaans autocoureur 1953 Erich Weinert 62 Duits schrijver en verzetsstrijder 1965 Arsène Alancourt 72 Frans wielrenner 1969 Johannes Petrus Huibers 93 Nederlands emeritus-bisschop van Haarlem 1970 Paul Celan 49 Roemeens dichter 1983 Pedro Quartucci 77 Argentijns bokser 1986 Aleksej Arboezov 77 Russisch toneelschrijver 1987 Arturo Torres 80 Chileens voetballer en voetbalcoach 1991 Don Siegel 78 Amerikaans filmregisseur 1992 Benny Hill 68 Engels komiek 1998 Octavio Paz 84 Mexicaans essayist dichter en Nobelprijswinnaar 2000 Robert Mosuse 30 Belgisch zanger The B-Tunes The Radios The Big M's 2002 Alan Dale 76 Amerikaans zanger 2003 Daijiro Kato 26 Japans motorcoureur 2003 Henri Lemaître 81 Belgisch nuntius in Nederland 2004 Huib Drion 86 Nederlands jurist 2004 Komal Kothari |75 Indiaas onderzoeker in folklore en etnomusicologie 2004 Mary McGrory 85 Amerikaans journalist en columnist 2004 Erik de Vries 91 Nederlands televisiepionier 2006 Sylvia de Leur 72 Nederlands actrice en cabaretière 2006 Wolfgang Unzicker 80 Duits schaker 2007 Michael Fu Tieshan 75 topleider van de Chinese katholieke kerk 2007 Ad Geelhoed 64 Nederlands ambtenaar en jurist 2007 Kees Visscher 77 Nederlands schrijver 2009 Beata Asimakopoulou 77 Grieks actrice 2009 Tengiz Goedava 55 Georgisch dissident 2009 Aladár Lászlóffy 71 Roemeens dichter 2009 Franco Rotella 42 Italiaans voetballer 2009 Yukiko Shimizu 49 Japans zangeres en actrice 2009 Fernand Verhesen 95 Belgisch dichter 2010 Piotr Dejmek 56 Pools acteur 2010 Dorothy Height 98 Amerikaans burgerrechtenactiviste 2010 Ahmad Sa'd 64 Arabisch-Israëlisch econoom journalist en politicus 2011 Tim Hetherington 41 Brits cameraman en fotograaf 2011 Chris Hondros 41 Amerikaans oorlogsfotograaf 2012 Mario Arturo Acosta 70 Mexicaans militair en veiligheidsagent 2012 Willy Minnebo 67 Belgisch politicus 2012 Joe Muranyi 84 Amerikaans jazzmuzikant 2012 Theo Rekkers 87 Nederlands zanger en artiestenmanager 2013 Boy Nijgh 57 Nederlands voetballer 2014 Rubin Carter 76 Amerikaans bokser en moordverdachte 2015 Richard Anthony 77 Frans zanger Viering herdenking Pasen in 1631 1642 1710 1783 1794 1851 1862 1919 1924 1930 2003 2014 2025 Geboortedag Adolf Hitler voormalige nationale feestdag in het Derde Rijk nazi-Duitsland deze dag stond in de volksmond bekend als "Führer Tag" rooms-Katholieke kalender Heilige Theotimus van Tomi † 407 Heilige Viktor van Nicomedia † 303 Heilige Oda van Rivreulle † 1158 Heilige Marcellinus van Embrun † c 374 Heilige Hugo van Poitiers † c 930 420 cannabisfeestdag van de tegencultuur 24 april is de 114de dag van het jaar 115de dag in een schrikkeljaar in de gregoriaanse kalender Hierna volgen nog 251 dagen tot het einde van het jaar Gebeurtenissen 1961 Nederland In het kader van het Deltaplan wordt het Veerse Gat gedicht 1975 De Rote Armee Fraktion bezet de West-Duitse ambassade in Stockholm 1993 Een IRA-bom richt verwoestingen aan in de binnenstad van Londen 2011 Een 23-jarige onervaren Bulgaarse automobilist veroorzaakt in Simeonovgrad een auto-ongeluk waarbij 6 voetgangers om het leven komen 2013 In Bangladesh stort een industrieel complex in; meer dan duizend mensen komen om 1184 vChr De Grieken dringen Troje binnen met het Paard van Troje legende 1846 Begin van de Mexicaans-Amerikaanse oorlog 1915 De Armeense Genocide begint 1916 Easter Rising in Ierland 1478 vChr Thoetmosis III wordt onder het regentschap van koningin Hatsjepsoet gekroond tot farao van Egypte 1613 Irokezen en Nederlanders Jacob Eelckens en Hendrick Christiaenssen sluiten in Nieuw-Amsterdam een handelsverdrag dat bezegeld werd met een zilveren ketting en een wampum van respectievelijk Nederlandse en Indiaanse zijde 1817 Huwelijk van kroonprins Jozef van Saksen-Altenburg en prinses Amelie van Württemberg in Kirchheim unter Teck 1854 In Wenen vindt het huwelijk plaats tussen Elisabeth in Beieren Sisi en Frans Jozef I van Oostenrijk 1918 In Middelburg wordt de Staatkundig Gereformeerde Partij SGP opgericht 1963 Het Verdrag van Wenen inzake consulair verkeer wordt aangenomen 1990 In een boodschap aan de natie kondigt Mobutu aan dat in Zaïre het meerpartijenstelsel wordt ingevoerd In een eerste fase zullen drie partijen worden toegestaan 2004 Trouwdag van Prins Johan Friso en Mabel Wisse Smit Omdat er geen toestemmingwet werd ingediend is Johan Friso geen lid meer van het Koninklijk huis 1585 Kardinaal Felice Peretti Montalto wordt gekozen tot Paus Sixtus V 1775 Paus Pius VI creëert twee nieuwe kardinalen 1994 Zaligverklaring van de Congolese martelaar Isidore Bakanja ca 1887-1909 en twee Italiaanse vrouwen Elisabeth Canori Mora 1774-1825 en Gianna Beretta Molla 1922-1962 in Rome door Paus Johannes Paulus II 2005 Kardinaal Joseph Ratzinger ingehuldigd als de 265e paus van de rooms-katholieke Kerk met de naam Paus Benedictus XVI 1907 Oprichting van de Egyptische voetbalclub Al-Ahly 1962 Luis Nicolao scherpt in Rio de Janeiro het wereldrecord op de 100 meter vlinderslag aan tot 584 1982 De Nederlandse wielrenner Jan Raas wint voor de vierde keer de klassieker Amstel Gold Race 1993 Rolf Jaermann wint de 28e editie van Nederlands enige wielerklassieker de Amstel Gold Race 1999 Michael Boogerd wint de 34e editie van Nederlands enige wielerklassieker de Amstel Gold Race 2009 Voetbalclub VVV-Venlo wordt voor de tweede keer in de clubhistorie kampioen van de Nederlandse Eerste divisie 1961 Het Zweedse schip de Vasa wordt geborgen 1970 De eerste Chinese kunstmaan wordt gelanceerd 1990 Hubble ruimtetelescoop wordt gelanceerd door de Spaceshuttle Discovery 2003 De oudste "be"-naamserver wordt uit productie genomen; het apparaat stond sinds 1993 opgesteld in de Katholieke Universiteit Leuven KULeuven Geboren 1413 Johan IV van Monferrato markgraaf van Monferrato overleden 1464 1533 Prins Willem van Oranje Willem de Zwijger overleden in 1584 1538 Guglielmo I Gonzaga markgraaf van Monferrato overleden 1587 1575 Jakob Böhme Duits filosoof en theoloog overleden 1624 1581 Vincentius a Paulo Frans heilige overleden in 1660 1706 Padre Martini Italiaans componist overleden 1784 1743 Edmund Cartwright Brits uitvinder overleden 1823 1750 Guillaume Anne de Constant Rebecque de Villars Generaal in de Verenigde Provinciën overleden 1832 1750 Simon Antoine Jean LHuillier Zwitsers wiskundige overleden 1840 1768 Matthieu Frédéric Blasius Frans componist overleden 1829 1773 Herman Muntinghe Nederlands bestuursambtenaar in Nederlands-Indië overleden 1827 1776 Robert-Aglae Cauchoix Frans opticien en instrumentmaker overleden 1845 1777 Clementine van Oostenrijk aartshertogin van Oostenrijk overleden 1801 1793 Frans Alexander van Rappard Nederlands ambtenaar overleden 1867 1812 Walthère Frère-Orban Belgisch politicus overleden 1896 1815 Anthony Trollope Engels schrijver overleden 1882 1823 Sebastián Lerdo de Tejada president van Mexico 1872-1876 overleden 1893 1828 Johannes Godefridus Frederiks Nederlands schrijver overleden 1896 1837 Louis Canivez Belgisch componist en dirigent overleden 1911 1838 Jules Levy Brits-Amerikaans componist overleden 1903 1840 Theodoor Philip Mackay Nederlands politicus overleden 1922 1856 Philippe Pétain Frans politicus overleden 1951 1864 George August Alexander Alting von Geusau Nederlands politicus overleden 1937 1866 Frans Coenen Nederlands schrijver overleden 1936 1873 Theodor Körner Bondspresident van Oostenrijk overleden 1957 1876 Erich Raeder Duits admiraal overleden 1960 1878 Bernard F Eilers Nederlands fotograaf overleden 1951 1879 Max-Léo Gérard Belgisch politicus overleden 1955 1880 Gideon Sundback Zweeds-Amerikaans uitvinder overleden 1954 1882 Hugh Dowding Brits generaal overleden 1970 1883 Gaston Martens Vlaams toneelschrijver en atleet overleden 1967 1885 Louis Jean Marie Feber Nederlands politicus en schrijver overleden 1963 1886 Corry Italiaander Nederlands acteur overleden 1971 1889 Richard Stafford Cripps Brits politicus overleden 1952 1892 Albert Mayer Duits militair overleden 1914 1897 Manuel Ávila Camacho Mexicaans president overleden 1955 1903 José Antonio Primo de Rivera Spaans fascist overleden 1936 1904 Willem de Kooning Nederlands-Amerikaans schilder overleden 1997 1906 William Joyce Brits radiopresentator overleden 1946 1907 Václav Trojan Tsjechisch componist en dirigent overleden 1983 1908 Inga Gentzel Zweeds atlete overleden 1991 1908 Józef Gosławski Pools beeldhouwer en medaille-ontwerper overleden 1963 1909 Bernhard Grzimek Duits bioloog overleden 1987 1912 Enny Meunier Nederlands actrice overleden 1996 1913 Dieter Grau Duits wetenschapper overleden 2014 1913 Jan Verbeeck Belgisch operazanger overleden 2005 1914 Loe de Jong Nederlands historicus overleden 2005 1914 Li Zuopeng Chinees politicus overleden 2009 1916 Arie Addicks Nederlands verzetsstrijder overleden 1941 1917 Pieter d'Hont Nederlands beeldhouwer overleden 1997 1919 Glafkos Klerides Cypriotisch politicus overleden 2013 1919 César Manrique Spaans architect kunstschilder en beeldhouwer overleden 1992 1919 Axel von dem Bussche Duits militair overleden 1993 1920 Jacques Lancelot Frans klarinettist overleden 2009 1921 Oscar Debunne Belgisch politicus overleden 2006 1922 Aaron Bell Amerikaans jazzbassist overleden 2003 1922 Aaldert Wapstra Nederlands natuurkundige en kernfysicus overleden 2006 1923 Peter Slabakov Bulgaars filmacteur en politicus overleden 2009 1924 Job Drijber Nederlands jurist en politicus 1924 Clement Freud Brits schrijver en politicus overleden 2009 1924 Johnny Griffin Amerikaans jazzsaxofonist overleden 2008 1924 Victor Hubinon Belgisch stripauteur overleden 1979 1927 Josy Barthel Luxemburgs atleet en minister overleden 1992 1928 Ralph Brown Brits beeldhouwer overleden 2013 1929 André Darrigade Frans wielrenner 1930 Richard Donner Amerikaans filmregisseur 1930 Raul Goco Filipijns jurist en diplomaat overleden 2014 1930 Joeri Levada Russisch socioloog en politicoloog overleden 2006 1931 Bridget Riley Brits kunstschilderes 1932 Coen Flink Nederlands acteur overleden 2000 1933 Billy Garrett Amerikaans autocoureur overleden 1999 1934 Shirley MacLaine Amerikaans actrice 1934 Mike Taylor Brits autocoureur 1936 Jill Ireland Brits actrice overleden 1990 1939 Herwig Van Hove Vlaams presentator en voedselkenner 1940 Jos Bergman Nederlands schilder en acteur 1940 Michael Parks Amerikaans acteur en zanger 1941 Richard Holbrooke Amerikaans diplomaat overleden 2010 1941 Silvio Moser Zwitsers autocoureur overleden 1974 1941 John Williams Australisch gitarist 1942 Barbra Streisand Amerikaans actrice en zangeres 1943 Joop Korebrits Nederlands voetballer overleden 2011 1943 Dick Matena Nederlands striptekenaar 1943 Camille Paulus Belgisch advocaat en politicus 1946 Joop Daalmeijer Nederlands omroepbestuurder en presentator 1946 Benjamin Rawitz-Castel Israëlisch pianist overleden 2006 1946 Eva Šuranová Tsjecho-Slowaaks atlete 1947 Josep Borrell Spaans politicus 1947 Roger Kornberg Amerikaans scheikundige en biochemicus 1948 Eddie Hart Amerikaans atleet 1948 Peter Koene Nederlands folkmuzikant overleden 2013 1951 Sien Eggers Vlaams actrice 1951 Rein Groenendaal Nederlands veldrijder 1952 Jean-Paul Gaultier Frans modeontwerper 1953 Bino Italiaans zanger overleden 2010 1954 Captain Sensible Engels zanger en gitarist 1955 Jaap Jongbloed Nederlands presentator en journalist 1955 John de Mol Nederlands mediatycoon 1955 Martijn Padding Nederlands componist en pianist 1957 Patrick Desruelles Belgisch atleet 1957 Inge Ipenburg Nederlands actrice 1957 Bamir Topi Albanees politicus en president 1959 Rob Delahaije Nederlands voetballer 1959 Paula Yates Brits televisiepresentatrice en fotomodel overleden 2000 1959 Glenn Morshower Amerikaans acteur 1960 Cristel Braak Nederlands actrice overleden 2013 1962 Jack Haegens Nederlands muzikant 1962 Benn Q Holm Deens schrijver 1963 Tony Blackplait Estisch zanger 1964 Cedric the Entertainer Amerikaans acteur en komiek 1964 Djimon Hounsou Amerikaans acteur 1965 Fabiano Fontanelli Italiaans wielrenner 1965 Wayne Jones Engels darter 1965 Peter Stevenhaagen Nederlands wielrenner 1966 Alessandro Costacurta Italiaans voetballer 1967 Anton Goudsmit Nederlands jazzgitarist 1968 Hashim Thaçi Kosovaars politicus en militair 1968 Mark Vanderloo Nederlands fotomodel 1969 Melinda Clarke Amerikaans actrice 1969 Ruud de Wild Nederlands radio-dj 1970 Ingeborg Marx Belgisch atlete powerliftster gewichthefster en wielrenster 1971 Mauro Pawlowski Belgisch gitarist en zanger 1971 Phil Rogers Australisch zwemmer 1972 Chipper Jones Amerikaans honkbalspeler 1973 Annemarie Estor Nederlands dichter 1973 Sachin Tendulkar Indiaas cricketspeler 1973 Toomas Tohver Estisch voetballer 1973 Remco van der Veen Nederlands model en televisiepresentator 1974 Stephen Wiltshire Brits architecturaal kunstenaar 1975 Raymond Kalla Kameroens voetballer 1975 Thad Luckinbill Amerikaans acteur 1975 Corrado Serina Italiaans wielrenner 1976 Hedda Berntsen Noors freestyleskiester 1976 Steve Finnan Iers voetballer 1976 Juan Manuel Gárate Spaans wielrenner 1977 Eric Balfour Amerikaans acteur 1977 John van Loenhout Nederlands voetballer 1978 Marcus Brunson Amerikaans atleet 1978 Marcel Mbayo Congolees voetballer 1978 Ronny Scholz Duits wielrenner 1979 Ronald Brouwer Nederlands hockeyer 1980 Karen Asrian Armeens schaker overleden 2008 1980 Alejandro Borrajo Argentijns wielrenner 1980 Jelle van Tongeren Nederlands jazzviolist 1981 Taylor Dent Amerikaans tennisser 1981 Thomas Fanara Frans alpineskiër 1982 Kelly Clarkson Amerikaans zangeres 1982 David Oliver Amerikaans atleet 1983 Radosław Cierzniak Pools voetballer 1983 Hanna Melnitsjenko Oekraïens atlete 1983 Cyril Théréau Frans voetballer 1983 Naoki Yuasa Japans alpineskiër 1984 Jekaterina Abramova Russisch schaatsster 1984 Ismael Falcón Spaans voetballer 1984 Marina Nigg Liechtensteins alpineskiester 1985 Mike Rodgers Amerikaans atleet 1987 Rein Taaramäe Estisch wielrenner 1987 Jan Vertonghen Belgisch voetballer 1987 Jeffrey Wammes Nederlands turner 1988 Brecht Capon Belgisch voetballer 1988 Jey Crisfar Belgisch acteur 1990 Meryem Erdoğan Turks atlete 1990 Daniel Morad Canadees autocoureur 1992 Pavel Krotov Russisch freestyleskiër 1992 Jamile Samuel Nederlands atlete 1992 Mathias Vergels Belgisch acteur 1998 Ryan Newman Amerikaans actrice 1998 Hanna Obbeek Nederlands jeugdactrice Overleden 624 Mellitus aartsbisschop van Canterbury 709 Wilfrid van York ong 75 Engels bisschop 1112 Hendrik van Bourgondië Graaf van Portugal 1196 Béla III van Hongarije Koning van Hongarije 1338 Theodoor I van Monferrato markgraaf van Monferrato 1678 Lodewijk VI van Hessen-Darmstadt 48 Landgraaf van Hessen-Darmstadt 1731 Daniel Defoe ong 71 Engels schrijver 1736 Eugenius van Savoye 72 Landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden 1760 Michele Mascitti Italiaans componist en violist 1818 Joannes Armandus de Roquelaure 97 Frans theoloog en aartsbisschop 1827 Israel Pickens 47 Amerikaans politicus 1836 Firmin Didot 62 Frans letterontwerper 1848 François Van Campenhout 69 Belgisch componist 1852 Leopold van Baden 61 Groothertog van Baden 1854 Gabriele Rossetti 71 Italiaans-Engels dichter en geleerde 1868 Lammert Allard te Winkel 58 Nederlands taalkundige 1873 Adolf zu Hohenlohe-Ingelfingen 76 Minister-president van Pruisen 1891 Karel Anton Rombach 78 Nederlands politicus 1891 Helmuth Karl Bernhard von Moltke 90 Pruisisch maarschalk 1907 Idzerd Frans van Humalda van Eysinga 64 Nederlands politicus 1908 Jacob Duyvis 75 Nederlands politicus 1912 Tjeerd van der Zee 72 Nederlands politicus 1913 Vsevolod Abramovitsj 22 Russisch luchtvaartpionier 1915 Jan van Gilse 71 Nederlands politicus 1923 Willem Ernst van Saksen-Weimar-Eisenach 46 laatste groothertog 1924 Ferdinand Arnodin 78 Frans architect 1924 Granville Stanley Hall 80 Amerikaans psycholoog 1927 Johannes Nicolaas Helstone 74 Surinaams componist en pianist 1933 Felix Adler 71 Amerikaans filosoof 1939 Louis Trousselier 57 Frans wielrenner 1945 Wim Eggink 24 Nederlandse verzetsstrijder 1945 André de Kerchove de Denterghem 59 Belgisch diplomaat en politicus 1945 Anton de Kom 47 Surinaams nationalist 1948 Manuel Ponce 65 Mexicaans componist 1948 Jāzeps Vītols 84 Lets componist 1952 Hendrik Kramers 58 Nederlands natuurkundige 1954 Guy Mairesse 43 Frans autocoureur 1957 Andries Cornelis Dirk de Graeff 84 Nederlands politicus 1957 Maria Elisabeth Hesselblad 86 Zweeds kloosterzuster 1957 Joop Kamstra 51 Nederlands atleet 1959 Jef van Hoof 72 Belgisch componist 1960 Max von Laue 80 Duits natuurkundige 1961 Piet van der Hem 75 Nederlands kunstenaar 1964 Lou Dijkstra 54 Nederlands schaatser 1964 Gerhard Domagk 68 Duits medicus 1966 Josef Dietrich 73 Duits militair 1967 Cor Alons 74 Nederlands architect en vormgever 1967 Enrico Dante 82 Italiaans curiekardinaal 1967 Vladimir Komarov 40 Russisch ruimtevaarder 1968 Louis Noiret 71 Nederlands zanger pianist tekstschrijver en componist 1968 Henri Rheinwald 83 Zwitsers wielrenner 1972 Fernando Amorsolo 79 Filipijns kunstschilder 1973 Louis Borel 67 Nederlands acteur 1974 Bud Abbott 78 Amerikaans acteur producent en komiek 1974 Henri Johan van der Schroeff 73 Nederlands econoom en bedrijfskundige 1975 William Hartnell 67 Brits acteur 1977 Victor Larock 72 Waals politicus 1979 Willem Gerrit Witteveen 88 Nederlands ingenieur en stedenbouwkundige 1980 Alejo Carpentier 73 Cubaans schrijver 1981 Margaretha van Griekenland en Denemarken 76 prinses van Griekenland en Denemarken 1981 Marinus Abraham Mieras 65 Nederlands predikant 1982 Ville Ritola 86 Fins atleet 1983 Bert Duijker 70 Nederlands psycholoog 1983 Rolf Stommelen 39 Duits autocoureur 1986 Wallis Simpson 89 echtgenote van de Britse koning Eduard VIII 1989 Franz Binder 77 Oostenrijks voetballer en voetbaltrainer 1991 Joemjaagin Tsedenbal 74 Mongools politicus 1993 Oliver Tambo 75 Zuid-Afrikaans politicus 1994 Margot Trooger 70 Duits acteur 1997 André Eschauzier 90 Nederlands jazzsaxofonist 1997 Karel Prior 73 Nederlands presentator 1998 Jaap Cramer 99 Nederlands verzetsstrijder politicus en journalist 2001 Al Hibbler 85 Amerikaans zanger 2001 Josef Peters 86 Duits autocoureur 2001 Leon Sullivan 78 Amerikaans geestelijke en mensenrechtenactivist 2001 Johnny Valentine 72 Amerikaans professioneel worstelaar 2004 Estée Lauder 97 Amerikaans cosmetica-fabrikante 2004 Harry van Roekel 66 Nederlands politicus 2005 Francis Bay 90 Belgisch dirigent 2005 Ezer Weizman 80 president van Israël 2006 Erik Bergman 94 Fins componist en dirigent 2006 Brian Labone 66 Engels voetballer 2006 Moshe Teitelbaum 91 Amerikaans rabbijn 2007 Kate Walsh Iers politica 2008 Jimmy Giuffre 86 Amerikaans componist arrangeur en muzikant 2009 Bernard Haller 75 Zwitsers komiek en acteur 2009 John Michell 76 Engels schrijver 2011 Sathya Sai Baba 84 Indiaas goeroe 2012 Nell Ginjaar-Maas 80 Nederlands politica 2012 Wim Hoddes 93 Nederlands acteur 2012 Aase Rasmussen 90 Deens revueartieste en radiopresentatrice 2013 Pedro Romualdo 77 Filipijns politicus 2014 Hans Hollein 80 Oostenrijks architect 2014 Sandy Jardine 65 Schots voetballer 2014 Arturo Licata 111 Italiaans supereeuweling 2014 Jane Peter 76 Belgisch actrice 2014 Tadeusz Różewicz 92 Pools schrijver en dichter Viering herdenking Wereldproefdierendag 1979 heden Armeense Holocaust 1915 1918 Pasen in 1639 1707 1791 1859 2011 Rooms-katholieke kalender Heilige Fideel van Sigmaringen † 1622 Vrije Gedachtenis Heilige Alexander van Lyon † c 178 Heilige Egbert van Iona † 729 Heilige Maria Euphrasia Pelletier † 1868 Heilige Benedictus Menni † 1914 Alejandro Valverde Belmonte Las Llumbreras 25 april 1980 is een Spaans wielrenner Sinds 2002 is hij professional Zijn bijnaam luidt El Imbatido De Onverslagene In 2012 keerde hij terug van een dopingschorsing Carrière Valverde brak in 2003 door met als hoogtepunt twee etappes en de derde plaats in het eindklassement in de Ronde van Spanje en de tweede plaats op het wereldkampioenschap Hij begon het seizoen als een tamelijk onbekende renner en eindigde als 7e op de UCI-ranglijst Hij toonde zich een veelzijdig renner die kan klimmen sprinten en tijdrijden 2004 begon met geldproblemen bij zijn ploeg Kelme De ploeg kon de rennerssalarissen niet meer betalen Vanwege deze problemen en vanwege een dopingschandaal werd de ploeg geweerd bij zowel de Ronde van Italië als de Ronde van Frankrijk Later in het jaar kwam Valverde wel aan de bak en tijdens de Ronde van Spanje won hij een etappe en werd vierde in het eindklassement Ook liet hij opnieuw van zich spreken in het wereldkampioenschap Hij hielp Óscar Freire aan de wereldtitel en werd zelf zesde in de sprint In totaal boekte Valverde in 2004 15 overwinningen Vanwege de geldproblemen bij die ploeg en omdat Kelme geen deelname verkreeg voor de in 2005 ingevoerde ProTour was hij voor 2005 op zoek naar een nieuwe ploeg Uiteindelijk tekende hij voor Illes Balears Met twee etappezeges in de Ronde van het Baskenland één in Parijs-Nice en één in de Ronde van Frankrijk kon zijn nieuwe werkgever niet anders dan tevreden over haar aanwinst zijn Toch bleek Valverde ook kwetsbaar want drie dagen na zijn ritzege in de Tour moest hij als drager van de witte trui de ronde met een knieblessure verlaten Na een korte revalidatie besloot hij toch aan te treden op het WK in Madrid zijn eerste wedstrijd in 2 maanden waar hij net naast de wereldtitel greep Hij werd tweede na Tom Boonen In 2006 beleefde hij een zeer goed voorjaar Hij won zowel de Waalse Pijl als Luik-Bastenaken-Luik twee belangrijke heuvelklassiekers die deel uit maakten van de ProTour Zijn andere doel dit jaar was de Ronde van Frankrijk In het Critérium du Dauphiné Libéré liet hij de concurrentie zien dat er rekening met hem moest gehouden worden in de Tour Hij startte die bewuste Tour als één van de favorieten zeker na het dopingschandaal Operación Puerto dat ervoor zorgde dat diverse favorieten niet van start mochten gaan Maar ook nu liep het net als het voorgaande jaar weer mis In de derde rit kwam hij ten val en brak hij zijn sleutelbeen Valverde stapte huilend uit de koers Ook in de Ronde van Spanje gold hij als favoriet Hij leek die roep waar te gaan maken maar werd uiteindelijk toch nog door Aleksandr Vinokoerov voorbijgestreefd Wel werd hij tweede en werd hij dat jaar winnaar van het klassement van de ProTour In het wereldkampioenschap sprintte hij naar de derde plaats achter Paolo Bettini en Erik Zabel In 2007 werd hij tweede in zowel de Waalse Pijl als in Luik-Bastenaken-Luik Dat jaar reed hij voor het eerst de Ronde van Frankrijk uit Valverde werd voor het begin van de Tour tot de favorieten voor de eindzege gerekend maar werd uiteindelijk zesde Hij liet de Vuelta links liggen en zette alles op het WK Het was enige tijd onzeker of hij daar mocht starten vanwege zijn niet bewezen onschuld in de zaak Fuentes maar op 26 september 2007 werd bekend dat de Spaanse wielerbond met succes tegen de UCI in beroep is gegaan bij het internationaal sporttribunaal CAS 14 februari werd de Operación Puerto weer geopend Op 5 juli 2008 won Valverde de eerste etappe van de Ronde van Frankrijk waardoor hij direct de leiding in zowel het algemeen klassement als het puntenklassement veroverde Ook de tweede dag bleefde gele trui in zijn bezit De groene trui verloor hij echter aan Kim Kirchen Ondertussen reeg Valverde de zeges aaneen in het seizoen 2008 Hij won in het najaar de belangrijke Spaanse klassieker de Clasica San Sebastian en vertrok als een van de favorieten aan de start in de Ronde van Spanje Het begin was indrukwekkend met een demonstratie in de tweede etappe door van iedereen weg te sprinten in de hellende aankomststrook Maar zoals zo vaak bij Valverde wisselde hij goede momenten met slechte momenten af Hij verloor de ronde in de rit naar Suances waar hij meer dan drie minuten verloor Door goede prestaties op de zware Angliru en de klimtijdrit naar de Navacerrada werd hij uiteindelijk nog vijfde Door zijn goede seizoen sloot hij zijn seizoen op de 1e plaats af op de wereldranglijst Valverde begon zijn seizoen 2009 moeizaam door problemen met het CONI en UCI waardoor hij in het begin van het seizoen geen overwinningen kon boeken Zijn eerste overwinningen kwamen in de Ronde van Castilië en León waar hij twee ritten won In de Waalse klassiekers presteerde hij ietwat tegenvallend met een 7e plaats in de Waalse pijl en een 19e plaats in Luik Valverde kreegin het midden van het seizoen een domper te verwerken hij mocht niet naar de tour omdat hij door het CONI voor twee jaar werd geschorst Hierdoor mocht hij twee jaar lang geen wedstrijden in Italië rijden Aangezien de Ronde van Frankrijk van dat jaar een stuk door Italië voerde kon Valverde niet deelnemen Ondanks deze domper raakte Valverde goed in vorm met als resultaat etappewinst en de eindzege in de Ronde van Catalonië voor Daniel Martin Hij reisde af naar het Critérium du Dauphiné Libéré Valverde won deze ronde ondanks de aanwezigheid van Evans Contador en Gesink Aan het einde van het seizoen 2009 kon Valverde eindelijk een grote ronde winnen Hij won de Ronde van Spanje voor landgenoot Samuel Sánchez en de Australiër Cadel Evans In 2010 begon hij sterk met eindwinst in de Ronde van de Middellandse Zee In Parijs-Nice werd hij tweede voor zijn ploegmaat Luis León Sánchez en achter Alberto Contador In de Ronde van het Baskenland won hij twee etappes en werd hij tweede in het eindklassement achter Horner In het heuveldrieluik presteerde hij redelijk In de Amstel Gold Race was hij er niet vanwege de IJslandse aswolk die het vliegverkeer in Europa belemmerde In de Waalse Pijl eindige hij als achtste en in Luik-Bastenaken-Luik eindigde hij als derde achter Aleksandr Vinokoerov en Aleksandr Kolobnev Vervolgens won hij de laatste etappe van de Ronde van Romandië Ook in het eindklassement eindigde hij als eerste voor Simon Spilak en Denis Menchov Nauwelijks 5 koersdagen na zijn aflopende dopingschorsing op 21 januari 2012 zegevierde Valverde in de koninginnenrit met aankomst op Old Willunga Hill van de Tour Down Under Een maand later behaalde hij in de Ruta del Sol alweer zijn tweede overwinning van het jaar eveneens in de koninginnenrit Hij nam er ook de leiderstrui over en behield deze tot het einde Hij zette zijn succesvolle reeks voort met een derde plaats in Parijs-Nice Op 19 juli 2012 soleerde de Spanjaard 355 kilometer en won de laatste bergetappe van de Ronde van Frankrijk zijn vierde etappezege in de Tour Ook in de Ronde van Spanje van 2012 was Valverde succesvol nadat hij met zijn ploeg de ploegentijdrit al had gewonnen won hij de derde etappe door Joaquim Rodríguez nipt te verslaan in de sprint Tevens nam hij de rode leiderstrui over van ploeggenoot Jonathan Castroviejo Een dag later kwam Valverde echter ten val en verloor hij kostbare tijd op de overige klassementsrenners Hij verloor de rode trui aan Rodriquez In de achtste etappe leek Alberto Contador op een ritzege af te stevenen Hij werd echter in de laatste meters gepasseerd door Valverde met in zijn wiel Rodriquez Hierdoor pakte Valverde zijn zevende ritzege in de Ronde van Spanje Hij eindigde de ronde als tweede in het eindklassement en als winnaar van zowel het puntenklassement als het combinatieklassement Tijdens de wegwedstrijd van de Wereldkampioenschappen wielrennen in Valkenburg wist Valverde voor de vierde keer in zijn carrière het podium te halen hij werd derde achter Philippe Gilbert en Edvald Boasson Hagen Een jaar later werd hij op het WK in Florence wederom derde waardoor hij met vijf podiumplaatsen op WK's recordhouder werd < ref> Tijdens de wegwedstrijd van het WK van 2014 won Valverde voor het derde jaar op rij de bronzen medaille Bloeddoping Op 14 mei 2006 meldde de Spaanse Guardia Civil dat Valverde betrokken zou zijn in de dopingzaak rond Eufemiano Fuentes In de dossiers van Fuentes zouden de codenamen 18 en ValvPiti naar hem verwijzen Piti is de naam van de hond van Valverde Valverde zelf ontkent alle beschuldigingen Het CONI heeft bewezen dat het DNA uit een bloedstaal van Valverde genomen tijdens de doortocht in Italië van de Tour de France van 2008 matchen met het DNA van bloed gevonden in één van de bloedzakken bij de dopingzaak rond Eufemiano Fuentes Valverde is echter van plan de CONI zelf te vervolgen Begin 2009 wordt Valverde opnieuw genoemd in de zaak Puerto Het CONI vraagt 2 jaar schorsing voor Valverde Op 11 mei wordt Valverde twee jaar geschorst Deze schorsing geldt vooralsnog enkel op Italiaans grondgebied maar kan wereldwijd worden omdat de internationale wielerunie UCI overweegt deze schorsing over te nemen Op 31 mei 2010 wordt Valverde voor twee jaar wereldwijd geschorst voor betrokkenheid in de zaak Operación Puerto De straf gaat met terugwerkende kracht op 1 januari 2010 in Al zijn uitslagen van dit jaar worden geschrapt die van vroeger mag hij op zijn palmares houden Hij ging tegen de uitspraak in beroep maar deze werd op 4 november afgewezen Overwinningen 2001 Spaans kampioen op de weg Beloften 2003 3e etappe Ronde van het Baskenland Puntenklassement Ronde van het Baskenland 3e etappe Ronde van Aragon Klasika Primavera 4e etappe deel a Trofeo Joaquim Agostinho 5e etappe Trofeo Joaquim Agostinho Prueba Villafranca de Ordizia 9e etappe Ronde van Spanje 15e etappe Ronde van Spanje 2004 Trofeo Cala Millor 2e en 3e etappe Ronde van Valencia Eindklassement Ronde van Valencia Eindklassement Ronde van Murcia 1e etappe Ronde van het Baskenland Puntenklassement Ronde van het Baskenland Klasika Primavera 3e 4e en 5e etappe Ronde van Castilië en León 1e 2e en 3e etappe Ronde van Burgos Eindklassement Ronde van Burgos 3e etappe Ronde van Spanje 2005 Trofeo Manacor Trofeo Soller Eindklassement Challenge Mallorca 7e etappe Parijs-Nice 3e en 4e etappe Ronde van het Baskenland 10e etappe Ronde van Frankrijk 2006 2e etappe Ronde van Murcia 1e etappe Ronde van het Baskenland Puntenklassement Ronde van het Baskenland Waalse Pijl Luik-Bastenaken-Luik 4e etappe Ronde van Romandië Puntenklassement Ronde van Romandië 7e etappe Ronde van Spanje Amstel Curaçao Race Eindklassement UCI ProTour 2007 Eindklassement Ronde van Valencia 4e etappe Ronde van Murcia individuele tijdrit Eindklassement Ronde van Murcia 3e etappe Clásica Alcobendas individuele tijdrit 4e etappe Ronde van Burgos individuele tijdrit 2008 4e etappe Ronde van Murcia individuele tijdrit Eindklassement Ronde van Murcia Parijs-Camembert Luik-Bastenaken-Luik 1e etappe Critérium du Dauphiné Libéré 3e etappe Critérium du Dauphiné Libéré individuele tijdrit Eindklassement Critérium du Dauphiné Libéré Puntenklassement Critérium du Dauphiné Libéré Spaans kampioen op de weg Elite 1e etappe Ronde van Frankrijk 6e etappe Ronde van Frankrijk na schrapping Riccardo Riccò< small> Clásica San Sebastián 2e etappe Ronde van Spanje Eindklassement UCI ProTour 2009 3e en 5e etappe Ronde van Castilië en Leon Klasika Primavera 3e etappe Ronde van Catalonië Eindklassement Ronde van Catalonië Eindklassement Critérium du Dauphiné Libéré Eindklassement Ronde van Burgos Eindklassement Ronde van Spanje Combinatieklasssement Ronde van Spanje 2010 Eindklassement Ronde van de Middellandse Zee< s> 1e en 2e etappe Ronde van het Baskenland< s> 5e etappe Ronde van Romandië< s> Eindklassement Ronde van Romandië< s> 2012 5e etappe Tour Down Under 2e etappe Ruta del Sol Eindklassement Ruta del Sol 3e etappe Parijs-Nice 17e etappe Ronde van Frankrijk 1e etappe Ronde van Spanje ploegentijdrit 3e etappe Ronde van Spanje 8e etappe Ronde van Spanje Puntenklassement Ronde van Spanje Combinatieklasssement Ronde van Spanje 2013 Trofeo Serra de Tramuntana Proloog en 3e etappe Ruta del Sol Eindklassement Ruta del Sol Puntenklassement Ronde van Spanje 2014 Proloog 1e en 2e etappe Ruta del Sol Eindklassement Ruta del Sol Ronde van Murcia Roma Maxima Grote Prijs Miguel Indurain Waalse Pijl Spaans kampioen tijdrijden Elite Clásica San Sebastián 1e etappe Ronde van Spanje ploegentijdrit 6e etappe Ronde van Spanje Eindklassement UCI World Tour 2015 Trofeo Serra de Tramuntana 2e 5e en 7e etappe Ronde van Catalonië Waalse Pijl Waalse Pijl Voornaamste ereplaatsen Ronde van Frankrijk 4e 2014 6e 2007 8e 2008 2013 Ronde van Spanje 2e 2006 3e 2003 2013 2014 4e 2004 5e 2008 Wereldkampioenschap 2e 2003 2005 3e 2006 2012 2013 2014 6e 2004 9e 2009 Luik-Bastenaken-Luik 2e 2007 2014 3e 2010< s> 2013 Ronde van Lombardije 2e 2013 2014 Amstel Gold Race 2e 2013 2015 3e 2008 4e 2014 6e 2007 Waalse Pijl 2e 2007 7e 2009 2013 Clásica San Sebastián 2e 2013 3e 2007 8e 2006 Tour Down Under 2e 2012 Parijs-Nice 2e 2005 2010< s> 3e 2012 Ronde van het Baskenland 2e 2006 2010< s> 5e 2003 2007 Ronde van Romandië 2e 2006 4e 2009 UCI ProTour UCI Wereldranglijst UCI World Tour 2005 22e 2006 1e 2007 4e 2008 1e 2009 2e 2010 geschrapt wegens schorsing 2011 dopingschorsing 2012 5e 2013 3e 2014 1e Resultaten in voornaamste wedstrijden | |} {| class"wikitable" style"font-size90%;text-align center;" |- |colspan12 style width47%|Resultaten in rittenwedstrijden |- !stylewidth2%| Jaar !stylewidth10%|Ronde van Dubai !stylewidth10%|Ronde van Oman !stylewidth10%|Ronde van Andalusië !stylewidth10%|Parijs-Nice !stylewidth10%|Ronde van Catalonië !stylewidth10%|Ronde van het Baskenland !stylewidth10%|Ronde van Romandië !stylewidth10%|Critérium du Dauphiné !stylewidth10%|Ronde van Burgos !stylewidth10%|Ronde van Valencia !stylewidth10%|Route du Sud |- |2003 | | | | | | | | | | | |- |2004 | | | | | | | | |1e 3 etappes |1e 2 etappes | |- |2005 | | | |2e 1 etappe |80e |28e | | | | | |- |2006 | | | | | |2e 1 etappe |3e 1etappe |7e | | | |- |2007 | | | | | |5e | |opgave |2e 1 etappe |1e | |- |2008 | | | | | | | |1e 2 etappes | | | |- |2009 | | | | |1e 1 etappe | |4e |1e |1e | | |- |2010 | | | |2e< s> | |2e< s> 2 etappes< s> |1e< s> 1 etappe< s> | | | | |- |2011 | | | | | | | | | | | |- |2012 | | |1e 1 etappe |3e 1etappe |opgave | | | | | | |- |2013 | | |1e 2 etappes | |opgave | |9e |7e | | | |- |2014 |27e | |1e 3 etappes | | |5e | | | | |2e |- |2015 |4e |3e | | |2e 3 etappes | | | | | | |} Ploegen 1999-Banesto Amateur 2000-Kelme-Costa Blanca Amateur 2001-Kelme-Costa Blanca Amateur 2002-Kelme-Costa Blanca 2003-Kelme-Costa Blanca 2004-Comunidad Valenciana-Kelme 2005-Illes Balears-Caisse d'Epargne 2006-Caisse d'Epargne-Illes Balears 2007-Caisse d'Epargne 2008-Caisse d'Epargne 2009-Caisse d'Epargne 2010-Caisse d'Epargne 2012-Team Movistar 2013-Team Movistar 2014-Team Movistar 2015-Team Movistar De 50e editie van de wielerwedstrijd Amstel Gold Race werd gehouden op 19 april 2015 De wedstrijd maakt deel uit van de UCI World Tour 2015 Deze editie werd gewonnen door wereldkampioen Michal Kwiatkowski Titelverdediger Philippe Gilbert werd tiende in dezelfde tijd Gilbert viel aan op de Cauberg maar kon Michael Matthews niet afschudden in zijn poging waarna enkele andere gelosten opnieuw kwamen aansluiten Deelnemende ploegen Rituitslag Externe link Australië Engels Australia officieel het Gemenebest Australië Engels Commonwealth of Australia is een land op het zuidelijk halfrond bestaande uit het Australische vasteland en een groot aantal eilanden in de Indische en Grote Oceaan waarvan Tasmanië het grootste is Australië ligt ten noordwesten van Nieuw-Zeeland en ten zuiden van Indonesië Oost-Timor en Papoea-Nieuw-Guinea Het land heeft een oppervlakte van 76878086 km² en is daarmee het op vijf na grootste land ter wereld naar oppervlakte Van de circa 22 miljoen inwoners woont het grootste deel in en nabij de grote steden zoals Sydney Melbourne Brisbane Perth en Adelaide De hoofdstad is Canberra Australië dat zijn naam dankt aan het vermeende continent terra australis incognita "onbekend zuidelijk land" werd al enkele tienduizenden jaren bewoond voor het door Europeanen zou worden ontdekt Nadat Willem Jansz Australië in 1606 als eerste Europeaan ontdekte duurde het nog tot 1770 voor de oostkust door de Britten in bezit werd genomen die het eiland in eerste instantie als strafkolonie gebruikten Van 1650 tot 1817 heette het hele continent Nieuw Holland alleen de namen Arnhemland Nieuw-Zeeland en Tasmanië herinneren nu nog aan de Nederlandse ontdekkingsreizen in dit gebied New South Wales was in 1788 de eerste kolonie en in de 19e eeuw volgden nog vijf andere koloniën de voorlopers van de huidige Australische staten Op 1 januari 1901 voegden de zes koloniën zich samen tot één federatie en werd het hoewel nog niet volledig onafhankelijk van het Verenigd Koninkrijk Australië ontleent zijn soevereiniteit aan het zogenoemde settled colony principle dat bepaalt dat het land vreedzaam werd gekoloniseerd Het tegenwoordige Australië is een federale parlementaire democratie en een constitutionele monarchie met als staatshoofd koningin Elizabeth II vertegenwoordigd in Australië door de Gouverneur-Generaal Internationaal is Australië lid van de Verenigde Naties de G20 het Gemenebest van Naties de OESO en de WTO Geschiedenis Ongeveer 50000 jaar geleden kwamen de eerste mensen naar Australië de Aborigines Doordat destijds het zeeniveau veel lager was kwamen er natuurlijke bruggen van Azië naar Australië waardoor mensen waarschijnlijk maar een klein stukje hoefden te varen om Australië te bereiken Toen de aarde later opwarmde het ijs begon te smelten en het zeeniveau steeg werd Australië een eiland In het jaar 150 werd er voor het eerst over Australië geschreven door de Grieken Ze noemden het land "Terra Australis" Willem Jansz ontdekte met zijn Duyfken Australië als eerste Europeaan in 1606 toen hij langs het Kaap York-schiereiland in het noorden van Australië voer De westkant van Australië werd later ook verschillende malen door Nederlanders en andere Europeanen bezocht maar dit Nieuw-Holland groeide niet uit tot een kolonie In 1770 ontdekte de Engelse ontdekkingsreiziger James Cook de oostkust van Australië Het gebied werd Nieuw-Zuid-Wales genoemd en werd gebruikt als strafkolonie voor Engelse gevangenen Later werd het land ook populair onder vrije burgers In 1849 werd er voor het eerst goud gevonden in Australië en daarna nam de bevolking snel toe In 1901 keurde Australië een federale grondwet goed en werd een zelfregerend deel dominion van het Britse Rijk Australische troepen namen aan beide wereldoorlogen deel In de Tweede Wereldoorlog vochten Australische eenheden onder meer op Ambon in Egypte op Kreta en in de Pacific Melbourne werd de eerste hoofdstad maar in 1911 schreef de regering een prijsvraag uit voor het ontwerp van een nieuwe hoofdstad Het winnende ontwerp van de Amerikaanse architect Walter Burley Griffin werd uitgevoerd vanaf 1913 en in 1927 werd het aldus ontstane Canberra de nieuwe hoofdstad Bestuurlijke indeling Australië bestaat uit 6 staten 2 territoria en 1 federaal territorium het Australisch Hoofdstedelijk Territorium verder beslaat het nog 9 externe territoria Daarnaast beslaat het Australische Gemenebest nog 9 externe territoria Deze worden op twee na allen door het Australische parliament bestuurd Christmaseiland wordt sinds 1992 deels bestuurd door Western Australia deels zelfstandig via het Australische parliament Macquarie Island is sinds 1978 officieel grondgebied van Tasmanië Geografie Fysieke kenmerken Australië het kleinste continent en door sommigen ook beschouwd als het grootste eiland wordt in het noorden door de Timorzee de Arafurazee de Golf van Carpentaria en de Straat Torres begrensd in het oosten door de Koraalzee en de Tasmanzee en ten zuiden door de Straat Bass en de Grote Australische Bocht De Indische Oceaan ligt ten zuiden en westen van Australië Het land heeft een totale kustlijn van 25 760 km Ongeveer driekwart van Australië bestaat uit woestijn Enkel in het noordoosten zijn er regenwouden die verder naar het zuiden vaak meer subtropisch dan tropisch zijn In de dorre hete binnenlanden zijn er naast woestijnen ook steppe- en savanneachtige gebieden de scrublands Australië is het laagste en vlakste continent Een groot deel van het woestijngebied ligt net boven de zeespiegel met in het westen het Centrale Laagland en het Westelijk Plateau Aan de oostkust liggen bergketens en bevindt zich ook de hoogste berg Mount Kosciuszko met een hoogte van 2228 meter Andere bekende bergen en rotsen zijn Uluṟu Ayers Rock Kata Tjuṯa de Olga's Mount Augustus de Devils Marbles en Wave Rock Vanwege het droge klimaat kent Australië rivieren waarvan vele een deel van het jaar helemaal droogstaan Het land heeft twee belangrijke rivieren die het hele jaar door water bevatten de Murray en de Darling Er bevinden zich in het land ook meren zoals het Eyremeer het Torrensmeer en het Gairdnermeer die meestal droog liggen Grote baaien zijn de Grote Australische Bocht Golf van Carpentaria en de Spencergolf Steden De tien grootste verstedelijkte gebieden urban centers van Australië waren volgens de volkstelling van 2013 Flora en fauna In de regenwouden komen de meeste diersoorten voor Ook in de dorre hete binnenlanden komen vele soorten voor In de binnenlandse scrublands leven onder meer de kangoeroes Een groot deel van de Australische fauna en dat geldt vooral voor de buideldieren is uniek Deze zijn een voorbeeld van adaptieve radiatie en nog vrij primitief Vermoedelijk hadden de Australische buideldieren ooit maar een beperkt aantal voorouders Ook bestaan er in Australië grootpoothoenders die hun eieren in hopen rottend plantenmateriaal uitbroeden en de temperatuur daarvan controleren thermometervogels; zodra de kuikens geboren zijn laten ze die aan hun lot over Australië wordt regelmatig geteisterd door bosbranden Droogte en harde wind zorgen voor een snelle verspreiding van het vuur Hoewel het gevaarlijk is voor de bewoonde wereld zijn de bosbranden een noodzakelijk onderdeel voor de vernieuwing van de bossen De zaaddozen van de Eucalyptus hebben grote hitte nodig om open te springen Ook de geblakerde moederboom loopt meestal weer uit Klimaat De seizoenen in Australië zijn tegengesteld aan die van het Noordelijk Halfrond De lente duurt van september tot november de zomer van december tot februari de herfst van maart tot mei en de winter van juni tot augustus Australië heeft voor het grootste gedeelte een subtropisch klimaat in het uiterste noorden heerst een tropisch klimaat Van oktober tot eind november is het vroege stormseizoen December en januari is de vroege moesson soms heel nat De late moesson valt in februari en maart met zeer zware regenval Het late stormseizoen van april en mei heeft zware stormen In juni en juli is het klimaat zeer aangenaam Heet en droog is het in augustus In de regentijd komen er regelmatig zware stormen voor gemiddeld vijf per jaar Gemiddeld valt hier circa 1470 mm neerslag Midden-Australië heeft een echt woestijnklimaat In de zomer kunnen de temperaturen zeer hoog oplopen In de winterperiode kan het 's nachts flink afkoelen Hier valt minder dan 250 mm neerslag per jaar en het droge seizoen duurt meer dan acht maanden Het noorden van Nieuw-Zuid-Wales en het zuiden van Queensland hebben een subtropisch klimaat met het hele jaar door aangenaam weer hoewel het in de zomer behoorlijk warm kan worden Grote steden als Sydney Perth en Adelaide hebben een mediterraan klimaat met warme zomers en milde winters Victoria en Tasmanië in het zuiden hebben een gematigd klimaat In de winter kan het vrij koud worden met sneeuwval in de hogere gebieden De rest van het jaar is het zonnig en warm met kans op hittegolven in Victoria Politiek Zes toenmalige Britse koloniën Nieuw-Zuid-Wales Tasmanië Queensland Victoria Zuid-Australië en West-Australië werden in een federale staat verenigd Iedere deelstaat heeft een eigen regering rechterlijke macht grondwet en overheid met een eigen gekozen premier Federaal zijn de Australische Senaat en het Australische Huis van afgevaardigden die het Australische Parlement vormen Regeringsleider is de Minister-president van Australië Het gemenebest heeft bovendien twee zelfregerende gebieden het Australisch Hoofdstedelijk Territorium het gebied van de federale hoofdstad Canberra en het Noordelijk Territorium met Darwin als hoofdstad Tot het gemenebest behoren ook Jervis Bay Territorium aan de Australische oostkust Christmaseiland in de Indische Oceaan Norfolk in de Stille Oceaan en Heard en McDonaldeilanden in de Zuidelijke Oceaan Het Gemenebest van Australië is naast een federale parlementaire democratie ook een parlementair constitutioneel koninkrijk met als staatshoofd Elizabeth II van Australië met de titel Koningin van Australië De troonopvolger van de natie is kroonprins Charles In iedere deelstaat wordt het staatshoofd vertegenwoordigd door een gouverneur en in de federale overheid door de gouverneur-generaal Het staatshoofd wordt in het gemenebest vertegenwoordigd door de Gouverneur-generaal van Australië die door de Kroon wordt aangesteld op advies van de Australische minister-president Hoewel de meeste taken door de Gouverneur-generaal en stedelijke gouverneurs worden uitgevoerd zijn er enkele die het staatshoofd zelf uitvoert door persoonlijke aanwezigheid In een referendum in 1999 is uitgesproken dat de bevolking van Australië een overgang naar een republiek afwees Economie Australië heeft een vrijemarkteconomie die wordt gedomineerd door de dienstensector Deze beslaat 68% van het Australische bruto binnenlands product De landbouw- en de mijnbouwsector samen 10% van het bbp zijn samen verantwoordelijk voor 57% van de export van Australië De Australische economie is gemeten naar maatstaven voor economische vrijheid een van de meest laissez-faire kapitalistische economieën ter wereld Het bruto binnenlands product van Australië is qua koopkrachtpariteit iets hoger dan die van het Verenigd Koninkrijk Duitsland en Frankrijk In de Index van de menselijke ontwikkeling van de Verenigde Naties 2009 stond het land op de tweede plaats Bezienswaardigheden Nationaal park Uluṟu-Kata Tjuṯa met Uluṟu Ayers Rock en Kata Tjuṯa The Olgas Nationaal park Kakadu Willandramerengebied groot Barrièrerif Religie De census van 2001 en 2006 brachten de volgende uitkomsten< ref> Katholieken Onder de christenen vormen de katholieken qua aantal de grootste geloofsgemeenschap van Australië Van de Australiërs ging in 2006 bijna 4% naar een katholieke kerk gedurende het weekend Alhoewel absoluut het aantal katholieken in de laatste 5 jaar toenam vooral door immigratie nam het relatieve aantal katholieken af van 267% in 2001 naar 26% in 2006 Het aantal kerkbezoekers daalde van 864000 in 1996 naar 763276 in 2001 en naar 708618 in 2006 Een afname van het aantal kerkbezoekers met bijna 20% in 10 jaar< ref> Cultuur Sinds 1788 is de basis van de Australische cultuur sterk beïnvloed door de Anglo-Keltische westerse cultuur Een aantal opvallende culturele kenmerken zijn ook ontstaan ​​uit de natuurlijke omgeving van Australië en uit inheemse culturen Sinds het midden van de 20e eeuw heeft de Amerikaanse cultuur die van Australië sterk beïnvloed in het bijzonder door middel van televisie en film Andere culturele invloeden komen uit naburige Aziatische landen en via grootschalige immigratie uit niet-Engels sprekende landen Kunst Van de Australische beeldende kunst wordt verondersteld dat die is begonnen met de grotschilderingen rotstekeningen en bodypainting van de inheemse volkeren De tradities van inheemse Australiërs worden grotendeels mondeling overgeleverd via ceremonie en door het vertellen van de Droomtijdverhalen Arthur Streeton en anderen die zijn geassocieerd aan de Heidelberg School Het landschap is een blijvende bron van inspiratie voor de Australische modernistische kunstenaars Het wordt afgebeeld in de geprezen werken van Sidney Nolan Fred Williams Sydney Lange en Clifton Pugh De Australische literatuur is ook beïnvloed door het landschap De werken van schrijvers als Banjo Paterson Henry Lawson en Dorothea Mackellar vangen de ervaring van de Australische bush Het karakter van het nationale koloniale verleden van het land zoals weergegeven in de vroege literatuur is populair bij de moderne Australiërs David Williamson David Malouf en John Maxwell Coetzee die onlangs pas een Australische burger is geworden zijn ook bekend schrijvers en Les Murray wordt beschouwd als "een van de belangrijkste dichters van zijn generatie"< ref> Media De Australische filmindustrie begon met de release in 1906 release van The Story of the Kelly Gang die wordt beschouwd als s werelds eerste lange speelfilm Tegen de jaren 1930 is ongeveer 95 procent van de in Australië vertoonde speelfilms geproduceerd in Hollywood Tegen de de late jaren 1950 houdt de speelfilmproductie in Australië feitelijk op te bestaan en worden er geen volledig Australische speelfilms meer gemaakt in de tien jaar tussen 1959 en 1969< ref> Australië heeft twee publieke omroepen de Australian Broadcasting Corporation en de multiculturele Special Broadcasting Service drie commerciële televisiezenders verschillende betaal-TV-diensten en talrijke openbare non-profit televisie- en radiostations Elke grote stad heeft minstens één dagelijkse krant en er zijn twee landelijke dagbladen The Australian en The Australian Financial Review Keuken Het eten van inheemse Australiërs werd grotendeels beïnvloed door de omgeving waarin ze leefden De meeste stammen leefden van een eenvoudig jager-verzamelaardieet Ze jaagden op inheems wild en vis en verzamelden inheemse planten en fruit De algemene term voor de inheemse Australische flora en fauna die wordt gebruikt als voedselbron is bush tucker De eerste kolonisten introduceerden gerechten op het continent Sport Ongeveer 24 procent Australiërs boven de leeftijd van 15 jaar neemt regelmatig deel aan georganiseerde sportactiviteiten in Australië Australië heeft sterke internationale teams in cricket hockey korfbal rugby League en rugby union In elk van deze sporten zijn ze de afgelopen 25 jaar ten minste tweemaal Olympisch of wereldkampioen geworden bij zowel de mannen als de vrouwen voor zover van toepassing Australië is ook sterk in baanwielrennen roeien en zwemmen en eindigt consequent in de top vijf van medaillewinnaars op de Olympische of WK niveau sinds 2000 Zie ook Het werelddeel Australië Aboriginals APEC Economie van Australië Vlag van Australië Lijst van vlaggen van Australië Settled colony principle principe van vreedzame kolonisatie Externe links Bashar Hafiz al-Assad Arabisch ‏بشار حافظ الأسد Damascus 11 september 1965 is sinds 17 juli 2000 de president van Syrië Hij volgde zijn vader Hafiz al-Assad op die tot zijn overlijden op 10 juni 2000 Syrië 29 jaar had geregeerd Hij is ook secretaris-generaal van de Ba'ath-partij Bashar al-Assad werd gekozen tot president in 2000 en herkozen in 2007 met 998 en in 2014 met 887 procent van de stemmen Politiek Bashar volgt een iets milder aandoende politiek ten opzichte van de buurstaten waaronder Israël en Jordanië Uit Libanon trok hij onder plaatselijke druk daadwerkelijk de Syrische bezettingstroepen terug die sinds 1990 het Libanon van na de Libanese Burgeroorlog controleerden Bashar al-Assad wilde in januari 2004 de vredesbesprekingen met Israël die in 2000 mislukt waren voortzetten en werd door zijn formele Israëlische ambtgenoot Moshe Katsav in Jeruzalem uitgenodigd om deze vredesbesprekingen effectief voort te zetten Zowel de Syrische president als de Israëlische premier Ariel Sharon voelden echter weinig voor het voorstel Assad stelde zich begin 2003 neutraal op tijdens de Amerikaanse inval in Irak ondanks aantijgingen dat hij pro-Iraaks was Begin 2005 trok hij zijn troepen terug uit Libanon als gevolg van de internationale druk na de moord op de Libanese oud-premier Rafik Hariri Hiermee kwam een einde aan decennialange Syrische bezetting Nadat eind 2010 in Tunesië demonstraties begonnen en daarbij Ben Ali werd verjaagd verspreidden de demonstraties zich door de hele regio waaronder Syrië Volgens de oppositie werd er door de regering op vreedzame demonstranten geschoten In reactie op de demonstraties kondigde Assad hervormingen aan er werd een nieuwe grondwet aangenomen waarin niet langer stond dat de Ba'ath-partij een Arabisch nationalistische en socialistische partij de staat en de samenleving leidt maar dat er ook andere politieke partijen mochten worden gevormd die niet lid zijn van het Nationaal Progressief Front NPF Wel mochten partijen niet gebaseerd zijn op religie of etnische basis Vervolgens werden er in 2012 parlementsverkiezingen gehouden waarbij ook partijen die geen lid van het NPF waren zetels wonnen De rebellen beschouwden deze verkiezingen als oneerlijk De demonstraties ontaardden al snel in een burgeroorlog waarbij het Syrische Arabische Leger van president Assad en pro-Assad-milities de rebellen door de regering gezien als "terroristen" met grof geweld bestreden Volgens critici van Assad worden hierbij ook burgerdoelen in alle delen van het land onder meer in de plaatsen Daraa en Hama aangevallen Syrië en zijn bondgenoten Rusland Volksrepubliek China en Iran schreven de opstand en het geweld toe aan een jihad door intolerante islamisten en salafistische terroristen streng-wahabitische monarchieën zoals Qatar en Saoedi-Arabië Frankrijk wapenleveranties vanuit de Verenigde Staten de NAVO Israël en Turkije Assad verklaarde in november 2012 tegenover het Russische televisiestation RT dat er in Syrië geen sprake is van een burgeroorlog maar van pogingen tot buitenlandse inmenging door regionale en internationale grootmachten salafistisch extremisme en van terrorisme tegen de staat Hij verklaarde nooit onder buitenlandse druk afstand te zullen doen van het presidentschap tenzij na algemene vrije verkiezingen onder de Syrische bevolking in 2014 President Assad verklaarde tegenover de Georgisch-Russische journaliste in Syrië te willen blijven leven en ook sterven Tevens verklaarde hij de weg van onderhandelingen met geweldloze oppositiepartijen en geleidelijke democratische transitie te willen volgen om zo niet de weg vrij te laten voor islamistische extremisten en "imperialistische" plannen met het Midden-Oosten en de belangrijke en olierijke Arabische wereld In 2014 werden er presidentsverkiezingen gehouden waarbij ook andere kandidaten dan Assad mochten meedoen Assad zelf won de verkiezingen met 887% van de stemmen Leiders van de Groep van Zeven spraken van een schertsvertoning De Russische autoriteiten daarentegen spraken van een legitieme overwinning Ook Afghanistan Algerije Armenië Wit-Rusland Brunei Cuba Guyana Iran Nicaragua Zuid-Afrika Palestina Noord-Korea en Venezuela feliciteerden Assad Op 16 juli dat jaar werd Assad beëdigd voor een derde termijn Persoonlijk Bashar al-Assad werd geboren in een alawitische familie in Damascus en studeerde na een geneeskundige opleiding aan de Universiteit van Damascus en een carrière als arts in het leger oogheelkunde in Londen maar in verband met de voorbereiding voor de opvolging van zijn vader voltooide hij die postdoctorale studie niet In december 2000 huwde hij de investeerster en bankier Asma al-Assad een soennitische moslima en dochter van een Brits-Syrische cardioloog die werd geboren in een invloedrijke soennitische familie uit de stad Homs Assad en Asma hebben drie kinderen geboren in 2001 2003 en 2004 Het bisdom Eupen-Malmedy is een voormalig Belgisch rooms-katholiek bisdom dat tussen 1920 en 1925 bestond en de huidige Oostkantons omvatte Geschiedenis De Duitse kantons Eupen en Malmedy werden in 1920 conform het Verdrag van Versailles ter compensatie van de geleden schade gedurende de Eerste Wereldoorlog aan het Koninkrijk België toegevoegd Er waren verschillende problemen met de bevolking die een soort identiteitscrisis meemaakte door nu plots deel uit te maken van een andere staat Ook op kerkelijke vlak waren er problemen daar de lokale clerus zich meer verbonden voelde met het Duitse aartsbisdom Keulen dan met het suffragane Franstalige bisdom Luik dat afhing van het aartsbisdom Mechelen het latere aartsbisdom Mechelen-Brussel Toen de situatie escaleerde vroeg kardinaal Mercier de primaat van België en aartsbisschop van Mechelen-Brussel aan paus Benedictus XV om de oprichting van een suffragaan bisdom dat de nieuwe Belgische gebieden zou omvatten De paus gaf hieraan gehoor en richtte op 30 juli 1920 het bisdom Eupen-Malmedy op met de publicatie van de pauselijke bul Ecclesiae Universae Als bisschop werd Martin-Hubert Rutten de toenmalige bisschop van Luik aangeduid Hij werd op 13 oktober 1920 officieel benoemd tot bisschop van Eupen-Malmedy Daar hij ook bisschop van Luik was bestuurde hij beide bisdommen in een personele unie Als zetel van het bisdom werd de abdijkerk van Malmedy de Sint-Pieter Paulus en Quirinuskerk verheven tot kathedraal Het kerkgebouw bleef de status van kathedraal behouden zelfs na de inlijving van het bisdom in het bisdom Luik op 15 april 1925 krachtens een nieuwe pauselijke bul Bisschop van Eupen-Malmedy Monseigneur Martin-Hubert Rutten was de eerste en enige bisschop van Eupen-Malmedy en dit van 13 oktober 1920 tot 15 april 1925 De mogelijkheid bestaat dat de paus beslist om de titulaire zetel van het bisdom Eupen-Malmedy te verlenen aan een titulair bisschop net zoals dit eerder gebeurde bij de voormalige bisdommen Ieper en Tongeren Referenties De Pooter P De rechtspositie van erkende erediensten en levensbeschouwingen in Staat en maatschappij Larcier pagina 240 op Catholic Hierarchy met notities over naamveranderingen waaronder Eupen-Malmedy Een bootvluchteling is iemand die om een politieke of economische reden zijn land ontvlucht over zee De eerste bootvluchtelingen waren grote aantallen Vietnamezen die na de aftocht van de Amerikanen na de Vietnamoorlog hun land verlieten in veelal niet-zeewaardige bootjes Middellandse Zee Er zijn veel vluchtelingen uit Afrika en het Midden-Oosten die de Middellandse Zee oversteken in de richting van Italië en Spanje Zij verzamelen zich in Libië om daar hun reis over de Middellandse Zee voort te zetten Sinds 2013 is door de onzekere situatie in Egypte met de Revolutie in 2011 en de staatgreep daarna in 2013 de opstand in Libië de Malinese Burgeroorlog de Syrische burgeroorlog en het geweld van de ISIS het aantal bootvluchtelingen dat de Middellandse Zee probeert over te steken enorm toegenomen De massale toestroom van vluchtelingen op Lampedusa een Italiaans eiland dat zich relatief dicht onder de Libische kust bevindt stelt de instanties daar voor grote opvangproblemen Veel mensen proberen Afrika te ontvluchten door aan boord van een gammele boot van mensensmokkelaars naar Europa over te steken Dat loopt vaak slecht af In oktober 2013 verging een boot waarbij ruim 300 mensen de dood vonden Regelmatig zinken schepen onderweg door pech of overbelasting De Italiaans marine redt veel vluchtelingen uit de Middellandse Zee< ref> Volgens Europese regels moet ieder lidstaat zelf voor opvang zorgen In de eerste vier maanden van 2014 kwamen 17 schepen met vluchtelingen in Italië aan 26310 personen werden geregistreerd onbekend is het aantal dat illegaal de Europese Unie binnenkwam De opvangkampen raken vol In april 2014 ontstond een piek 4000 vluchtelingen werden in 48 uur uit zee gered< ref> Elders Vluchtelingen uit Sri Lanka en andere Zuid-Aziatische landen die via Indonesië de Indische Oceaan oversteken in de richting van Australië Cubanen die met geïmproviseerde vaartuigen de kust van Florida in Amerika trachten te bereiken Vanaf het nabijgelegen Haïti wordt het ook geprobeerd De Australische regering heeft getracht het vluchten over zee te ontmoedigen door een opvangkamp in te richten in de woestijn waar de bootvluchtelingen onder harde omstandigheden worden opgesloten Ook worden bootjes teruggestuurd< ref> Gevaren De boten waarmee de vluchtelingen komen zijn vaak niet voldoende zeewaardig Dat maakt de reis gevaarlijk Het komt voor dat mensensmokkelaars de vluchtelingen in open zee afzetten De reis daarna hebben velen met de dood moeten bekopen< ref> De grootste problemen die zich met vluchtelingen in het algemeen dus ook met bootvluchtelingen voordoen zijn mensensmokkel en de beperkte mogelijkheid vluchtelingen een nieuwe veilige plaats te bieden waardoor velen in de illegaliteit belanden Brussel Frans Bruxelles is de hoofdstad van het Koninkrijk België en tevens de hoofdplaats van zowel de Vlaamse als de Franse Gemeenschap De gemeente Brussel telt 174956 inwoners en is naar inwoneraantal de op vier na grootste gemeente in België Het is één van de 19 gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest dat 1174869 inwoners telt juni 2014 Vaak wordt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest als de stad Brussel beschouwd en niet enkel de gemeente Brussel Dit maakt Brussel met grote voorsprong officieus de grootste stad van België Het nog grotere stedelijk gebied van Brussel agglomeratie telt ruim 2 miljoen inwoners De plaatsnaam Brussel komt van Bruocsella wat evolueerde tot Broekzele wat betekent "nederzetting zele bij het moeras broek" De stad is het bestuurlijk centrum van de Europese Unie en wordt daarom als de hoofdstad van Europa beschouwd Daarnaast huisvest de stad ook het hoofdkwartier van de NAVO en het secretariaat van de Benelux Gezien de grote aanwezigheid van internationale organisaties en de invloed van de stad op politiek economisch sociaal en cultureel vlak wordt Brussel in het GAWC-onderzoek uit 1999 beschouwd als een bèta-wereldstad Geschiedenis Brussel ontstond rond een burcht op een eiland in de Zenne De tweede vijfhoekige stadsomwalling die in de 14de eeuw werd gebouwd omvatte zeven heuvels de Koudenberg de St-Michielsberg de Warmoesberg de Kunstberg de St-Pietersberg de Zavel en de Kruidtuin De stad werd achtereenvolgens de hoofdstad van het hertogdom Brabant de Zeventien Provinciën de Zuidelijke Nederlanden het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden tezamen met Amsterdam België de Vlaamse Gemeenschap de Franse Gemeenschap en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en is het bestuurlijk centrum van de Europese Unie In 1853 werd de Leopoldswijk aangehecht in 1864 volgden het Ter Kamerenbos en de erheen lopende Louizalaan en in 1921 kende de gemeente zijn grootste uitbreiding met de aanhechting van Haren Laken en Neder-Over-Heembeek Economie De economie van Brussel wordt gedomineerd door activiteiten in de dienstensector en de openbare instellingen Vaak zijn die activiteiten verbonden met de hoofdstedelijke functie ministeries nationale en regionale instellingen; ambassades en vertegenwoordigingen; hoofdkwartier van de NAVO; regionale en Europese zetels van multinationals; consultants en juridische diensten; horeca en vrijetijdsindustrie; communicatie luchtvaart transport ; autoproductie Audi Brussel Een belangrijk zakendistrict is de Noordruimte Espace Nord ten noorden van het centrum rond het Noordstation Het gebied wordt gekenmerkt door hoogbouw Ook direct ten oosten van het centrum wordt het stadsbeeld door kantoren laagbouw gedomineerd Dankzij de aanwezigheid van de Europese instellingen hebben vele internationale bedrijven een vestiging in Brussel gekozen Hierdoor is er in Brussel ook in economisch mindere tijden een stabiele grote vraag naar kantoorruimten De stad is de op twee na belangrijkste zakenstad van Europa na Londen en Parijs Ook is Brussel een belangrijke congresstad en is de stad onlangs Washington DC voorbijgestreefd als belangrijkste diplomatenstad ter wereld Winkelen Bekende winkelstraten zijn de Nieuwstraat en de Louizalaan Zeker een bezoek waard zijn de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen een van de winkelgalerijen in Brussel en de Dansaertstraat Bezienswaardigheden en cultuur Historisch erfgoed de Grote Markt het Stadhuis van Brussel het Broodhuis de Beenhouwersstraat de Munt Koninklijke Muntschouwburg; hier brak de Belgische Revolutie van 1830 uit die leidde tot de onafhankelijkheid van België het standbeeld van Manneken Pis het Atomium een zeer bekend monument dat een ijzerkristal voorstelt dat 150 miljard maal is vergroot Het werd gebouwd ter gelegenheid van de Wereldtentoonstelling die hier plaats had in 1958 het Jubelpark met zijn hallen musea park en triomfboog Aangelegd ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de Belgische onafhankelijkheid de Kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele het Koninklijk Paleis van Brussel en het nabijgelegen Park van Brussel de Marollen volkswijk in Brussel waar de bekende Brusselse vlooienmarkt plaatsvindt De wijk wordt beheerst door het imposante Justitiepaleis de Zavel wijk van de antiekhandel de Heizel de wereldtentoonstelling van 1958 had hier plaats waar het Atomium een restant van is Hier vindt men verder het ontspanningsoord Bruparck bioscoopcomplex Kinepolis subtropisch zwemparadijs Oceade het park Mini-Europa restaurants het Koning Boudewijnstadion een planetarium en de Brussels Expo tentoonstellingsruimte het park van Laken domein van 160 ha met het Paleis van Laken residentie van de Belgische vorsten de koninklijke serres de Japanse toren en het Chinees paviljoen de stad telt vele artnouveauwoningen ontworpen door Victor Horta de verschillende winkelgalerijen in Brussel Kerken Enkele kerken zijn onder andere Kapellekerk Onze-Lieve-Vrouwekerk Laken Kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele Miniemenkerk Sint-Jacob-op-Koudenberg Onze-Lieve-Vrouw-ter-Zavelkerk Kerk Onze-Lieve-Vrouw Van Finisterrae Sint-Katelijnekerk Musea Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België bestaande uit het Museum voor Oude Kunst 15e-18e eeuw het Museum voor Moderne Kunst 19e-20e eeuw het Meuniermuseum het Wiertzmuseum het Musée Magritte Museum Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis bestaande uit het Jubelparkmuseum de Hallepoort de Japanse Toren het Chinees Paviljoen het Muziekinstrumentenmuseum het BELvue Museum Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis Autoworld Joods Museum van België Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen Het Hortahuis Belgisch stripmuseum Uitgaansleven Brussel heeft zoals veel andere Belgische steden een levendig uitgaansleven Vele uitgaansgelegenheden liggen verspreid over de stad maar in het centrum is vooral het gebied rond de Beurs en het Sint-Goriksplein bekend als uitgaansbuurt Belangrijke zalen zijn de Ancienne Belgique de Munt de Beursschouwburg en de KVS Sinds 2005 heeft Brussel ook een casino In de kanaalzone organiseren twee boten Rics Artboat en Rics Riverboat sinds de jaren 70 langs het Bécodok artistieke activiteiten festiviteiten en culturele projecten In 1987 werd Thurn en Taxis geklasseerd en kreeg het een culturele en recreatieve bestemming bv Couleur Café In 1993 vestigde zich het Kaaitheater als een centrum voor dans theater en performance aan het Saincteletteplein Taal Binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gelden het Frans en het Nederlands als officiële talen De meeste inwoners forenzen en vaste buitenlanders gebruiken nochtans vooral het Frans als aanspreektaal Deze gewoonte is echter geen maat voor de ware taalverhoudingen maar wordt door veel Nederlandstalige bezoekers van Brussel wel als probleem ervaren Deze gewoonte is evenwel ontstaan door de combinatie van de numerieke verhoudingen van de verschillende taalgroepen in Brussel de relatieve meertaligheid van de Vlamingen in Brussel en de relatief lagere kennis van andere talen onder de Franstaligen Volgens onderzoek worden in Brussel opmerkelijk veel verschillende talen gesproken in thuisverband en bestaan er ook veel taalgemengde gezinnen Desondanks blijft Frans de lingua franca 7 tot 15 procent van de inwoners van het Brussels Gewest zou Nederlandstalig zijn Tijdens werkdagen komen zowat 220000 Vlaamse pendelaars erbij Dit maakt van Brussel de op een na grootste Vlaamse stad na Antwerpen Uiteraard maken ook vele Vlamingen die niet in Brussel wonen tenslotte gebruik van het nachtleven en rijke culturele aanbod in de hoofdstad Evenementen Bloementapijt om de twee jaar even jaren Bruksellive laatste weekend van juli Zinnekeparade Bestuurlijk College van burgemeester en schepenen Het bestuur van de stad bestaat uit PS spa cdH CD&V MR en Open Vld De volgende personen maken deel uit van het bestuur Uitslagen van de Brusselse gemeenteraadsverkiezingen sinds 1982 De verkiezingen vinden alle zes jaar op de tweede zondag van oktober plaats Op 1 januari 1983 verloren de Brusselse liberalen hun burgemeesterszetel die ze al van voor de Belgische onafhankelijkheid in handen hadden en werd voor het eerst een socialist burgemeester van Brussel Zie voor een overzicht van alle burgemeesters van Brussel de lijst van burgemeesters van Brussel Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2012 werd het kartel PS-spa de grootste met 18 zetels gevolgd door het cdH in feite het kartel cdH-CD&V met 10 zetels Derde werd het kartel MR-Open Vld met eveneens 10 zetels; Ecolo-Groen werd vierde met 7 zetels Tot slot behaalde het FDF 3 zetels en de N-VA 1 zetel Hierop werd een paarse meerderheid gevormd tussen PS-spa en MR-Open Vld goed voor 28 van de 49 zetels De volgende gemeenteraad wordt op zondag 14 oktober 2018 gekozen Europese hoofdstad Brussel wordt vaak gezien als de de facto hoofdstad van de Europese Unie Dit komt door de aanwezigheid van talrijke Europese organisaties Deze Europese instellingen zijn Europese Commissie Europees Parlement Europees Economisch en Sociaal Comité Europees Comité van de Regio's Raad van de Europese Unie EUROCONTROL West-Europese Unie Er is een aantal tijdelijke Europese agentschappen gehuisvest te Brussel Europees Defensieagentschap Uitvoerend Agentschap voor intelligente energie In Brussel is ook het secretariaat van de NAVO gevestigd Brussel telt 120 internationale instellingen 159 ambassades 1400 ngo's meer dan 2500 diplomaten en 16000 lobbyisten Daarmee is Brussel het op een na grootste politieke centrum ter wereld na Washington DC De meeste Europese instellingen zijn gegroepeerd in de Leopoldswijk of ook de Europese Wijk genoemd Om deze instellingen te huisvesten werden tal van nieuwe wolkenkrabbers opgetrokken als het Berlaymontgebouw het Justus Lipsius-gebouw de Madoutoren het Karel de Grote-gebouw Résidence Palace en talrijke andere Stedenbanden Verkeer en vervoer Wegverkeer Brussel is zeer goed via snelwegen bereikbaar Zo hebben steden als Gent Brugge Antwerpen Luik Namen maar ook Amsterdam Rotterdam Keulen Parijs en Luxemburg goede wegverbindingen met Brussel De stad telt twee concentrische verkeersassen onderling verbonden door grote lanen de grote Ring R0 de autosnelweg die het Brusselse gewest omcirkelt de kleine ring R20 serie van tunnels en doorgaande wegen die het centrum van Brussel bedienen en die de stadsomwalling uit de 14e en 15e eeuw volgt Daarbij duiken namen op die herinneren aan de oude stadspoorten zoals de poort van Namen Halle Ninove Anderlecht Leuven Schaarbeek enzovoort Luchthaven Brussel Brussels Airport ook wel Luchthaven Zaventem of Luchthaven Brussel-Nationaal genoemd ligt in Vlaanderen en is de grootste luchthaven van België Spoorwegen Reizigers kunnen gebruikmaken van verschillende treinstations De belangrijkste voor het personenvervoer bevinden zich op de noord-zuidverbinding Station Brussel-Zuid het belangrijkste internationale station van België bediend door TGV Eurostar Thalys ICE en andere internationale verbindingen Station Brussel-Kapellekerk Station Brussel-Centraal Station Brussel-Congres Station Brussel-Noord Alle nationale reizigerstreinen die Brussel aandoen stoppen in Brussel-Noord Brussel-Centraal en Brussel-Zuid In Brussel-Kapellekerk en -Congres houden enkel een paar stoptreinen halt Station Brussel-Luxemburg en station Brussel-Schuman nabij de Europese instellingen alle treinen richting Namen en Luxemburg stoppen hier Brussel heeft zoals hierboven al blijkt veel rechtstreekse internationale treinverbindingen Steden als Amsterdam Londen Berlijn Keulen Parijs Marseille en Milaan zijn rechtstreeks te bereiken Openbaar vervoer De Brusselse metro telt 68 stations verspreid over twee assen Sinds april 2009 is er een extra metrolijn bijgekomen waardoor er meer en snellere verbindingen mogelijk zijn Verder is er ook een uitgebreid tramnetwerk met als zwaartepunt de noord-zuidverbinding Zuidstation Beurs Noordstation parallel met de noord-zuidverbinding van de treinen Een paar tramverbindingen gaan tot de plaatsen in de Vlaamse Rand zoals Groot-Bijgaarden Tervuren Drogenbos en Wezembeek-Oppem Een uitgebreid busnetwerk zorgt er ten slotte voor dat bijna elke plek in en rond het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bereikbaar is met het openbaar vervoer Het lokale vervoer binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt hoofdzakelijk uitgevoerd door de MIVB Het vervoer in relatie met Vlaanderen wordt hoofdzakelijk verzekerd door De Lijn het vervoer naar Wallonië hoofdzakelijk door de TEC Evolutie van het inwonertal 19e eeuw 1853 aanhechting Leopoldswijk Quartier Léopold 1864 aanhechting Louizalaan Avenue Louise 20e eeuw tot aan herinrichting gemeenten 1921 aanhechting van Haren Laken en Neder-Over-Heembeek Na de gemeentelijke herinrichting Autochtone Brusselaars Door het internationale karakter van Brussel en het grote aantal buitenlanders en bewoners uit Vlaanderen en Wallonië zijn er in Brussel nog maar weinig echte Brusselaars te vinden Ze kregen zelfs een speciale benaming Zo is een Ketje een oorspronkelijke inwoner van Brussel die er samen met zijn beide ouders geboren en getogen is Een Zinneke is er eveneens geboren doch heeft slechts één ouder die zich Ketje mag noemen Kenmerkend is hun taalgebruik Het oorspronkelijke Brussels is een Brabants dialect Het kenmerkt zich taalkundig gezien door de vele leenwoorden uit het Frans en door Franse uitspraak van Nederlandse woorden Het ontwikkelde zich uit de lokale variant van het Middelnederlands dat er in de Middeleeuwen gesproken werd Er bestaat ook een Brusselse variant van het Frans Daarin vindt men vele leenwoorden uit het Nederlands en door het Nederlands beïnvloede uitspraak In het artikel over het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is meer informatie te vinden over het gebruik van de beide officiële talen in Brussel Bekende personen Zie ook Brussel van A tot Z Brussel in de literatuur Overwelving van de Zenne Verfransing van Brussel Brussel en de Europese Unie Standbeeld van Europa Wapen van Brussel Literatuur Geert van Istendael Arm Brussel uitgeverij Atlas contact 2002 ISBN 9789045008530 Eric Min De eeuw van Brussel; biografie van een wereldstad De bezige bij 2014 ISBN 9789085423942 Externe links Een burgeroorlog is een oorlog waarbij de strijdende partijen deel uitmaken van hetzelfde land of rijk Burgeroorlogen worden vaak uitgevochten om religieuze etnische of politieke redenen maar soms is het eenvoudigweg een strijd tussen twee rivaliserende groepen De strijd kan gepaard kan gaan met slachtingen of zelfs genocide volkerenmoord Ook door de vaak lang aanslepende strijd is de tol aan mensenlevens van de gemiddelde burgeroorlog hoog Voorbeelden van bekende burgeroorlogen zijn de Amerikaanse Burgeroorlog de Russische Burgeroorlog de Chinese Burgeroorlog de Ierse Burgeroorlog en de Spaanse Burgeroorlog Zie voor een vollediger overzicht Lijst van burgeroorlogen Er is een geschiedkundige discussie over de vraag of sommige oorlogen in de Middeleeuwen en vroegmoderne tijd als burgeroorlogen bijvoorbeeld over godsdienstkwesties kunnen worden beschreven zoals De Honderdjarige Oorlog in Frankrijk 1337-1453 De Tachtigjarige Oorlog in de Nederlanden 1568-1648 De Dertigjarige Oorlog in Duitsland 1618-1648 Zie ook Lijst van burgeroorlogen Democratie is een bestuursvorm Het Nederlandse woordHet woord Democratie wordt vaak gebruikt in een verkeerde context Zo spreekt men vaak over democratische prijzen terwijl bedoeld wordt dat er goedkope goederen worden aangeboden Mochten de prijzen democratisch zijn dan zouden de aanwezige klanten vooraf mogen stemmen over de prijzen van de goederen En dit is vrijwel steeds niet het geval In essentie wordt het woord dus soms fout gebruikt< ref> stamt af van de Griekse woorden dèmos "volk" en krateo "heersen regeren" en betekent dus letterlijk "volksheerschappij" Dit houdt in dat het volk zelf stemt over de wetten zoals in het oude Athene of het volk verkiest vertegenwoordigers die de wetten maken zoals in België en Nederland In een democratie is de voltallige bevolking soeverein en is alle autoriteit gebaseerd op de minstens theoretische instemming van het volk Deze bestuursvorm is gebaseerd op het menselijke gelijkheidsideaal Als iedereen vrij en gelijk in rechten en plichten geboren is zoals in het eerste artikel van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens staat dan heeft ook niemand méér recht dan een ander om bepaalde wetten vast te stellen of beslissingen te nemen Het implementeren van die theorie in de politieke praktijk is vaak niet eenvoudig en kent vele aspecten Zo stelde Tocqueville dat vrijheid en gelijkheid op gespannen voet met elkaar staan Een te grote vrijheid gaat ten koste van de gelijkheid maar andersom geldt hetzelfde Ook waarschuwde hij voor de tirannie van de meerderheid Niet alleen kunnen minderheden zo in de verdrukking komen en hun toevlucht zoeken in geweld ook de meerderheid zelf kan hier het slachtoffer van worden Zakaria stelt dat in West-Europa de rechtsstaat en de bescherming van vrijheid voorafging aan verkiezingen waarbij het grootste deel van de bevolking is betrokken waardoor een liberale democratie kon ontstaan In landen waar deze bescherming ontbreekt zou de kans groot zijn op een onvrije democratie Geschiedenis De oudst bekende democratie was die van Clisthenes in Athene in de Griekse oudheid hoewel die nog niet sterk leek op wat wij ons tegenwoordig bij het woord democratie voorstellen Zo mochten vrouwen slaven en metoiken vreemdelingen "medebewoners" in Athene niet meebeslissen Bestanddelen Om van een democratisch proces te kunnen spreken dienen de volgende vier fundamentele elementen aanwezig te zijn recht van initiatief; elke deelnemer moet vrij zijn om een initiatief te kunnen nemen en een wetsvoorstel of wetswijziging in te dienen; recht op spreken; elke deelnemer moet in gelijke mate de kans hebben de andere deelnemers te informeren en met hen van gedachten te wisselen over het voorstel dat ter tafel ligt; stemrecht; elke deelnemer moet de gelegenheid hebben een stem over het voorstel te kunnen uitbrengen Een overeengekomen meerderheid van de stemmen bepaalt of het voorstel al dan niet aangenomen wordt; gelijkheid; elke deelnemer dient gelijk te zijn aan een ander in het democratisch proces zowel in deelneming tijdens het stemmen alsook door gelijkwaardig vertegenwoordigd te zijn Voor elk van deze vier elementen kunnen specifieke richtlijnen gelden Definities Democratie is onder meer Wij hebben een staatsvorm die niet een kopie is van de instellingen van onze naburen In plaats van anderen na te bootsen zijn wij juist een voorbeeld voor hen Onze staatsvorm heet een democratie omdat ze in handen is van velen en niet van enkelen In persoonlijke geschillen verzekeren onze wetten gelijk recht aan allen en de publieke opinie eert een ieder die zich door iets onderscheidt in het openbare leven boven anderen niet om de klasse waartoe hij behoort maar om zijn waarde alleen Armoede is voor niemand die de staat van nut kan zijn een beletsel hoe gering zijn aanzien ook is Perikles' lijkrede Perikleous logos epitaphios zoals ze is vastgelegd door Thoukydides II 37Dit is mogelijk de oudst geattesteerde definitie van democratie Deze was opgenomen in het eerste ontwerp van het Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa maar werd door Ierland afgewezen zeer tegen de zin van Griekenland en Cyprus< ref> Het universele recht om deel te nemen aan de politieke macht dat wil zeggen het recht van alle burgers om te stemmen en te participeren in de politiek Een land is democratisch als het volk het recht heeft zijn eigen regering te kiezen in periodieke geheime verkiezingen met verschillende partijen op basis van algemeen en gelijk stemrecht voor volwassenen Francis Fukuyama Een staatsvorm waarin een vertegenwoordiging van het volk de hoogste macht heeft en een overwegende invloed heeft op het regeringsbeleid Instituut voor Publiek en Politiek Regering van het volk door het volk voor het volk Abraham Lincoln Een regering waar we zonder bloedvergieten van af kunnen bijvoorbeeld via algemene verkiezingen; dat wil zeggen de maatschappelijke instellingen leveren middelen waarmee de heersers kunnen worden afgezet door de overheersten en de sociale tradities waarborgen dat deze instellingen niet eenvoudig door de machthebbers zijn te vernietigen Karl Popper Voor een uitgebreide historische bloemlezing over wat vele denkers zoal onder "democratie" hebben verstaan zie Arne Naess Jens A Christophersen & Kjell Kvalø Democracy ideology and objectivity Soorten democratie Er kan onderscheid gemaakt worden tussen vele vormen van democratie Sommige naties zoals Zweden kennen slechts een enkel huis van afgevaardigden Anderen als Nederland hebben een huis van afgevaardigden en een senaat Deze beide vormen komen voor zonder president Denemarken met een huis en Italië met huis en senaat dan wel met een president Finland met een huis en Frankrijk met huis en senaat Sommige naties hebben een kiessysteem dat voor een deel indirect is waarbij niet de stemmers maar de afgevaardigden een vertegenwoordiger kiezen Zo kiezen in Duitsland de directgekozen afgevaardigden de indirectgekozen president Een representatieve democratie is de term voor vertegenwoordigers die door middel van een selectieproces zijn gekozen Dit is in de meeste Westerse landen het geval Directe democratie Directe democratie is de oorspronkelijke vorm van democratie zoals gevonden bij de oude Grieken Directe democratie is een vorm van beslissing waarbij de uitkomst door een meerderheid bepaald wordt Dat kan handig zijn maar ook tot een beslissingsproces leiden waarbij de ene beslissing door de andere beslissing opgevolgd wordt zonder dat er voldoende over nagedacht is Bij het begin van de 21e eeuw zijn verschillende methodes ontstaan waardoor iedereen kan stemmen via internet of gsm wat een vorm van directe democratie is Het is echter ook een vorm waarbij de meerderheid het voor het zeggen heeft en er het gevaar dreigt van de tirannie van de meerderheid Directe democratie in de moderne betekenis van het woord duidt op instrumenten waarbij opnieuw de deelnemers direct de uitkomst beïnvloeden zonder de omwerking van een parlement Voorbeelden zijn het bindend referendum en het volksinitiatief In een systeem zonder vertegenwoordigers zoals bijvoorbeeld aangehangen door Akiva Orr is er geen rol weggelegd voor politieke partijen en een parlement Rousseau was een groot voorstander van de directe democratie De Volksvergadering is een vorm van directe democratie die onder andere toegepast werd en wordt in Athene de Ekklesia Zwitserland de Landsgemeinde Noord-Amerika de Town-meeting en het voormalige Joegoslavië het bedrijfsradenstelsel Volksraadplegingen en plebiscieten worden ook wel eens tot vormen van directe democratie gerekend maar door hun niet-bindende karakter behoren zij niet specifiek tot deze categorie Representatieve democratie Representatieve democratie wordt ook wel parlementaire democratie genoemd De representatieve democratie ontstond als praktische oplossing bij het groeien van het aantal mensen binnen de democratie het was praktisch niet mogelijk dat iedereen direct over elk onderwerp meebesliste De meeste westerse democratieën zijn parlementaire en daarmee representatieve democratieën Er zijn verschillen in kiesstelsels Sommige landen verdelen zich in districten die elk een winnaar als afgevaardigde sturen terwijl andere landen alle zetels rondom de tafel gelijkelijk verdelen naar de uitslag van de algehele uitslagen In een representatieve democratie draagt het volk een aantal nauwkeurig gedefinieerde bevoegdheden voor een beperkte tijd over aan een aantal afgevaardigden die het volk representeren en de wil van het volk uitvoeren Deze bevoegdheden bevinden zich onder andere op het terrein van de wetgevende macht Na een aantal jaren worden nieuwe verkiezingen gehouden Deze overdracht van macht dient nauwkeurig bewaakt te worden om te voorkomen dat de overdracht definitieve karaktertrekken krijgt De reeds genoemde verkiezingen na een aantal jaren waarbij een afgevaardigde zijn bevoegdheden worden afgenomen is hier een van Vrijheid van pers is een tweede Elementen uit de directe democratie zoals een referendum kunnen ook een tegenwicht vormen Particratie Een representatieve democratie waarin direct-democratische besluitvorming wordt bemoeilijkt is een particratie de politieke partijen hebben de macht Met uitzondering van Zwitserland zijn de Europese democratieën particratieën Particratie wordt vaak verward met de democratie Een particratie komt voornamelijk tot uiting in de partijdiscipline waarbij in de praktijk alle verkozenen die behoren tot eenzelfde partij in het parlement over alle onderwerpen unaniem stemmen Representatieve democratie is in alle landen waarin representatieve democratie wordt toegepast geëvolueerd tot particratie Michels noemde dit de ijzeren wet van de oligarchie Deze wet stelt dat alle organisatievormen onafhankelijk van het democratische of autocratische gehalte in het begin onvermijdelijk oligarchisch worden Particratieën kunnen bijgevolg worden gezien als een vorm van misbruik van delegatie in representatieve democratie Aangezien alle representatieve democratieën particratieën zijn geworden worden beide termen als synoniemen van elkaar gebruikt Waarom is dit een vorm van misbruik? Er zijn heel wat publicaties die de efficiëntie van representatieve democratie vergelijken met de efficiëntie van directe democratie Bijvoorbeeld prof Lars Feld in Duitsland prof Kirchgasser in Zwitserland en prof Matsusaka in USA vergeleken de efficiëntie van representatieve democratie en particratie door het vergelijken van de kosten van een bepaalde dienst als functie met de hoogte van de drempel voor het houden van een financieel referendum voor die dienst Uit die gegevens blijkt dat hoe hoger de drempel is hoe hoger de kosten van die dienst zijn Democratie en verkiezingen Verkiezingen dienen altijd vrij te zijn Hiervoor dienen verkiezingen aan een aantal voorwaarden te voldoen iedere volwassene moet kunnen stemmen beperkingen waardoor belangrijke delen van de bevolking niet aan de verkiezingen kunnen deelnemen geven een uitslag die niet representatief is voor de wensen van de bevolking; er moeten verschillende politieke partijen zijn waaruit gekozen kan worden binnen een eenpartijstelsel is er geen garantie dat deze partij voldoende ruimte voor alle wensen uit de bevolking biedt; de verkiezingen moeten geheim zijn door de keuze van elke kiezer geheim te houden hoeft de kiezer geen vrees te koesteren voor maatregelen wanneer hij niet op de winnaar van de verkiezingen gestemd heeft; de verschillende partijen moeten voldoende toegang tot de media hebben gehad wanneer alleen de huidige regerende partij of coalitie mediaruimte krijgt ontstaat een zeer ongebalanceerde situatie De Atheense democratie was overwegend een directe democratie Er bestond een aantal magistraatsfuncties met aanzienlijke macht Deze functies werden niet toegewezen door te kiezen maar door te loten Verkiezing zag men als oligarchisch alleen met loting had elke burger een even grote kans een functie te bekleden Er bestonden controles en mogelijkheden om iemand af te zetten wanneer bleek dat een door loting gekozen magistraat zijn functie niet goed uitvoerde Ook in Italiaanse stadstaten in de Middeleeuwen werd een deel van de magistraten door loting gekozen Ook in later tijd onder meer Jean-Jacques Rousseau Charles de Montesquieu werden verkiezingen met oligarchie geassocieerd De laatste staat waar magistraten door loting werden gekozen Venetië hield in 1797 op te bestaan en sindsdien is democratie altijd vormgegeven door middel van verkiezingen Volgens sommige politicologen bevatten verkiezingen nog steeds een oligarchisch element Kiezers zijn geneigd personen te kiezen die een of meerdere eigenschappen vertonen die als positief beschouwd worden en bovendien zeldzaam zijn Verder zijn ze geneigd op mensen te stemmen die op een of andere manier opvallen of bekend zijn Hierdoor heeft niet iedere kandidaat a priori even veel kans om gekozen te worden Verder zijn rijke personen of personen met rijke bondgenoten beter in staat een verkiezingscampagne te voeren en mensen te mobiliseren dan mensen die minder geld hebben Democratie en scheiding der machten Een belangrijk maar geen cruciaal kenmerk van een democratie is dat zij in haar instellingen en wetten vele uiteenlopende waarborgen kent tegen een ongezonde machtsconcentratie Wetgevende uitvoerende en rechterlijke macht kunnen worden onderscheiden Dit staat bekend als de trias politica De wetgevende macht wordt gevormd door het parlement De uitvoerende macht wordt gevormd door de regering die de wetten ten uitvoer brengt in beleid De rechterlijke macht moet de andere twee machten in evenwicht houden Ze krijgt hiervoor een zeer onafhankelijke positie In vele democratische staten is de band tussen wetgevende en uitvoerende macht sterker dan die tussen de rechterlijke macht en de andere twee Oorspronkelijk kwam dit idee van de Franse baron de Montesquieu en het past dan ook bij uitstek in een bestuurssysteem waar de macht in handen is van een elite Door die elite in drie delen op te splitsen hoopte hij de vrijheid van het volk dus door een soort verdeel en heers techniek te beschermen Overigens was de Montesquieu geen onvoorwaardelijke voorstander van democratie Democratie hieronder verstond hij directe democratie zag hij als geschikt voor stadstaten; voor grotere territoriale staten gaf hij de voorkeur aan meer autocratische regeringsvormen De pers wordt in democratische landen soms wel de vierde macht of vijfde macht genoemd vanwege haar cruciale rol bij het informeren van de burgers Democratie en het communisme In sommige communistische geregeerde landen gebruikte men het begrip democratie in de officiële naam van enkele landen zoals de Duitse Democratische Republiek en de Democratische Volksrepubliek Korea Als er al verkiezingen waren werden deze in andere landen echter niet beschouwd als vrije verkiezingen Soms werden verkiezingen uitgelegd als een bedreiging niet voor de leiders maar voor het volk Bij verkiezingen hebben sommige individuen met slechte bedoelingen de mogelijkheid om zich kandidaat te stellen Als deze kandidaat onverhoopt het volk achter zich krijgt en zo de macht grijpt kan hij het bestuur omverwerpen en alleenheersen in het nadeel van het volk In theorie zou de leider dus nieuwe kandidaten moeten zoeken die het goed menen met het volk en dezelfde goede bedoelingen delen met de huidige leider In veel landen worden de kandidaten dan ook vaak bij verkiezingen voorgedragen door de machthebbers tegenkandidaten ontbreken en vaak wordt bijvoorbeeld het publiekelijk uitleg geven over hoe men tegen de gestelde kandidaten kan stemmen bestraft Tegen de voorgestelde kandidaat stemmen was in communistische landen van het voormalig Oostblok echter wel mogelijk Kritiek op democratie In de loop der millennia zijn er veel tegenstanders van de democratie geweest Zo was Plato tegenstander van de democratie omdat democratie volgens hem leidt tot dictatuur In plaats daarvan stelde hij een regering van een verlichte filosoof-koning voor Bovendien vinden sommigen dat een democratie niet voldoende de rechten van burgers kan garanderen Een meerderheid van de bevolking kan immers instemmen met het schenden van die rechten John Stuart Mill waarschuwde ook voor een Tirannie van de Meerderheid Vaak wordt de machtsovername in Duitsland door Hitler gebruikt als voorbeeld van de gevaren van democratie Hitler kreeg echter van het parlement en van de bevolking door manipulatie en intimidatie de benodigde tweederdemeerderheid voor zijn Ermächtigungsgesetz waarmee hij dictatoriale bevoegdheden verwierf Uit dat parlement waren de communisten toen trouwens al oa door geweld verdreven Volgens anderen leidt een democratie juist weer tot anarchie Anarchie zal een tegenreactie oproepen de behoefte aan wetten en sterke sturing een dictator Verder menen sommigen dat het volk simpelweg te dom is om te regeren en dat het bestuur beter overgelaten kan worden aan mensen die er verstand van hebben Mensen die deze argumentatie gebruiken noemen democratie wel ochlocratie regering door de massa Ook op religieus gebied zijn er uitspraken gedaan tegen de democratie Een voorbeeld is hiervan de uitspraak die ds J Lohuis deed bij zijn afscheidspreek in een PKN-gemeente in Scherpenisse De overheid is Gods dienaresse maar ik ben tegen een democratie Het is mijn diepste overtuiging dat de democratie een uitvinding van de duivel is We moeten immers door God geregeerd worden Eendrachtbode Een overvloed aan democratie wordt door sommigen ook als nadelig gezien De macht van de kiezer zou dan te ver doorgeschoten zijn en juist dit teveel aan democratie zou de democratie in diskrediet brengen Een voorbeeld hiervoor is de staat Californië in de Verenigde Staten waar burgemeesters politiechefs en gouverneurs direct worden gekozen Bovendien kan elke burger zelf een wetsvoorstel indienen een wetswijziging voorstellen en zelfs een referendum uitschrijven om een bestuurder naar huis te sturen een vorm van directe democratie Dit kan tot gevolg hebben dat bestuurders constant bezig zijn met hun eigen populariteit en geen impopulaire keuzes meer durven te maken ook al kunnen die van essentieel belang zijn Een gevolg is dat er vooral beslissingen worden genomen met effect op de korte termijn om zodoende de publieke opinie te kunnen beïnvloeden Een ander nadelig gevolg heeft te maken met het feit dat bij een referendum geen rekening hoeft worden te gehouden met afwegingen die bestuurders wel moeten maken Er hoeft immers alleen maar voor of tegen gestemd te worden Dit is een van de belangrijkste redenen dat veel Amerikaanse staten torenhoge schulden hebben opgebouwd De Amerikaanse burgers vinden namelijk dat er meer geld moet worden vrijgemaakt voor publieke doelen scholen brandweer etc maar tegelijkertijd mag er niet meer belasting betaald worden Wat er nu gebeurt is dat er wetsvoorstellen via referenda ingediend worden die de politiek dwingen meer geld uit te geven aan bijvoorbeeld scholen Dit moet natuurlijk betaald worden zonder dat er meer belasting wordt geheven wat ertoe leidt dat de schuldenlast alsmaar groeit Een ander punt van kritiek op referenda is dat het argument dat de burger er meer macht door zou krijgen in de praktijk lang niet altijd opgaat Om referenda in te dienen moeten veel handtekeningen ingezameld worden wat een dure bezigheid is In de VS zijn het dus in plaats van individuele burgers vooral grote belangengroepen de referenda indienen; deze belangengroepen willen in het algemeen alleen hun particuliere belangen behartigen Winston Churchill zei tegen critici van de democratie Democracy is the worst form of government except for all those others that have been tried Democratie is de slechtste regeringsvorm op alle andere methoden die al geprobeerd zijn na Hij was zelf ook geen onverdeeld voorstander gelet op zijn even bekende uitspraak The best argument against democracy is a five-minute conversation with the average voter Het beste argument tegen democratie is een gesprek van vijf minuten met de gemiddelde kiezer Democratie en mensenrechten Volgens Hans-Hermann Hoppe in zijn boek "Democracy The God that failed" zijn Democratie en mensenrechten nauw met elkaar verbonden Democratie dient zich te beperken tot die onderwerpen die in de contractuele relatie van het individu met de maatschappij zijn overeengekomen Bij gebrek aan een expliciet sociaal contract in de huidige samenleving worden de genomen beslissingen door een individu vaak gezien als een schending van wat deze persoon meent dat de contractuele relatie is Vandaar de definitie van democratie "Democratie is twee wolven en een schaap die beslissen wat ze vanmiddag gaan eten" Publiekekeuzetheorie Publiekekeuzetheorie is een tak van de economie die het gedrag in de besluitvorming van kiezers politici en ambtenaren bestudeert vanuit het perspectief van de economische theorie Één bestudeerd probleem is dat elke kiezer weinig invloed heeft en derhalve een rationele onwetendheid kan hebben in politieke kwesties Hierdoor kunnen lobbygroepen subsidies en voor hun gunstige reguleringen verwerven die schadelijk kunnen zijn voor de samenleving Het staat ter discussie of lobbygroepen meer of minder invloed hebben in een non-democratie E-democracy De komst van Internet leidde tot veel speculatie over nieuwe vormen van directe democratie Digitale gemeenschappen zouden als Griekse Agora kunnen functioneren elektronisch stemmen kan misschien de gang naar de stembus overbodig maken en zo hopelijk leiden tot een hogere opkomst e-mailbombardementen zouden stakingen en demonstraties misschien overbodig maken Maar privacykwesties anonimiteit en digitale tweedeling leiden tot controverse in het e-democracydebat Daarnaast is veel ophef ontstaan over de oncontroleerbaarheid van het digitale stemmen het is op afstand niet mogelijk om te controleren of er sprake is van een "vrije keuze" achter de computer Nochtans is in landen met een zeer hoogstaande democratie zoals Zwitserland reeds jaren het schriftelijk stemmen voor iedereen ingevoerd zonder dat dit in de praktijk problemen geeft; in sommige opzichten is dit vergelijkbaar met stemmen via de computer thuis Zie ook Demarchie Oligarchie Economische democratie Democratie-index van The Economist Democratisch tekort De Discovery NASA-aanduiding OV-103 was de derde van de vijf operationele Amerikaanse spaceshuttles die werden gebouwd De Discovery is genoemd naar een van de twee schepen van de Britse ontdekkingsreiziger James Cook die rond 1770 werden gebruikt voor reizen over de Grote Oceaan die hebben geleid tot de ontdekking van Hawaï Naar het zusterschip van Cooks Discovery is de Endeavour vernoemd Doordat er veel ervaring was opgedaan met de bouw van de Enterprise de Columbia en de Challenger was de Discovery een stuk lichter dan de Columbia Vluchten De eerste vlucht van de Discovery vond plaats op 30 augustus 1984 Sindsdien heeft de Discovery onder meer de ruimtetelescoop Hubble en de ruimtesonde Ulysses in de ruimte gebracht In 1997 en 1999 heeft de Discovery nog onderhoudsbezoeken gebracht aan de ruimtetelescoop Hubble In 2000 en 2001 zijn met deze shuttle 3 missies naar het Internationaal ruimtestation ISS uitgevoerd voor het leveren van compartimenten voor het station het afwisselen van de bemanning en het leveren van voorraden Vlucht STS-114 31 Sinds het verongelukken van de Columbia 1 februari 2003 werden tijdelijk geen spaceshuttles meer gelanceerd Na een onderzoeksperiode van ruim 2 jaar was de Discovery de eerste spaceshuttle die weer werd gelanceerd De lancering vond plaats op 26 juli 2005 om 1639 uur en verliep op het eerste gezicht succesvol Ook deze keer brak echter een brok isolatieschuim van de brandstoftank Dit heeft niets geraakt maar had het hitteschild van de Discovery onherstelbaar kunnen beschadigen Komende vluchten van de spaceshuttle werden wederom opgeschort tot er een oplossing voor dit probleem was gevonden Na een reparatie aan het hitteschild waarbij enkele stukjes uitstekend voegsel werden verwijderd landde de Discovery op dinsdag 9 augustus om 1412 uur Nederlandse tijd op Edwards Air Force Base in Californië nadat een eerdere landing op Kennedy Space Center was uitgesteld in verband met slecht weer Vlucht STS-121 32 Op 4 juli 2006 werd de Discovery weer gelanceerd Na een uitgebreid veiligheidsonderzoek zag de NASA geen reden om de Discovery langer aan de grond te houden De Discovery vervoerde vracht zoals levensmiddelen Tijdens een ruimtewandeling werden diverse onderdelen van het Internationaal ruimtestation ISS vervangen Op 17 juli landde de shuttle weer veilig op aarde Vlucht STS-116 33 Bijna vier jaar na het ongeluk met de Columbia was de eerste nachtelijke lancering van een spaceshuttle In de nacht van 9 op 10 december 2006 vertrok de Discovery voor zijn 33ste vlucht met zeven astronauten van Kennedy Space Center in Florida om werken uit te voeren aan het Internationale ruimtestation ISS Er waren vier ruimtewandelingen nodig om de P5 Truss te koppelen en voor het herbekabelen van het ruimtestation zodat het elektrisch vermogen kon worden verdubbeld Dit was nodig voor het verder uitbouwen van het station zodat 6 in plaats van 3 astronauten gelijktijdig kunnen werken in het ISS Op vrijdag 22 december na een succesvolle missie landde de Discovery op landingsbaan 15 van de Shuttle Landing Facility Vluchtgeschiedenis Trivia Op 17 april 2012 maakte de Discovery zijn laatste vlucht Op een Shuttle Carrier Aircraft werd hij vervoerd naar het Steven F Udvar-Hazy-centrum van het National Air and Space Museum in Chantilly Zie ook Lijst van bemande ruimtevluchten Externe link De Eerste Wereldoorlog die ook de Wereldoorlog of de Grote Oorlog werd genoemd was een wereldoorlog gecentreerd in Europa die begon op 28 juli 1914 en duurde tot 11 november 1918 Nog altijd is 11 november bekend als wapenstilstandsdag Voor een deel werd de wapenwedloop in 1912 en 1913 aangespoord door nationalistische en militaristische groepen die hun regeringen passiviteit in het gezicht van externe bedreigingen verweten Sommige historici hebben gewezen op de toenemende populariteit van het militarisme en het radicaal-nationalisme als oorzaken voor de oorlog Inleiding Alle grootmachten van de wereld waren bij deze oorlog betrokken die werden samengesteld in twee conflicterende allianties de geallieerden gecentreerd rond de Triple Entente van het Verenigd Koninkrijk Frankrijk en Rusland en de centralen oorspronkelijk gecentreerd rond de Triple Alliantie van Duitsland Oostenrijk-Hongarije en Italië Deze bondgenootschappen reorganiseerden zich Italië vocht voor de geallieerden en breidden zich uit naarmate er meer landen meededen met de oorlog Uiteindelijk werden er meer dan 70 miljoen militairen waaronder 60 miljoen Europeanen gemobiliseerd in een van de grootste oorlogen in de geschiedenis Meer dan 9 miljoen soldaten werden gedood vooral als gevolg van de grote technologische vooruitgang in vuurkracht zonder overeenkomstige ontwikkelingen in mobiliteit Het was het op vijf na dodelijkste conflict in de wereldgeschiedenis dat vervolgens de weg vrijmaakte voor politieke veranderingen zoals revoluties in de betrokken landen De langlopende oorzaak van de oorlog was de imperialistische buitenlandse politiek van de grootmachten van Europa waaronder het Duitse Keizerrijk het Oostenrijks-Hongaarse Rijk het Ottomaanse Rijk het Russische Rijk het Britse Rijk Frankrijk en Italië De moord op 28 juni 1914 op aartshertog Frans Ferdinand van Oostenrijk de troonopvolger van Oostenrijk-Hongarije door een Bosnisch-Servische nationalist was de directe aanleiding van de oorlog Het resulteerde in een Habsburgs ultimatum aan het Koninkrijk Servië Verschillende bondgenootschappen gevormd tijdens de voorafgaande decennia werden ingeroepen zodat binnen een paar weken de grootmachten in oorlog waren Via hun kolonies verspreidde het conflict zich gauw over de wereld Op 28 juli begon het conflict met de Oostenrijks-Hongaarse invasie van Servië gevolgd door de Duitse invasie van België Luxemburg en Frankrijk; en een Russische aanval op Duitsland Nadat de Duitse opmars naar Parijs tot stilstand was gebracht vestigde het westfront zich in een statische uitputtingsslag van een Loopgravenoorlog die weinig veranderde tot 1917 In het oosten vocht het Russische leger met succes tegen de Oostenrijks-Hongaarse troepen maar werd teruggedrongen door het Duitse leger Bijkomende fronten werden geopend nadat het Ottomaanse Rijk toetrad tot de oorlog in 1914 Italië en Bulgarije in 1915 en Roemenië in 1916 Het Russische Rijk ging ten onder in de Russische Revolutie van 1917 en Rusland stapte uit de oorlog na de Oktoberrevolutie later dat jaar Na een Duits offensief langs het westfront in 1918 betraden Amerikaanse troepen de loopgraven en de geallieerden drongen de Duitse legers terug in een reeks van succesvolle offensieven Duitsland dat zijn eigen problemen had met revolutionairen op dat moment stemde in met een staakt-het-vuren op 11 november 1918 dat later bekend zou staan als Wapenstilstandsdag De oorlog eindigde als een overwinning voor de geallieerden Tegen het einde van de oorlog waren vier imperialistische grootmachten het Duitse Russische Oostenrijks-Hongaarse en Ottomaanse rijk militair en politiek verslagen en hielden op te bestaan De opvolgersstaten van de eerste twee verloren veel grondgebied terwijl de laatste twee geheel ontmanteld werden De kaart van Centraal-Europa werd hertekend in een aantal kleinere staten De Volkenbond werd gesticht in de hoop een dergelijk conflict in de toekomst te voorkomen Het Europese nationalisme kwam voort uit de oorlog en het uiteenvallen van rijken de gevolgen van de nederlaag van Duitsland en problemen met de Vrede van Versailles zouden bijdragen tot de Tweede Wereldoorlog Triple Entente De Triple Entente onder meer Frankrijk het Verenigd Koninkrijk Keizerrijk Rusland tot 1917 Italië vanaf 1915 en de Verenigde Staten vanaf 1917 streden samen tegen de Centrale Mogendheden gevormd door Oostenrijk-Hongarije Duitsland Bulgarije en het Ottomaanse Rijk Het was de eerste oorlog waarin fabrieksmatig en snel geproduceerde middelen en de techniek de overhand kregen zoals machinegeweren gifgas kanonnen en prikkeldraad en waarin tanks en vliegtuigen algemeen in gebruik genomen werden De gebruikte tactieken dateerden echter nog uit de 19e eeuw en dat was volgens polemologen een van de oorzaken van de enorme aantallen doden en gewonden Een belangrijke factor die ook bijdroeg aan de massale opoffering van mensenlevens was de mogelijkheid enkele jaren achtereen constant opeenvolgende lichtingen met duizenden jonge mannen als dienstplichtigen op te roepen naar de fronten te voeren en daar in te zetten Deze inzet werd vooral berucht doordat er vaak ondanks de opoffering van zeer grote aantallen militairen slechts futiele successen konden worden gemeld zoals de verovering van kleine stukjes veelal kapotgeschoten niemandsland die vervolgens over en weer opnieuw moesten worden verdedigd of heroverd met even massale tegenaanvallen de zogenoemde stellingenoorlog Aan het einde van de oorlog waren vier mogendheden politiek en militair verslagen Duitsland Rusland Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse Rijk de laatste twee hielden zelfs op te bestaan Uit het Russische Rijk ontstond de revolutionaire Sovjet-Unie terwijl in Centraal-Europa allerlei nieuwe kleine staten werden gevormd De Volkenbond werd opgericht om voortaan een wereldoorlog te voorkomen Maar de oorlog leidde tot nationalisme in Europa en de gevolgen van de nederlaag van Duitsland en het Verdrag van Versailles leidden ten slotte tot de Tweede Wereldoorlog in 1939 Overzicht De Eerste Wereldoorlog werd vooral in Europa gevoerd De aanduiding wereldoorlog slaat enerzijds op de vele Engelse en Franse troepen die vanuit de koloniën naar Europa werden gehaald anderzijds op de gevechten die werkelijk in koloniën plaatsvonden zoals in Afrika en het Midden-Oosten Bovendien deden vanaf 1917 de Verenigde Staten mee aan de strijd Aanleiding was de moord op aartshertog Frans Ferdinand en zijn vrouw gravin Sophie Chotek met het daaropvolgende ultimatum aan Servië gegeven door Oostenrijk-Hongarije Toen Servië het ultimatum niet op alle punten aanvaardde mobiliseerde Oostenrijk-Hongarije zijn legers en verklaarde de Serviërs de oorlog De Duitsers hadden te kennen gegeven Frans Jozef de keizer van Oostenrijk-Hongarije te steunen in zijn ultimatum Servië had door een verdrag steun van het tsaristische Rusland Toen ook deze landen zich mobiliseerden en Oostenrijk-Hongarije de oorlog verklaarden traden de bestaande militaire verdragen in werking waardoor de meeste Europese staten in het conflict betrokken werden De oorlog ging tussen de Centrale Mogendheden onder leiding van Duitsland en de Triple Entente die bestond uit Frankrijk het Verenigd Koninkrijk en het Russische Rijk Italië dat een verdrag had met Duitsland stelde zich neutraal op omdat het land het niet eens was met de Duitse plannen betreffende de Balkan Na een Duits ultimatum aan België gaf het laatstgenoemde land zijn neutraliteit op en verdedigde zich tegen de agressor De oorlog werd een wereldoorlog door de Britse deelname Het Ottomaanse Rijk voegde zich bij de Centralen waardoor ook het Midden-Oosten een strijdtoneel werd Doordat in het westen een statische oorlog met loopgraven werd uitgevochten trachtte Duitsland op zee een beslissing te forceren Zo werd de U-bootcampagne belangrijk omdat het Verenigd Koninkrijk afhankelijk was van de import van goederen en voedsel Op 25 juni 1916 werd een groot offensief geopend bij de Somme beter bekend als de Slag aan de Somme die erg bloedig was ook omdat er weinig vernieuwende tactieken werden gebruikt De geallieerden schoten er echter niet veel mee op want de Duitsers hadden zich teruggetrokken naar een nog veel sterkere linie In 1917 braken er rellen en onlusten uit in het Russische Rijk en daarop volgde een revolutie Aan het eind van dat jaar in de Oktoberrevolutie werd het regime van de Romanovs omvergeworpen en stichtten de bolsjewieken de Sovjet-Unie De gevechten tegen de communisten bleven doorgaan en Lenin tekende begin 1918 een vredesverdrag genoemd Vrede van Brest-Litovsk met de Duitsers In datzelfde jaar kwamen de Verenigde Staten na de aanval op de Lusitania en het Zimmermanntelegram in de oorlog en verscheepten elke maand minstens 25000 nieuwe soldaten naar Frankrijk en België Op zee werd het Duitse Rijk langzaam maar zeker teruggedrongen met nieuwe konvooitactieken Oorzaken en aanleiding De aanleiding was de moord op Frans Ferdinand troonopvolger van Oostenrijk-Hongarije en zijn vrouw Sophie Chotek in Sarajevo door de Bosnisch-Servische nationalist Gavrilo Princip De werkelijke oorzaken lagen echter dieper In het begin van de 20e eeuw ontwikkelde zich in Europa een wankel machtsevenwicht In verschillende landen waren sterk nationalistische stromingen Frankrijk had na de Frans-Pruisische oorlog van 1870 Elzas-Lotharingen aan Duitsland verloren en wenste dit gebied terug te krijgen Het zag zich tegenover een verenigd Duitsland geplaatst en sloot een bondgenootschap met Rusland Begin 20e eeuw kwam een nieuw type oorlogsschip op de Dreadnought Het Verenigd Koninkrijk en andere landen dienden hun vloot opnieuw op te bouwen Duitsland maakte hiervan gebruik door zijn investeringen in de marine op te voeren en wou op zee meer militaire slagkracht verwerven wat de Britten verontrustte Onder Bismarcks Realpolitik was Duitsland behoedzaam te werk gegaan in de internationale diplomatie Duitsland speelde landen diplomatiek tegen elkaar uit zoals op het Congres van Berlijn Pas wanneer een land diplomatiek alleen stond en geen sterke bondgenoten had die tussenbeide konden komen werd er oorlog gevoerd Nadien werd ernaar gestreefd om de vrede zo licht mogelijk te maken zodat er geen blijvende wrokgevoelens zouden zijn Dit werd na de Frans-Duitse Oorlog en met name het aftreden van Bismarck losgelaten Onder keizer Wilhelm II werd een agressiever politiek beleid gevoerd de Weltpolitik Hiermee vervreemdde Duitsland echter veel staten van zich Duitsland en Oostenrijk-Hongarije waren bondgenoten en Frankrijk had een verbond gesloten met Rusland Na de Tweede Boerenoorlog was Engeland op zoek naar bondgenoten maar een Engelse toenadering tot Duitsland werd door de Duitsers afgewezen Engeland zocht nu toenadering tot Frankrijk en Rusland Dit bondgenootschap werd hierop de Triple Entente genoemd Duitsland zag zich hierom als het slachtoffer van een tegen haar gerichte samenzwering De Duitsers maakten zich tevens zorgen over het snelle Russische herstel na de nederlaag tegen Japan in 1905 en de daarop volgende revolutionaire onrust Tegelijkertijd bloeiden in de Balkanstaten krachtige nationalistische ambities op waarbij men diplomatieke steun zocht in enerzijds Berlijn en Wenen en anderzijds Sint-Petersburg De panslavisten wilden Russische steun voor de Slavische volken onder Oostenrijkse heerschappij In gebieden als Slovenië Silezië en Bohemen ontstond een sterk Slavisch-nationalistisch bewustzijn dat op zijn beurt angst en vijandschap bij de Duitsers wekte De eerste pan-Germaanse en antisemitische bewegingen staken de kop op de zaden van het nationaalsocialisme werden dus al in de 19e eeuw gezaaid Nationalisten bepaalden steeds meer het beleid van een regering Er werden steeds meer claims gelegd en volken die al jaren onder een ander bestuur leefden en zich er naar hadden aangepast zoals de Tsjechen en Polen wilden nu een eigen staat Ze zochten steeds meer steun in extreme groeperingen zoals de Zwarte Hand in Servië In tegenstelling tot Frankrijk en Groot-Brittannië bezat Duitsland weinig koloniën waardoor Duitsland minder als grote mogendheid werd gezien Volgens de toen heersende opvattingen in Duitsland lag het grote voordeel van koloniën in de beheersing van de handelsstromen en de geprivilegieerde toegang tot grondstoffen en afzetmarkten De Duitsers zelf zagen het als een "achterstand" Duitsland was de laatkomer aan wie geen "plaats onder de zon" werd gegund Duitsland had het sterkste landleger ter wereld; algemeen hadden de Duitsers de overtuiging dat een mogelijke oorlog wel in een Duitse overwinning moest eindigen De meeste nationalistische groeperingen hoopten daarom op een conflict en ook zij die daar niet op uit waren voelden meestal niet de noodzaak een oorlog per se te vermijden Dit beeld zag men ook in andere landen De Fransen zouden bijvoorbeeld niet zelf een oorlog zijn begonnen om Elzas-Lotharingen terug te krijgen maar grepen het door Duitsland geboden excuus gretig aan en togen enthousiast ten strijde Oorlog werd algemeen geromantiseerd en met name door rechtse en nationalistische groepen overal in Europa gezien als de grote zuiveraar Door oorlog werd een mens beter sterker slimmer en volwassener werden jongens in mannen veranderd Zaken die als maatschappelijke kwalen werden aangeduid bijvoorbeeld werkloosheid socialisme feminisme en homoseksualiteit zouden door een oorlog vanzelf oplossen En na de uiteraard gewonnen oorlog zou een gouden tijd aanbreken waarin de hegemonie veilig was gesteld de economie zou herstellen en groeien eventuele territoriale en koloniale winsten nieuwe carrièremogelijkheden bieden en de zegevierende soldaten in grote triomfparades naar huis zouden terugkeren De verschillende bondgenootschappen waren niet sterk zelfs zeer zwak te noemen Zowel Duitsland als Rusland de sterkere partijen lieten zich leiden door hun respectievelijke zwakkere bondgenoten Oostenrijk en Servië uit angst hen te verliezen Voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog stelden de verschillende grote mogendheden plannen op om "de eerste klap" uit te delen Zo bestond in Frankrijk het idee van het "Franse élan" In Duitsland werd het Schlieffenplan opgesteld In Rusland werd het legerplan opgesteld om onmiddellijk Oost-Pruisen te bezetten en op te rukken naar Berlijn Voor het uitdelen van deze eerste klap was mobilisatie van de legers nodig Mobilisaties kostten tijd en konden niet in het geheim worden uitgevoerd Dit betekende in de praktijk dat een mobilisatie direct moest worden opgevolgd door een oorlogsverklaring elke dag wachten betekende voor de andere partij gelegenheid om ook te mobiliseren Zowel militairen als politici waren hiervan doordrongen Oostenrijk-Hongarije was ernstig verzwakt De Dubbelmonarchie was door Italië en Pruisen vernederd en zij was bovendien door de Ausgleich van 1867 bijna in tweeën gesplitst; zij zocht nu compensatie via de Balkan Door de annexatie van Bosnië en Herzegovina in 1908 was zij weer enigszins opgeveerd Door een gemakkelijke overwinning op Servië zou Oostenrijk-Hongarije kunnen bewijzen dat het nog steeds een grote mogendheid was Ook Bulgarije voelde zich na de Balkanoorlogen ernstig vernederd en tekortgedaan Iedere kans om met Servië Roemenië en Griekenland af te rekenen was van harte welkom Het Ottomaanse Rijk had in de decennia voorafgaand aan de oorlog langzaam steeds meer grond verloren aan Engeland en Frankrijk in Afrika en aan Rusland in de Kaukasus Daarnaast had bijna de gehele Ottomaanse provincie Roemelië de Balkan onafhankelijkheid verkregen van het Rijk door Russische steun in de Balkanoorlogen Deze verloren oorlogen brachten een gigantische vluchtelingenstroom met zich mee; de miljoenen Turken uit de Balkan de Krim en de Kaukasus vestigden zich in Centraal-Anatolië Het Ottomaanse Rijk stortte zich uiteindelijk in de Eerste Wereldoorlog voornamelijk om de verloren gebieden in de Kaukasus en de Krim terug te winnen op Rusland en om in het westen verder verlies van grondgebied te voorkomen Oplopende etnische spanningen in het multiculturele rijk hadden echter de Sultan en zijn regering ervan overtuigd dat het Ottomaanse Rijk nadrukkelijker Turks moest worden en dat ook de aansluiting gezocht moest worden met de andere Turkse volkeren in de Kaukasus en Centraal-Azië Deze zouden mee kunnen vechten tegen de Russen die ook hun vijand waren Bij sommige landen zoals Italië en Roemenië bestond bereidheid om met de meestbiedende zijde mee te gaan Dit droeg bij tot een uitbreiding van de oorlog Uitgangssituaties De verschillende legers waren tussen 1900 en 1914 sterk gemoderniseerd op het gebied van de artillerie en ander wapentuig Ook was de organisatie sterk verbeterd naar Pruisisch Duits voorbeeld van Generale Staf Dit gold niet voor de plannen en tactieken Deze waren gebaseerd op veronderstellingen en verkeerde inschattingen Het begin Moord op Frans Ferdinand van Oostenrijk Op 28 juni 1914 bracht de Oostenrijkse aartshertog en troonopvolger Frans Ferdinand samen met zijn vrouw een bezoek aan Sarajevo de hoofdstad van de Oostenrijk-Hongaarse provincie Bosnië en Herzegovina De Bosnisch-Servische student Gavrilo Princip schoot Frans Ferdinand met een pistool neer nadat een ander lid van de bende van De Zwarte Hand eerder die dag al een mislukte poging had gedaan om de kroonprins en zijn vrouw te vermoorden met een granaat Hierbij werd alleen Ferdinands officier geraakt Later die dag toen Frans Ferdinand zijn officier wilde bezoeken in het ziekenhuis werden hij en zijn vrouw doodgeschoten De publieke opinie in Europa schaarde zich aan de kant van Wenen en niet aan de kant van Servië de Zwarte Hand de organisatie die mee heeft geholpen aan de aanslag was een Servische organisatie Zelfs de Russen trokken hun handen van de Serviërs hun traditionele bondgenoten af De aanslag leek in eerste instantie met een sisser af te lopen Oostenrijk leek niet te reageren Sneeuwbaleffect Na de aanslag op 28 juni bleef het enkele weken lang schijnbaar stil Achter de schermen overlegde Wenen succesvol met Berlijn Berlijn gaf Wenen op 6 juli bijna een blanco cheque doordat het verbond tussen de twee een defensief karakter had Deze blanco cheque bestond uit de Duitse toezegging dat een Russische interventie een Duits antwoord zou betekenen Pas op 23 juli stelde Wenen aan Servië via zijn minister van Buitenlandse Zaken graaf Leopold Berchtold een 48-uursultimatum het Juli-ultimatum Dit ultimatum eiste kortweg dat de zaak tot de bodem werd uitgezocht Hiervoor moest Servië zich een diepgaande inbreuk op de soevereiniteit laten welgevallen onder meer door het toelaten van Oostenrijkse politieagenten Ook diende Servië de verantwoordelijkheid voor de aanslag op zich te nemen Servië stemde met alle eisen in op één na namelijk het toelaten van Oostenrijkse agenten op zijn grondgebied Servië beschouwde dit als een inbreuk op zijn soevereiniteit en kondigde een gedeeltelijke mobilisatie van zijn leger af Oostenrijk verklaarde het antwoord onbevredigend en verbrak op 25 juli de diplomatieke betrekkingen met Servië Ook Oostenrijk kondigde een gedeeltelijke mobilisatie af Op 25 juli besloot Rusland tijdens het kroonoverleg van Krasnoje Selo om Servië militair te steunen Tegelijk werd door Rusland Duitsland en Engeland een bemiddelingsconferentie voorgesteld Dit voorstel bleef echter onbeantwoord Op 27 juli volgde een eerste fase in de mobilisatie van het Russische leger De bevelhebber van het Russische leger Sergej Dobrorolski zei later dat de Russische staf de oorlog reeds op 25 juli voor een uitgemaakte zaak hield Het was hun bekend dat Duitsland deze stap zou volgen Op 26 juli besloot Duitsland toch om niet mee te gaan met het idee van Rusland om hen militair te steunen De Oostenrijkse doelen voorzagen een lokale oorlog mede doordat de Servische hoofdstad net over de grens met het toenmalige Oostenrijk-Hongarije lag Op 28 juli verklaarde Oostenrijk de oorlog aan zijn kleine buur Reeds de volgende dag 29 juli beschoot de Oostenrijkse artillerie de Servische hoofdstad Oostenrijk-Hongarije besloot op 30 juli tot een algehele mobilisatie Op die dag keurde ook tsaar Nicolaas II van Rusland de mobilisatie van het Russische leger goed De Russische generale staf zich realiserend dat dit een indirecte oorlogsverklaring inhield probeerde hem hier vanaf te houden Ook een bezwerende brief van de Duitse keizer aan zijn neef de tsaar bleef zonder effect Duitsland stelde hierop een 12-uursultimatum dat de Russische mobilisatie ingetrokken moest worden Toen antwoord hierop uitbleef verklaarde Duitsland op 1 augustus aan Rusland de oorlog Frankrijk besloot hierop tot mobilisatie om zijn verbond met Rusland gestand te doen Het Duitse oorlogsplan was een bijgewerkte versie van het zogenaamde von Schlieffenplan Dit was gebaseerd op de veronderstelling dat de Russische mobilisatie veel tijd zou kosten Duitsland zou deze tijd gebruiken door eerst met aartsvijand Frankrijk af te rekenen en dan Rusland aan te pakken Op de avond van de oorlogsverklaring trokken de eerste Russische eenheden echter al Oost-Pruisen binnen Het "von Schlieffenplan" voorzag in een omtrekkende beweging door België Op 1 augustus bezette Duitsland Luxemburg Op 2 augustus stelde Duitsland België een ultimatum met de eis tot vrije doortocht België weigerde de Duitse troepen de doortocht waarop Duitsland het neutrale België de oorlog verklaarde Op 3 augustus verklaarde Duitsland Frankrijk de oorlog op 4 augustus trok Duitsland België binnen Dit was voor Groot-Brittannië reden om Duitsland nog dezelfde dag de oorlog te verklaren aangezien Groot-Brittannië de neutraliteit van België had gegarandeerd Fronten Europese Fronten Westfront De invasie van het Duitse Keizerrijk in België Luxemburg en Frankrijk Hier werden de loopgraven gebruikt nadat de Duitsers voor Parijs gestopt waren Nadat de opmars van de Duitsers stopte probeerden beide partijen zo snel mogelijk de zee te bereiken op een voor hen gunstige positie Dit werd ook wel de race naar de zee genoemd Oostfront De Russen vielen hier Oost-Pruisen binnen en zorgden voor een verrassing Toch sloegen de Duitsers en Oostenrijkers de Russen weer terug naar hun eigen land Balkanfront De Oostenrijkers vielen Servië binnen met de steun van de Duitsers Later werden ook andere landen zoals Roemenië Montenegro Bulgarije en Griekenland bij de oorlog betrokken Italiaans front De Italianen voegden zich bij de geallieerden in 1915 nadat hun veel beloofd was als de oorlog zou worden gewonnen De Italianen dachten de Oostenrijkers wel te kunnen verslaan maar ook hier bleef het heen en weer gaan met de vooruitgang Pas aan het eind konden de geallieerden een doorbraak forceren Afrikaanse Fronten Door de geallieerde controle van de zeeën konden de Duitsers hun koloniën niet bevoorraden Met een defensieve strategie werd gepoogd de koloniën te behouden tot de eindoverwinning in Europa en geallieerde troepen te onttrekken van het Europees front Duits-Zuidwest-Afrika Een kolonie van de Duitsers het tegenwoordige Namibië Deze kolonie werd in 1915 na een aanvankelijke aarzeling van Zuid-Afrika in minder dan een kwartaal tijd veroverd door de troepen van het Gemenebest vanuit Zuid-Afrika West-Afrika De Duitsers bezaten hier de koloniën die tegenwoordig Kameroen en Togo zijn Hier werden ook snel de Duitsers verslagen en de koloniën verdeeld Duits-Oost-Afrika Het tegenwoordige Tanzania Rwanda en Burundi Op 22 augustus 1914 voerden de Duitsers met schepen aanvallen op de Belgische haven Kalemie van Belgisch-Congo aan het Tanganyikameer De Duitsers bleven tot in 1916 het meer beheersen Met behulp van in stukken getransporteerde watervliegtuigen en schepen lukte het de Britse en Belgische strijdkrachten om het strategisch meer onder controle te krijgen< ref> In april 1916 werd de aanval ingezet vanuit Belgisch-Congo door het Belgisch koloniaal leger en vanuit de Britse koloniën met het Britse leger Op 19 september 1916 werd de belangrijkste Duitse uitvalsbasis Tabora veroverd Tegen eind 1917 hadden de Duitsers alle gebieden verloren maar ze bleven nog een guerrillastrijd voeren in de kolonie en het Portugese Mozambique tegen de Portugezen en de Engelsen Hier was de laatste plaats in Afrika waar nog gevochten werd door de Duitse koloniale troepen Pas op 13 november 1918 kwam hier het bericht binnen dat de wapenstilstand was getekend Het duurde nog een tijdje voordat de wapens werden neergelegd In Belgisch-Congo was er alleen een klein koloniaal leger voor de ordehandhaving dat slecht uitgerust was In 1915 werden in Le Havre Belgische legerofficieren opgeleid voor het vechten in de tropen De soldaten werden in Congo gerekruteerd en voor de bevoorrading werden dragers ingelijfd door het leger Er waren nauwelijks wegen Fronten in het Midden-Oosten Kaukasuscampagne De Ottomanen mengden zich in de oorlog aan de zijde van de Centralen Ze begonnen Rusland in de Kaukasus aan te vallen en er werden verschillende slagen geleverd Mesopotamiaanse Campagne De invasie van Irak door troepen van het Britse Rijk Palestijns front De Britten vochten om de Sinaï en Palestina tegen de Ottomanen om de Ottomanen buiten het Suezkanaal te houden Dardanellen front De Entente wilde een tweede route naar Rusland via de Dardanellen Hiervoor moest de hoofdstad van het Ottomaans Rijk Constantinopel bezet worden Uiteindelijk faalden de geallieerden in deze aanval Perzisch front Officieel was Perzië een onafhankelijk en neutraal land maar door invloed vanuit Rusland en het Britse Rijk werd ook hier gevochten om de olie Doordat verschillende stammen tegen elkaar werden opgezet en om de Britten te ondermijnen in het Midden-Oosten en India werden hier nog verschillende conflicten uitgevochten Aziatische Front Tsingtao Pacifische Eilanden Het westfront Het Von Schlieffenplan De Duitse Generale Staf ging uit van het Schlieffenplan Dit plan onderkende het gevaar van een tweefrontenoorlog tegen Frankrijk en Rusland waar Duitsland niet sterk genoeg voor was Het plan behelsde daarom de omtrekking van het Franse leger door het Duitse via België aanvankelijk ook Nederland Door om Parijs heen te trekken het plan was om de Franse hoofdstad niet in te nemen zou het in de Elzas geconcentreerde Franse leger klem komen te zitten en zich overgeven De Duitse troepen zouden dan op de trein naar Rusland worden gezet om het net gemobiliseerde Russische leger daar te verslaan Voor het verslaan van de Fransen was een periode van slechts 42 dagen gepland Het plan kende een aantal zwakheden Door de neutraliteit van België te schenden zou Groot-Brittannië wellicht Duitsland de oorlog verklaren krachtens het Verdrag van Londen van 1839 Ook zou Duitsland hier veel diplomatiek krediet mee verliezen Von Schlieffen achtte dit niet relevant; het plan werd immers enkel door militairen en niet door politici opgesteld; Een zeer strak tijdschema van 42 dagen werd aangehouden Iedere afwijking zou het plan in de war schoppen Von Schlieffen raadde aan om na iedere vertraging direct te gaan onderhandelen met de vijand "We kunnen dan immers toch niet meer winnen"; Het Duitse leger was te groot voor de capaciteiten van het Belgische en Noord-Franse spoor-wegennet Bovendien ging de operatie de krachten van het Duitse leger waarschijnlijk te boven Von Schlieffen ontkende dit; Er was niet gerekend op wat er zou gebeuren als het Franse leger zich niet zou willen overgeven en het op een langere confrontatie zou laten aankomen; Ook was niet gerekend op eerdere Russische mobilisatie of aanval door het gebrek aan industrialisatie in dit land; Het plan was niet berekend op politieke situaties In de julicrisis van 1914 speelde Frankrijk geen rol van betekenis Het plan voorzag echter in Franse deelname en ook de inwerkingtreding van de verschillende bondgenootschappen deed Frankrijk mee in de oorlog belanden Frankrijk was echter al 2 dagen voor de oorlogsverklaring bezig met de mobilisatie en gezien het overheersende nationalisme in Frankrijk zoals elders in Europa werd de oorlogsverklaring met een enorm enthousiasme aangegrepen om met eeuwige vijand Duitsland af te rekenen en Elzas-Lotharingen terug in hun bezit te krijgen Toen Duitsland mobiliseerde voerden de militairen het plan uit terwijl de diplomaten en politici zich passief opstelden Het plan ging uit van een bewegingsoorlog terwijl snelheid van de legers van infanterie en cavalerie en artillerie beperkt was Inval in België 1 augustus 1914 Duitse troepen vallen het neutrale Luxemburg binnen 3 augustus Duitsland verklaart de oorlog aan Frankrijk en vraagt dezelfde dag aan België om langs daar te mogen passeren om Frankrijk binnen te vallen Het neutrale België houdt zich aan zijn belofte en biedt de Duitsers geen doorgang 4 augustus Duitse legereenheden overschrijden de Belgische grens Frankrijk en Groot-Brittannië schieten België te hulp 6 augustus Het Duitse leger stuit op de forten rond Luik 12 augustus Slag der Zilveren Helmen in Halen Voor de laatste keer in Europa vindt een cavaleriecharge plaats Er vallen 140 Belgische en 160 Duitse soldaten De Belgen winnen en verschansen zich te Diest 15 augustus Slag te Dinant De koning en koningin en de regering vestigen zich te Antwerpen De koning voert het bevel over het leger 16 augustus Het laatste fort rond Luik geeft zich over aan de Duitsers 18 augustus Slag op de Zeven Zillen in de omgeving van Tienen op het grondgebied van de huidige deelgemeenten St-Margriete-Houtem Grimde en Oplinter Ongeveer 2400 Belgische soldaten stonden tegenover een legermacht van circa 15000 Duitsers De helft van de Belgen verloor het leven of raakte gewond Het Belgisch leger trok zich terug 18 augustus Koning Albert I beveelt het Belgische leger zich na een massale Duitse aanval ten noorden van de Maas terug te trekken in Antwerpen 19 augustus Duitse represailles in Aarschot 20 augustus De Duitsers trekken Brussel binnen Er volgen later zware gevechten te Aalst Mechelen Dendermonde en Charleroi In Antwerpen wordt dag en nacht gewerkt met vele vrijwilligers bomen worden gekapt villa's afgebroken kortom alles wat het zicht kan hinderen Schuilplaatsen worden opgetrokken op verschillende plaatsen overstromingen vlak bij de forten van Kapellen tot Kontich worden uitgevoerd In de stad wapperen de Belgische Franse en Engelse vlaggen Tussen 21 en 24 augustus vallen de Naamse forten 22 augustus Slag bij Charleroi waar ook de Fransen aan deelnemen Over het hele land worden kasseiwegen uitgebroken om de Duitse bewegingen te bemoeilijken Op 25 augustus hebben Duitse troepen tijdens een strafexpeditie tegen de stad Leuven 218 burgers vermoord en de stad platgebrand Ook de universiteitsbibliotheek is in vlammen opgegaan Deze onorthodoxe daden zullen zorgen voor een massale rekrutering op vrijwillige basis in gans het Britse Rijk 27 augustus Er ontschepen Britse marinesoldaten in Oostende om in Antwerpen het Belgische leger te versterken Het neutrale Nederland heeft geweigerd ze binnen te laten via de Schelde om zo in Antwerpen zelf te ontschepen Nieuw Duits offensief tegen Mechelen met 20000 soldaten Later zal dit aantal verdubbeld worden Mechelen wordt voor het eerst gebombardeerd 30 augustus Na drie dagen van bombardementen zijn de forten van Walem Sint-Katelijne-Waver en Koningshooikt ten dode opgeschreven Ze kunnen hun rol van fort om de vijand tegen te houden niet meer spelen maar worden nu steunpunten 2 september 's Morgens wordt Antwerpen overvlogen door een zeppelin die zeven bommen laat vallen op huizen die als hospitaal waren ingericht 12 mensen raken gewond en er is zware schade 5 september Majoor Von Sommerfeld beveelt de stad Dendermonde plat te branden Ook het burgerlijk ziekenhuis en de Begijnhofkerk uit de 16e eeuw Huizen worden geplunderd en inwoners naar Duitsland gedeporteerd In Sint-Gillis en Lebbeke worden 25 inwoners vermoord door het voorbijtrekkende Duitse leger 29 september Lier wordt gebombardeerd net als Duffel Tisselt Londerzeel en Heist-op-den-Berg Nieuwe gevechten om Mechelen door de grote overmacht moeten de Belgen Mechelen opgeven en zich terugtrekken naar Antwerpen Op hun terugtocht vernietigen de verdedigers de forten van Walem en Breendonk Dit om te verhinderen dat de Duitsers ze tegen de Belgen zouden gebruiken 2 oktober De Duitsers proberen door te breken Vanaf het balkon op het Paleis op de Meir te Antwerpen stelt koning Albert I de bevolking gerust terwijl het geschut te horen is 3 oktober Walem Sint-Katelijne-Waver en Koningshooikt worden beschoten door 28 cm-kanonnen die te Elewijt en Hofstade staan opgesteld Een vliegtuig strooit briefjes boven Antwerpen uit waarin de bevolking wordt opgeroepen zich over te geven De bevolking lacht hierom terwijl het Duitse vliegtuig wordt beschoten Verdere gevechten te Lier Herentals wordt het slachtoffer van Duitse terreur Kempische dorpen worden in brand gestoken 4 oktober Het front beweegt niet De Belgen zijn verplicht zich te verschansen achter de Rupel en de Nete Bruggen worden opgeblazen Zware gevechten te Duffel 6 oktober Britse marine-infanteriebrigades en het Belgische leger hebben met succes de Nete verdedigd Op 6 oktober 's morgens moeten ze zich echter terugtrekken op de binnenste fortenlijn Het gevolg is dat de Duitsers hun kanonnen binnen schietbereik van de stad kunnen plaatsen Meer dan 4000 obussen en 140 zeppelinbommen vallen op Antwerpen Generaal Deguise laat aan de bevolking weten dat wie dat wil mag vertrekken Er begint een exodus langs de Schelde Meer dan 1 miljoen Belgen vluchten naar het noordelijk gelegen neutrale Nederland De vluchtelingen worden er goed onthaald Anderen trekken via de kuststreek naar Frankrijk of proberen via Oostende Groot-Brittannië te bereiken 8 oktober Om de totale vernietiging van de stad Antwerpen te voorkomen beslissen de Belgische en Engelse autoriteiten gezamenlijk om de stad te evacueren Gedurende de nacht van de 8e oktober verlaten de koning en de koningin Antwerpen 9 oktober De enorme voorraden worden ofwel weggehaald ofwel vernietigd De forten van Schoten Brasschaat Merksem Kapellen en Lillo worden opgeblazen Onder dekking van de nacht wordt de laatste Belgische divisie uit Antwerpen teruggetrokken Zo'n 33000 Belgische soldaten die niet meer konden ontsnappen trokken naar Nederland en werden daar geïnterneerd 10 oktober De Belgen en Britten die Antwerpen nu verlaten hebben brengen de Duitsers een zware slag toe terwijl deze laatsten probeerden de Schelde over te steken Duitse eenheden rukken op naar Gent In het noorden dringen de Belgen de Duitsers terug tot Lokeren Vlakbij Gent te Melle kunnen de Belgen de vijand terugslaan en een Duitse artilleriebatterij veroveren De terugtocht van het Belgisch leger verloopt zonder grote problemen Alle pantsertreinen en zware kanonnen worden gered 12 oktober De Duitsers bezetten Gent na de stad te hebben gebombardeerd De Belgische terugtocht gaat verder richting Westhoek en stelt zich op achter de IJzer 13 oktober Britse divisies komen aan te Ieper Het Duitse leger rukt verder op over heel Oost-Vlaanderen 15 oktober De Duitsers trekken verder op over West-Vlaanderen en bezetten Brugge 16 oktober Het Duitse leger bereikt Damme Zeebrugge Knokke en Oostende Het Duitse 4e leger stelt zich op aan de kust tot aan de weg Ieper-Menen Vanaf de weg Menen-Ieper vormt het Duitse 6e leger de bezettingsmacht Door de onderwaterzetting van het gebied aan de IJzer loopt het front vast in Vlaanderen en nadien in Frankrijk Dan begint de vier jaar durende loopgravenoorlog vanaf de Belgische duinen in Nieuwpoort en De Panne tot aan de Frans-Zwitserse grens bij Pfetterhouse in Frankrijk Naast de Belgische Westhoek blijven ook de Belgische enclaves van Baarle-Hertog onbezet Deze enclaves waren door de Nederlandse neutraliteitshouding zeer geïsoleerd en hadden een kleine rol in de oorlog door het open houden van een Belgisch postkantoor waarlangs belangrijke correspondentie kan verlopen Represailles in België België hield zich aan de afspraak om neutraal te blijven en de Duitsers niet door te laten Maar de Duitse legerleiding hield geen rekening met deze neutraliteit en Duitsland viel België alsnog binnen Op 25 augustus hebben Duitse troepen tijdens een strafexpeditie tegen de stad Leuven 218 burgers vermoord en de stad gedeeltelijk platgebrand Van de ongeveer 6000 huizen die Leuven telde zijn er 2117 in de as gelegd Ook de Sint-Pieterskerk en de universiteitsbibliotheek zijn in vlammen opgegaan De Duitsers keken toe hoe een kwart miljoen boeken waaronder duizenden onvervangbare middeleeuwse manuscripten en wiegendrukken in vlammen opgingen Naast deze misdaden creëerden ook andere soortgelijke gevallen een golf van nationale en internationale verontwaardiging uit latere getuigenissen zou ook blijken dat niet alle Duitsers te velde deze gruwelen goedkeurden Leuven was niet het enige slachtoffer ook in oa Dinant 674 doden en Aarschot 170 doden werden soortgelijke gruweldaden gepleegd De Duitse legerleiding besloot tot dergelijke afschrikwekkende represailles nadat hun troepen naar eigen zeggen door burgers waren beschoten Om afgrijselijke vergeldingsmaatregelen goed te praten werd telkens het argument van deze zogenaamde francs-tireurs aangevoerd Voor de oorlog begon hadden de Duitse generaals hun eigen soldaten zwaar geïndoctrineerd en opgestookt met verhalen over francs-tireurs uit de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871 Er werd bij hen ingedrild dat ze tijdens hun opmars de plaatselijke bevolking onder geen beding mocht vertrouwen en hard moest optreden als ze door hen werden beschoten De Duitse troepen waren hierdoor zo paranoïde geworden dat elk klein incident dat niet onmiddellijk verklaard kon worden een aanleiding tot dergelijke represailles kon geven De publieke opinie werd eveneens opgejut door propagandaverhalen om de legerleiding zo van onvoorwaardelijke steun voor de oorlogsinspanning te voorzien In elk geval was er van hogerhand echter geen bevel gegeven tot georganiseerde franc-tireurdaden en ging het waarschijnlijk om geïsoleerde gevallen De meeste represailles waren vooral ontstaan door misverstanden in Leuven bijvoorbeeld bleken de Duitsers in de verwarring op elkaar geschoten te hebben en in Aarschot werd een Duitse kolonel die erg gehaat was bij zijn eigen manschappen door een van zijn eigen soldaten doodgeschoten In totaal zijn tijdens de inval van België 500 gemeenten getroffen door wreedheden; zeker 5000 burgers werden vermoord waaronder vrouwen en kinderen in Noord-Frankrijk bedroeg dit aantal ongeveer 1500 Het is dan ook te begrijpen dat de Duitse wreedheid die met het begin van de inval gepaard ging voor de geallieerde propaganda een makkelijk middel was Langs beide kanten werden misdaden begaan door de tegenpartij door de propaganda verzonnen of overdreven en eigen misdaden ontkend of geminimaliseerd De Duitsers werden door de geallieerde propaganda voorgesteld als "Hunnen met pinhelmen" barbaren uit het oosten; de Belgen werden door de Duitse propaganda dan weer voorgesteld als onderkruipers die de Duitse troepen verraderlijk in hinderlagen lokten Het Britse Rijk had bij het Verdrag van Londen de neutraliteit en veiligheid van België gegarandeerd Met een nipte meerderheid in het kabinet verklaarde het Duitsland de oorlog Deze gruweldaden zorgden voor een massale rekrutering op vrijwillige basis in het Britse Rijk Massale rekrutering De Britten konden bij hun rekrutering gebruikmaken van een naïef enthousiasme zowel in eigen land als in hun koloniaal imperium Franse en Duitse ronselaars konden eveneens op een grote toestroom rekenen Het boek Van het westelijk front geen nieuws van Erich Maria Remarque beschrijft het enthousiasme voor de oorlog aan de Duitse zijde tijdens deze eerste paar maanden En ook de jonge Adolf Hitler stond dol van vreugde tussen een enthousiaste menigte op de Odeonsplatz op 1 augustus 1914 toen bekend werd gemaakt dat Duitsland in oorlog was Bij de bevolking heerste nog een geromantiseerd beeld van de oorlog De sociale druk om mee te vechten was groot Ronselaars spraken hen toe in de fabrieken scholen in de kerk en op de marktpleinen Wie niet meedeed zou er later "niet meer bij horen" Wie zich alsnog succesvol aan de dienstplicht wist te onttrekken of zoals in het Britse Rijk zich niet meldde als vrijwilliger terwijl anderen dit wel deden werd gestigmatiseerd als lafaard Weigeraars werden met de nek aangekeken en kregen witte veren van hun meisjes symbolen voor lafheid Men vond daarnaast dat men in ruil voor de sterk verbeterde sociale stelsels best wat "terug kon doen" Bovendien deelde het Britse leger mannen uit dezelfde buurt of fabriek ook in dezelfde legereenheden in de zogenaamde pals battalions work together fight together' Dit zorgde voor sociale druk en sociale controle Vrijwilligers uit Australië en Nieuw-Zeeland vormden samen de Anzac-eenheden Ze kregen vaak de meest hopeloze opdrachten maar droegen het aureool van dappere maar roekeloze soldaten die hun imago ijverig koesterden Jonge fabrieksarbeiders en mijnwerkers uit Groot-Brittannië zagen een uitstapje naar Parijs wel zitten In Canada was het eerste geprogrammeerde contingent van 20000 man onmiddellijk voltekend 430000 anderen zouden nog volgen In totaal zouden er 60000 Canadezen sneuvelen Duizenden Amerikanen uit de nog neutrale VS meldden zich in Canada tijdens de eerste weken van de oorlog; liefst 5000 alleen al uit Texas Ondanks het conflict tussen Engelsen en Ieren met ettelijke volksopstanden waren er naast protestantse Ieren die de Engelsen wel gunstig gezind waren tienduizenden katholieke Ieren die zich lieten inlijven in het Britse beroepsleger Van de 200000 Ierse vrijwilligers in het Britse leger zouden er uiteindelijk ongeveer 30000 de dood vinden De Engelsen beschouwden de Ieren net als trouwens de Schotten als "woeste krijgers" die met de "gepaste" omkadering door hoofdzakelijk Engelse officieren best van pas kwamen bij allerlei koloniale conflicten terwijl de Ieren en Schotten het leger zagen als een broodheer die bovendien nog "avontuur" op "exotische plaatsen" in het vooruitzicht stelde Op aandringen van Franse regering stuurde Rusland in 1916 een expeditionair leger van 8942 man infanterie om mee te vechten aan het westfront in Frankrijk Na de ineenstorting van het Russische leger en het vredesakkoord tussen Rusland en Duitsland zijn veel Russische ex-soldaten aan het werk gezet in de Franse economie sommigen zijn gedeporteerd naar Algerije en sommige legeronderdelen zijn blijven vechten of werden ingelijfd in het Franse leger Apart was de bijdrage van de "Zuid-Afrikaners" Ze hadden nog maar net tien jaar bloedige oorlog achter de rug met de Britten en nu waren ze al bondgenoten tegen een vijand die ze alleen kenden van horen zeggen Bovendien voelden veel Boeren zich verwant aan de koloniale Duitsers van Duits-Zuidwest-Afrika en voelden er weinig voor tegen hen te vechten Pro-Duitse en militant anti-Britse Afrikaners kwamen weliswaar in opstand tegen de oorlogsdeelname in de Maritz-rebellie maar zij werden verslagen en hun leider De Wet gearresteerd Britse "gekleurde" koloniale troepen uit India Nepal en zelfs Jamaica werden samen met het Brits-Chinese Labor Corps met dubieuze beloften en niet gehinderd door enig voorstellingsvermogen naar Europa gedirigeerd Al met al werd de oorlog beschouwd als iets dat de nationale en internationale verhoudingen recht zou zetten een eind zou maken aan maatschappelijke kwalen de geest van de jeugd zou zuiveren hen zou opvoeden en echte mannen van hen zou maken Bovendien verwachtte men "weer thuis te zijn als de bladeren vallen" Loopgravenstrijd Terwijl de Duitse politiek ervan uitging dat Engeland neutraal zou blijven had het Duitse opperbevel intussen wel een krijgsplan klaar dat die neutraliteit onmogelijk zou maken het von Schlieffenplan Immers Londen stond in voor de Belgische neutraliteit En toen die op 3 augustus werd geschonden en de Duitse Uhlanen brandschattend naar de forten rond Luik trokken bleef Londen niets anders over dan Berlijn een ultimatum te stellen en de oorlog te verklaren De Duitse legers marcheerden door België en Noord-Frankrijk Ze rukten op tot vlak bij Parijs hoewel deze stad niet het doelwit was van de aanval De Fransen voerden onderwijl in de Elzas een aanval uit volgens hun eigen Plan XVII en werden bloedig afgeslagen Massa's infanterie rukten op tot de Duitse loopgraven waar ze echter werden neergeschoten met mitrailleurs Met hun felblauw-felrode uniformen vormden zij levende schietschijven De sikkelvormige opmars van de Duitsers door België en Noord-Frankrijk leek aanvankelijk redelijk volgens plan te verlopen Luik en de cirkel van reusachtige forten eromheen werden binnen enkele dagen bezet en in de Slag der Grenzen werd de Britse BEF British Expeditionary Force verslagen De Duitsers rukten op tot aan de rivier de Marne waar de Fransen hen trachtten tegen te houden De Fransen claimen de overwinning maar volgens veel historici werd de Slag bij de Marne als er al een winnaar was eerder door de Duitsers dan door de Fransen gewonnen De nerveuze Generale Staf die al eerder kleine afwijkingen van het plan had geconstateerd besloot echter het Duitse leger te laten terugtrekken op Chemin des Dames Het front groeide door omtrekkende bewegingen van beide partijen de Race naar de Zee naar het westen tot aan de Noordzeekust De Franse regering voelde zich bedreigd in Parijs en vestigde zich tijdelijk in Bordeaux Met uitzondering van Spanje en de Scandinavische landen Zwitserland en Nederland zouden uiteindelijk alle Europese landen bij de Eerste Wereldoorlog betrokken raken Algemeen werd verwacht dat het een korte oorlog zou worden Weer thuis als de bladeren vallen was de veelgehoorde slagzin Maar het werd een ongekend lange en wrede oorlog waarvan de fronten al na anderhalve maand vast lagen Wat volgde was een zinloze loopgravenstrijd die miljoenen slachtoffers kostte Op één slagveld zoals bij Verdun of aan de Somme vielen meer doden en gewonden dan bij alle veldslagen van de eeuw daarvoor samen bij de Somme 600000 geallieerden en 750000 Duitsers Slechts heel langzaam drong bij de militaire opperbevelen het inzicht door dat in deze oorlog waarin zij de aanval nog als alleenzaligmakend beschouwden verdedigers altijd in het voordeel waren Aanvallers sneuvelden bij bosjes doordat snelvuur en granaatbombardementen de oude gevechts- en wapentechniek inmiddels hopeloos ouderwets hadden gemaakt De loopgraaf Verdedigingslinies werden gevormd door De eerste linie gevormd door voorposten mitrailleursnesten ed Zij waren door kleine loopgraafjes met de hoofdlinie verbonden; De hoofdlinie die de eigenlijke loopgraaf vormde Hier verbleven de soldaten en konden ze zich verplaatsen; Het achterland Dit was via kleine loopgraafjes en spoorwegen met de hoofdlinie verbonden Tussen de Duitse en geallieerde loopgraven lag een strook modder omgeploegd door granaatexplosies en infanterie en bezaaid met landmijnen en prikkeldraad Dit was het niemandsland Het enige wat groeide op het niemandsland en in de loopgraven was de klaproos papaver Daarom staat deze rode bloem symbool voor de Eerste Wereldoorlog Het leven in de loopgraaf was een nachtmerrie Loopgraven vormden met name in het voorjaar winter en herfst modderige geulen waarin men tot de knieën in de modder zakte Alles werd vochtig en smerig en het water drong door kleren en laarzen heen Dit leidde onder meer tot "loopgravenvoeten" het verweken van langdurig natte voeten met sterk vergrote kans op beschadigingen en daardoor infecties met als uiterste gevolg dood door gangreen Soms werd gebruikgemaakt van houten planken om de begaanbaarheid te verbeteren in Duitse loopgraven was dit iets sneller gebruikelijk Lijken konden vaak door de omstandigheden en de grote aantallen niet snel worden begraven Op de lijken en ander afval kwamen ratten af die zich in hoog tempo konden vermenigvuldigden Slechts als een deel van het front langere tijd in rust was kon er enige verbetering in de leefomstandigheden worden gerealiseerd Bij offensieven was het nog erger De verdedigers werden soms dagenlang aan artilleriebombardementen blootgesteld Ondertussen trokken de aanvallers troepen samen Als men dacht dat alle vijandelijke artillerie en mitrailleursnesten uitgeschakeld waren viel de infanterie aan onder dekking van granaatvuur Soms was de coördinatie niet goed dan verloren de soldaten hun dekking of werden door de eigen artillerie beschoten Dit is overigens ook wel opzettelijk gedaan als de infanterie niet snel genoeg opschoot Zo maakten de soldaten de oversteek over het niemandsland naar de vijandelijke loopgraaf De verdedigers wisten echter meestal al door de niet te verhullen intensieve voorbereiding luchtverkenning speelde voor het eerst een grote rol en dagenlange bombardementen wat er zou gaan gebeuren en trokken zich deels terug Hierdoor ontstond een saillant waarin de aanvallende infanterie klem kwam te zitten Mitrailleursnesten aan de flanken openden het vuur en verdedigende infanterie rukte op terwijl de eigen artillerie vaak te traag was omdat deze vast kwam te zitten in de modder in het niemandsland Nu geheel zonder dekking werd de aanvallende infanterie vrijwel geheel afgeslacht in veel gevallen tot en met de laatste man In 1915 vonden dergelijke kleinere aanvallen regelmatig plaats De Duitsers hadden over het algemeen beter leefbare loopgraven dan de geallieerden Bij de geallieerden met name de Fransen op wiens grondgebied gevochten werd werd het construeren van goede loopgraven ontmoedigd vanuit een offensieve gedachte en de Duitsers hadden zich daarnaast op veel plaatsen teruggetrokken op hogere en daardoor beter verdedigbare maar ook drogere posities Naast alle smerigheid die ook veel ziektes met zich mee bracht waren ook zaken als continue angst eenzaamheid en eentonigheid een hel voor de soldaten Tijdens dagenlange beschietingen of ten tijde van code rood moet de angst om te sterven ondraaglijk zijn geweest Er zijn verhalen over soldaten die een sigaret opstaken en door het oplichten hiervan een doelwit voor sluipschutters werden Hier komt het bijgeloof vandaan dat nooit met een vuurtje meer dan één sigaret aangestoken mag worden dit gaf sluipschutters immers voldoende tijd om te richten Door alle verschrikkelijke en traumatische belevenissen in de loopgraven kregen sommige soldaten last van de zogenaamde shellshock Bij deze aandoening krijgt de soldaat last van tics of stuiptrekkingen zoals trekjes bij de ogen of zelfs rillingen Shellshock werd beschouwd als een vorm van lafheid zodat soldaten met deze verschijnselen meestal geëxecuteerd werden door hun eigen partij Eenzaamheid kwam veel voor Vriendschappen tussen mannen hielden zelden langer dan één maand stand mede door de enorme aantallen slachtoffers Eenzaamheid resulteerde in allerlei vreemde symptomen Sommige mannen sloten vriendschappen met ratten of voorwerpen en beschouwden hen als familie anderen praatten voortdurend in zichzelf of tegen dode lichamen Het ontbreken van vrouwen resulteerde in seksuele relaties tussen de mannen De eentonigheid van een soldatenbestaan in combinatie met bovenstaande zorgde na de oorlog bij overlevenden voor het zogenaamde loopgravensyndroom Veel mannen konden hun oude leven niet meer oppakken en bleven leven met dezelfde eigenaardigheden als in de loopgraven Belgische vluchtelingen Na de Duitse inval sloegen vele Belgen op de vlucht Duizenden trokken via Oostende en Zeebrugge naar Engeland Evenveel trokken verder naar Frankrijk Meer dan honderdduizend vluchtelingen trokken naar Nederland Onder deze vluchtelingen bevonden zich ook 35000 militairen die werden geïnterneerd Nederland was als neutraal land zogezegd gebonden ervoor te zorgen dat troepen en middelen van de strijdende partijen die op zijn grondgebied terechtkwamen niet meer aan de strijd zouden kunnen deelnemen Duizenden "gemotiveerde" Belgische militairen zouden ontsnappen om via Groot-Brittannië en Frankrijk toch weer deel te nemen aan de oorlog De vluchtelingen werden in eerste instantie warm onthaald De verontwaardiging over het schenden van de neutraliteit van het kleine land en de bewondering voor zijn standvastigheid waren groot De groep vluchtelingen was echter zo groot dat al snel problemen ontstonden met huisvesting en gezondheidszorg De Belgische overheden riepen vluchtelingen op terug te keren naar het nu bezette vaderland Het grootste deel van de oorlogsvluchtelingen keerde voor het einde van het jaar daadwerkelijk terug naar huis Meer dan 100000 Belgen bleven echter in Nederland achter Onder hen de gezinnen van geïnterneerde militairen Van deze groep werden diegenen die niet zelf in hun levensonderhoud konden voorzien ongeveer 20000 ondergebracht in toevluchtsoorden te Gouda Uden Nunspeet en Ede die onder toezicht stonden van de Nederlandse overheid en waar de Belgen tot het einde van de oorlog in zeer goede omstandigheden werden gehuisvest Inspecties van het internationale Rode Kruis onder leiding van Zwitserland hebben dit meermaals bevestigd De vluchtelingen in Groot-Brittannië stichtten werkelijk hele Belgische koloniën met alles erop en eraan Typerend zijn de katholieke kerken en gemeenschappen in een overwegend protestants land Vele duizenden Belgische kinderen deden hun eerste of plechtige communie in Groot-Brittannië het Belgisch leven liep er gewoon verder De gevluchte Belgen die niet naar het front moesten zetten zich aan het werk in hun gastland In Frankrijk wordt de inzet en ijver van de Belgen gewaardeerd door de fabrieken en de boeren Bij de rijkere burgerij stonden Belgische dienstmeisjes goed aangeschreven In het hele Britse Rijk en in vele neutrale landen werden inzamelacties ondernomen om de Belgen te helpen Vrouwenorganisaties in Australië Nieuw-Zeeland en Canada zamelden geld en kleding in voor de Belgen Ze bakten cake die ze op markten verkochten terwijl hun mannen en zonen bij bosjes sneuvelden in Vlaanderen De neutrale Scandinavische landen deden hetzelfde evenals de Noord- en Zuid-Amerikanen De Deense regering bijvoorbeeld betaalde alle kosten voor een van de vluchtelingenkampen in Nederland Na de oorlog zouden de belangrijkste Amerikaanse universiteiten nog een grote inzamelactie houden om de universiteitsbibliotheek van Leuven te herbouwen In mei 1940 deden de Duitsers helaas hun vernietigend werk nog eens over De kerstbestanden Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn er in 1914 en 1915 kerstbestanden geweest Hierbij vond op initiatief van de manschappen in de loopgraven ter gelegenheid van kerstmis een verbroedering plaats tussen de soldaten van de strijdende partijen dit geheel tegen de zin van de legerleiding Chemische en biologische oorlogvoering In de eerste maand van de oorlog augustus 1914 vuurden Franse soldaten traangas xylylbromide af naar de Duitsers en waren daarmee de eersten die gifgas gebruikten Het Duitse leger was echter het eerste dat intensief onderzoek deed naar gifgas onder leiding van de eminente Duitse chemicus en Nobelprijswinnaar Fritz Haber en was het eerste dat het in 1915 op grote schaal gebruikte Maar ook de Fransen waaronder chemicus en eveneens Nobelprijswinnaar Victor Grignard waren hier intensief mee bezig Aan het Russische front werd in de Slag bij Warschau door de Duitsers voor de eerste keer xylylbromide ingezet maar het gas condenseerde door de lage temperatuur en bevroor zelfs Later werden voor het eerst op kleine schaal aan het oostfront chloorgascilinders ingezet De verbaasde officieren zagen hun soldaten in groene wolken verdwijnen en neervallen Een aantal rende terug schreeuwend dat de Duitsers hen met een "groene mist" vergiftigden Na dit experiment gebruikten de Duitsers het gas in de Tweede Slag om Ieper Meer dan 5000 cilinders chloorgas werden opengezet De Franse verdedigende regimenten raakten bevangen door het gas en een gat van 6 km ontstond De Duitsers hadden echter ook deze aanval bedoeld als experiment en hadden niet op zo'n succes gerekend Er waren dan ook geen soldaten voorhanden om door te stoten Na dit succes ontstonden diverse soorten chemische oorlogswapens zoals fosgeen en in 1917 mosterdgas Ook probeerden Duitse en later ook Franse wetenschappers ziekteverwekkers in diverse bommen te stoppen Vooral de pest was populair onder dit gezelschap De eerste stappen richting serieuze biologische oorlogvoering waren genomen Chemische wapens werden al snel en op grote schaal ook door de geallieerden gebruikt De eerste gasmaskers die hun intrede deden waren primitief bijvoorbeeld een lap gedrenkt in water of urine en hielpen nauwelijks Pas na uitgebreid onderzoek verbeterden de gasmaskers aanzienlijk wat de effectiviteit van de toch al zeer dure chemische wapens niet ten goede kwam Bovendien was het een erg risicovolle bedoening voor de eigen troepen daar de wind na het openzetten van de cilinders het gas de verkeerde kant kon doen opgaan Dat laatste werd opgelost door voortaan gasgranaten te gebruiken Muiterij Naar aanleiding van de enorme verliezen niet alleen tijdens de grote slagen maar ook bij talloze kleinere slagen brak bij de Franse soldaten het besef door dat domweg aanvallen gelijk stond aan zelfmoord Toch wist de legerleiding geen betere tactiek te bedenken Vele soldaten gingen in 1917 over tot muiterij soms zelfs met hele regimenten tegelijk In feite is muiterij een erg groot woord de soldaten kwamen namelijk niet in opstand Ze staakten en pleegden passief verzet Ze protesteerden niet zozeer tegen de oorlog zelf maar wel tegen de gebruikte tactiek waarbij de soldaten bij duizenden werden opgeofferd in aanvallen die niets opleverden De muitende soldaten weigerden orders uit te voeren Maar er was ook vooral passief verzet ze lachten officieren uit bij het voorlezen van berichten over zogenaamde overwinningen Als ze naar het front marcheerden blaatten ze als schapen die zogenaamd naar de slachtbank worden gevoerd Ze maakten officieren bang door hen te bedreigen hen te doden "met een verdwaalde kogel" bij de volgende aanval Ze verstopten zich waar mogelijk om aan de orders te ontsnappen Enkel voor officieren en onderofficieren die het lef hadden tussen hen in de loopgraaf te leven brachten ze nog enig respect op Er zijn geen eenduidige berichten over de omvang van de muiterij Officieel werd gesproken van 2 of enkele divisies Historici als John Keegan gaan er echter van uit dat op een gegeven moment de muiterij zich tot 50 Franse divisies had uitgebreid Dit bracht de geallieerden in grote paniek Als de Duitsers hierachter kwamen en direct aan zouden vallen zouden ze zo het hele front van Amiens tot aan Verdun kunnen oprollen om vervolgens naar Parijs te wandelen Generaal Pétain de nieuwe opperbevelhebber besloot met de soldaten te praten Dit deed hij door enerzijds loyale artillerie op muitende regimenten te richten maar anderzijds een betere verlofregeling te verlenen en het Franse leger niet meer in te zetten voor offensieven Duizenden muiters zijn vermoedelijk gedood of geëxecuteerd maar de Duitsers zijn er niet achter gekomen Pétain hield woord er werden door het Franse leger geen grote offensieven meer uitgevoerd De luchtoorlog Aanvankelijk speelde de luchtoorlog een bescheiden rol Vliegtuigen werden zoals in de Balkanoorlogen slechts ingezet voor verkenningsvluchten Het eerste luchtgevecht vond plaats toen in augustus 1914 een Servisch verkenningsvliegtuig een Oostenrijks-Hongaars toestel tegenkwam De piloot trok een revolver en schoot op het Servische toestel Meteen werden alle piloten met revolvers uitgerust later volgden boordmitrailleurs Verkenning was en bleef het voornaamste doel van de vliegtuigen Bombardementen kwamen ook voor maar hiervoor moest de piloot de bom tussen de benen houden en zelf het toestel uitwerken Ook werden wel zeppelins ingezet Deze kolossen konden meer bommen vervoeren en werden door de Duitsers veelvuldig ingezet om Londen te bombarderen Zij waren echter ook een makkelijk doelwit en zeer kwetsbaar omdat ze zo groot waren en met waterstof waren gevuld Naast verkenning en bombardementen was intimidatie van de bevolking een doel van de inzet van vliegtuigen en zeppelins Bekend waren de vele "dogfights" tussen de Duitse en geallieerde vliegers Manfred von Richthofen oftewel de Rode Baron behaalde 80 overwinningen De Fransman René Fonck bleef hier met 75 niet ver achter Hermann Göring de latere luchtmaarschalk en nazipartijbons was ook oorlogsvlieger Amerikaanse oorlogsdeelname Duitsland beantwoordde de blokkade van de geallieerden met het duikbootwapen Duitse duikboten schuimden de zeeën af en torpedeerden koopvaarders Behalve geallieerde schepen werden ook wel eens neutrale schepen getroffen zoals de Lusitania Dit werd de Duitsers door veel neutralen waaronder de Verenigde Staten zeer kwalijk genomen De Amerikanen hielden zich echter lang afzijdig van de oorlog die ze als een Europese aangelegenheid zagen vanwege de Monroedoctrine In 1917 zaten de Duitsers met een probleem De nood steeg steeds hoger maar er zat geen beweging in de fronten Een poging om de Engelse vloot te vernietigen en zo de blokkade te breken was in 1916 met de zeeslag bij Jutland mislukt De Duitsers vernietigden meer schepen dan de Britten maar waagden zich niet meer op open zee Een onbeperkte duikbootoorlog zou de kans geven om Engeland te isoleren en tot overgave te dwingen Dit zou echter kunnen leiden tot een oorlog met de reeds kwade Verenigde Staten De Duitsers zetten het plan toch door maar trachtten Japan en Mexico tot de Centralen te doen toetreden om zo de Amerikanen af te leiden Een telegram met deze strekking Zimmermanntelegram werd echter onderschept door de Britse geheime dienst en doorgespeeld aan de Amerikaanse regering Naar aanleiding hiervan en van de onbeperkte duikbootoorlog kon de vanaf het begin op geallieerde handen zijnde president Woodrow Wilson het Amerikaanse parlement overtuigen om Duitsland op 6 april 1917 de oorlog te verklaren De Mexicanen hadden echter net een burgeroorlog achter de rug en hadden geen behoefte aan een nieuwe oorlog terwijl ook Japan bedankte voor de eer De Amerikaanse aanwezigheid had vooral in het begin een louter psychologische waarde Zo kolossaal als de Amerikaanse marine was zo klein was hun landleger Er was mankracht genoeg maar er was onvoldoende bewapening Kanonnen moesten van de Britten worden geleend De Duitsers zagen echter een nieuw leger tegenover zich dat steeds verder aangroeide Hun duikboten waren onvoldoende om de oorlogskonvooien tegen te houden De tijd werkte in hun nadeel steeds meer troepen stroomden Europa binnen en de ongeschonden Amerikaanse wapenfabrieken draaiden op volle toeren De slag aan de Schelde werd uitgevochten met een belangrijke inzet van Amerikaanse grondtroepen Het Flanders Field American Cemetery and Memorial is hiervan een stille getuige Lijst van de belangrijkste veldslagen aan het westfront Slag der Grenzen Forten rond Luik Slag bij Halen Slag der Zilveren Helmen Forten van Antwerpen De forten van Antwerpen waren gebouwd om de zwaarste kanonnen uit het tijdperk de Franse 27 cm te kunnen weerstaan Tijdens de Eerste Wereldoorlog hadden de Duitsers echter 305 cm en 42 cm mortieren die krachtig genoeg waren om de betonnen muren te doorboren Op 2 oktober 1914 trok koning Albert I het leger terug tot achter de Rupel-Netelinie en werden de forten verlaten Ze werden door de Duitsers ingenomen en gebruikt als munitiedepot Eerste Slag om Bergen Op het begin van de Eerste Wereldoorlog wist het leger van de Britse generaal French nabij Bergen de Duitse troepen van Von Kluck 48 uur lang tegen te houden Tweede Slag om Bergen In de laatste dagen van de oorlog werd er nog slag geleverd om Bergen Uiteindelijk vroeg in de morgen van 11 november 1918 bevrijdden de Canadezen de stad na drie dagen heftige strijd Slag om de IJzer Slag om Ieper Eerste Slag om Ieper Tweede Slag om Ieper Derde Slag om Ieper Vierde Slag om Ieper Het Lys-offensief De mijnenslag in Mesen Slag om Passendale Slag bij de Marne Chemin des Dames Slag om Verdun Fort Douaumont Slag aan de Somme Slag bij Cambrai In 1914 viel Cambrai in Duitse handen Tussen 20 november en 3 december 1917 werd hier voor het eerst succesvol gebruikgemaakt van tanks Hindenburglinie Kaiserschlacht Slag aan de Schelde Andere belangrijke gevechten Slag bij Neuve-Chapelle Slag bij Artois Veldslag in de Champagnestreek Slag bij Loos Slag bij Nivelle Slag bij Arras De slag om Amiens Het einde Na de vrede met Rusland werden de Duitse troepen van het oostfront voor zover ze niet als bezetting gebruikt werden naar het Westen gebracht Er keerden ongeveer een half miljoen soldaten terug vanuit het Oosten In de zomer van 1918 besloten de Duitse generaals Hindenburg en Ludendorff met deze troepen nog één keer alles op alles te zetten De Duitsers vielen aan het westfront op drie punten aan Een offensief aan de Marne tegen de Fransen; Een offensief aan de Somme om een wig te drijven tussen de Fransen en Britten; Een offensief tegen de Britten en Belgen bij Ieper in Vlaanderen Op het eerste gezicht waren de offensieven aan het westfront succesvol de loopgraven werden verlaten en een flinke terreinwinst werd geboekt door de Centralen De Centralen stonden op 50 kilometer van Parijs Ook begonnen de Duitsers samen met Oostenrijkse troepen een zeer succesvol offensief tegen Italië in de Alpen De Italiaanse troepen werden honderden kilometers teruggedreven het eigen land in De Italiaanse legerleiding werd ontslagen en het toch al lage moreel bij de Italiaanse troepen was compleet gebroken De offensieven liepen na verloop van tijd echter vast Ondanks dat de Italianen totaal niet in staat waren enige significante tegenstand te bieden was het Oostenrijkse leger aan het einde van de zomer oorlogsmoe en kon het niet meer op eigen kracht verder Italië intrekken Ook het offensief van de Duitsers aan het westfront liep weer vast in een nieuwe loopgravenstrijd De geallieerden namen het initiatief over en besloten in de herfst een derde front te openen en wel daar waar zij de meeste kans op een overwinning zagen men landde een overweldigend groot leger van 900000 geallieerde soldaten in de Griekse kuststad Thessaloniki met als doel het aanvallen van Centralen-bondgenoot Bulgarije Zo werd het neutrale Griekenland mee de oorlog ingesleept maar met instemming van de Grieken zelf zij zouden na de oorlog een deel van Centralen-bondgenoot Bulgarije toebedeeld krijgen Ook startten de geallieerden een immens offensief aan het Westen met hulp van de net gearriveerde Amerikanen tegen Duitsland Onder invloed van dit offensief in combinatie met andere gebeurtenissen en een Duitse revolutie zouden de geallieerden de oorlog uiteindelijk gaan winnen De Val van de Centralen in de herfst van 1918 kwam snel Na wat veldslagen werd Bulgarije verslagen en tekende het land een wapenstilstand op 29 september 1918 Ook de opstand van de Arabieren tegen het Ottomaanse Rijk bracht interne verdeeldheid en de Ottomanen capituleerden op 30 oktober 1918 voor de Fransen en de Britten De Britten en Fransen verdeelden het Midden-Oosten Later zou onder andere de problematiek in Israël nog lang onder Britse heerschappij plaatsvinden Het is een misvatting te denken dat de geallieerden sterke oorlogsinspanning maakten tegen Oostenrijk-Hongarije Italië was al nooit een sterke partij geweest maar het leger lag nu compleet overhoop Er speelde andere problematiek in Oostenrijk-Hongarije het land was zelf oorlogsmoe en er was veel interne verdeeldheid Slavisch nationalisme speelde tegen het einde van de oorlog een steeds grotere rol in de Habsburgse monarchie Op 18 oktober 1918 verklaarde Tsjecho-Slowakije zich onafhankelijk Hierna volgden verschillende Slavische minderheden Kroaten Serven Bosniërs en uiteindelijk zegde zelfs Hongarije de Dubbelmonarchie met Oostenrijk op Er bleef een rompstaat van Oostenrijk over Men vroeg de Italianen om een wapenstilstand maar dezen weigerden Het Italiaanse leger zag zijn kans schoon en veroverde snel de voorheen verloren gegane gebieden terug en dreef de Oostenrijkers steeds verder terug Doel was de stad Triëst aan de Adriatische kust Na afloop van de oorlog kregen de Italianen diverse regio's toebedeeld waaronder het Duitstalige Zuid-Tirol Maar de Italianen vonden dat zij te weinig hadden gekregen tijdens de onderhandelingen in het Franse Versailles De Italiaanse onderhandelaar Orlando is zelfs boos weggelopen uit Parijs gedurende die onderhandelingen Het fascisme was daarna snel geboren in Italië en al in de jaren twintig kwam Mussolini aan de macht Met de val van Oostenrijk-Hongarije wisten de Duitse generaals Hindenburg en Ludendorff dat het afgelopen was Het moreel in het Duitse leger zakte tot een dieptepunt te meer omdat de geallieerden met de Oostenrijkers overeen waren gekomen dat men troepen vrij mocht verplaatsen over het grondgebied de hele Duitse zuidelijke landsgrens lag hiermee onder gevaar van invasie door de geallieerden Bovendien waren de Duitse offensieven een maand of twee eerder vastgelopen en bood de huidige situatie niets aan uitzicht op een overwinning De Duitse legers hadden uiteindelijk aan alles gebrek en er dreigde revolutie Bij monde van generaal Wilhelm Groener lieten zij de keizer weten dat zij niet langer op de trouw van het Duitse leger konden rekenen Een verstijving van de weerstand in Vlaanderen was maar schijn er was aan alles gebrek tot uniformen toe De Duitsers begonnen zich terug te trekken uit België en gaven uiteindelijk zelfs gebieden op die men vier jaar lang had bezet De geallieerden boekten immense terreinwinsten Een rebellie van matrozen sloeg over naar het hele land De Duitse revolutie was begin november 1918 geboren De keizer vluchtte naar Nederland en de republiek werd uitgeroepen Onderhandelingen gevoerd door burgers vonden plaats en een wapenstilstand werd overeengekomen Het feit dat de overgave getekend werd door burgers en niet door militaire autoriteiten is zeer belangrijk de nazis maakten van dit feit later gebruik door de nederlaag te wijten aan "een dolksteek in de rug van de troepen door rode elementen" De dolkstootlegende was geboren De volgende wereldoorlog werd wel door militairen beëindigd Op 11 november 1918 om 5 uur s ochtends werd de wapenstilstand getekend door Foch en de Duitse delegatie maar de wapenstilstand ging pas in om 11 uur Tijdens deze laatste zes uur vielen langs beide kant nog vele slachtoffers terwijl de overgave al ondertekend was In 1919 volgde het Verdrag van Versailles Het oostfront Ondanks de mobilisatietijd van 42 dagen die het Von Schlieffenplan aan de Russen toerekende vielen twee Russische legers reeds in augustus 1914 Oost-Pruisen binnen Eenheden van de Russische cavalerie maakten zich schuldig aan talloze misdaden gericht tegen Oost-Pruisische burgers de Kosakengreuel Tegelijkertijd trokken de Russen de Oostenrijkse provincie Galicië binnen Vooral de opmars in Galicië was in het begin succesvol Na aanvankelijke paniek werden de legers door de nieuwe bevelhebbers Paul von Hindenburg en Ludendorff bij Tannenberg en de Mazurische Meren in augustus en september 1914 verslagen Bij deze veldslagen hield het hele tweede Russische leger op te bestaan Aan het oostfront kwamen ook loopgraven voor maar deze lagen verder uit elkaar en hadden het karakter van een tijdelijke verdedigingslinie Er waren gewoon niet genoeg troepen om het 1200 km lange front op deze wijze te bezetten De Duitsers gebruikten hier voor het eerst gifgas traangas tegen de Russen Na de slag bij Lemberg namen de Russen grote delen van Galicië in Gedurende de winter 1914 1915 en het voorjaar leverden Russische en Oostenrijkse troepen enkele malen slag in de Karpaten De Duitsers kwamen hierop hun Oostenrijks-Hongaarse bondgenoten te hulp In het voorjaar van 1915 besloot de Duitse generale staf omdat het westfront toch muurvast zat om troepen naar het oostfront over te brengen Tegelijkertijd bleek de Russische industriële basis te smal om de troepen van een constante stroom van kleding voedsel wapens munitie transportmiddelen en andere noodzakelijkheden te voorzien Een groot offensief van de Centralen leidde tot een doorbraak Op 5 augustus werd Warschau ingenomen Midden 1915 waren de Russen hierdoor uit Polen verdreven Ook het gebied dat nu Litouwen en zuidelijk Letland is kwam in Duitse handen Deze gebeurtenis raakte bekend als de "grote terugtocht" in Rusland en de "grote opmars" in Duitsland De Russen organiseerden in 1916 nog het Broesilov-offensief tegen de Oostenrijkers in Galicië Deze aanval leverde initieel een spectaculair succes op maar opnieuw kwamen de Duitsers de Oostenrijkers te hulp Roemenië koos in 1916 de zijde van de geallieerden maar werd door Duitsland Oostenrijk en Bulgarije binnengevallen en bezet De Russische offensieven liepen uiteindelijk vast met grote verliezen aan mensenlevens De Russische oorlogsindustrie breidde zich snel uit waardoor de uitrusting van de Russische legers verbeterde maar voedseltekorten in de grote bevolkingscentra leidden tot onrust In Rusland braken hierop de revoluties van 1917 uit waarna de communisten met de Duitsers begonnen te onderhandelen De Russische legers waren inmiddels uiteengevallen en de Duitsers bezetten zonder slag of stoot Oekraïne en het gebied dat nu noordelijk Letland en Estland is De communisten sloten ten slotte de Vrede van Brest-Litovsk met de Duitsers die hierdoor de beschikking kregen over een keten vazalstaten en de handen vrij kregen in het westen Na de wapenstilstand moesten deze gebieden echter ontruimd worden en bij het Verdrag van Versailles werd de Vrede van Brest-Litovsk nietig verklaard Tevens moest al het Russische en Roemeense in beslag genomen goud worden teruggegeven De Balkan Oostenrijk-Hongarije dat immers de oorlog tegen Servië begonnen was trachtte dit land drie keer te bezetten Drie keer werden de Habsburgers teruggedreven In 1915 na de toetreding van Bulgarije en Turkije tot de Centralen werd Servië vanuit Oostenrijk-Hongarije en Bulgarije onder Duitse supervisie bezet Bulgarije gaf er overigens daarna de brui aan Zoals een generaal zei "We hebben wat we willen Macedonië wij doen niets meer" De laatste Servische en geallieerde troepen werden naar Korfoe en Thessaloniki verdreven De laatste stad werd door de Bulgaren omsingeld In de herfst van 1918 landden de geallieerden echter een groot leger bij Thessaloniki en slaagden er in september 1918 in om door te breken en Bulgarije te verslaan In Servië rukten ze op naar de Donau terwijl Britse troepen langs de kust naar Istanbul oprukten Italië Italië was voor de beloften van de geallieerden gezwicht De Centralen zagen dit als verraad aangezien Italië met Oostenrijk en Duitsland de Driebond had Maar Italië was meer een last dan een steun; het economisch zwakke land moest door Groot-Brittannië van steenkool en krediet worden voorzien en de Italiaanse soldaten moesten steeds worden geholpen door Franse soldaten Bovendien keken de Italianen niet verder dan de Oostenrijkse gebieden die hen toe zouden komen De Piëmontezen weerden zich kranig maar bij de Zuid-Italiaanse troepen ontbrak de motivatie om te vechten De strijd die Italië voerde tegen Oostenrijk-Hongarije in de Eerste Wereldoorlog wordt ook wel de witte oorlog genoemd Dit komt doordat de oorlog zich grotendeels in de Alpen afspeelde Het Italiaanse leger stond onder bevel van de beruchte maarschalk Luigi Cadorna Toen Italië plotseling overliep naar de Entente was Oostenrijk-Hongarije al bijna een jaar in oorlog Het grootste gedeelte van hun leger vocht 1200 kilometer verderop tegen de Russen in de noordoostelijke Oostenrijkse provincie Galicië Ook was er nog een front tegen Servië Door die oorlogsinspanningen waren er weinig troepen beschikbaar in de Italiaans-Oostenrijkse grensregio Er was wel een garnizoen achtergebleven bij de Italiaanse grens en ook was de grens door de jaren heen meerdere malen versterkt Dit omdat de Oostenrijkers de Italianen altijd al gewantrouwd hadden Na de oorlogsverklaring werden de hier gestationeerde troepen aangevuld met reservisten Van reservisten valt eigenlijk niet te spreken het waren meer in allerijl opgetrommelde mensen uit de streek Jongemannen die training ontbeerden laat staan gevechtservaring hadden boeren en oudere mannen De oudere mannen waaronder veteranen onder wie vijftigers geen uitzondering waren konden vanwege hun leeftijd niet meer worden opgeroepen voor militaire dienst Omdat er echter sprake was van acute dreiging werden deze mensen toch ingezet om het land te verdedigen Ondanks de samenstelling van het leger waren deze Oostenrijkers goed gemotiveerd en vastberaden de Italianen buiten de landsgrenzen te houden Bovendien kenden zij het gebied op hun duimpje De Italianen hadden als voordeel hun grote numerieke overwicht Maar dat was dan ook hun enige voordeel Het grootste deel van het leger had namelijk geen zin om te vechten en was dan ook niet gemotiveerd Ook het terrein werkte in hun nadeel Ze moesten namelijk versterkte berghellingen innemen aan de Oostenrijkse kant van de grens Bovendien stond het Italiaanse leger onder leiding van de incompetente en koppige maarschalk Luigi Cadorna Toen de Italianen hun leger gemobiliseerd hadden hadden de Oostenrijkers zich al verschanst in de versterkte stellingen op de bergflanken en -toppen van de Alpen waarbij hellingpercentages van 30-40 procent geen uitzondering waren Omdat Italië delen van Küstenland inclusief Triëst en Tirol wilde innemen gaf Cadorna het bevel de stellingen aan te vallen Doordat de infanterie niet goed werd ondersteund door artillerie omdat er te weinig artilleriedivisies waren en omdat de Italianen ten opzichte van de Oostenrijkers een slechte positie hadden verliepen de aanvallen voor de Italianen desastreus Toch gaf Cadorna steeds weer het bevel te blijven aanvallen iets wat de toch al gebrekkige motivatie van de soldaten geen goed deed Ook hebben de Italianen geprobeerd de stellingen te omzeilen door tunnels in de bergen te graven Dit werd echter ook geen succes De Oostenrijkers spoorden de Italiaanse tunnels namelijk op met behulp van geofonen Hierna groeven zij tunnels tot onder de Italiaanse om ze vervolgens op te blazen Toen het Oostenrijkse bergleger aangevuld werd met overgeplaatste soldaten van andere fronten en hulp van het Duitse leger kreeg waarin onder andere Erwin Rommel dienst deed ging het nog sneller bergafwaarts met het Italiaanse leger De gevechten concentreerden zich rond de rivier de Isonzo waar in totaal twaalf slagen zouden worden geleverd De Italiaanse tactiek bestond uit gesloten formaties die richting de stellingen van de vijand werden gestuurd Na elf hopeloze slagen was het moreel van de Italianen tot een dieptepunt gezakt Zelfs in vergelijking met de geallieerde troepen aan het westfront was de uitrusting rantsoenering opleiding en betaling van de troepen van een dramatisch laag niveau Cadornas maatregelen tegen het dalende moreel werkten echter averechts Hij voerde onder andere de Romeinse straf van het decimeren weer in en het aantal executies was hoog Door dit lage moreel kwam de Oostenrijks-Hongaarse tegenaanval extra hard aan; op 24 oktober 1917 viel Oostenrijk-Hongarije gesteund door de Duitsers aan in wat de slag bij Caporetto zou gaan heten De Duitsers gebruikten ook hier gifgas van op de slag bij Verdun gelijkende proporties De Italiaanse verdediging was niet berekend op zon heftige aanval en moest 25 kilometer prijsgeven Cadorna wilde niet toegeven dat er een fout was gemaakt en het Italiaanse opperbevel wachtte een week met een bevel voor terugtrekken Door het enorme verlies aan manschappen en algemeen falen dwongen de Britten en de Fransen Cadorna zijn positie af te staan aan Armando Diaz Toen Oostenrijk-Hongarije uiteindelijk in elkaar gestort was en er nauwelijks meer tegenstand werd geboden konden de Italianen delen van Tirol en Slovenië bezetten Het grote aantal slachtoffers zorgde tijdens de oorlog al voor een sterke revolutionaire sfeer onder de soldaten vooral communistisch Na de oorlog ontstond grote maatschappelijke onvrede over de geleden slachtoffers en slechte economie ook vond men dat de geallieerden hun beloften niet waren nagekomen en niet alle beloofde gebieden aan Italië had toegewezen bij het Verdrag van Versailles Dit zou uiteindelijk leidden tot de opkomst van de fascisten en Benito Mussolini in 1922 Het Midden-Oosten Voordat de oorlog uitbrak had het Ottomaanse Rijk goede contacten met onder andere de Britten en de Duitsers die hen sporadisch hadden geholpen in de oorlogen tegen het Russische Rijk Het Ottomaanse Rijk werd toen geregeerd door het driemanschap van de Jonge Turken De Russen en de Britten kozen er echter voor om deze keer samen te werken Enver Pasja de meest invloedrijke Jonge-Turk had een sterke voorkeur voor Duitsland en een grote afkeer van het Russische Rijk dat het Ottomaanse Rijk in de Balkan de Krim en de Kaukasus zo had vernederd in de voorgaande decennia Op 2 augustus 1914 tekenden de Turken en Duitsers een geheime overeenkomst en op 5 november verklaarden de Turken de geallieerden de oorlog De leiding van het Ottomaanse Rijk zag de oorlog als de laatste kans om de aan Rusland verloren gebieden rond de Zwarte Zee terug te nemen De Turken streden op vier fronten In het westen van het Rijk werden enkele aanvallen van Britten en Fransen op het schiereiland Gallipoli met succes afgeweerd In het Midden-Oosten werd een felle strijd geleverd tegen het Verenigd Koninkrijk en de door hen gemobiliseerde nationalistische Arabische strijders De Britten vielen met deze legers die naast Britse onderdanen en Arabieren voornamelijk uit Islamitische Indiërs bestonden meermaals olierijke locaties in Zuid-Perzië en Irak aan en openden daarnaast een front in Palestina vanuit hun bases in Egypte De Kaukasuscampagne tegen Rusland was misschien wel de zwaarste voor het Ottomaanse Rijk ook hier werd strijd geleverd om olievelden die van Azerbeidzjaan In het noorden van Perzië streden de Ottomanen samen met de Turkstalige volken van Perzië en met hulp van Duitse en Zweedse officieren tegen de legers van de Russen en de Britten het doel van de strijdende partijen was om de olievelden van Perzië zeker te stellen Het Ottomaanse Rijk had daarnaast nog de doelstelling om zo een landverbinding te maken naar de Turkse volkeren van Centraal-Azië en China De Ottomanen riepen op Duits aandringen een jihad uit tegen de geallieerden om zo te proberen de steun van de Arabieren en andere moslims te vergaren Dit had echter weinig succes De Arabieren waren ontevreden over de Turkse overheersing en er werd hen onafhankelijkheid beloofd door de geallieerden als zij mee zouden strijden tegen de Turken De Britten met name Lawrence van Arabië wisten Hoessein ibn Ali de Sjarief van Mekka in Arabië over te halen om aan hun zijde mee te vechten De Arabieren en de Britten verdreven de Turken tijdens de zogenaamde Arabische opstand In de Kaukasus streden de Turken met wisselend succes tegen Rusland Veel Armeniërs een van de grootste bevolkingsgroepen in het oosten van het Rijk sloten zich aan bij de Russen in de hoop een eigen nationale staat te kunnen stichten De Turkse legerleiding vertrouwde de Armeniërs hierdoor tijdens de oorlog zo weinig dat ze de deportatie van de gehele Armeense bevolking naar de Syrische woestijn bevolen Dit leidde tot de Armeense genocide die naar schatting 500000 tot 15 miljoen slachtoffers maakte Na de Russische Revolutie heroverde het Turkse leger de Kaukasus maar het moest zich in 1918 toch overgeven Na de oorlog werd het gebied opgedeeld in verscheidene protectoraten Frankrijk Engeland en Rusland kregen elk een deel van het Midden-Oosten en Turkije zelf werd in 1920 met het Verdrag van Sèvres opgedeeld onder de Grieken Russen Italianen Armeniërs Fransen en Britten De oorlog in het Midden-Oosten zette zich echter voort in de vorm van meerdere onafhankelijkheidsoorlogen zoals de Turkse Onafhankelijkheidsoorlog die het verdrag van Sèvres ongeldig maakte Afrika en Azië Duitslands bescheiden koloniale rijk werd relatief gemakkelijk ontmanteld Overal waren de Duitsers numeriek ver in de minderheid en afgesneden van hun moederland Duits Togoland Kameroen en Duits-Zuidwest-Afrika werden in 1914 en begin 1915 al door de geallieerden bezet Een leger van 60000 Japanners omsingelde het kleine Duitse garnizoen van Kiautschou Ook verscheidene Pacifische eilanden werden door de Japanners bezet terwijl de Britten vanuit Australië Keizer Wilhelmsland en de Salomonseilanden bezetten China verklaarde Duitsland de oorlog en stuurde duizenden arbeiders naar de loopgraven voor ondersteunend werk Japan heeft na de bezetting van de Duitse koloniën en concessies geen man naar het front gestuurd maar stelde wel een ultimatum aan China de geallieerden floten Japan overigens terug Het toewijzen van de Duitse concessies in China aan aartsvijand Japan is Woodrow Wilson door de Chinezen en ook door veel Amerikanen bijzonder kwalijk genomen Slechts in Duits-Oost-Afrika het latere Tanzania hielden de Duitsers onder leiding van Paul von Lettow-Vorbeck stand tot na de wapenstilstand van 1918 De Spaanse griep In 1918 verspreidde zich een griepgolf over de wereld Het bestaan hiervan werd bekend via de Spaanse media die begonnen te berichten over een griepgolf waaraan mensen stierven Hierdoor was de griep al snel bekend als de Spaanse griep Deze griepgolf bleek afkomstig van de Amerikaanse troepen die naar Europa waren gezonden De Amerikanen besmetten ook andere legerkorpsen de Engelsen de Fransen en uiteindelijk ook de Duitsers Toen de troepen na de oorlog terugkeerden verspreidde de griep zich door de feestelijke parades waarin de troepen onthaald werden In tegenstelling tot de meeste ziekten doodde de Spaanse griep niet alleen kleine kinderen en bejaarden maar ook personen in de leeftijd van 20 tot 40 jaar Bovendien was de weerstand van veel personen ondermijnd door de schaarstes ten gevolge van de oorlog Conservatieve schattingen gaan ervan uit dat deze pandemie 20 miljoen doden eiste maar sommige schattingen gaan zelfs uit van 100 miljoen Wanneer men deze slachtoffers meetelt als doden ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog komt het totale dodental uit op 119 miljoen waarmee de Eerste Wereldoorlog het dodelijkste conflict is dat de mensheid ooit heeft gekend de Tweede Wereldoorlog inbegrepen Gevolgen De oorlog had naast de direct aangerichte schade een groot aantal staatkundige economische en maatschappelijke gevolgen Slachtoffers Een direct gevolg van de strijd betrof uiteraard de verwoesting van het leven van vele mensen in de betrokken gebieden Miljoenen jonge mannen in de oorlogvoerende staten een groot gedeelte van de generatie 16- tot 30-jarigen hadden het leven gelaten als dienstplichtig of vrijwillig militair velen waren verminkt voor het leven en miljoenen burgers waren vluchteling geworden Onderstaand kaartje laat zien hoeveel soldaten per oorlogvoerend land op de been werden gebracht en hoeveel dodelijke slachtoffers er vielen In de aantallen aangegeven voor Engeland zijn tevens de gebieden meegeteld die destijds deel uitmaakten van het Britse Rijk Staatkundig De Eerste Wereldoorlog heeft de kaarten van Europa en de wereld grondig door elkaar geschud Nieuwe staten ontstonden in Europa en het Midden-Oosten Uit de nieuwe grenzen zouden nog talloze internationale conflicten ontstaan; In Rusland was het communisme aan de macht gekomen de Sovjet-Unie zou ontstaan De Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie was verdwenen De Balkan bestond nu uit losse staten Polen herwon zijn onafhankelijkheid en de Baltische Staten werden opgericht Op de Balkan werd het Koninkrijk der Serviërs Kroaten en Slovenen gevormd dat in 1929 werd omgedoopt tot Koninkrijk Joegoslavië Het Duitse keizerrijk werd vervangen door een democratische republiek de Weimarrepubliek Europa was door de oorlog verzwakt geraakt Later na de Tweede Wereldoorlog zouden de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten de leiding over de zwaarst getroffen staten op zich nemen Het Ottomaanse Rijk dat inmiddels al circa 800 jaar over het Midden-Oosten heerste is gevallen Republiek Turkije is ontstaan Economisch en maatschappelijk Naast de directe schade was ook de economische schade enorm Landen als Frankrijk Duitsland Italië en Groot-Brittannië kampten met een enorme schuldenlast terwijl vooral in de vroegere gevechtszones veel fabrieken etc in puin lagen; Ook de neutrale landen hadden last van de oorlog In Nederland was er een kolentekort waardoor de treindienst ingekrompen moest worden en de treintarieven verhoogd worden om het vervoer in te perken De handel via de zee was gehinderd waardoor er allerlei tekorten ontstonden Ook in Nederland werden burgers onder de wapenen geroepen om het leger te versterken Het "onschuldige Verlichte Europa" van de 19e eeuw was verdwenen Staten stelden zich hard tegen elkaar op Douanetarieven werden ingevoerd of verhoogd en in de jaren 30 devalueerden landen hun valuta zonder overleg met andere landen Niet samenwerking maar wantrouwen en antagonisme was het motto Dit verergerde de Grote Crisis die van 1929 tot de jaren 30 duurde; Behalve op staatsniveau had dit ook op het niveau van de "gewone man" zijn werking Autoritaire ideologieën zoals communisme en fascisme kwamen op Deze werden mede gevoed door verbitterde veteranen die door hun ervaringen psychisch ontwricht waren en niet meer in de maatschappij pasten zeker in de verliezende landen die nog eens extra werden getroffen door de te hardvochtige vredesverdragen Zij vonden hun heil in diverse knokploegen die zich lieerden aan politieke bewegingen Voorbeelden waren de SA Fasci di Combattimento Pijlkruisers de IJzeren Garde en de knokploegen van de KPD Kommunistische Partei Deutschlands Gematigden zaten klem tussen deze twee gewelddadige vuren In veel landen werd de democratie dan ook door een autoritair regime vervangen; De knokploegen bestaande uit verbitterde veteranen gingen vechtpartijen aan Met elkaar met gematigden of met iedereen wiens gezicht hen niet aanstond dat maakte niet uit Een aantal historici ziet hier een oorzaak voor de "brutalisering" van de samenleving "zinloos geweld"; Arbeiders en soldaten uit koloniën raakten "geïnfecteerd" met nationalisme en communisme De "superieure blanken" gebruikten de hulpbronnen van de koloniën om elkaar de hersens in te slaan De kiem voor de latere bevrijdingsbewegingen als Vietminh en PKI werd zo gelegd; De geallieerden legden de Centralen heel harde vredesvoorwaarden op Grenzen werden vrij willekeurig getrokken waarbij politieke belangen zwaarder wogen dan die van de mensen die er toevallig woonden Behalve vluchtelingenstromen leverden de verdragen ook latente haat- en wraakgevoelens op In de Tweede Wereldoorlog zouden deze hun uiting vinden De Tweede Wereldoorlog wordt dan ook wel door veel historici beschouwd als voortzetting van de Eerste Wereldoorlog Sommigen spreken zelfs over de Europese burgeroorlog van 1914 1945; Het concept van de "totale oorlog" werd geboren; Vakbonden werden beloond voor hun steun aan de oorlog met erkenning; Hetzelfde gold voor de strijders wat betreft het stemrecht het algemeen enkelvoudig stemrecht één man één stem en later vrouwenkiesrecht werden ingevoerd; In België legde de oorlog ook de taalwantoestanden bloot Franstalige officieren achter het front gaven bevelen aan Vlaamse soldaten aan het front Het gaf een impuls aan de taalstrijd; Vrouwen hadden de open plaatsen in fabrieken en werkplaatsen moeten invullen Dit leverde hun een vrijheid op die ze vroeger nooit hadden gehad Ze beseften dat ze veel mannenwerk best zelf konden doen en kregen meer zelfvertrouwen Vrouwen gaven na de oorlog hun positie niet op waardoor het feminisme een enorme impuls kreeg Vergeefs Het was een oorlog die begon met de militaire tactieken van de Frans-Duitse Oorlog van 1870 Met charges van de cavalerie massale inzet van de infanterie en al even massale als vergeefse bajonetaanvallen Aan Franse kant was bijvoorbeeld deze tactiek uitentreuren beoefend De naam voor deze tactiek het Elan genaamd van de aanval met grote groepen infanterie in een offensieve vorm luidde Offensive à Outrance aanval tot het uiterste Het was ook een oorlog die zou eindigen met de tactieken van de Tweede Wereldoorlog in deze oorlog namen tanks en vliegtuigen voor het eerst deel aan de strijd Maar het was bovenal de oorlog die een hele generatie Europeanen uit zou roeien In totaal sneuvelden er door de strijd bijna negen miljoen militairen en één miljoen burgerslachtoffers Daarnaast stierven door honger en ziektes nog bijna zes miljoen burgers Keizer Wilhelm II schreef na de oorlog in zijn ballingsoord Doorn in zijn Kriegserinnerungen "Wanneer ik terugdenk aan die moeilijke vier oorlogsjaren met hun hopen en verslagen met hun schitterende zegepralen en hun verliezen aan kostbaar bloed dan ontgloeit in mij een gevoel van vurigen dank en van onvergankelijke bewondering voor de weergalooze daden van het Duitse volk in de wapenen" Naamgeving De Eerste Wereldoorlog wordt zo genoemd omdat het als de eerste oorlog gezien werd waar landen uit "de hele wereld" actief of passief bij betrokken waren Hoewel later de veel grotere Tweede Wereldoorlog uitbrak wordt de Eerste Wereldoorlog nog steeds ook wel de Groote Oorlog genoemd al dan niet volgens deze oude spelling al werd de naam Eerste Wereldoorlog al in 1920 door luitenant-kolonel Repington gebruikt in zijn boek The First World War 1914-18; hij voorzag al dat de Eerste Wereldoorlog een tweede uit zou lokken Ook de Franse generaal Foch zag dit aankomen hij noemde het Verdrag van Versailles niet een vrede maar een wapenstilstand voor 20 jaar De naam "Eerste Wereldoorlog" is aanvechtbaar omdat de Zevenjarige oorlog in de 18e eeuw reeds in zowel Europa Amerika als Azië werd uitgevochten Overlevenden In 2012 overleed de laatste veteraan uit de Eerste Wereldoorlog namelijk de Engelse vrouw Florence Green De oudste veteraan ooit was de 115-jarige Emiliano Mercado del Toro uit Puerto Rico die in januari 2007 is gestorven Zie ook Centrale mogendheid Entente Schlieffenplan Vrede van Versailles 1919 Duitse herstelbetalingen na de Eerste Wereldoorlog Laatste veteranen van de Eerste Wereldoorlog Lijst van de laatste Eerste Wereldoorlogsveteranen per land Eerste Wereldoorlog in Nederland Louis Raemaekers Nederlands politiek tekenaar die in de oorlog wereldberoemd werd door zijn politieke prenten Mbt België België in de Eerste Wereldoorlog Duitse opmars door België tijdens de Eerste Wereldoorlog Duitse aanval op Luik Duitse represailles in Aarschot Duitse represailles in Zemst Eerste Slag om Ieper 19 oktober – 22 november 1914 Tweede Slag om Ieper 22 april 15 mei 1915 Derde Slag om Ieper 31 juli – 6 november 1917 ook bekend als Slag om Passendale Vierde Slag om Ieper 9 29 april 1918 Slag om Leuven 1914 In Flanders Fields In Flanders Fields Museum Flanders Field American Cemetery and Memorial De Draad Het Kortrijks Oorlogsblad Belgenmonument Amersfoort Literatuur J D P Keegan The First World War  ISBN 0-375-40052-4 Koen Koch Een kleine geschiedenis van de Grote Oorlog 2010 Uitg Ambo Manteau 472 blz F Morel Van Oranje Stadhouders tot IJzeren Kanselier  ISBN 978-90-6728-206-2 J H J Andriessen De andere waarheid  ISBN 90-6707-500-0 J H J Andriessen De mythe van 1918  ISBN 90-5911-118-4 Christopher Clark Slaapwandelaars Hoe Europa in 1914 ten oorlog trok vertaling Sleepwalkers Bookmakers De Bezige Bij Antwerpen 752 blz  ISBN 978-90-8542-538-0 Externe links | |- | |- | |- | |- | |} Elisabeth Amalie Eugenie in Beieren München 24 december 1837 Genève 10 september 1898 was hertogin in Beieren en prinses van Beieren uit het huis Wittelsbach en later – door haar huwelijk met keizer Frans Jozef I – keizerin van Oostenrijk en vanaf 8 juni 1867 tevens koningin van Hongarije Ze is algemeen bekend onder haar bijnaam Sisi zoals haar familie haar noemde Met deze naam ondertekende ze ook haar brieven naar intimi Sissi met dubbele s is wijdverbreid vanwege de titel van de op haar leven gebaseerde filmtrilogie Jeugd Elisabeth was de tweede dochter van hertog Maximiliaan Jozef in Beieren en prinses Ludovika dochter van koning Maximiliaan I Jozef van Beieren Met haar zeven broers en zussen bracht ze een gelukkige kindertijd door in het Hertog Maxpaleis aan de Ludwigstrasse nr 8 in München De hertogelijke familie had ook een zomerkasteeltje Schloß Possenhofen in Possenhofen aan de Starnberger See Hun ouders hadden geen verplichtingen aan het Beiers hof en zo hadden de kinderen een tamelijk onbekommerde jeugd Elisabeth was bijzonder zorgeloos en liberaal opgevoed door haar vader In 1853 begeleidde de 15-jarige Elisabeth haar moeder en oudere zuster Helene op een reis naar het Oostenrijkse Ischl tegenwoordig Bad Ischl waar Helene de aandacht van haar 22-jarige neef keizer Frans Jozef – die in Ischl zijn 23e verjaardag zou vieren – moest trekken Deze viel echter op Elisabeth die op haar beurt eigenlijk leek voorbestemd voor Frans Jozefs broer Karel Lodewijk en op 24 april 1854 trouwde de inmiddels 16-jarige Elisabeth met de 23-jarige keizer in de Augustijnenkerk te Wenen Keizerin Elisabeth had van het begin af aan moeite zich aan de strenge Habsburgse hofetiquette te onderwerpen met name omdat ze in haar vrijheid werd beperkt Zo bleef ze een buitenstaander Ze baarde in korte tijd drie kinderen Sophie Gisela en Rudolf Ze mocht zich van haar schoonmoeder aartshertogin Sophie niet met de opvoeding van de kinderen bemoeien en na Rudolfs geboorte begon het huwelijk slechter te worden vooral door de overspeligheid van Frans Jozef Elisabeth ging zich steeds vreemder gedragen zoals het verbergen van haar gezicht voor de buitenwereld toen ze ouder werd Zelf heeft ze hierover gezegd "Ik verberg mijn gezicht achter een waaier zodat de dood ongestoord zijn werk kan doen" Een andere misschien aannemelijkere verklaring dat Sisi een waaier voor haar gezicht droeg was de schaamte over de toestand van haar gebit Dat was in een zeer slechte staat Ze miste enkele tanden aan de voorkant en men vertelt dat ze enorm uit haar mond stonk vanwege haar slechte gebit Ooit werd ze gezien als mooiste vrouw van het keizerrijk Ze moet hebben beseft dat haar gebit daar op den duur alle afbreuk aan deed en ze besloot daarop dat niemand ooit haar gebit nog zou zien door een waaier te gebruiken In haar familie de Wittelsbachers was waanzin een veelvoorkomende kwaal Ook haar neef en vriend Lodewijk II van Beieren had er last van Elisabeth trok de aandacht door haar anorexia waardoor ze periodes last had van hongeroedeem Ze probeerde allerlei speciale diëten zoals het eten van slechts sinaasappels of het drinken van melk Ze was steeds op reis en verwaarloosde haar man en haar plichten Tijdens de reizen nam zij op zee en tijdens wilde ritten te paard zoveel risico dat er sprake moet zijn geweest van suïcidaal gedrag Om het hof en haar man te ontlopen bezocht zij onder andere Madeira Engeland Nederland en Hongarije In Amsterdam raakte zij zeer bevriend met de toen al gevierde circusdirecteur Oscar Carré die haar paardrijlessen gaf Toen ze zag dat haar zoon zijn strenge militaire opvoeding niet aankon ontstond er een groot conflict tussen Elisabeth en haar schoonmoeder Het gevolg was dat Elisabeth Frans Jozef een ultimatum stelde net na de zevende verjaardag van Rudolf Ze eiste de zeggenschap over haar kinderen en haar complete vrijheid terug Ze wilde ook dat graaf Leopold Gondrecourt die verantwoordelijk was voor de nogal harde opvoeding van Rudolf opstapte Frans Jozef stemde toe en vanaf dat moment verloor aartshertogin Sophie veel van haar macht met betrekking tot Frans Jozef Elisabeth stelde na het vertrek van Gondrecourt een andere leraar opvoeder aan de zeer liberale Joseph Latour von Thurmburg Rudolf zou zijn moeder zijn leven lang dankbaar blijven omdat ze dat voor hem gedaan had ook al was de relatie tussen moeder en zoon niet altijd even goed Streven Elisabeth zag het als haar taak om Hongarije en Oostenrijk weer tot elkaar te brengen De band tussen de beide landen was na de Hongaarse Revolutie van 1848 tegen de regering van Wenen zeer slecht Elisabeth wist de landen te verenigen en in 1867 werd de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie opgericht Elisabeth die altijd al met de Hongaren had gesympathiseerd werd koningin van Hongarije Samen met haar echtgenoot werd ze in Boeda Boedapest op 8 juni 1867 tot koningin van Hongarije gekroond Ongeveer tien maanden later werd hun vierde kind Marie Valerie 1868-1924 geboren Met de toenemende populariteit van Elisabeth in Hongarije daalde haar populariteit navenant in de overige koninkrijken en landen van de Donaumonarchie Met name in het Habsburggetrouwe Bohemen zag men met argusogen aan hoe de opstandige Hongaren – onder invloed van Elisabeth – allerlei voorrechten kregen die henzelf werden onthouden Elisabeth had niet alleen een grote liefde voor Hongarije Ook Griekenland en – in navolging van haar lievelingsdichter Heinrich Heine – de Griekse klassieke oudheid oefenden een grote aantrekkingskracht op haar uit Ze leerde zelfs Nieuwgrieks en was deze taal op een gegeven moment zo machtig dat ze een vertaling maakte van een novelle van een andere favoriete Duitse schrijver Paul Heyse Diens novelle Die Einsamen verscheen in een door de keizerin onder het pseudoniem Gloriette geschreven vertaling te Athene in 1893 Op Korfoe liet ze een slot met de naam Achilleion bouwen waar ze maar kort van heeft kunnen genieten Het huis beviel haar bovendien meteen al niet Nadat kosten noch moeite waren gespaard voor de bouw en inrichting liet ze bijna meteen na oplevering een groot gedeelte van de meubels weer verschepen naar Wenen waar ze werden opgeslagen Na haar dood erfde haar dochter Gisela het huis dat zij in 1907 aan keizer Wilhelm II van Duitsland verkocht Elisabeth werd ook beroemd door haar invloed op de mode en om haar schoonheid dieet lichamelijke oefeningen en sport die haar het uiterlijk gaven van een anorexia nervosa-patiënte Elisabeth was 1 meter 72 lang maar woog in het algemeen tussen de 45 en 50 kilo buiten haar zwangerschappen om uiteraard Toen er voor het eerst sporttoestellen werden besteld voor in de Hofburg dacht men dat deze voor Franz Jozef en andere heren bedoeld waren Men was dan ook zeer verbaasd toen men vernam dat Elisabeth deze sporttoestellen gebruikte Op middelbare leeftijd was ze vooral in haar eigen ogen niet mooi meer en haar huid was sterk verouderd Daarom verborg zij zich achter zware voiles en opgeheven waaiers ook omdat ze het haatte aangestaard te worden Er mochten vanaf 1875 geen foto's meer van haar worden gemaakt zodat naar haar eigen zeggen haar schoonheid eeuwig zou blijven De ouder wordende Elisabeth was steeds op reis of zo men wil op de vlucht Mayerling In 1889 doodde de 30-jarige kroonprins Rudolf in Mayerling zijn 17-jarige geliefde barones Marie von Vetsera en pleegde daarna zelfmoord Elisabeth kwam deze slag niet te boven en verzonk in een depressie Vanaf dit moment droeg de keizerin alleen nog maar zwarte kleding en deed afstand van al haar sieraden Elisabeth voelde zich schuldig aan de dood van haar zoon Ze was zelf niet bij de bijzetting van haar zoon in de Kaisergruft aanwezig maar een aantal dagen daarna bezocht ze het graf een getuige hoorde Elisabeth roepen "Rudolf Rudolf!" Elisabeth probeerde zelfs via een medium haar oude jeugdvriendin Irene Paumgarten contact te krijgen met Rudolf Keizer Frans Jozef gaf de zelfmoord na enige tijd openlijk toe maar alle informatie over de dood van de kroonprins was tot 1918 in Oostenrijk-Hongarije verboden Aartshertog Frans Ferdinand werd de nieuwe troonopvolger Voor Elisabeth begon een tijd van nog rustelozer reizen dan ze tot dan toe al had gedaan Ze was vrijwel nooit meer in Wenen en reisde voor een deel zelfs op de bonnefooi wat – gelet op het enorme gezelschap dat haar begeleidde – tot veel complicaties leidde Reizen Ook ontwikkelde de keizerin in deze tijd de gewoonte om her en der onaangekondigd op visite te gaan Onder meer koningin Victoria van het Verenigd Koninkrijk en koning Willem III der Nederlanden viel deze "eer" te beurt Ook verscheen ze onaangekondigd aan het Griekse hof De wacht herkende haar niet en nam haar niet serieus toen ze vertelde dat ze de keizerin van Oostenrijk was Uiteindelijk bleken de koning en koningin George I en Olga niet thuis te zijn Daarop besloot Elisabeth dan maar langs te gaan bij de kroonprins Constantijn Die was evenmin thuis maar zijn vrouw de Pruisische prinses Sophie wel De keizerin nodigde zichzelf uit en stond er op in het Grieks te converseren hoewel de Griekse kroonprinses deze taal niet machtig was Dood Op 10 september 1898 werd Elisabeth in Genève door de Italiaanse anarchist Luigi Lucheni met een geslepen vijl doodgestoken Lucheni had aanvankelijk de hertog van Orléans willen vermoorden maar de hertog was niet in Genève en Luigi had niet genoeg geld om naar Italië te reizen Een krant had melding gemaakt van de aankomst van gravin Hohenembs het incognito van de keizerin in het hotel Beau Rivage Ze was daar op uitnodiging van de familie Rothschild Dit krantenbericht was Lucheni niet ontgaan Hij begon het hotel in de gaten te houden Om 1340 uur wilde Elisabeth met de lijnboot naar Montreux terugvaren Elisabeth en haar hofdame gravin Irma Sztáray liepen langs de kade van het Meer van Genève op weg naar de haven waar de lijnboot klaar lag toen Lucheni zijn kans greep Hij liep op de dames af keek snel onder de parasol om er zeker van te zijn dat het de keizerin was en stompte met in zijn hand een vijl verborgen hard op de borst van Elisabeth Elisabeth viel stond op fatsoeneerde haar kapsel liep vervolgens nog honderd meter naar de boot en zakte op de boot in elkaar waar ze nog even bij kennis kwam Wat is er met mij gebeurd? waren haar laatste woorden voordat ze weer bewusteloos raakte Op een geïmproviseerde draagbaar werd ze naar het hotel Beau Rivage teruggebracht en daar werd de 60-jarige Elisabeth zonder dat ze nog bij kennis was geweest om 1440 uur door de artsen doodverklaard De scherpe vijl had een kleine wond in het hartzakje en het hart zelf veroorzaakt Op de huid was niet meer dan een kleine druppel bloed te zien maar de keizerin stierf aan de inwendige bloeding Elisabeth werd op 17 september 1898 in de Kapuzinergruft te Wenen bijgezet Lucheni werd tot levenslang veroordeeld maar hing zich in 1910 met zijn eigen riem op Bijna niemand nam hier notie van Voor Frans Jozef betekende de dood van zijn vrouw een nieuwe klap na de zelfmoord van Rudolf en het overlijden van zijn schoonzus Sophie van Alençon-Orléans die bij een brand tragisch om het leven was gekomen Hij stelde als aandenken aan zijn vrouw een Elisabeth-Orde in en bouwde in 1901 als monument voor Elisabeth een kerkje op de Schneeberg de Elisabethkirche Toen de aanslag plaatsvond had juist Wilhelmina der Nederlanden vier dagen eerder de troon bestegen Wilhelmina's moeder prinses Emma verlangde tevergeefs dat zij de geplande rijtoer die zij die middag – 10 september 1898 – door Den Haag zou maken zou afgelasten Destijds vormden vooral gewelddadige anarchisten een bedreiging voor vorsten en regeringsleiders De Amerikaanse president James Garfield was in 1881 vermoord tsaar Alexander II van Rusland in datzelfde jaar In 1902 werd een mislukte aanslag gepleegd op koning Leopold II van België en in respectievelijk 1908 en 1913 werden de koning van Portugal en de koning van Griekenland vermoord Kinderen Sophie Frederika Dorothea 5 maart 1855 29 mei 1857 Gisela Louisa Marie 12 juli 1856 27 juli 1932 gehuwd met prins Leopold van Beieren Rudolf 21 augustus 1858 30 januari 1889 kroonprins gehuwd met prinses Stefanie van België Marie-Valerie 22 april 1868 6 september 1924 gehuwd met Frans Salvator van Oostenrijk kleinzoon van Leopold II van Toscane Damesorden en een gouden roos Elizabeth was als keizerin beschermvrouwe en hoofd van de Orde van het Sterrenkruis Zij was ook beschermvrouwe en hoofd van de andere Oostenrijkse damesorden Het was indertijd nog niet gebruikelijk om dames in ridderorden op te nemen Zo droeg Elizabeth alleen damesorden uit Oostenrijk Mexico en Spanje Paus Pius IX schonk haar in 1868 een Gouden Roos een bijzonder huldeblijk van de Heilige Stoel Deze gouden roos in een kristallen vaas kon niet worden gedragen maar wel worden neergezet Elisabeth droeg geen van de Beierse damesorden Beschermvrouwe en Hoofd van de Orde van het Sterrenkruis Beschermvrouwe en Hoofd van de Orde van de Naastenliefde Beschermvrouwe en Hoofd van de Orde van de Slavinnen van de Deugd Beschermvrouwe en Hoofd van de Instituut van Elisabeth-Theresia Dame Grootkruis van de Orde van Sint-Karel een damesorde van het Keizerrijk Mexico Dame van de Koninklijke Orde van Maria Louisa Spaans "Real Orden de Damas Nobles de la Reina María Luisa" een damesorde van het Koninkrijk Spanje De Gouden Roos Erfenis van de keizerin Elisabeth liet haar kinderen en kleindochter een groot vermogen 10 miljoen gulden of 45 miljoen euro in 2001 een miljard schilling na Zij had haar echtgenoot voor haar kostbare reizen paarden en bouwproject laten betalen maar belegde ondertussen haar ruime toelage in Zwitserland Haar kostbare juwelen waren spoorloos De 600 gedrukte bladzijden vaak met haar man en zijn hof spottende gedichten die de keizerin in de trant van haar geliefde voorbeeld Heinrich Heine schreef waren vanwege hun republikeinse sympathieën aan de zorg van de Zwitserse regering toevertrouwd Zij mochten pas in 1950 worden uitgegeven en de opbrengst moest gaan naar weeskinderen en "de voor politieke misdrijven veroordeelden" in Oostenrijk Pas in 1980 werden de gedichten uitgegeven onder redactie van Elisabeths biografe Brigitte Hamann Voor welke politiek vervolgden de opbrengsten precies bedoeld waren is niet bekend De gedichten werden overigens nauwelijks gekocht zodat van winst geen sprake was Filmmythe Elisabeth heeft tegenwoordig een welhaast mythische status maar haar rol in en invloed op de politiek moet niet overschat worden In de Oostenrijkse geschiedschrijving wordt ze maar zijdelings genoemd In de 20e eeuw werd ze tot een icoon vergelijkbaar met prinses Diana; een vrijheidslievende geest in het starre hofceremonieel een tragisch figuur Haar leven heeft film- en theatermakers en schrijvers geïnspireerd Alom bekend is de Sissi-trilogie van Ernst Marischka met de destijds nog onbekende Romy Schneider in de titelrol Sissi 1955 Sissi Die junge Kaiserin 1956 Sissi Schicksalsjahre einer Kaiserin 1957 Deze films worden in veel landen nog regelmatig op tv uitgezonden en hebben veel aan de mythe Sissi bijgedragen Haar levensverhaal werd in 1991 opnieuw verfilmd onder de titel Sissi en in Wenen ging in 1992 de musical Elisabeth in première In het keizerlijk paleis van Wenen bevindt zich direct naast het appartement van de keizer een Sissi-museum dat vooral aan haar privéleven is gewijd In 1997 werd de animatie-serie Princess Sissi geproduceerd De in 1991 gemaakte film die het werkelijke leven van de depressieve en neurotische keizerin liet zien werd bij het grote publiek geen succes Van 1999 tot en met 2001 werd in het Scheveningse Circustheater de musical Elisabeth opgevoerd met Pia Douwes in de rol van Elisabeth In 2009 werd in de Stadsschouwburg in Antwerpen ook de musical Elisabeth gebracht Dit keer speelde Ann Van Den Broeck de rol van Elisabeth In 2009 verscheen er een tweedelige Oostenrijkse tv-serie Sisi met Cristiana Capotondi als keizerin Elisabeth De serie werd geregisseerd door Xaver Schwarzenberger Over Elisabeth zijn talrijke boeken geschreven Ook Nederlandse auteurs zoals Martin Ros en Wim Ewals schreven biografieën over de keizerin Lucas Zandberg schreef een roman over het werkelijke leven van Elisabeth Een etniciteit is een sociaal-culturele identiteit die een bepaalde groep mensen of een aantal bevolkingsgroepen verbindt Het concept etniciteit wortelt in het gegeven dat de leden van bepaalde bevolkingsgroepen zich identificeren met gezamenlijke kenmerken zoals nationaliteit stamverwantschap religie taal cultuur of geschiedenis en de daaraan ontleende normen en waarden Het gemeenschappelijke "erfgoed" en de solidariteitsbeleving op grond daarvan vormen de etniciteit Het woord komt van Grieks ethnikos "behorende tot een ethnos dat is volk Dit woord duidde aanvankelijk op groepen mensen die in politiek gebruiken en godsdienst met elkaar verbonden waren Definities van etniciteit De laatste decennia is het statisch definiëren van etnische groepen ook wel etniciteiten genoemd op basis van culturele eigenschappen in onbruik geraakt om plaats te maken voor een dynamisch definiëren van de relaties tussen etnische groepen inter-group relations en de etnische grenzen die tussen verschillende etnische groepen ervaren en gehanteerd worden ethnic boundaries die het verschil aangeven tussen wij en zij Verschillen tussen etnische groepen zijn namelijk soms moeilijk te herleiden tot culturele kenmerken omdat etnische groepen altijd onder invloed van elkaar staan Etnische zelf-definities komen altijd tot stand door het maken van onderscheid ten opzichte van andere groepen en het beklemtonen van onderlinge overeenkomst Etniciteit geeft daarom ook vaak impliciet aan wat men niet wil zijn Alleen zeer geïsoleerde en inmiddels nauwelijks meer voorkomende etniciteiten definiëren zichzelf vanzelfsprekend zonder zich daarbij af te zetten tegenover een buitenwereld van andere etniciteten of nationaliteiten Antropoloog Fredrik Barth gaf in zijn invloedrijke werk Ethnic Groups and Boundaries The Social Organization of Culture Difference een benadering van etniciteit waarin etnische groepen zelf categorieën van ascriptie en identificatie zijn en dus het kenmerk hebben interactie tussen mensen te organiseren Alle andere kenmerken van etnische groepen moeten aan dit eerste kenmerk gerelateerd worden Hoofdzaak bij een onderzoek naar etnische groepen moet niet de samenstelling van de groepen zijn en hun geschiedenis maar de etnische grenzen en het handhaven van die grenzen Volgens Barth is het een misvatting te stellen dat de cultuurdragende eigenschap van een etnische groep hun voornaamste kenmerk is Antropoloog Thomas Eriksen legde uit waarom ascriptie en identificatie zo belangrijk zijn "Deze benadering van etniciteit bepleit een focus op dat wat sociaal effectief is in interetnische relaties Barth bekijkt de etnische groep voornamelijk in termen van sociale organisatie Daaruit volgt dat etnische groepen gedefinieerd moeten worden van binnenuit vanuit het perspectief van haar leden … Barth definieert etniciteit als categoriale ascripties die individuen classificeert op basis van hun basisidentiteit Omdat lidmaatschap van een etnische groep door de leden zélf moet worden erkend om sociaal effectief te zijn is dit criterium cruciaal voor Barth" "This approach to ethnicity advocates a focus on that which is ‘Socially Effective’ in inter-ethnic relations and Barth regards the ethnic group chiefly in terms of social organisation It follows that ethnic groups must be defined from within from the perspective of their members … Barth defines ethnicity as categorical ascriptions which classify individuals in terms of their basic most general identity Since ethnic membership must be acknowledged by the agents themselves in order to be socially effective this is the crucial criterion for Barth" Beide wetenschappers zijn typisch voor de anglo-amerikaanse benaderingswijze die zich sinds het einde van de 19de eeuw richtte op pre-moderne volken met name die in de gekolonialiseerde Derde Wereld Deze ook wel antropologie genoemde wetenschap is echter niet goed toepasbaar op de etniciteit in Europa Om de historische betekenis van etniciteit in de Europese verhoudingen te kunnen begrijpen moet men een uitgangspunt zoeken in de filosofische benadering van Johann Gottfried Herder Zie etnisch nationalisme Etniciteit herkenbaar in ras taal en religie Als regel heeft iedere etniciteit een eigen taal ontwikkeld maar soms onderscheidt een etniciteit zich primair door religie In de westerse moderne tijd kan men daarbij de Ieren als voorbeeld nemen die tegelijk met het verlaten van hun eigen taal voor hun identiteit hun religie primair bepalend lieten worden Het komt ook voor dat bepaalde sociale en beroepsgroepen zich als etniciteit hebben ontwikkeld Soms kan een ras bepalend zijn maar dan als afgeleide namelijk door selectie binnen de groep en zelden als oorzaak van het ontstaan van de groep Ras kan zowel in metafysische zin zoals in het geval van de Joden als in objectief-fysische zin zoals in het geval van negroïden in de westerse wereld bepalend worden Ten slotte kunnen deze kenmerken en dan elkaar versterkend tegelijk voorkomen De componenten van rassisme en etniciteit verhouden zich een relatie van dynamische spanning Het is in Nederland gebruikelijk om de reikwijdte van het begrip ’’etnisch’’ als een administratieve categorie te beperken tot de identiteit van immigranten en hun nakomelingen uit de voormalige kolonies uit Afrika en uit Azië Daarmee is het begrip etniciteit versmald tot van oorsprong buitenlander uit de niet-westerse wereld en wijkt het begrip af van de betekenissen die buiten Nederland gelden De wetenschappelijke waarde van een begrip met zoveel variatie is gering en het gebruik ervan vereist telkens opnieuw een nadere definiëring Relatie tussen nationaliteit en etniciteit Nationaliteit en etniciteit komen vaak overeen en worden daarom vaak verward maar beide concepten hebben toch een duidelijk verschil Men kan ze het beste begrijpen als op elkaar aansluitende dus gefaseerde begrippen Nationalisme was een beweging die in de negentiende eeuw opkwam en werd geleid door een intellectuele elite Voor haar was de moderne nationaliteit de basis van een modern staatsburgerschap Zij wilden de verschillende culturen zo men wil etniciteiten en sociale lagen binnen de staat verbroederen en homogeniseren door het verspreiden van één nationale standaardtaal en één historische identiteit op grond waarvan zich vervolgens onderlinge herkenning en solidariteit zouden kunnen ontwikkelen als voorwaarden voor een democratische uitdrukkelijk nationale rechtsstaat In wezen was het de dominante etniciteit binnen de staat die zich tot nationaliteit ontwikkelde en vervolgens andere etniciteiten absorbeerde De ontwikkeling van de heterogene bevolking van Frankrijk tot ‘la grande nation’ is daarvan het voorbeeld Vanuit het Île-de-France werden de regio’s vanaf de 15de eeuw in één staatkundig verband niet zonder dwang en geweld geharmoniseerd In dit grotere Frankrijk vond eerst een adellijke elite elkaar en vervolgens kwam in 18de eeuw een burgerlijke nationale elite naar voren die de adel onttroonde en in de Franse Revolutie ‘de Fransman’ schiep als de ‘citoyen’ de bewuste staatburger die in een gelijkwaardige positie aan het politieke proces van de staat ging nemen Deze Fransman werd zelfs als universeel model gezien voor de politiek geëmancipeerde individu en de Franse revolutionairen beschouwden daarom alle mede-revolutionairen in de buurlanden ook als ‘Fransen’ en in de verovering van die staten zagen zij daarom geen bezetting maar een bevrijding Dit Franse universalisme was dubbelzinnig en kon daarom geen stand houden en de individuele emancipatie zou in de 19de eeuw in elke Europese staat een eigen nationaal programma gaan volgen In 1919 na de Eerste Wereldoorlog kregen de nationaliteiten een eigen staat en werden zij staatsnaties die het succesvolle programma van het ontstaan van de Franse natie gingen navolgen maar dat leidde tot een veelvoud van elkaar bestrijdende nationalismen en was mede een oorzaak van het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog Na 1945 streefden de bevrijde staten ernaar om etnicteiten die zich nationaal niet wilden laten assimileren van hun staatsgebied te verwijderen enkee tientallen miljoenen werde toen etnisch dan wel nationaal gezuiverd Zie ook etnische zuivering en staatsnationalisme Een voorbeeld waarbij het Franse model mislukte is Hongarije Het Habsburgse Koninkrijk Hongarije slaagde er in de negentiende eeuw in om zowel etnische Hongaren Magyaren als Szeklers een bevolkingsgroep van de Hongaarse minderheid in Roemenië zich onderdeel te laten voelen van de Hongaarse natie Maar ook de bovenlagen van tal van andere volken die in dit koninkrijk leefden Slowaken Duitsers Joden Roemenen namen bewust de Hongaarse taal en cultuur over en werden aldus nationale Hongaren De verdere ontwikkeling van de Hongaarse natie werd een halt toegeroepen door de ontbinding van het koninkrijk en de verdeling van haar grondgebied over nieuwe nationale staten in het Verdrag van Trianon 1920 Daarnaast bestaat er een etnische groep Csángós die eeuwenlang in Roemenië vlak buiten het Hongaarse Rijk heeft geleefd bij wie onder Roemeens gezag geen Hongaars nationaal bewustzijn tot ontwikkeling kon komen De laatste jaren zijn echter de banden tussen de Csángós en de Hongaren aangehaald en ontwikkelde zich bij een deel van hun alsnog een Hongaars nationaal bewustzijn In het geval van Nederland hebben de Friezen het langst een etnisch karakter behouden en dat bewust willen vormgeven met wat genoemd werd de Friese Beweging De meeste Friezen gingen zich echter na de oprichting van Koninkrijk der Nederlanden als etniciteit onderdeel van de moderne Nederlandse natie voelen Het vormgeven van de politieke identiteit van een Friese natie bleef die van een minderheid waarnaast een breder grondvlak onder de Friezen etnicitet bleef bestaan in een eigen regionaal-culturele identiteit die zich met name uitte in het gebruik en de cultivering van een eigen standaard-taal Lange tijd hebben vele rooms-katholieken zich in de zuidelijke provincies afgewend gehouden van de ontwikkeling van een Nederlands natie en men zou daar kunnen spreken van een religieuze etniciteit die zich vormde in de eeuw van Verzuiling Zij ontwikkelde een eigen religieuze identiteit binnen en in het begin nog tegenover die van de Nederlandse nationaliteit De aanmelding in de jaren zestig van de 19de eeuw voor de militaire verdediging van een vreemde staat namelijk de Pauselijke-kerkelijke staat tegen de Italiaanse eenwording is van die houding een pregnant voorbeeld In katholiek-intellectuele kringen verbreedde de identiteit zich tot een Groot-Nederlandse en greep daarmee terug op de gezamenlijke geschiedenis met de zuidelijke Nederlanden Vlaanderen van vóór de Reformatie Hierin wordt duidelijk dat het Nederlandse natiebegrip nooit een eenduidig concept was maar bestond uit verschillende elkaar sceptisch of zelfs vijandig bejegenende varianten Dit heeft de Nederlandse nationale identiteit een losser karakter gegeven dan de nationale identiteiten van andere landen zoals met name Duitsland en Frankrijk Het wordt verdedigd dat er binnen de Nederlandse nationateit een etnische groep "Marokkaanse Nederlander" bestaat Mensen die een bewust Nederlandse nationale identiteit willen beleven boven een etnische identiteit als Marokkaan of specifieker als Berber Problematisch is dat de Marokkaanse etniciteit dan tegelijk ook een nationaliteit is immers de betrokkenen hebben twee nationaliteiten De discussie hierover is niet alleen juridisch van aard maar ook gepolitiseerd Daarnaast zijn er Marokkanen die zich primair tot de Marokkaanse natie voelen behoren en de Nederlandse nationaliteit als een formaliteit beschouwen Voor de meesten geldt tussen deze uitersten een dynamische middenpositie Dynamisch omdat die positie kan verschuiven in de persoonlijke ontwikkeling maar ook kan wisselen tussen de sociale ruimtes waarin men verkeert beroep familie geloof politiek Analoog hiermee kan van Turkse Nederlander gesproken worden hoewel daarbij aangetekend moet worden dat de Turken een veel sterker gevormd nationaliteitsbesef hebben dat zich moeilijk als Turkse etniciteit ondergeschikt laat maken aan een andere in dit geval Nederlandse natie Voor de Turkse Koerden is dat weer niet het geval omdat zij zowel in Nederland als ook in Turkije een etnische-nationale status willen innemen De Vlamingen behoren tot de Nederlandse maar dan in ruime zin etniciteit in België terwijl zij formeel deel uitmaken van de Belgische natie ‘Nederlands’ is in dit geval dus niet identiek met de Nederlandse nationaliteit en past beter in het Groot-Nederlandse concept Dat de cultuur- en standaardtaal van de Vlamingen Nederlands is maakt hen nog niet tot Nederlanders Daarom kan men om verwarring te voorkomen beter spreken van een Vlaamse etniciteit waarbinnen de taal Nederlands met inbegrip van de Vlaamse streektalen is Na de stichting van het Koninkrijk België waren deze Vlaamse identiteit en ook de Nederlandse taal ondergeschikt gemaakt aan de Belgische nationaliteit die zich primair in het Frans uitdrukte Die Belgische nationale identiteit is sinds enkele decennia echter steeds meer verzwakt en de Vlaamse etniciteit heeft zich juist nationaal geëmancipeerd De eindfase een eigen Vlaamse nationale staat ligt echter nog in het verschiet Niettemin voelt een groeiend deel van de Vlamingen zich al behoren tot een Vlaamse natie Het grootste deel neemt nog een middenpositie in naast een afnemend deel dat primair zijn Belgische nationale identiteit wil blijven benadrukken Vooral politiek links en kosmopolitisch georiënteerde Vlamingen willen juist die Begische identiteit weer gaan bevestigen als een protest tegen wat zij ervaren als het nationalistisch karakter van de Vlaamse identiteit Zie ook Nationalisme Staatsnationalisme etnisch nationalisme etnische zuivering Volk De Europese Unie EU is een uit 28 Europese landen bestaand statenverband De EU vindt haar oorsprong in de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal en de Europese Economische Gemeenschap in 1958 gevormd door zes landen België de Bondsrepubliek Duitsland Frankrijk Italië Luxemburg en Nederland In de jaren erna groeide de EU in omvang door de toelating van nieuwe lidstaten en in macht door het uitbreiden van haar zeggenschap Het Verdrag van Maastricht vormde in 1993 de huidige Europese Unie De laatste aanpassing aan de constitutionele basis was in 2009 met het in 2007 ondertekende Verdrag van Lissabon De EU opereert via een systeem van onafhankelijke supranationale instituten en door de lidstaten intergouvermenteel gemaakte besluiten Belangrijke instituten van de Europese Unie zijn onder andere de Europese Commissie de Raad van de Europese Unie de Europese Raad het Europese Hof van Justitie en de Europese Centrale Bank Het Europees Parlement wordt iedere vijf jaar gekozen door inwoners van de unie De EU heeft een gemeenschappelijke interne markt ontwikkeld via een gestandaardiseerd rechtssysteem dat in alle lidstaten geldt Binnenin het Schengengebied bestaande uit EU- en niet-EU-staten zijn paspoortcontroles afgeschaft Het EU-beleid richt zich op het vrij laten bewegen van arbeid goederen diensten en kapitaal het uitvaardigen van wetgeving op het gebied van justitie en binnenlandse zaken en het aanhouden van een gemeenschappelijk beleid op het gebied van handel landbouw visserij en regionale ontwikkeling Een monetaire unie de eurozone is gevestigd in 1999 en bestaat sinds januari 2014 uit 18 landen De EU heeft permanente diplomatieke vestigingen over de wereld en wordt vertegenwoordigd in de Verenigde Naties de WTO de G8 en de G20 In 2012 werd aan de Europese Unie de Nobelprijs voor de Vrede toegekend die werd uitgereikt op 10 december 2012 en namens de EU in ontvangst genomen door Herman Van Rompuy Martin Schulz en José Manuel Barroso Geschiedenis Na de Tweede Wereldoorlog vatte het idee kiem dat Europese integratie de enige manier was om af te rekenen met het vergaande nationalisme dat het continent tot dan toe geteisterd had Jean Monnet Robert Schuman en Konrad Adenauer presenteerden in een toespraak in 1950 het zogenaamde Schumanplan Een jaar later werd de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal EGKS opgericht door het tekenen van het Verdrag van Parijs door België de Bondsrepubliek Duitsland West-Duitsland Frankrijk Italië Luxemburg en Nederland De EGKS bleek zo succesvol dat in 1957 besloten werd tot een verdere integratie Het Verdrag van Rome getekend door dezelfde zes landen richtte de Euratom en de Europese Economische Gemeenschap op In 1967 werden de drie organisaties door tekening van het Fusieverdrag samengevoegd waarna ze verder werkten onder de naam Europese Gemeenschappen EG Dit leidde tot de oprichting van de Commissie de Raad en het Parlement In 1973 werden Denemarken Ierland en het Verenigd Koninkrijk lid van de EG Griekenland werd lid in 1981 Spanje en Portugal in 1986 In 1990 traden de deelstaten uit de voormalige DDR toe tot de Bondsrepubliek en daarmee ook tot de EG Het Verdrag van Maastricht getekend in 1992 betekende de oprichting van de Europese Unie Het legde de basis voor verdere vormen van samenwerking op het gebied van buitenlands en veiligheidsbeleid op juridisch en intern vlak en in de vorming van de Economische en Monetaire Unie De Verdragen van Schengen zorgden voor een Europese interne markt In 1995 werden Oostenrijk Finland en Zweden lid van de EU De euro werd ingevoerd in 2002 In 2004 werden tien nieuwe landen lid van de EU Cyprus Estland Hongarije Letland Litouwen Malta Polen Slovenië Slowakije en Tsjechië In 2007 kwamen Bulgarije en Roemenië erbij waarna de EU 27 lidstaten telde Om te zorgen dat de Unie na deze uitbreiding goed bestuurbaar bleef werd in 2007 het Verdrag van Lissabon getekend Op 1 juli 2013 trad Kroatië toe tot de Unie Daarmee kwam het totale aantal lidstaten op 28 te staan Tijdlijn Tijdlijn met daarin de evolutie van de structuur van de Europese Unie Geografie Lidstaten Sinds 1 juli 2013 omvat de Europese Unie 28 lidstaten een grondgebied van 4381376 km² en ongeveer 507 miljoen inwoners Indien men de Europese Unie als één land beschouwt neemt zij qua grondgebied de zevende plek in op de wereldranglijst en qua bevolkingsaantal na China en India de derde Onderstaande tabel geeft een overzicht van de huidige leden en sinds wanneer deze lid zijn van de EU of haar voorgangers ¹ exclusief en ² exclusief en ³ exclusief en maar inclusief Overzeese gebiedsdelen Een aantal lidstaten van de Europese Unie bezit overzeese gebiedsdelen De zogenaamde ultraperifere regio's maken integraal deel uit van de Europese Unie Tot deze gebieden behoren de Canarische eilanden de Franse overzeese departementen de Franse overzeese gemeenschap Saint-Martin en de Portugese eilandengroepen de Azoren en Madeira artikel 349 van het verdrag betreffende de werking van de Europese Unie Een andere status is de status van landen en gebieden overzee waartoe onder meer Aruba Curaçao Sint Maarten zelfstandige landen binnen het Koninkrijk der Nederlanden en Caribisch Nederland behoren Toekomstige uitbreidingen Volgens het EU-verdrag kan iedere Europese staat lid worden van de EU mits alle andere lidstaten hiermee instemmen Dit principe van unanimiteit betekent dat één huidige lidstaat de toetreding van een kandidaat-lidstaat kan blokkeren De criteria waaraan de lidstaten moeten voldoen staan beschreven in de Criteria van Kopenhagen Onderdeel van deze criteria is het volledig overnemen van het acquis communautaire Er zijn vijf kandidaat-lidstaten Instellingen Instellingen De zeven instellingen van de Europese Unie zijn Het Europees Parlement is de volksvertegenwoordiging van de Unie en bestaat uit 766 parlementariërs die om de vijf jaar worden verkozen Het deelt samen met de Raad de wetgevende macht van de EU Het kan Europese wetten richtlijnen verordeningen aannemen wijzigen of verwerpen Het Parlement beslist samen met de Raad over de Europese begroting De benoeming van alle leden van de Commissie dus inclusief de voorzitter en de hoge vertegenwoordiger moet worden goedgekeurd door het Parlement voordat ze aan de slag kunnen De Europese Raad ook wel Europese top genoemd bestaat uit de regeringsleiders van de 28 lidstaten De Europese Raad geeft de nodige impulsen voor de ontwikkeling van de Unie en bepaalt de algemene politieke beleidslijnen en prioriteiten De Raad van de Europese Unie ook wel Raad van Ministers of kortweg Raad genoemd varieert van samenstelling afhankelijk van welk onderwerp besproken wordt Hij bestaat uit de betreffende ministers van alle 28 lidstaten De Raad oefent samen met het Parlement de wetgevingstaak en de begrotingstaak uit Ook oefent hij zekere beleidsbepalende en coördinerende taken uit De Raad besluit meestal met gekwalificeerde meerderheid van stemmen De Europese Commissie is de uitvoerende tak van de EU en bestaat uit 28 eurocommissarissen één uit elke lidstaat De Commissie is de enige instelling die nieuwe wetten kan voorstellen het zogenaamde recht van initiatief Ook controleert ze of de lidstaten de Europese regelgeving wel goed naleven De Commissie werkt onafhankelijk van de belangen van de lidstaten de eurocommissarissen moeten in het Europees belang werken Het Hof van Justitie van de Europese Unie heeft de rechterlijke macht Het controleert of de Europese wetten correct worden nageleefd Het zorgt ervoor dat de Europese wetten worden geïnterpreteerd en toegepast worden in elke lidstaat De Europese Centrale Bank die samen met de nationale Centrale Banken het Europees Stelsel van Centrale Banken vormt De Europese Rekenkamer controleert de financiën van de Europese Unie Andere instanties Andere instanties zijn< ref> De Europese Investeringsbank met daarin inbegrepen het Europees Investeringsfonds Het Comité van de Regio's vertegenwoordigt het regionaal belang en heeft enkel een raadgevende functie Het Europees Economisch en Sociaal Comité adviseert voor het economisch en sociaal beleid hoofdzakelijk de relaties tussen werkgevers en werknemers De Europese Ombudsman die klachten over wanbeleid van EU-instellingen onderzoekt Agentschappen Er is ook een groot aantal EU-lichamen vaak ingesteld door tweedegraads wetgeving die een speciaal doel voor ogen hebben Deze lichamen worden de agentschappen van de Europese Unie genoemd< ref> Budget De Europese Unie heeft een begroting van circa 130 miljard euro per jaar gefinancierd door afdrachten uit de lidstaten De EU-uitgaven vinden ook grotendeels plaats in en onder verantwoordelijkheid van de lidstaten De Europese Rekenkamer beoordeelt jaarlijks of deze uitgaven volgens de regels en dus rechtmatig zijn gedaan Voor 2012 was dit oordeel nog nooit positief geweest omdat er te veel fouten werden gemaakt bij de besteding door de lidstaten en er onvoldoende controle op de besteding werd geconstateerd Zo'n driekwart van de inkomsten van de EU bestaan uit bijdragen door de lidstaten De rest zijn eigen middelen De eigen inkomsten zijn invoerrechten die door de EU-landen worden geheven op producten die afkomstig zijn van landen buiten de EU landbouwheffingen op goedkopere landbouwproducten die van buiten de EU worden geïmporteerd en een vast percentage van de btw-opbrengst van de lidstaten< ref> De bijdragen van de lidstaten zijn gerelateerd aan de omvang van de nationale economie het bruto nationaal inkomen BNI De BNI-afdracht van elke lidstaat is van twee factoren afhankelijk De begroting van de EU mag geen tekort hebben De BNI-afdracht is daarom variabel en dekt het verschil tussen alle uitgaven en de eigen middelen van de EU Het aandeel van het BNI van de lidstaten in het EU-totaal wordt gehanteerd als verdeelsleutel Het Nederlandse aandeel in het totale EU-BNI is iets minder dan 5% en Nederland betaalt dus iets minder dan 5% van het berekende verschil De Europese Unie gaf in 2011 zo'n 130 miljard euro uit Dat is circa 1% van het bruto binnenlands product van de 27 landen samen Ter vergelijking het nationale budget van Frankrijk is ongeveer 800 miljard euro In tegenstelling tot de nationale begrotingen mag de Europese Unie geen begrotingstekort hebben Alle uitgaven moeten door de inkomsten worden gedekt Ruim 40% van de totale begroting van de EU gaat naar de agrarische sector en plattelandsontwikkeling Dat is daarmee de grootste uitgavenpost op de begroting Een andere belangrijke uitgavenpost van de EU wordt gevormd door de zogenoemde structuur- en cohesiefondsen Deze fondsen voor duurzame groei hebben tot doel de onderlinge economische verschillen tussen de regio’s te verkleinen en de economische structuur in de EU te verbeteren Bij dit laatste spelen de aanleg van infrastructuur plattelandsontwikkeling en bevordering van de werkgelegenheid een rol van betekenis Het geld gaat voornamelijk naar arme regio's in de EU maar ook naar rijkere landen bijvoorbeeld voor de herstructurering van oude industriegebieden en scholing De verdeling in 2011 was als volgt Te zien valt dat de kosten van de EU-administratie ongeveer 7% van de begroting uitmaken Dit betreft de salarissen van de Europese ambtenaren vertaal- en huisvestingkosten Het totale personeelsbestand van de EU is 40000 vergelijkbaar met dat van één ministerie in veel lidstaten Rechtssysteem Verdragen De EU is gegrondvest op twee verdragen het Verdrag van Maastricht en het Verdrag van Rome Latere verdragen hebben daarop voortgebouwd Bij het Verdrag van Lissabon zijn deze twee verdragen geamendeerd en hernoemd naar respectievelijk Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie Daarnaast is er nog een apart verdrag voor Euratom Wetgevingsprocedures Er is een aantal manieren waarop de Commissie het Parlement en de Raad tot Europese wetgeving komen waarvan de belangrijkste de gewone wetgevingsprocedure is Zoals boven reeds vermeld is de Commissie de enige instelling met initiatiefrecht Nieuwe wetsvoorstellen moeten vervolgens door het Parlement en de Raad worden goedgekeurd Sinds het Verdrag van Lissabon heeft ook de burger initiatiefrecht Dit houdt in dat één miljoen burgers afkomstig uit een significant aantal lidstaten de Commissie kunnen vragen een voorstel te doen als het tenminste om een bevoegdheid van de EU gaat De precieze werking van dit initiatiefrecht moet nog verder worden uitgewerkt Rechtsinstrumenten De Europese Unie kent een aantal rechtsinstrumenten waarvan de belangrijkste de Europese verordening en de Europese richtlijn zijn Een verordening heeft directe rechtskracht terwijl een richtlijn eerst in nationale wetgeving moet worden doorgevoerd Mensenrechten Voor de EU geldt het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie Tevens is in het op 1 december 2009 inwerking getreden Verdrag van Lissabon vastgelegd dat de Europese Unie zal toetreden tot het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens EVRM artikel 6 lid 2 van het Verdrag betreffende de Europese Unie Dit maakt het aan EU-zijde mogelijk om toe te treden tot het EVRM De Raad van Europa moest echter wel wijzigingen doorvoeren in het EVRM om de toetreding door de EU mogelijk te maken In april 2013 is er na drie jaar onderhandelen een ontwerpverdrag betreffende de toetreding door de EU tot het EVRM gepresenteerd< ref> Dit verdrag moet worden geratificeerd door de EU de lidstaten van de EU en de lidstaten van de Raad van Europa De lidstaten van de EU zijn alle individueel al lidstaat van de Raad van de Europa en dus partij bij het EVRM Verhouding tussen de EU en de lidstaten Bevoegdheidstoedeling De EU volgt het beginsel van bevoegdheidstoedeling hetgeen betekent dat ze enkel optreedt op de beleidsonderwerpen die de lidstaten de EU hebben toegedeeld Bevoegdheden die niet aan de Unie zijn toegedeeld behoren toe aan de lidstaten De bevoegdheden van de Europese Unie ten opzichte van de lidstaten zijn in het Verdrag van Lissabon expliciet vastgelegd Ze worden ingedeeld in drie categorieën Exclusieve bevoegdheden enkel de EU kan op deze domeinen optreden De lidstaten kunnen enkel nog de beslissingen van de EU uitvoeren Gedeelde bevoegdheden Zowel de EU als de lidstaten kunnen wetgevend optreden Indien de EU wetgeving in deze sectoren uitvaardigt hebben de EU-regels wel voorrang op de nationale wetten die eventueel al bestonden De meeste EU-bevoegdheden zijn van dit type Ondersteunende coördinerende en aanvullende bevoegdheden zoals de naam het zegt mag de EU het beleid van de lidstaten in deze sectoren ondersteunen aanvullen of coördineren De lidstaten behouden echter altijd de volledige wetgevende vrijheid De EU mag op deze gebieden geen harmonisatie tussen de verschillende nationale stelsels nastreven Meestal nemen dit type bevoegdheden de vorm aan van een financiële bijdrage vanwege de EU Subsidiariteit en evenredigheid De EU werkt volgens het subsidiariteitsbeginsel Volgens dit beginsel komt de Unie alleen in actie als Europese samenwerking doeltreffender is dan eigen initiatieven van de afzonderlijke EU-landen behalve als het gaat om onderwerpen waarvoor de EU exclusief bevoegd is Sinds het Verdrag van Lissabon is hier ook een rol voor de nationale parlementen weggelegd Elk nationaal parlement kan aangeven of en waarom het een bepaald voorstel in strijd vindt met dit beginsel In dat geval treedt een tweeledig mechanisme in werking< ref> Als één derde van de nationale parlementen het voorstel strijdig vindt met het subsidiariteitsbeginsel moet de Commissie het opnieuw in overweging nemen Zij kan het voorstel dan handhaven wijzigen of intrekken Als een meerderheid van de nationale parlementen het voorstel strijdig vindt maar de Commissie voet bij stuk houdt treedt een bijzondere procedure in werking De Commissie moet duidelijk maken waarom maar het Europees Parlement en de Raad besluiten uiteindelijk of zij de wetgevingsprocedure willen voortzetten of niet Een nationaal parlement kan ook naar het Hof van Justitie stappen als het meent dat een wet in strijd is met het subsidiariteitsbeginsel Volgens het evenredigheidsbeginsel dient het optreden van de Unie niet verder te gaan dan wat nodig is om de doelstellingen van de Verdragen te verwezenlijken Rechtspositie De lidstaten van de Europese Unie hebben in de loop van de tijd een aanzienlijke hoeveelheid soevereiniteit overgedragen aan de Europese Unie De Europese Unie heeft als zodanig meer macht dan welke andere niet-soevereine regionale organisatie ook Op verschillende terreinen begint de EU te lijken op een bondsstaat of een statenbond De Unie blijft echter gebaseerd op verdragen tussen lidstaten waaruit volgt dat de Unie slechts bestaat vanuit de wil van de lidstaten Een lidstaat kan zich binnen twee jaar terugtrekken uit de Unie en wijzigingen aan de verdragen moeten door alle lidstaten individueel worden geratificeerd In dit opzicht lijkt de Europese Unie het meest op een statenbond die in tegenstelling tot een bondsstaat niet soeverein is en dus ook slechts bestaat bij de gratie van de lidstaten Een statenbond in de traditionele zin van het woord heeft echter veel meer macht vooral op het gebied van buitenlandse zaken en defensie De meeste mensen classificeren de Europese Unie daarom als een structuur sui generis een unieke vorm van samenwerking tussen landen Sinds de oprichting bij het Verdrag van Maastricht bezit de Unie rechtspersoonlijkheid Dit machtigt de Unie overigens geenszins wetgevend of anderszins op te treden buiten de bevoegdheden die de lidstaten haar in de verdragen hebben toegedeeld Intergouvernementalisme en supranationalisme Binnen de EU bestaat een spanningsveld tussen intergouvernementele en supranationale tendensen Intergouvernementalisme is een methode van besluitvorming in internationale organisaties waarbij de macht bij de lidstaten ligt en beslissingen met unanimiteit genomen moeten worden Afgevaardigden van de regeringen of van gekozen vertegenwoordigingen hebben uitsluitend adviserende of uitvoerende functies De meeste internationale organisaties hebben tegenwoordig een intergouvernementele grondslag Supranationalisme is een andere methode van besluitvorming Hier ligt de macht bij onafhankelijke afgevaardigden van de regeringen of van gekozen vertegenwoordigingen Lidstaten hebben nog steeds macht maar moeten deze delen met andere instanties Bovendien worden beslissingen nu bij meerderheid van stemmen genomen Het kan dan ook gebeuren dat een lidstaat gedwongen door andere lidstaten een beslissing tegen zijn wil moet uitvoeren Beide vormen van besluitvorming hebben aanhangers binnen de EU Voorstanders van supranationalisme redeneren dat dit het proces van integratie kan versnellen Wanneer beslissingen de unanieme goedkeuring van alle betrokken regeringen vereisen kan het jaren duren voor een besluit valt als het er al ooit van komt Voorstanders van intergouvernementalisme argumenteren dat supranationalisme de soevereiniteit en het democratisch gehalte van afzonderlijke staten in gevaar brengt en menen dat de legitimiteit van gemeenschappelijke besluiten alleen afgeleid kan worden van de legitimiteit van de nationale regeringen Frankrijk is traditioneel een voorstander van een intergouvernementele EU geweest Dit geldt ook voor eurosceptische landen als het Verenigd Koninkrijk en Denemarken Landen als België Duitsland en Italië neigen meer naar de supranationale benadering In de praktijk balanceert de EU tussen beide extremen Deze balans is echter een moeizaam compromis dat vaak tot ingewikkelde besluitvormingsprocedures leidt Onderwijs en onderzoek Onderwijs is een van de gebieden waarin de EU enkel een ondersteunende rol heeft Het beleid is vooral gericht op het stimuleren van uitwisselingen het meest zichtbaar in het ERASMUS-programma Het is een initiatief van de Europese Commissie voor het hoger onderwijs in de EU Doel is om uitwisseling onder Europese studenten en docenten staf te bevorderen Sinds de oprichting in 1987 hebben zo’n 2 miljoen studenten van het programma gebruikgemaakt< ref> Er wordt ook steun verleend aan het Bolognaproces dat echter een initiatief van de Raad van Europa is en niet van de EU Op het gebied van onderzoek wordt bijvoorbeeld meegewerkt aan ITER een fusiereactor die in de EU wordt gebouwd De Unie heeft waarneemstatus in CERN heeft afspraken met ESA en werkt samen met ESO maar deze organisaties staan verder los van de EU Economie Binnen de EU wordt gestreefd naar economische integratie van de lidstaten Zo heeft de EU een gemeenschappelijke markt en is er gemeenschappelijke munt tussen de 17 landen van de eurozone 170 van de 500 grootste bedrijven ter wereld hebben hun hoofdzetel in de EU< ref> Cijfers uit 2003 Blauw voor het grootste groen voor het kleinste van de vergeleken blokken< small> Bron CIA World Factbook 2004 IMF WEO Database< small> De interne markt De EU heeft gezorgd voor een Europese interne markt De interne markt omvat een ruimte zonder binnengrenzen waarbinnen economische productiefactoren goederen personen diensten en kapitaal zich vrijelijk kunnen bewegen De Europese Unie vormt samen met IJsland Liechtenstein en Noorwegen verenigd in de Europese Vrijhandelsassociatie de Europese Economische Ruimte EER Ook Zwitserland heeft bilaterale afspraken met de EU De Unie omvat ook een douane-unie Dit houdt in dat er geen heffingen zijn in het verkeer tussen lidstaten onderling en dat er een gemeenschappelijk douanetarief is voor betrekkingen met derde landen De euro De euro is de munteenheid van de Economische en Monetaire Unie een groep van 18 EU-lidstaten die de euro als betaalmiddel hebben ingevoerd Daarnaast wordt de euro nog in vijf andere Europese landen gebruikt Daarmee is de euro het dagelijkse betaalmiddel van zo'n 330 miljoen Europeanen De euro functioneert als de op een na grootste reservemunt en is de op een na vaakst verhandelde munt ter wereld De Europese Centrale Bank in Frankfurt is verantwoordelijk voor het monetair beleid binnen de eurozone De euro heeft het geldverkeer binnen de Europese Unie aanzienlijk vereenvoudigd; waar vroeger met minstens een tiental verschillende valutawaarden gerekend werd geldt er nu één Justitiële en politiële samenwerking Ook op justitieel en politieel vlak wordt samengewerkt Zo wordt er in het kader van Europol samengewerkt tussen de verschillende politiemachten er is een Europese Politieacademie en de mogelijkheid tot een Europees aanhoudingsbevel Eurojust is een samenwerkingsverband tussen aanklagers Frontex houdt zich bezig met de buitengrens Er bestaat een Schengen Informatie Systeem Ontwikkeling Landbouw Het landbouwbeleid was een van de eerste domeinen waar de bevoegdheden volledig op het Europese niveau lagen In de beginjaren van het Europese landbouwbeleid werd een systeem van prijssteun opgezet producenten van landbouwproducten kregen voor hun producten gegarandeerde minimumprijzen Overschotten werden opgekocht Dit systeem werkte goed om na de Tweede Wereldoorlog vanuit een tekortsituatie naar zelfvoorziening te evolueren Maar dit systeem botste al snel tegen zijn limieten aan grote overschotten en uit de hand lopende budgettaire kosten Naar deze overschotten werd ook wel verwezen aan de hand van de begrippen boterberg melkplas en wijnzee In de jaren 90 en 2000 werden daarop hervormingen uitgewerkt Tegenwoordig is de steun die boeren krijgen gekoppeld aan bepaalde voorwaarden inzake milieu voedselveiligheid en dierenwelzijn en is de steun niet meer direct gerelateerd aan de geproduceerde hoeveelheid Sinds deze hervormingen is het Europese landbouwbeleid ook conform de regels van de Wereldhandelsorganisatie die in 1995 werd opgericht Energie Van de aardolie die de EU gebruikt wordt 82% geïmporteerd Datzelfde geldt voor 57% van het aardgas en voor 9748% van het uranium Vooral de afhankelijkheid van Rusland wordt als bedreigend gezien Zie ook Energie-unie Russisch-Oekraïens gasconflict 2006 Wit-Russisch-Russisch gasconflict 2004 en Nord Stream Infrastructuur De EU tracht de infrastructuur tussen de lidstaten te verbeteren bijvoorbeeld door de aanleg en verbetering van trans-Europese Netwerken TEN Het gaat hier dan om vervoers- telecommunicatie- en energie-infrastructuur Een ander Europees netwerk is het satellietnavigatiesysteem Galileo Het wordt gebouwd door de Europese Unie in samenwerking met de Europese Ruimtevaartorganisatie ESA Het is gepland om in 2013 operationeel te zijn Er zullen in totaal zo'n 30 satellieten gelanceerd worden Galileo wordt vooral gebouwd om de Europese afhankelijkheid van de Verenigde Staten te verkleinen de VS hebben namelijk de volledige controle over het global positioning system gps Ook zou het Galileo-systeem veel nauwkeuriger worden dan de Amerikaanse tegenhanger< ref> Een ander project is Single European Sky Het Europese luchtruim is namelijk sterk gefragmenteerd; elk land organiseert zijn eigen luchtverkeersleiding Veel vliegtuigen volgen dan ook niet hun kortste weg naar hun bestemming bijvoorbeeld ook omdat ze rond een militair gebied moeten vliegen Single European Sky moet tot een hogere efficiëntie leiden een vermindering van de CO2< sub>-uitstoot en een verlaging van de kosten voor de passagiers Regionaal beleid Op dit moment bestaan er grote economische verschillen tussen de meer en minder welvarende regios van de EU zeker na de recente uitbreiding Tussen de rijkste en armste regio zit zelfs zon factor 10 verschil De Europese Unie probeert deze verschillen te verkleinen door middel van bijvoorbeeld de Structuurfondsen en het Cohesiefonds Buitenlandse betrekkingen Buitenlandse zaken Lidstaten vormen hun eigen buitenlands beleid De Unie kan initiatief nemen als het wenselijk is met één stem te spreken Er is een hoge vertegenwoordiger van de Unie voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid Deze stroomlijnt het optreden van de Unie naar buiten toe zich baserend op unanieme besluiten van de lidstaten< ref> De hoge vertegenwoordiger wordt bijgestaan door de Europese dienst voor extern optreden Defensie Militaire bevoegdheden zijn een nationale aangelegenheid Lidstaten kunnen op vrijwillige basis civiele en militaire middelen ter beschikking van de EU stellen voor gemeenschappelijke operaties Binnen de EU wordt er steeds meer gestreefd naar een gemeenschappelijk defensiebeleid onder andere door de oprichting van het Europees Defensieagentschap Dit zou kunnen leiden tot een gemeenschappelijke defensie Dit doel wordt ook kenbaar gemaakt in de preambule van het Verdrag betreffende de Europese Unie Lidstaten zijn ook verplicht elkaar te helpen in het geval dat een van hen wordt aangevallen Eventueel kunnen een groep van lidstaten in het kader van nauwere samenwerking besluiten tot een verdergaande samenwerking op het gebied van defensie Een voorbeeld van een huidige Europese militaire operatie is Operatie Atalanta die als doel heeft de piraterij voor de Somalische kust te stoppen Het gaat om de eerste militaire operatie op zee voor de Europese Unie Ontwikkelingssamenwerking De Unie is de grootste donor van nood- en ontwikkelingshulp in de wereld Bevolking De Europese Unie heeft in totaal een inwonersaantal van ongeveer 500 miljoen Ter vergelijking er zijn 710 miljoen Europeanen op het hele continent Er is een bevolkingsgroei in de EU dit vooral doordat er in de meeste lidstaten een netto immigratie aanwezig is De Europese Unie bevat 73% van de totale wereldbevolking Toch bedekt de EU maar 3% van de landoppervlakte Met een bevolkingsdichtheid van 114 inw km² is de EU namelijk een van de dichtst bevolkte regio’s van de wereld Eén derde van de inwoners van de EU leeft in metropolen van meer dan één miljoen mensen Tachtig procent leeft in stedelijk gebied Er zijn 16 steden met een inwonersaantal van meer dan één miljoen Talen De 24 officiële talen van de instituten van de Europese Unie zijn Alle besluiten van de instellingen worden vertaald in alle officiële talen Europese burgers hebben daarnaast het recht zich te wenden tot de Europese instellingen in een van de officiële talen en hebben het recht in dezelfde taal antwoord te krijgen Naast de 24 officiële verdragstalen worden er ook veel regionale minderheidstalen gesproken Religie De Europese Unie is een seculier orgaan zonder formele relaties met wat voor religie dan ook en zonder vermelding van religie in huidige of voorgestelde verdragen Tijdens discussies omtrent de ontwerptekst van de Europese Grondwet en later het Verdrag van Lissabon waren er voorstellen om naar het christendom en of God te verwijzen in de inleiding van de tekst Dit idee kreeg echter veel oppositie en zodoende werd het niet aangenomen De oppositie tegen de inleiding zoals hij zonder vermelding van religies was geworden werd mede veroorzaakt doordat de Oudheid en de Verlichting wel genoemd werden waardoor de preambule volgens sommigen geen recht deed aan de geschiedenis en bronnen van de Europese beschaving Het probleem is opgelost door de preambule te schrappen De gedachte om te verwijzen naar jodendom en christendom komt voort uit het gegeven dat het christendom de dominante religie was in alle en nog steeds is in de meeste lidstaten van de Europese Unie Het christendom in de Europese Unie kan ruwweg verdeeld worden in het rooms-katholicisme een brede hoeveelheid protestantse kerken vooral in Noord-Europa en de oosters-orthodoxe Kerk vooral in Zuidoost-Europa Andere religies vooral de islam en het jodendom komen ook voor Er leven in de Europese Unie ruwweg meer dan een miljoen joden en 13 miljoen moslims Cultuur Elk jaar wordt door het Europees Parlement een culturele hoofdstad van Europa gekozen Het doel hiervan is de rijkdom de verscheidenheid en de gemeenschappelijke kenmerken van de Europese culturen tot hun recht te laten komen en ertoe bij te dragen dat de burgers van de Europese Unie elkaar beter leren kennen Zie ook Europese Unie van A tot Z Externe links Formule 1 officieel de FIA Formula One World Championship< ref> is de hoogste klasse in de autosport zoals is bepaald door de Fédération Internationale de l'Automobile Beschrijving Formule 1-autos bereiken variërend per circuit snelheden tot ruim boven de 300 km h waarbij de turbomotor tot 15000 toeren per minuut tpm begrensd is De motoren kunnen nog hogere toerentallen bereiken maar dit is niet toegestaan In de autos kan de zijwaartse versnelling in de bochten oplopen tot meer dan 5 g De prestaties van de auto's zijn in sterke mate afhankelijk van elektronica hoewel tractiecontrole en andere coureursondersteuning verboden zijn aerodynamica ophanging en banden Het Formule 1-seizoen bestaat uit een serie races "grands prix" genaamd gehouden op gespecialiseerde circuits en in mindere mate ook op afgesloten straten De resultaten van elke race worden gebruikt om ieder jaar twee wereldkampioenen te bepalen een voor de coureurs en een voor de constructeurs Zowel coureurs als constructeurs moeten in het bezit zijn van een superlicentie de hoogste racelicentie die wordt uitgegeven door de FIA Europa is het traditionele centrum van de Formule 1 waar vrijwel alle teams hun basis hebben en waar ongeveer de helft van alle races wordt gehouden Het bereik van de Formule 1 is de afgelopen jaren sterk uitgebreid en grands prix worden over de hele wereld gehouden Enkele races in Europa en Amerika zijn vervallen ten gunste van Azië en het Midden-Oosten In 2009 werden negen van de achttien races buiten Europa gehouden Formule 1 is een zeer groot televisie-evenement waar door miljoenen mensen naar gekeken wordt De Formula One Group waarvan Bernie Ecclestone de bestuursvoorzitter is is de houder van de commerciële rechten Als de duurste sport ter wereld kunnen de economische effecten significant zijn en worden interne politieke en financiële debatten vaak op de voet gevolgd door de media Er kijken wereldwijd gemiddeld 55 miljoen mensen live naar de races wat de constructeurs vervolgens hoge commerciële sponsorcontracten oplevert Geschiedenis De Formule 1 heeft zijn wortels liggen in het Grand Prix Racing van de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw De "formule" in de naam verwijst naar een pakket regels waar alle deelnemers en autos aan moeten voldoen Er werd tot oprichting van de nieuwe Formule 1-klasse besloten in 1946 na het einde van de Tweede Wereldoorlog Er werden dat jaar al enkele races gehouden maar de World Drivers Championsship werd pas in 1947 officieel De eerste kampioenschapsrace werd gehouden op Silverstone in Groot-Brittannië in 1950 Het kampioenschap voor constructeurs volgde in 1959 In de jaren zestig en zeventig bestonden er in Groot-Brittannië en Zuid-Afrika nationale kampioenschappen Tot in de jaren tachtig van de twintigste eeuw werden er races buiten de kampioenschapskalender om georganiseerd Door de stijgende kosten was dit echter commercieel niet meer haalbaar en dit fenomeen verdween in 1983< ref> Het begin van het kampioenschap 1950-1958 Het eerste wereldkampioenschap Formule 1 werd in 1950 gewonnen door de Italiaan Giuseppe Farina in zijn Alfa Romeo Hij won met miniem verschil van zijn Argentijnse teamgenoot Juan Manuel Fangio Fangio wist de wereldtitel later te veroveren in 1951 1954 1955 1956 en 1957 en werd in zijn zegereeks enkel onderbroken door een blessure Het record van vijf wereldtitels van Fangio stond 45 jaar totdat de Duitse coureur Michael Schumacher zijn zesde titel won in 2003 Hoewel de Brit Stirling Moss vaak meedeed om de titel heeft hij deze nooit op zijn naam kunnen schrijven en wordt hij gezien als de beste coureur die nooit kampioen is geworden Deze periode werd gedomineerd door teams die gerund werden door autofabrikanten Alfa Romeo Scuderia Ferrari Mercedes-Benz en Maserati die alle voor de Tweede Wereldoorlog al actief waren in de racerij De eerste seizoenen werd er vooral gereden met wagens van voor de oorlog zoals de Alfa Romeo 159 De autos hadden de motor voorin en beschikten over een 15 litermotor met compressor of een 45 litermotor zonder compressor Er werd besloten om in 1952 en 1953 te rijden met autos volgens de specificaties van de Formule 2-auto omdat de angst bestond dat er niet genoeg Formule 1-autos beschikbaar zouden zijn< ref> Toen in 1954 werd besloten opnieuw Formule 1-autos te gaan gebruiken ditmaal met 25 litermotoren introduceerde Mercedes-Benz de geavanceerde W196 die beschikte over innovaties als een gestroomlijnd koetswerk en brandstofinjectie Mercedes won vervolgens twee jaar achter elkaar het kampioenschap voor coureurs voordat het zich terugtrok uit de racewereld na de ramp van Le Mans in 1955 Technische stappen vooruit 1959-1980 De eerste grote technologische stap vooruit was de verplaatsing van de motor naar het midden van de auto door Cooper na dit concept succesvol te hebben toegepast in de Formule 3 Australiër Jack Brabham bewees de superioriteit van deze techniek door in 1959 1960 en 1966 wereldkampioen te worden In 1961 lag de motor bij alle auto's in het midden De eerste Britse wereldkampioen was Mike Hawthorn Hij reed in een Ferrari en greep het kampioenschap in 1958 Toen Colin Chapman binnenkwam in de Formule 1 als ontwerper en later als oprichter van Team Lotus begon de dominantie van British Racing Green Met Jim Clark Jackie Stewart John Surtees Jack Brabham Graham Hill en Denny Hulme wonnen Britse teams en coureurs twaalf wereldtitels tussen 1962 en 1973 In 1962 introduceerde Lotus de aluminium monocoque als vervanger van het tot dan toe gebruikelijke spaceframe Dit bleek de grootste doorbraak te zijn sinds het verplaatsen van de motor In 1968 schilderde Lotus zijn wagens in de kleuren van "Imperial Tobacco" en introduceerde zo sponsoring in de sport< ref> Aan het einde van de jaren zestig begon aerodynamica steeds belangrijker te worden in het ontwerp van de auto's In 1968 werden voor het eerst aerodynamische vleugels de zogenaamde spoilers die een neerwaartse luchtdruk uitoefenen voor en achteraan op de wagens gemonteerd In 1977 zagen twee nieuwe concepten het daglicht die de Formule 1 grondig door elkaar zouden schudden Lotus kwam op de proppen met de eerste wing car waarbij de bodemplaat en de zijpontons geprofileerd werden als een omgekeerde vliegtuigvleugel zodat onderaan de wagen een onderdruk ontstond Het gevolg was een wagen die zo hard tegen het wegdek gedrukt werd dat men veel hogere bochtsnelheden kon bereiken De kracht van de downforce was dermate hoog dat de veren nodig om een gelijke grondhoogte aan te houden noodzakelijk om het grondeffect te verkrijgen zo hard waren dat het opvangen van schokken geheel voor rekening van de banden kwam< ref> Tijdens het seizoen 1978 was Lotus dankzij zijn innovatie ongenaakbaar en vanaf 1979 volgden alle andere teams hun voorbeeld Renault dat al een tijdje in het endurance racen actief was besloot de stap naar de Formule 1 te zetten en koos voor een drukgeladen 1500 cc-motor in plaats van de klassieke 3 liter-atmosferische krachtbron Deze zogenaamde turbomotor kende een moeilijke beginperiode maar vanaf 1979 werd hij betrouwbaar in het gebruik en werden er races mee gewonnen Eén voor één kozen de andere teams uiteindelijk ook voor de turbo en deze zou tot het einde van de jaren tachtig de dienst uitmaken Door de introductie van de wingcar en de turbo werden de wagens zo krachtig en snel dat de veiligheid in het gedrang kwam Bovendien joegen deze technische ontwikkelingen de kosten omhoog Beide werden daarom uiteindelijk door reglementswijzigingen aan banden gelegd Big business 1981-2000 Bernie Ecclestone begon in de jaren zeventig met het herschikken van de commerciële rechten van de Formule 1 Hij wordt dan ook regelmatig gezien als degene die de Formule 1 heeft gemaakt tot de miljardenindustrie die het nu is Nadat Ecclestone eind 1971 het Brabham-team overnam kreeg hij zitting in de Formule One Constructors' Association en werd hij in 1978 hiervan de president Waar circuits eerst teams apart benaderden en betaalden overtuigde Ecclestone de teams ervan om zich samen aan te bieden Een circuit kon alles of niets krijgen waarbij het circuit de reclame naast de baan over moest laten aan Ecclestone en zijn team De formatie van de Fédération Internationale du Sport Automobile FISA in 1979 leidde tot de FISA-FOCA-oorlog In deze periode botste de president van de FISA Jean-Marie Balestre vaak met de FOCA over de opbrengsten van de televisierechten en de technische regulering Het resultaat was het Concorde Agreement van 1981 waarin beide organisaties de macht verdeelden De FISA behield de controle over de sportieve en technische aspecten van de discipline en de FOCA verwierf de televisierechten Door het akkoord werd het opzetten van een alternatief kampioenschap vermeden en werd de teams weer technische stabiliteit gegarandeerd omdat reglementswijzigingen voldoende lang van tevoren bekendgemaakt werden De FISA verbood de aerodynamica die de auto aan de weg "zoog" in 1983 Toen was de motor echter al uitgerust met turboladers en was dat al de techniek die nodig was om competitief te zijn In 1986 liet een BMW-motor met een turbo een druk zien van 55 bar Dit impliceert een geschat vermogen van meer dan 1300 pk Het daaropvolgende jaar werd een maximale turbodruk van 40 bar ingesteld waardoor het vermogen rond de 1100 pk kwam te liggen Deze auto's zijn de krachtigste open-wiel-wagens die ooit op de circuits hebben rondgereden De FIA perkte de motoren later nog verder in door in de 1984 de brandstoftank te verkleinen in 1988 de druk verder te verlagen en in 1989 turboladers compleet te verbieden De ontwikkeling van elektronische hulp voor de coureur begon in de jaren tachtig Lotus ging een actieve ophanging ontwikkelen die voor het eerst werd gebruikt in 1982 op de Lotus 91-Formule 1-auto In 1987 was dit systeem geperfectioneerd en won Ayrton Senna hiermee de Grand Prix van Monaco In het volgende decennium werd de elektronische hulp een vanzelfsprekendheid voor de Formule 1 Met semiautomatische versnellingsbakken en tractiecontrole in de auto's kreeg de FIA veel kritiek op het feit dat de overwinning meer afhing van de elektronica dan de vaardigheid van de coureur Dit leidde tot het verbieden van het merendeel van deze hulp in 1994 In 1992 werd het Concorde Agreement vernieuwd Het werd voor een derde keer opgesteld in 1997 welke verliep op de laatste dag van 2007 Op het circuit domineerden McLaren en Williams in de jaren tachtig en negentig de Formule 1 Aangedreven door Porsche Honda en Mercedes-Benz won McLaren zestien kampioenschappen in die periode terwijl Williams dankzij motoren van Ford Honda en Renault ook zestien wereldkampioenschappen behaalde De rivaliteit tussen legendes Ayrton Senna en Alain Prost kwam in 1988 tot een hoogtepunt en liep door tot 1993 toen Prost bekendmaakte te stoppen met racen Senna verongelukte op 1 mei 1994 tijdens de Grand Prix van San Marino en is daarmee het laatste dodelijk slachtoffer in de Formule 1 afgezien van twee marshals die in 2000 en 2001 omkwamen De dag voor het ongeluk van Senna was eveneens een dodelijk slachtoffer te betreuren de Oostenrijker Roland Ratzenberger Sindsdien zijn er vele regelwijzigingen doorgevoerd die de veiligheid voor de coureur verbeterden De grootste verandering was de invoering van de gegroefde banden ten gunste van de gladde banden of slicks Dit zou de snelheid in de bochten moeten verminderen en de kans op ongelukken zodoende moeten verkleinen Vanaf 1984 tot 2008 hebben alleen coureurs van de "grote vier" Williams McLaren Renault voorheen Benetton en Ferrari alle wereldkampioenschappen veroverd Vanwege de technologische vooruitgang in de jaren negentig stegen de kosten van de Formule 1 snel De hoge kosten en de kracht van de grote teams heeft ervoor gezorgd dat de kleinere teams zowel sportief als financieel moeite hebben om overeind te blijven Volgens voormalig teambaas van Jordan Eddie Jordan zijn de dagen van competitieve privéteams definitief voorbij Terugkeer van de fabrikanten 2000-2007 Michael Schumacher en Scuderia Ferrari wonnen een niet eerder vertoond aantal van vijf coureurs- en zes constructeurstitels op rij tussen 1999 en 2004 Schumacher verbeterde vele records waaronder die voor het aantal overwinningen 91 overwinningen in een seizoen 13 van de 18 en meeste wereldkampioenschappen voor een coureur 7 Zijn hegemonie eindigde op 25 september 2005 toen Renault-coureur Fernando Alonso de jongste wereldkampioen tot dan toe werd In 2006 won Renault met Alonso opnieuw beide titels Schumacher stopte aan het einde van 2006 na zestien jaar met racen in de Formule 1 In 2010 maakte hij een comeback en heeft tot 2012 gereden bij Mercedes GP In deze periode werden de regels regelmatig aangepast om de actie op het circuit te verbeteren en de kosten te drukken Team orders waarbij de ene coureur de andere van hetzelfde team een duidelijk voordeel geeft in een race was sinds het begin in 1950 legaal Deze werden echter verboden in 2002 toen enkele acties waarbij overduidelijk een coureur werd voorgelaten negatieve publiciteit kregen Ook de kwalificatie het puntensysteem en de gebruiksduur van banden en motoren werden aangepakt en gewijzigd Een "bandenoorlog" tussen leveranciers Bridgestone en Michelin zorgde voor snellere rondetijden maar zorgde er ook voor dat de banden van Michelin niet veilig waren tijdens de Grand Prix van de Verenigde Staten in 2005 en slechts de drie teams die op Bridgestone zouden rijden konden starten In 2006 maakte Max Mosley zijn visie over de "groene" toekomst van de Formule 1 duidelijk waarin energiebesparing centraal zou staan Vanaf 2007 eindigde de bandenoorlog omdat Michelin zich terugtrok als leverancier Sinds 1983 werd de Formule 1 gedomineerd door gespecialiseerde raceteams zoals Williams McLaren en Benetton Deze gebruikten motoren geleverd door autofabrikanten als Mercedes-Benz Honda Renault en Ford Vanaf 2000 met Fords overname van Stewart keerden voor het eerst sinds 1985 weer fabrikanten terug als raceteams Ford liet het team deelnemen onder de naam van Jaguar Racing om dit merk meer bekendheid te geven De motoren werden geleverd door Cosworth dat op dat moment ook eigendom was van Ford Later volgde in 2002 Toyota door zelf een volledig nieuw team op te zetten In 2006 traden BMW en Honda toe door de bestaande teams Sauber en BAR-Honda over te nemen In ditzelfde jaar domineerden de fabriekteams Renault BMW Toyota Honda en Ferrari de sport door vijf van de eerste zes plaatsen voor het constructeurskampioenschap te bezetten McLaren werd derde maar de status van het team is betwistbaar Destijds waren de aandelen van team voor 40% in bezit van Mercedes-Benz< ref> Ondanks de grote budgetten van de fabriekteams waren de meeste niet erg succesvol Zo hield Ford het na vier jaar zonder resultaten alweer voor gezien en verkocht haar team Jaguar Racing aan energiedrankjes-fabrikant Red Bull Alleen Renault was als fabrieksteam echt succesvol in deze periode met twee constructeurstitels BMW deed in haar korte vierjarig bestaan ook niet slecht met een tweede en derde plek in het constructeurskampioenschap De overige fabriekteams speelden niet meer dan een rol in de marge Naar verluidt had Toyota in deze jaren het grootste budget van ongeveer £300 miljoen< ref> Dat grote budgetten geen garanties zijn voor goed resultaten is hiermee door dit team bewezen Toyota heeft nooit een race als eerste gefinisht en kwam in het constructeurskampioenschap nooit verder dan de vierde plaats in 2005 Economische stagnatie 2007 tot heden In de zomer van 2007 begon de kredietcrisis in de VS De crisis verspreidde zich in de loop van 2007 2008 over de hele wereldeconomie Ook de Formule 1 ondervond hiervan de gevolgen Verschillende sponsors verlengden hun contracten niet of ontbonden deze Een voorbeeld hiervan was ING als hoofdsponsor van het Renault team< ref> al had dit ook te maken met de rel van Renault omtrent Nelson Piquet Junior in de race van Singapore 2008 Ook Williams kreeg rake klappen te verduren op het gebied van sponsoring In één jaar tijd stapten drie grote fabrieksteams uit de sport Als eerste maakte Honda bekend per 5 december 2008 te stoppen met haar team In 2009 volgde Toyota op 4 november en als laatste BMW Sauber op 27 november Aanleiding hiervoor was dat de fabrikanten niet langer de grote budgetten van de teams konden verantwoorden in tijden van economische recessie Voor deze drie fabrikanten speelde ook mee dat zij al verscheidene jaren actief waren zonder aansprekende resultaten en zij dit niet konden verantwoorden bij teruglopende verkoopresultaten Onder andere naar deze aanleiding wordt er binnen de sport geprobeerd de kosten te reduceren Hierdoor probeerden een aantal teams in 2010 tot het kampioenschap toe te treden waarvan er vier zijn toegelaten Hiermee keerde een fabrieksteam van Mercedes-Benz terug Racen en strategie Een Formule 1-grand prix duurt een volledig weekend en begint met twee trainingen op vrijdag behalve in Monaco waar de trainingen op donderdag zijn en een vrije training op zaterdag Tijdens de training op vrijdag mag eventueel een derde coureur achter het stuur van een van de twee auto's plaatsnemen Na de training op zaterdag wordt een kwalificatie gehouden die de startvolgorde voor de race op zondag bepaalt Kwalificatie Het kampioenschap heeft door de jaren heen verschillende manieren gebruikt om te bepalen wie de snelste was Hieronder is het huidige kwalificatiesysteem beschreven Er wordt gewerkt volgens het principe van een knock-out-kwalificatiesysteem Dit bepaalt de volgorde waarin gestart zal worden tijdens de race op zondag Deze kwalificatie is opgesplitst in drie fases genaamd Q1 Q2 en Q3 De naam is een Engelse afkorting voor qualification 1 2 en 3 Nederlands kwalificatie 1 2 en 3 Als een rijder een andere rijder gehinderd heeft tijdens de kwalificatie besluit de wedstrijdleiding wat de straf zal zijn voor deze rijder bijvoorbeeld een "grid-penalty" Alle rondes die gestart zijn voordat de finish-vlag valt aan het einde van Q12 of 3 mogen worden afgemaakt en tellen mee voor de kwalificatie Q1 In de eerste fase Q1 mogen alle autos voor achttien minuten de baan op Alleen de snelste tijd per coureur telt en het aantal toegestane ronden is onbeperkt Aan het einde van de eerste sessie worden de zes traagste coureurs geëlimineerd Deze autos zullen de laatste zes startposities innemen Als een coureur een tijd langzamer dan 107% van de snelste tijd in Q1 heeft gereden mag hij niet meedoen aan de race Als het team echter kan aanwijzen dat ze in de trainingen wel sneller waren dan 107% kan gratie worden verleend Q2 De overgebleven zestien autos rijden een tweede sessie Q2 van vijftien minuten In deze sessie worden opnieuw zes autos uitgesloten op dezelfde manier als in de eerste sessie Q3 In de derde en laatste sessie Q3 hebben de coureurs twaalf minuten in deze zogenaamde "Poleposition shootout" Aan het eind van de kwalificatie worden de tijden vergeleken en aan de hand daarvan de posities op de grid opgemaakt De tien coureurs die deelgenomen hebben aan Q3 moeten de volgende dag starten in de race op de banden waarmee ze tijdens deze laatste kwalificatie Q3 reden de overige twaalf coureurs mogen nieuwe en ander type banden laten monteren als ze dat willen Race De race begint met een opwarmronde waarna de auto's zich opstellen op de grid in de volgorde waarin ze gekwalificeerd zijn Als een auto afslaat voorafgaand aan de opwarmronde en het hele veld is hem gepasseerd dan dient deze coureur aan het eind van het veld te starten Slaagt hij erin om minstens een auto achter zich te houden dan mag hij zijn oorspronkelijke positie weer innemen Een coureur kan ook kiezen om uit de pitstraat te starten indien zich op het laatste moment problemen met de auto voordoen Hij dient dan te wachten tot het volledige veld de pitstraat is gepasseerd voordat hij met de race mag beginnen< ref> Het schema van de startposities van de coureurs wordt wel de "grid" genoemd Een lichtsysteem boven het circuit geeft de start van de race aan De afstand van een grand prix is gelijk aan het kleinste aantal rondes dat de 305 km overschrijdt 260 km in Monaco Een grand prix mag eveneens niet langer dan twee uur duren In de praktijk duurt een Formule 1-race gemiddeld 90 minuten Tijdens de race mag een coureur een of meerdere malen stoppen in de pitstraat om banden te wisselen maar vanaf 2010 niet meer om te tanken De bandenfabrikant op dit moment Pirelli heeft vier verschillende typen banden voor de Formule 1 ontwikkeld hard medium soft en super-soft waaruit ze voor een raceweekend de twee meest geschikte droogweerversies selecteren Coureurs zijn verplicht om beide soorten banden in de race te gebruiken tenzij het regent en er moet worden overgeschakeld naar zogenaamde regenbanden; daarvan zijn twee types beschikbaar intermediates kruising tussen de profielloze droogweerband slicks en de volle regenband en full-wets volle regenband In dat geval is de bandenkeuze volledig vrij en zou de hele race theoretisch zonder pitstop op één set full-wets verreden kunnen worden Als door weersomstandigheden of door een ongeluk echter de baan er zo slecht aan toe is dat de auto's niet fatsoenlijk kunnen rijden zoals in Canada en Monaco in 2011 en Zuid-Korea in 2010 wordt de race stopgezet en gewacht tot de baan niet meer onder water staat Dit duurde in Canada ongeveer 25 uur Onder de rode vlag mag een coureur nieuwe banden laten monteren spoedreparaties laten doen zoals bij Lewis Hamilton in de Grand Prix van Monaco in 2011 waarbij de wing-end-plate van zijn achtervleugel los was en een sanitaire stop plegen Aanpassingen aan de afstelling van de auto zelf maken is echter verboden Onder meer met vlagsignalen krijgen de coureurs informatie tijdens de race Zo betekent een gele vlag dat er gevaar dreigt en het verboden is om in te halen Een blauwe vlag betekent dat een coureur gewaarschuwd wordt dat er een snellere auto achter hem rijdt en dat hij aan de kant moet gaan ruimte moet maken om deze te laten passeren Puntensysteem Er zijn sinds 1950 meerdere systemen gebruikt om per wedstrijd punten toe te kennen voor het wereldkampioenschap Aanpassingen hadden vooral te maken met het puntenverschil tussen de 1ste en 2de plaats dat varieerde tussen 2 en 4 punten verschil Op 11 december 2009 besliste de FIA dat voor het seizoen 2010 de puntenverdeling opnieuw gewijzigd werd Er worden sindsdien punten toegekend voor de eerste tien plaatsen in de race in plaats van voor de eerste acht Sedert het seizoen 1991 worden alle behaalde punten in rekening gebracht voor de eindstand Voorheen konden slechts de punten van een beperkt aantal races verschillend van seizoen tot seizoen in rekening gebracht worden voor het eindklassement zodat niet noodzakelijk de renner met het hoogste aantal behaalde punten ook effectief wereldkampioen werd Zo werd in 1988 Ayrton Senna kampioen ook al behaalde zijn teamgenoot Alain Prost meer punten omdat slechts de elf beste resultaten over de zestien wedstrijden meetelden voor de eindstand Van 1950 tot 1959 werd ook een punt toegekend aan de coureur die de snelste ronde in de wedstrijd op zijn naam schreef Tot 1957 was het bovendien toegestaan dat coureurs elkaar aflosten aan het stuur tijdens de wedstrijd in dat geval werden de behaalde punten gedeeld door het aantal renners dat de wagen gereden had tijdens de race Voor het constructeurskampioenschap dat sinds 1958 wordt gehouden wordt hetzelfde puntensysteem gehanteerd als voor de coureurs waarbij de punten van beide rijders opgeteld worden Tot en met 1978 werden enkel de punten behaald door de best geklasseerde renner meegeteld Het punt voor de snelste ronde werd in 1958 en 1959 uitsluitend toegekend aan de coureur en niet aan de constructeur Om punten te kunnen verdienen hoeft een coureur de race niet uit te rijden maar er moet minstens 90% van de afstand die de winnaar heeft afgelegd zijn verreden Hierdoor is het voor een coureur mogelijk punten te veroveren als hij voor het einde van de race uitvalt Als de race vroegtijdig wordt beëindigd en er minder dan 75% van het aantal af te leggen ronden is gereden worden de punten gehalveerd Constructeurs Sinds 1984 is het voor alle teams verplicht om zelf het chassis van hun auto te bouwen waardoor de term "team" en "constructeur" onderling uitwisselbaar werden Deze eis onderscheidt de Formule 1 van bijvoorbeeld de IndyCar Series waar chassis gekocht kunnen worden en de GP2 waar alle auto's aan elkaar gelijk dienen te zijn Tijdens het debuutseizoen 1950 streden er achttien teams om de titel maar vanwege de hoge kosten vielen vele snel uit Na een paar jaar was het veld zelfs zo geslonken dat er Formule 2-auto's werden gebruikt om de gaten te vullen Ferrari is het enige nog actieve team dat onafgebroken aan alle seizoenen vanaf 1950 heeft deelgenomen Het team is recordhouder van het hoogste aantal constructeurstitels zestien Bedrijven als Climax Repco Cosworth Hart Judd en Supertec waren niet aan een team gebonden maar verkochten motoren aan teams die niet de financiële middelen hadden om deze zelf te ontwikkelen Het is slechts sporadisch voorgekomen dat privéteams hun eigen motoren fabriceerden omdat dit over het algemeen minder succesvol was Cosworth was de laatste onafhankelijke motorleverancier maar verloor zijn laatste klanten in 2006 Maar in 2010 kwam Cosworth terug als motor leverancier voor de teams Williams HRT F1 Team Lotus en Virgin Racing De grote budgetten van de bestaande fabrikanten maakten het niet langer aantrekkelijk om motoren van derden te kopen De grote teams spenderen naar schatting 100 tot 200 miljoen euro per jaar aan de ontwikkeling en bouw van hun motoren In 2007 werd voor het eerst sinds de regelgeving van 1984 door twee teams een chassis gebruikt dat door een ander was gebouwd Super Aguri gebruikte het Honda F1-chassis van 2006 en Scuderia Toro Rosso gebruikte hetzelfde chassis als Red Bull Racing dat jaar gebruikte Het chassis van Toro Rosso en Red Bull werd door geen van beide teams gebouwd Het chassis werd gebouwd door een dochteronderneming van Red Bull genaamd Red Bull Technology Op deze manier probeerden ze de reglementen te omzeilen Super Aguri was vrijwel eigendom van Honda en Red Bull Racing bezat 50% van Toro Rosso Hoewel Spyker F1 protest aantekende werd dit geweigerd Deze beslissing trok de aandacht van Prodrive dat ook tot de Formule 1 wilde toetreden Hoewel er weinig wordt vrijgegeven over de budgetten van de teams wordt er geschat dat ze variëren tussen de 66 en 400 miljoen dollar per team Om met een nieuw team in het kampioenschap te starten is een betaling van 25 miljoen pond sterling nodig die het team in de loop van het seizoen krijgt terugbetaald Als gevolg is het voor nieuwelingen vaak aantrekkelijker om een bestaand team over te nemen en zo de betaling te vermijden FOTA De FOTA bestaat sinds 2008 De FOTA moet er voor zorgen dat de teams samen één blok vormen tegen de andere organisatoren in de Formule 1 Op deze manier proberen de teams meer inspraak te verwerven De huidige voorzitter is Martin Whitmarsh De volgende teams hebben zich opgegeven bij het Formula One Management en vormen samen de Formula One Teams Association Op 10 januari 2011 maakte HRT bekend dat het de FOTA verlaat omdat het volgens hen een organisatie is die alleen in het belang werkt van de grote teams De voorzitter van de FOTA Martin Whitmarsh heeft echter gezegd dat het team de contributie vorig jaar niet heeft betaald en om die reden niet meer lid is van de organisatie Op 2 december 2011 maakte Ferrari Red Bull en Sauber bekend dat ook zij de FOTA verlaten vanwege het gesteggel over de Resource Restriction Agreement Begin 2014 maakt Oliver Weingarten de secretaris-generaal van de FOTA bekend dat de FOTA is opgeheven Resource Restriction Agreement Sinds het seizoen van 2010 werken de teams met de Resource Restriction Agreement ook wel afgekort tot RRA Deze overeenkomst moet de kosten voor de formule 1-teams naar beneden brengen tot het niveau van begin jaren negentig Coureurs Elke coureur krijgt een startnummer toegewezen De kampioen van het voorgaande seizoen krijgt nummer 1 zijn teamgenoot nummer 2 De nummers worden vervolgens verdeeld in de volgorde waarin het vorige constructeurskampioenschap is geëindigd Het nummer 13 wordt sinds 1976 niet meer gebruikt Daarvoor werd het incidenteel door sommige organisatoren wel toegekend Voor 1996 kreeg alleen het team van de wereldkampioen nieuwe nummers 1 en 2 waarbij de aftredend kampioen de daardoor vrijgekomen nummers kreeg De rest van het veld behield zijn nummer Voor 1974 hadden de teams geen vaste nummers Vanaf 2014 krijgen de coureurs een eigen startnummer die aan hen gekoppeld wordt voor de rest van hun carrière in de Formule 1 De coureurs mogen kiezen uit de nummers 2 t m 99 Alleen de kampioen van het vorige jaar mag met startnummer 1 rijden maar is dit niet verplicht Vijf vrouwen waren ooit in de Formule 1 actief als coureur Maria Teresa de Filippis was in 1958 de eerste Lella Lombardi is de enige vrouw die ooit in de punten reed Ze haalde een half punt bij de tumultueus verlopen Grote Prijs van Spanje in 1975 De andere drie vrouwen probeerden via de kwalificaties zich voor de race te plaatsen maar slaagden daar niet in; Desiré Wilson probeerde dit eenmalig in 1980 Divina Galica drie keer in 1976 en 1980 en Giovanna Amati in 1992 eveneens drie keer Grand prix Het aantal grands prix per seizoen heeft sterk gevarieerd per jaar Het eerste seizoen in 1950 bestond uit slechts zeven races door de jaren heen is de kalender bijna verdrievoudigd Hoewel het aantal sinds de jaren tachtig op ongeveer zestien is blijven steken waren er negentien races in 2005 Zes van de eerste zeven races vonden plaats in Europa de zevende was de Indianapolis 500 welke later werd vervangen door de Grand Prix van de Verenigde Staten Het kampioenschap verspreidde zich langzaam over andere niet-Europese landen De eerste grand prix in Zuid-Amerika vond plaats in Argentinië in 1953 Marokko had de eer om als eerste Afrikaans land een grand prix te organiseren in 1958 Azië Japan in 1976 en Oceanië Australië in 1985 volgden Traditioneel organiseert elk land een grand prix welke de naam van het land krijgt toebedeeld Als een enkel land twee grands prix in een seizoen organiseert krijgen ze verschillende namen Zo krijgt een Europees land dat twee races organiseert voor de tweede race de naam "Grand Prix van Europa" toebedeeld Italië vormde de uitzondering waar de tweede race naar het nabijgelegen San Marino werd vernoemd Zo werden in het verleden ook de Grand Prix van Luxemburg in Duitsland verreden en de Grand Prix van Zwitserland in Frankrijk Grands prix worden niet ieder jaar op hetzelfde circuit verreden De Britse grand prix werd tussen 1963 en 1986 afwisselend gereden op Silverstone en Brands Hatch De enige race die elk seizoen verreden is is de Grand Prix van Italië welke elk jaar op Monza plaatsvond met uitzondering van 1980 toen naar Imola werd uitgeweken Eén van de nieuwste races op de kalender is de Grand Prix van Bahrein welke wordt verreden op een modern speciaal gebouwd woestijncircuit Met deze race maakte de Formule 1 zijn debuut in het Midden-Oosten De nieuwe circuits maken de uitbreiding van de Formule 1 mogelijk en leggen de lat voor bestaande circuits steeds hoger Races in landen waar tabaksreclame verboden is of waarvan de circuits niet meer voldeden aan de veiligheidseisen zijn van de kalender geschrapt om plaats te maken voor races in nieuwe gebieden Zo kwamen de Grands Prix van Argentinië Mexico Oostenrijk San Marino en Frankrijk in de afgelopen jaren te vervallen In 2007 werd bevestigd dat nieuwe races aan de kalender zouden worden toegevoegd De eerste was de Grand Prix van Singapore in september 2008 welke de eer kreeg om de eerste nachtrace uit de geschiedenis te zijn De tweede was de Grand Prix van Abu Dhabi in november 2009 de derde was de Grand Prix van Korea welke verreden werd in Jeollanam-do in 2010 en de vierde was de Grand Prix van India welke vanaf 2011 verreden wordt in Delhi Een andere wijziging was het verplaatsen van de Grand Prix van Europa naar het nieuwe circuit van Valencia in Spanje Circuits Door de jaren heen is er op zowel speciaal aangelegde circuits als op stratencircuits formule 1 verreden Bekende voorbeelden van stratencircuits zijn Monaco en Spa-Francorchamps Gewoonlijk beschikken circuits die voor de Formule 1 gebruikt worden over een lang recht stuk waarin zich de startposities bevinden De pitstraat waar de coureurs tijdens de race stoppen voor het verwisselen van banden loopt hier meestal parallel aan De meeste circuits worden met de klok mee gereden De circuits die tegen de klok in gereden worden kunnen nekproblemen bij de coureurs veroorzaken omdat er andere spieren worden belast dan het geval is bij een gebruikelijke race De glamour en geschiedenis die verbonden zijn met het circuit in Monaco zijn de hoofdredenen waarom dit circuit nog steeds in gebruik is omdat het niet aan alle veiligheidsregels voldoet die aan andere circuits worden opgelegd Drievoudig wereldkampioen Nelson Piquet omschreef racen in Monaco als "proberen te fietsen in je woonkamer" Voor een lijst van de huidige formule 1 circuits zie Races van het seizoen 2015 Auto's en technologie Moderne Formule 1-autos hebben de motor in het midden liggen en hebben een open cockpit Het chassis bestaat grotendeels uit koolstofvezel waardoor het licht maar zeer sterk is De complete auto inclusief motor brandstof en coureur weegt slechts 620 kg het minimumgewicht volgens de regels De autos wegen gewoonlijk minder dan dit minimum en worden daarom verzwaard met gewichten De teams gebruiken dit in hun voordeel en plaatsen de ballast zó dat een ideale gewichtsverdeling wordt bereikt De snelheid waarmee een Formule 1-auto bochten kan nemen wordt voornamelijk bepaald door de aerodynamische neerwaartse kracht downforce welke de auto op de weg drukt Deze wordt veroorzaakt door verschillende vleugels die zich op de auto bevinden Ook het zogenaamde grondeffect veroorzaakt door de vlakke bodem van de auto is vitaal voor het genereren van neerwaartse kracht Door middel van regelgeving wordt geprobeerd de neerwaartse kracht binnen de perken te houden om de prestaties van de autos te beperken De vorige generatie Formule 1-autos had een groot aantal flaps en andere onderdelen die er voor moesten zorgen dat de lucht zo gecontroleerd mogelijk langs de auto wordt geleid Maar de strengere regels van 2009 op het gebied van aerodynamica hebben er voor gezorgd dat deze flaps en andere onderdelen verboden werden Hierdoor werd de auto "gladder" waardoor de lucht minder wervelde en werd inhalen gemakkelijker Het tweede belangrijke element dat de snelheid van een Formule 1-auto in de bochten bepaalt zijn de banden Van 1998 tot 2008 was het gebruik van profielloze banden slicks verboden zoals die wel in vele andere raceseries gebruikt werden De banden hadden elk vier groeven in de lengterichting om de bochtensnelheid te beperken Slicks keerden in 2009 terug in de Formule 1 Andere belangrijke soorten banden zijn de regenbanden full wets en de intermediates bij nat weer Bij droog weer worden slicks gebruikt die dan weer onder te verdelen zijn in super soft soft medium en harde banden De motor in een Formule 1 is verplicht een atmosferische 24 liter V8-motor Daarnaast worden er nog vele andere eisen gesteld aan de motoren zoals de gebruikte materialen en het gebruikte ontwerp De motoren draaien op een loodvrije brandstof welke sterk lijkt op de algemeen verkrijgbare benzine De olie die de motor smeert en koelt heeft vrijwel dezelfde viscositeit als water De motoren die in het seizoen van 2006 werden gebruikt draaiden een maximum van 20000 tpm en brachten tot 780 pk 580 kW voort Vanaf het seizoen 2007 werden de motoren beperkt tot een maximaal toerental van 19000 tpm en werden de specificaties van de motoren bevroren Voorafgaand aan het seizoen van 2009 werd bekendgemaakt dat het toerental verder beperkt werd tot 18000 tpm Een uitgebreid scala aan verbeteringen aan de autos is verboden onder de huidige regels Het gaat hierbij onder andere om turboladers en actieve ophanging Ondanks de strenge regulering is de huidige generatie Formule 1-autos in staat snelheden tot 350 km h te halen op sommige circuits Een Honda-Formule 1-auto afgesteld op minimale downforce bereikte op een startbaan in de Mojavewoestijn een topsnelheid van 413 km h in 2006 Volgens Honda voldeed de auto volledig aan de op dat moment geldende FIA Formule 1-regulering Zelfs met de restricties die gelden voor de aerodynamica genereert een Formule 1-auto vanaf 160 km h meer downforce dan zijn eigen gewicht Dat heeft de claim de wereld in gebracht dat een Formule 1-auto "tegen het plafond kan rijden" Hoewel de theorie klopt is het nog nooit in werkelijkheid geprobeerd Op topsnelheid kan de downforce-waardes van meer dan tweeënhalf keer het gewicht van de auto bereiken De downforce betekent dat een Formule 1-auto in staat is meer dan vijf laterale g-krachten te genereren in een bocht Ter vergelijk een supersportwagen als de Ferrari Enzo genereert slechts 1 g aan zijwaartse kracht De consequentie voor de coureurs is een zijwaartse kracht van 200 N op het hoofd in een snelle bocht Deze kracht is groot genoeg om het ademen lastig te maken en vereist zowel concentratie als fitheid wil een coureur in staat zijn een soms twee uur durende race te volbrengen KERS-systeem Het KERS-systeem Kinetic Energy Recovery System is een techniek die in 2009 zijn intrede deed in de Formule 1 De regelgeving laat de teams zelf de keus om het systeem al dan niet in hun auto's te installeren Het systeem zet kinetische energie die vrijkomt bij het remmen om in elektrische energie en slaat deze op in een accu om dan vervolgens deze energie te hergebruiken bij het accelereren Het systeem biedt de coureur een power boost die maximaal 67 seconden per ronde duurt en 81 pk extra geeft De coureur kan het gebruik van KERS zelf doseren en zodoende meerdere keren per ronde gebruiken De 67 seconden-tijdslimiet wordt automatisch gereset zodra de coureur over de start finish rijdt Het gebruik van het KERS-systeem komt vooral van pas bij de start van de wedstrijd en op rechte stukken wanneer de positie van de coureur in het geding komt Het gebruik van het systeem wordt door de teams per circuit bekeken Zo zal het op het bochtige circuit van Monaco amper helpen en slechts een gewichtstoename voor de auto betekenen Tijdens het seizoen van 2009 werd duidelijk dat steeds minder teams het systeem in hun auto's plaatsten omdat het meer na- dan voordelen bleek te bieden In 2010 reden er geen teams met het KERS-systeem In 2011 werd er wel weer met KERS gereden al was het niet verplicht voor alle teams om het op de wagens te monteren DRS-systeem DRS Drag Reduction System werd in 2011 geïntroduceerd Dit systeem stelt de coureur in staat zijn achtervleugel platter te leggen waardoor de windweerstand en ook de neerwaartse kracht op de achterwielen verlaagd en de topsnelheid verhoogd wordt DRS werd ingevoerd om inhaalbewegingen te bevorderen en de wedstrijden terug dynamischer en dus sensationeler te maken maar mag enkel onder bepaalde voorwaarden bepaald door het FIA gebruikt worden Beperkingen zijn slechts na de tweede ronde van de wedstrijd of na de tweede vrije ronde na de safety car enkel op bepaalde stukken van het circuit enkel wanneer de afstand tot de voorligger minder dan 1 seconde bedraagt enkel als het droog weer is Tot en met het seizoen 2012 kon men bij de kwalificatierondes en trainingen op het circuit DRS naar eigen goeddunken gebruiken Vanaf 2013 mag in de trainingen en kwalificatiesessies DRS slechts in de daarvoor aangewezen DRS zone gebruikt worden Omzet en winsten De Formule 1 is voor de meeste betrokken partijen een winstgevende business De televisiekanalen die de uitzending van de races verzorgen maken in de meeste gevallen winst dankzij de reclame rondom de veelbekeken uitzendingen De teams krijgen een deel van opbrengsten van de verkoop van de tv-rechten en verdienen geld door de sponsoring van het team en de auto De kosten voor het ontwerpen en aanleggen van een permanent nieuw circuit kunnen honderden miljoenen dollars bedragen maar de kosten voor het bouwen van een tijdelijk stratencircuit zoals in Melbourne liggen vele malen lager Permanente circuits kunnen echter het hele jaar door inkomen genereren dankzij de verhuur van het circuit of het organiseren van races in andere raceklassen De kosten van de bouw van het Shanghai International Circuit worden geschat op ongeveer 450 miljoen dollar een bedrag dat de eigenaren in 2014 verwachten te hebben terugverdiend Niet alle circuits zijn in staat om winst te maken zo draaide Albert Park in 2007 een verlies van 32 miljoen dollar In maart 2007 maakte tijdschrift F1 Racing een schatting bekend van het budget van alle Formule 1-teams Het totale budget van de elf teams lag op 29 miljard dollar Deze was als volgt onderverdeeld in miljoenen dollars Toyota 4185 Scuderia Ferrari 4065 McLaren Mercedes 402 Honda 3805 BMW Sauber 355 Renault 324 Red Bull Racing 252 Williams F1 1955 Midland Spyker 120 Scuderia Toro Rosso 75 en Super Aguri 57 Televisie Formule 1 kan in vrijwel elk land live of in samenvatting bekeken worden en trekt een van de grootste wereldwijde televisiepublieken De Grand Prix van Brazilië 2006 trok een gemiddeld publiek van 83 miljoen kijkers met een piek van 154 miljoen kijkers tijdens de eindfase van de race Gegevens van de Formula One Group laten een totaal aantal van 580 miljoen unieke kijkers zien tijdens het seizoen van 2005 Volgens de FIA was er in 1999 sinds de oprichting ruim 57 miljard keer op een Formule 1-uitzending afgestemd Tijdens de eerste jaren van het nieuwe millennium creëerde de Formula One Group een aantal trademarks een officieel logo en een officiële website voor de sport om het een professionele uitstraling te geven Bernie Ecclestone experimenteerde met een pakket digitale televisie en lanceerde dit in 1996 in Duitsland Dit pakket gaf de kijker de optie om meerdere feeds tegelijkertijd te bekijken De techniek die gekscherend Bernievision werd genoemd is in meerdere landen geïntroduceerd maar werd in 2002 geschrapt wegens de hoge kosten Zie ook Formule 1 in 2015 Lijst van dodelijke ongevallen in de Formule 1 Lijst van Formule 1-circuits Lijst van Formule 1-coureurs Lijst van Formule 1-grand-prixwinnaars Lijst van Formule 1-records Lijst van Formule 1-grand-prixwedstrijden Lijst van wereldkampioenen Formule 1 Vlaggen van de Formule 1 Externe link Het Frans français behoort tot de Romaanse talen omdat het uit het Latijn is voortgekomen Het Frans wijkt echter op een groot aantal punten van de andere Romaanse talen af Ten eerste kent het Frans een verregaande afslijting van morfologische uitgangen Ten tweede heeft het Frans een groot aantal brekingen en klankverschuivingen die al in het Oudfrans optraden en in het Middelfrans nog verder zijn geëvolueerd Ten derde heeft het een licht Keltisch substraat terug te vinden in een woord als quatre-vingts "tachtig" letterlijk "vier-twintigen"; in de Keltische talen telt men in twintigtallen en een vrij ingrijpend Germaans vooral Frankisch superstraat dat zich onder meer uit in de dubbele ontkenningen ne pas ne rien ne personne ne jamais enz Plaatsbepaling en indeling Het Nieuwfrans is de gecultiveerde versie van het Francilien de streektaal van de Île-de-France Dit behoort tot de Oïl-groep van de Gallo-Romaanse talen Hoewel het standaardfrans de streektalen van Frankrijk grotendeels verdrongen heeft onderscheidt men nog altijd een aantal meer of minder verwante zustertalen van het Frans Het overzicht laat zich als volgt samenstellen Gallo-Romaanse talen Oïl-talen Bourgondisch Champenois Franc-comtois Gallo Lotharings Normandisch Picardisch Poitevin Saintongeais Waals Arpitaans Occitaans Auvergnat Gascons Languedocien in enge zin Limousijns Provençaals Vivaro-alpin In Frankrijk worden de meeste van deze talen traditioneel beschouwd als dialecten dat wil zeggen als minderwaardig en wordt het gebruik ervan ontmoedigd In de laatste jaren is de houding tegenover deze talen evenwel duidelijk versoepeld Verbreiding Het Frans wordt gesproken door ongeveer 75 miljoen mensen als hun moedertaal Het wordt gesproken door 63 miljoen mensen in Frankrijk 77 miljoen mensen in Canada voornamelijk in Quebec 42 miljoen in België voornamelijk in Wallonië en Brussel en 18 miljoen in Zwitserland Het Cajun-Frans in Louisiana gaat snel achteruit; het werd in 2000 door minder dan 200000 mensen gesproken Het Frans heeft in Maastricht lange tijd tot in de 18e eeuw een belangrijke plaats ingenomen in het bestuurlijke en hoge burgerlijk leven In het lokale dialect Maastrichts zijn nog Franse invloeden hoorbaar Als taal van de bestuurlijke elite is het Frans vanaf 1066 in Engeland eeuwenlang een factor van belang geweest en heeft blijvende sporen nagelaten in het oorspronkelijk Angelsaksische Engels Pas in 1258 werd er in Engeland voor het eerst weer een officieel document in het Engels opgesteld Het Anglo-Normandisch was tot in de 15e eeuw in gebruik voor literaire en bestuurlijke doeleinden Ook nu wordt het Anglo-Normandisch nog incidenteel gebruikt de Britse koningin laat met de woorden "La Reyne remercie ses bons sujets accepte leur benevolence et ainsi le veult" aan het parlement weten een wet goed te hebben gekeurd In Rusland Spanje Duitsland en elders is het Frans in de 17e eeuw in zwang gekomen als taal van de sociale elite maar sinds de opkomst van het nationalisme in Europa in de 19e eeuw is het door de landelijke voertalen weer verdrongen Het wordt als erfenis van het Franse kolonialisme buiten Frankrijk nog door zeker 50 miljoen mensen als tweede taal gebruikt Vooral in Afrika en in mindere mate in Zuidoost-Azië speelt de taal een grote rol als cultuurtaal hetzij omdat het Frans onmisbaar is als neutrale factor die nodig is te midden van een verscheidenheid aan rivaliserende inheemse talen hetzij dat de inheemse talen nog geen schriftelijke erfenis hadden en daarom te zwak stonden om de rol van het Frans als volwaardig medium voor cultuur en bestuur te kunnen overnemen De taal speelt daarmee dezelfde rol als het Latijn tijdens en na de Romeinse kolonisatie van Gallië en andere Europese delen van het voormalige Romeinse Rijk In veel Afrikaanse landen is het Frans de enige officiële taal Het Frans wordt in vijfenveertig landen en gebieden gesproken In minimaal zes van die gebieden Frankrijk Frans-Polynesië Monaco Nieuw-Caledonië Quebec en Saint-Pierre en Miquelon is dit zelfs de meest gesproken taal Daarnaast is het een belangrijke immigrantentaal in elf andere landen Frans is nog steeds ondanks de opkomst van het Engels een belangrijke taal in het diplomatieke verkeer Tot in de eerste helft van de 20e eeuw was het de belangrijkste internationale taal Zo schreef de Nederlandse natuurkundige Hendrik Lorentz nogal wat Franstalige publicaties en gebruikt men nog steeds Franse termen in de posterijen De taal is nog altijd een van de officiële talen van de Verenigde Naties Ook in de Europese Unie speelt het een belangrijke rol al gaat die relatief achteruit wegens de recente uitbreiding van de Unie Als taal voor wetenschappelijke publicaties van transnationaal belang is het Frans vrijwel geheel verdrongen door het Engels Geschiedenis De oudste Franstalige geschriften dateren uit de 9e eeuw Het oudste document in het Frans is de Eed van Straatsburg die blijkbaar door het gewone volk begrepen moest worden Vanaf de 12e eeuw kan van een literaire cultuur gesproken worden De meeste Franse teksten tot aan de 14e eeuw zijn gesteld in zuidelijke dialecten het Occitaans ofwel de Langue dOc In het Edict van Villers-Cotterêts dat in 1539 is opgesteld werd het Frans als verplichte taal voor het bestuur ingesteld Dit werkte in het voordeel van de Langue dOïl de noordelijke variant van het Frans want het noordelijke Parijs was toen al zo'n duizend jaar het nationale bestuurscentrum In die tijd werd ook een begin gemaakt met het formaliseren van de grammatica en het samenstellen van woordenboeken In 1635 werd de Académie française opgericht Daarmee werd het standaardiseren van de Franse taal een staatszaak De Gouden Eeuw van het Frans was de 17e eeuw vooral door de literaire werken van Corneille Racine en Molière In de 18e eeuw maakte het Latijn in wetenschappelijke publicaties steeds meer plaats voor het Frans wat de helderheid en precisie van de taal zelf ten goede kwam Men deelt de historische ontwikkelingsfasen van het Frans als volgt in Oudfrans ongeveer tot de 13e eeuw; Middelfrans tot de 16e eeuw Nieuwfrans De moderne Franse spelling stamt net als de Engelse grotendeels uit het einde van de Middeleeuwen; omdat de uitspraak sindsdien is veranderd is de schrijfwijze tegenwoordig verre van fonetisch Ze vertelt ons dan ook meer over de situatie in de Middeleeuwen toen alle eindletters nog werden uitgesproken filles klonk dus zoals het geschreven werd de ai en de oi nog wijde tweeklanken waren en de ou meer als oow klonk evenals de Middelnederlandse oe in boec! Vervoegingen Het Frans kent zoals alle Romaanse talen meer werkwoordstijden niet alleen in de grammaticale regels maar ook in de praktijk dan het Nederlands terwijl hulpwerkwoorden minder gebruikt worden De passé simple is geheel onbekend in het Nederlands de subjonctif aanvoegende wijs wordt in de praktijk in het Nederlands nauwelijks gebruikt Er zijn dus veel meer persoonsvormen waarvan de onregelmatige verbuigingen een zekere beruchtheid hebben bij het onderwijs in het Frans als vreemde taal Ook het bestaan van vier verschillende families regelmatige werkwoorden eindigend op -er -ir oir en -re is een extra complicatie ten opzichte van bijvoorbeeld Nederlands Engels en Duits Hieronder staan de vervoegingen van de belangrijke onregelmatige werkwoorden être zijn en avoir hebben voor vier tijden Woordvolgorde Van begin tot eind van de zin Onderwerp Ontkenning deel I ne pas Wederkerend voornaamwoord Meewerkend voorwerp me te nous vous en se Lijdend voorwerp Meewerkend voorwerp lui leur y en of en Persoonsvorm Ontkenning deel II ne pas rien personne jamais etc Infinitief Voltooid deelwoord Klemtoon De klemtoon in het Frans is eenvoudig deze ligt altijd op de laatste lettergreep behalve als het woord op een sjwa eindigt dan ligt hij op de voorlaatste Scholen In Nederland is Frans geen verplicht vak op school Afhankelijk van de school is er soms naast het verplichte Engels een tweede moderne vreemde taal verplicht Dit kan afhankelijk van de keuze van de school Frans zijn In Vlaanderen is Frans op de lagere school altijd een verplicht vak in het vijfde en zesde leerjaar Het staat de scholen vrij om al eerder met initiatie Frans te beginnen Voor scholen in taalgrensgemeenten faciliteitengemeenten en Vlaamse scholen in het Brussels gewest start de studie van het Frans minstens vanaf het derde leerjaar In het secundair onderwijs is het een verplicht vak behalve in sommige richtingen van het beroepssecundair onderwijs Zie ook Alliance française Belgisch-Frans Cajun-Frans Frans in Nederland Frans met haar op Frans braille Lijst van Franse spreekwoorden Lijst van Franse woorden en uitdrukkingen in de Nederlandse taal Lijst van landen waar Frans een officiële taal is | |- | |- | |- | |} Frans Jozef Karel Duits Franz Joseph Karl; Hongaars Ferenc József Károly Schloss Schönbrunn Wenen 18 augustus 1830 – aldaar 21 november 1916 was van 1848 tot 1916 keizer van Oostenrijk en apostolisch koning van Hongarije na 1867 bekend als Oostenrijk-Hongarije Hij was een zoon van Frans Karel van Oostenrijk een jongere broer van keizer Ferdinand I Toen keizer Ferdinand in het revolutiejaar 1848 was afgezet en zijn beoogde opvolger Frans Karel onder zware druk van zijn vrouw Sophie van de troon had afgezien werd hun toen 18-jarige zoon Frans Jozef keizer van Oostenrijk Leven Franz Jozefs persoonlijke leven liet aanvankelijk weinig te wensen over toen hij in 1854 trouwde met zijn nicht Elisabeth in Beieren Sisi een dochter van zijn oom Maximiliaan Jozef in Beieren Uit dit huwelijk werden kort na elkaar vier kinderen geboren onder wie de kroonprins Rudolf Het huwelijk verslechterde echter snel doordat Elisabeth die al vanaf het begin grote moeite had met het strenge hofprotocol in Wenen zich steeds vreemder ging gedragen na de vroege dood van haar eerste dochter In haar familie het Beierse vorstenhuis Wittelsbach kwam veel krankzinnigheid voor Frans Jozef zelf had vele buitenechtelijke affaires die de huiselijke sfeer nog meer bemoeilijkten In 1867 werd zijn broer Maximiliaan keizer van Mexico in dat land gefusilleerd In 1889 stierf kroonprins Rudolf door zelfmoord zoals later door de familie werd toegegeven Zijn broer Karel Lodewijk overleed in 1896 en in 1898 werd de keizerin Elisabeth vermoord door de anarchist Luigi Lucheni Een bekende uitspraak van Franz Jozef na al dit leed was "Mij blijft niets bespaard" En inderdaad in 1914 werd zijn neef Frans Ferdinand de nieuwe troonopvolger eveneens vermoord Naar aanleiding daarvan brak de Eerste Wereldoorlog uit Toen Franz Jozef in 1916 zelf ten slotte overleed was in feite de oorlog verloren en naderde zijn rijk ook het einde Persoonlijk Frans Jozef was een keizer van de oude stempel conservatief en een plichtsgetrouw staatsman Hij moest weinig hebben van zaken die de moderne tijd met zich meebrachten Zo prefereerde hij de koets boven de trein en auto; in plaats van te telefoneren correspondeerde hij liever per handgeschreven brief want ook van schrijfmachines moest hij niets hebben Hij was 83 jaar oud en daarmee de oudste vorst van Europa toen hij op 28 juli 1914 de oorlog aan Servië verklaarde De keizer probeerde zijn vrouw Sisi vaak wat meer bij staatszaken te betrekken en het kwam regelmatig tot een stemverheffing als Frans Jozef zijn vrouw weer eens probeerde over te halen deel te nemen aan een plechtigheid Op latere leeftijd werkte de keizer vaak tot diep in de nacht aan staatszaken en hij stond elke dag om half vier op om na een bad en een bescheiden ontbijt weer aan de slag te gaan Vlak voor zijn dood op 86-jarige leeftijd werkte de bejaarde man nog aan een nieuwe grondwet De keizer was nauwgezet en ijverig een harde werker Een intellectueel was hij niet Toen zijn echtgenote hem een brief schreef met daarin een citaat van Schopenhauer schreef hij terug "Sonst halte ich wie du richtig bemerkest auf solche philosophische Werke nichts die einen nur Konfus machen" En hij vervolgde zijn brief met zijn gebruikelijke wijdlopige uiteenzettingen over het weer Bijzonder voor zijn tijd en omgeving was dat de keizer geen antisemiet was daaraan ontleende hij de bijnaam "Der Judenfreund" Franz Jozef heeft een aantal van zijn Joodse onderdanen in de adelstand verheven of gedecoreerd met een ridderorde De keizer greep ook in toen de Jood Leopold Hilsner in 1900 voor een zogenaamde rituele moord ter dood was veroordeeld De keizer had een hekel aan doodvonnissen en was sterk geneigd om waar mogelijk gratie te verlenen Frans Jozef had verschillende maîtresses Tijdens het begin van hun huwelijk waren Frans Jozefs buitenechtelijke escapades de reden van Elisabeths regelmatige buitenlandse reizen Later had Elisabeth minder moeite met de vriendinnen van de keizer Langere relaties had hij eerst met Anna Nahowski en vervolgens met Katharina Schratt Frans Jozef kende erg veel tegenslagen in zijn leven In 1867 werd zijn broer Maximiliaan keizer van Mexico in dat land gefusilleerd Op 29 mei 1857 stierf zijn eerste dochter Sophie Frederika Dorothea op 2-jarige leeftijd in Boeda aan de mazelen en in 1889 vond de tragische zelfmoord van zijn dertigjarige zoon Rudolf plaats In 1896 overleed zijn andere broer en enige troonopvolger Karel Lodewijk op 62-jarige leeftijd en als klap op de vuurpijl werd ook nog eens zijn vrouw Sisi in 1898 vermoord door een anarchist Luigi Lucheni In 1914 ten slotte werd zijn neef de door hemzelf benoemde troonopvolger Frans Ferdinand in Sarajevo vermoord wat de aanleiding vormde van de Eerste Wereldoorlog Daarnaast verdronk zijn neef Lodewijk II van Beieren onder dubieuze omstandigheden en kwam zijn schoonzus Sophie in Beieren om bij een brand Verder zag Frans Jozef zich geconfronteerd met de afbrokkeling van zijn rijk waar veel nationalistische bewegingen de kop opstaken Regering In het roerige revolutiejaar 1848 kwam Frans Jozef op de troon nadat de zwakke keizer Ferdinand I was afgezet en zijn vader Frans Karel onder zware druk van zijn vrouw Sophie van de troon had afgezien Frans Jozef was een echte conservatief van de oude stempel en probeerde met harde middelen zoals een uitgebreide geheime politie en executie van dissidenten in principe twee onmogelijke doelen na te streven De absolute macht van de monarchie proberen te behouden hetgeen eigenlijk niet meer goed mogelijk was in de 19e eeuw De lappendeken van het Oostenrijkse Rijk bij elkaar houden hetgeen ook niet meer ging door het snel toenemende nationalisme van de vele volkeren binnen de grenzen Aan het einde van zijn regering regeerde Frans Jozef als constitutioneel monarch Frans Jozefs gehele rijk werd centralistisch bestuurd vanuit de hoofdstad Wenen Ook de kerkhervormingen ingevoerd onder invloed van de revolutionairen van 1848 die een zekere vrijheid voor niet-katholieken toelieten werden ten nadele van de bevolking weer snel afgeschaft door de zeer katholieke keizer In 1859 wisten Italiaanse nationalisten zich aan Oostenrijk te ontworstelen Tijdens de Slag van Solferino werd het Oostenrijkse leger totaal verslagen Deze nederlaag waarbij 3000 Oostenrijkse soldaten het leven lieten leidde tot de Italiaanse eenwording In 1866 na een nederlaag tegen Pruisens sterk gemoderniseerde leger hier was de Slag bij Königgrätz doorslaggevend was ook de tot dan toe leidende rol van Oostenrijk in de Duitse politiek uitgespeeld Door de nederlaag tegen Pruisen ging Oostenrijk zich weer meer richten op de minder sterke oosterburen In 1867 kwam de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie tot stand Hongarije bleef soeverein maar wel verenigd met Oostenrijk Frans Jozef werd in 1867 gekroond tot koning van Hongarije In 1907 vonden eerste algemene verkiezingen plaats Frans Jozefs keizerschap regeerde in feite tot het einde van de Habsburgse monarchie Als jonge vorst stortte hij zich onbezonnen in allerlei militaire operaties die hij niet kon winnen Hij trachtte krampachtig de absolute monarchie overeind te houden en bleek niet opgewassen tegen het sterk opkomende liberalisme en constitutionalisme Hij werd zozeer in beslag genomen door het bijeenhouden van zijn rijk dat hij gaandeweg iedere invloed binnen de Duitse bond verloor Zowel Frans Jozefs pogingen om de machtspositie en het leiderschap in de Duitse Bond te bewaren zijn poging om de invloed van Oostenrijk in Italië en de Habsburgse satellietvorsten in Parma en Toscane te bewaren en zijn pogingen om een Russische invloed op de Balkan te vergroten mislukten allemaal De Oostenrijkers verloren gewapende conflicten van Frankrijk Italië en Pruisen Franz Jozef slaagde er niet in om bondgenoten te vinden De Russische tsaar die de Habsburgers in 1849 had gered voelde zich in 1853 tijdens de Krimoorlog in de steek gelaten en Rusland keerde zich tegen Oostenrijk Toen Oostenrijk op zijn beurt door Frankrijk en Sardinië werd aangevallen bleef Rusland neutraal Ook in 1866 weigerden Rusland en Engeland de zijde van Oostenrijk te kiezen De Balkanoorlogen 1912-1913 vormden de aanzet tot de Eerste Wereldoorlog die een jaar later uitbrak Servië kwam als sterke macht uit de Balkanoorlogen hetgeen leidde tot spanningen met de buurstaat Oostenrijk-Hongarije dat al in 1908 delen van Bosnië en Herzegovina geannexeerd had Servische en Bosnische nationalisten ageerden tegen die annexatie Op 28 juni 1914 werd vervolgens de Oostenrijkse aartshertog en troonopvolger Frans Ferdinandgedood bij een aanslag in Sarajevo Naar aanleiding van de moord in Sarajevo in 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit Tijdens de oorlog in 1916 stierf Frans Jozef Hij liet een zwak rijk achter waarvan hij wist dat het einde in zicht was Zijn opvolger was zijn achterneef Karel I Naar hem werd de eilandengroep Frans Jozefland vernoemd In de bekende film Sissi 1955 en de 2 vervolgfilms werd een zeer romantisch maar geen echt waarheidsgetrouw beeld van Frans Jozef neergezet door de acteur Karlheinz Böhm Familie De familie van de keizer Frans Jozef was enorm uitgebreid Het Huis Habsburg bestond in zijn tijd uit meer dan 65 aartshertogen en aartshertoginnen Door de huwelijkspolitiek was meer dan de helft van de familie verspreid over andere altijd katholieke Europese hoven Frans Jozef en Elisabeth hadden vier kinderen Sophie Frederika Dorothea 5 maart 1855 29 mei 1857 Gisela Louisa Marie 12 juli 1856 27 juli 1932 gehuwd met prins Leopold van Beieren Rudolf Frans Karel Jozef 21 augustus 1858 30 januari 1889 kroonprins gehuwd met prinses Stefanie van België Marie Valerie Mathilde Amalia 22 april 1868 6 september 1924 gehuwd met Frans Salvator van Oostenrijk kleinzoon van Leopold II van Toscane Titels Frans Jozefs titels waren Zijne Keizerlijke en Koninklijke Apostolische Majesteit Frans Jozef I bij de gratie Gods keizer van Oostenrijk Apostolisch koning van Hongarije Koning van Bohemen van Dalmatië Kroatië en Slavonië Galicië en Lodomerië en Illyrië Koning van Jeruzalem Aartshertog van Oostenrijk Groothertog van Toscane en Krakau Hertog van Lotharingen en Salzburg Stiermarken Karinthië Krain en Boekovina Grootvorst van Zevenburgen Markgraaf van Moravië Hertog van Opper- en Neder-Silezië van Modena Parma en Piacenza en Guastalla van Auschwitz en Zator van Teschen Friuli Ragusa en Zara Vorstelijk graaf van Tirol van Kyburg Görz en Gradisca Vorst van Trente en Brixen Markgraaf van Opper- en Neder-Lausitz en Istrië Graaf van Hohenems Feldkirch Bregenz Sonnenberg etc; Heer van Triëst van Cattaro en de Windische Mark Grootwoiwode van het woiwodschap Servië Voorouders {| class"wikitable" style"backgroundFFDEAD; font-size85%; text-aligncenter" |- bgcolor"FF8800" !colspan"9"|Voorouders van Frans Jozef I van Oostenrijk |- |Overgrootouders |colspan"2"|Keizer Leopold II 1747-1792∞ 1764Marie Louise van Spanje 1745–1792 |colspan"2"|Ferdinand I der Beide Siciliën 1751–1825∞ 1768Maria Carolina van Oostenrijk 1752-1814 |colspan"2"|Frederik Michael van Palts-Birkenfeld 1724–1767∞ 1746Maria Francisca van Palts-Sulzbach 1724–1794 |colspan"2"|Karel Lodewijk van Baden 1755-1801∞ 1774Amalia van Hessen-Darmstadt 1754-1832 |- |Grootouders |colspan"4"|Keizer Frans II 1768-1835∞ 1790Maria Theresia van Bourbon-Sicilië 1772-1807 |colspan"4"|Maximiliaan I Jozef van Beieren 1756–1825∞ 1797Caroline van Baden 1776-1841 |- |Ouders |colspan"8"|Frans Karel van Oostenrijk 1802-1878∞ 1824Sophie van Beieren 1805-1872 |- bgcolor"FFAA00" |colspan"9"| Keizer Frans Jozef I 1830-1916 |} Noten Gangbare jaartelling gewone tijdrekening of onze jaartelling zijn de Nederlandse vertalingen van het Engelse begrip Common Era Current Era of ook wel Christian Era vaak afgekort tot CE Ze zijn alternatieven op de standaardnotatie voor na Christus of nChr die men om verscheidene redenen wil vermijden Buiten het Nederlands en Engels bestaan in veel andere talen ook alternatieven op deze christelijke notatie Discussie Neutraliteit Pro De term wordt door sommigen beschouwd als neutraal seculier synoniem voor vóór na de geboorte van Christus vChr nChr; in het Latijn ante Christum natum of AC en anno Domini of AD of in de christelijke jaartelling Zij geven de volgende argumenten Duidelijkheid Vooral in het belang van wetenschappelijk onderzoek naar de oudheid en in het bijzonder de ontstaansgeschiedenis van het christendom is het belangrijk om het jaar 1 niet als absoluut geboortejaar van Jezus Christus te beschouwen omdat dit omstreden is het Nieuwe Testament spreekt zichzelf tussen Matteüs 21 en Lucas 21-7 tegen die samen stellen dat Jezus werd geboren zowel tijdens het koningschap van Herodes de Grote tot 4 vChr als het gouverneurschap van Quirinius sinds 6 nChr waartussen een gat van 10 jaar zit Het is niet duidelijk hoe Dionysius Exiguus die de christelijke jaartelling in 525 opstelde tot zijn berekening van Christus' geboortejaar is gekomen maar in ieder geval dient de inmiddels al 15 eeuwen gebruikte jaartelling er los van te worden gezien Aanvaardbaarheid Het stelsel van de christelijke jaartelling met de gregoriaanse kalender wordt door de benaming "gangbare jaartelling" aanvaardbaarder voor niet-christenen en seculiere christenen op de hele wereld Standaardisering door wereldwijde aanvaarding kan in interculturele communicatie zoals in de wetenschap standaardisering plaatsvinden en hoeft men niet steeds om te rekenen met alle mogelijke fouten van dien Contra Velen vinden het echter niet meer of minder neutraal dan vóór na Christus Zij geven de volgende argumenten Beginjaar blijft geboorte van Christus omdat men het door Exiguus vastgestelde geboortejaar van Christus nog steeds als uitgangspunt neemt voor de tijdrekening en er slechts een andere naam voor geeft doet men onnodig moeilijk Bovendien wordt het heel arbitrair en onpraktisch als men alsnog een ander uitgangspunt wil nemen zie verderop Traditie Sinds 525 heeft men nu eenmaal in de christelijke geschiedschrijving vóór na Christus geschreven en er is geen reden om het te veranderen omdat iedereen het al eeuwen begrijpt De praktijk is dat "gangbare jaartelling" in het Nederlands niet of nauwelijks wordt gebruikt en dat ook in de wetenschap nog standaard wordt gewerkt met vóór na Christus Superioriteit Gedreven christenen menen dat Jezus Christus de belangrijkste figuur ooit was en dat iedereen ter wereld dat dient te erkennen Ze zijn daarmee niet tegen standaardisering zolang de standaard maar een expliciet christelijke standaard is Alternatief beginjaar? Hoewel er in het verleden radicale post-christelijke kalenders zijn ingevoerd om met het verleden te breken zoals de Franse Republikeinse Kalender die zelfs maanden en dagen hernoemde en weken omvormde tot decaden en de Italiaanse Fascistische jaartelling bleek onder meer vanuit het oogpunt van geschiedschrijving onhandig; men moest steeds vanuit een ander beginjaar rekenen dan men al eeuwen gewend was en omdat de buurlanden niet meededen isoleerde men zich Vanuit praktisch oogpunt wordt het jaar 1 nChr het door Exiguus veronderstelde geboortejaar van Christus door secularisten tegenwoordig toch maar aangehouden ook al vinden zij dat geen belangrijke gebeurtenis meer Er zijn echter uitzonderingen zoals de filosoof Floris van den Berg die voorstelde "om de jaartelling te ijken aan een belangrijke positieve gebeurtenis als de totstandkoming van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens in 1948 Dat is dan het jaar 0 en 2009 is het jaar 61 Geschiedenis per taal Een vervangende term voor de traditionele christelijke notatie verschilt van taal tot taal en is afhankelijk van de historisch-culturele ontwikkelingen in ieder taalgebied Vaak bestaan er ook meerdere alternatieven Chinees De Volksrepubliek China heeft sinds 1949 de keizerlijke jaartitels vervangen door de jaartellingsnaam gōngyuán 公元 wat gebruikelijke tijdsrekening betekent en ook Christus' veronderstelde geboorte als beginjaar heeft zonder er echter naar te verwijzen Duits Verlichte Duitse joden in Berlijn schijnen al in de 18e eeuw de formulering "Vóór gewone jaartelling" te hebben gebruikt terwijl anderen zoals Moses Mendelssohn dit gebruik afwezen omdat dit de integratie van de joden in de Duitse samenleving zou hinderen In 1938 werd in nazi-Duitsland het gebruik van deze conventie ook voorgeschreven door Nationaal-Socialistische Lerarenbond blijkbaar omdat de christelijke en Romeinse jaartellingen niet "Germaans" genoeg waren Zie bladzijde 149 in Weiße Blätter-uitgave < ref> Spoedig werd echter ontdekt dat veel Duitse joden de conventie al sinds de 18e eeuw hanteerden en men vond het ironisch om te zien dat "Ariërs bijna 200 jaar later een joods voorbeeld volgden" < ref> In de Duitse Democratische Republiek 1949–1990 was vuZ vor unserer Zeitrechnung "vóór onze tijdrekening" de standaardnotering van de overheid; men trachtte invloed van godsdienst terug te dringen door religieuze verwijzigingen te verwijderen maar hield wel hetzelfde beginjaar aan Sinds de Val van het communisme in Oost-Europa is het niet meer officieel en heeft "vor nach Christi Geburt" een heropleving doorgemaakt maar vuZ wordt nog steeds veel gebruikt Engels Traditioneel scheef men in het Engels Before Christ "Vóór Christus" BC en Anno Domini "Jaar des Heren" AD; dit staat ook wel bekend als de BC AD-notatie Het Engelse alternatief voor de expliciet christelijke notatie werd Common Era "Gewoon Huidig Tijdperk" voor het eerst aangetroffen in 1708 als vertaling van het Latijnse Era Vulgaris < ref> De eerste vermelding van Before Common Era "Vóór Gewoon Huidig Tijdperk" werd voor het eerst gedaan in 1770 in een vertaling van een Duitstalig boek van Jakob Friedrich Bielfeld < ref> In de hedendaagse Angelsaksische wetenschap is het gebruik van BCE CE algemeen hoewel ook het BC AD-stelsel nog functioneert Op 25 september 2011 meldde de Britse krant Daily Mail dat de BBC voortaan BCE en CE gaat gebruiken in plaats van BC en AD om niet-christenen tegemoet te komen Volgens een BBC-woordvoerder werd de BC AD-notatie nog steeds standaard gebruikt maar het is mogelijk om daarvan af te wijken vooral in historisch onderzoek waar dat gebruikelijker is Het feit dat het online BBC-dossier over religie de BCE CE-notatie gebruikt uit "neutraliteit" en "om niet-christenen niet te vervreemden of te kwetsen" zou slechts een individuele beslissing zijn geweest die niet voor de BBC als geheel gold Talloze Britse universiteiten musea historici en boekwinkels hebben BC AD geheel laten vallen of gebruiken het naast de BCE CE-notatie Frans In het Frans heeft men in plaats van de republikeinse kalender 1792-1805 weer de christelijke jaarnotatie opgenomen av ap J-C avant après Jésus-Christ "vóór na Jezus Christus" maar in de 20e en 21e eeuw wordt er soms ook weer ÈC Ère commune afgeleid van het Engelse Common Era of ÈV Ère vulgaire afgeleid van het Latijnse Era Vulgaris geschreven Voor jaartallen vóór het beginjaar gebruikt men vaak een bijvoorbeeld het overlijdensjaar van Alexander de Grote is -323; daarin volgt men ISO 8601 dat geen BC of BCE gebruikt vóór het beginjaar Dit gebruik van de komt in het Nederlands vrijwel alleen voor in historische atlassen met name als op één kaart zowel jaartallen van vóór als na het beginjaar staan Nederlands Over het algemeen wordt de notatie vChr nChr nog veel gebruikt in Nederlandstalige teksten Alternatieven zijn er wel zoals vgj gj gangbare gewone jaartelling voj noj vóór na onze jaartelling maar er is nog geen algemeen aanvaard alternatief op de christelijke notatie en media en wetenschap blijven doorgaans vChr nChr gebruiken Naar aanleiding van het nieuws van 25 september 2011 dat de BBC overging op de BCE CE-notatie zie eerder zei de NOS dit voorbeeld niet te willen volgen en reageerde "De tijdsaanduidingen voor Christus en na Christus zijn breed geaccepteerd in onze samenleving en onze cultuur; het geloof in Christus staat daar volledig los van" Noors De redactie van het Grote Noorse Lexicon Store norske leksikon SNL liet op 26 oktober 2012 weten dat zij voortaan før etter Kristus of fKr eKr "voor na Christus" gaat vervangen door før etter vår tidsregning of fvt evt "voor na onze tijdrekening" bij datering van personen en gebeurtenissen Het lexicon gaat daarmee in tegen advies van de Noorse Taalraad Språkrådet uit 2008 die stelde dat de fKr eKr een "neutrale tijdsaanduiding" was waarmee de redactie van het SNL het oneens is "het gebruik ervan een verplichting tot het bestaan van Jezus en zijn belangrijkheid" Zie ook Anno Domini BCE De geschiedenis van de olietanker begint aan het einde van de 19e eeuw maar het transport van olie gaat terug tot de oudheid De geschiedenis betreft vervoer over water dus binnenwateren zeeën of oceanen van plantaardige olie dierlijke olie of aardolie met schepen In de oudheid gebeurde het vervoer in amfora's later in vaten Hoewel de Chinezen al in de 8e eeuw olie in bulk vervoerden ontstonden de echte tankers pas aan het einde van de 19e eeuw Vooral na 1967 trad een schaalvergroting op die leidde tot enorme schepen zoals de Batillus en de Seawise Giant die beide aanspraak maken het grootste schip ter wereld ooit te zijn geweest De meeste olietankers zijn eigendom van Griekse maatschappijen op afstand gevolgd door Japan en de Verenigde Staten maar ze varen vooral onder Panamese of Liberiaanse vlag Naarmate het vervoer van olie toenam deden zich ook meer en grotere milieurampen voor met tankers Die hebben geleid tot steeds strengere regels De regels dragen een lettercode met erachter twee cijfers die het jaartal aanduiden De strengere regels hebben aangespoord tot nieuwe technische oplossingen Van de oudheid tot de 19e eeuw Voor de 19e eeuw was er vervoer van plantaardige olie zoals olijfolie dierlijke olie zoals walvisolie en ook aardolie die in Bakoe uit gegraven bronnen opborrelde Dit gebeurde eerst in amfora's dan in tonnen in bulk en in containers Vervoer in amfora's | |- | |- | |- | |- | |} Een middendek-tanker is een tankerontwerp met een horizontaal schot waardoor olielekkage beperkt blijft bij beschadiging van de tanker Het is een alternatief voor dubbelwandige tankers en vooral bij aanvaringen met hoge energie superieur in termen van het tegengaan van lekkagevolume Hoewel de dubbelwandige tanker bij aanvaringen met lage energie geen olie lekt is dit niet het geval bij aanvaringen met hoge energie omdat hierbij zowel de buitenromp als de binnenromp beschadigd raken Aangezien de tanks van een dubbelwandige tanker groter zijn dan die van zowel een MARPOL-tanker als een preMARPOL-tanker en ook de hoogte van de lading boven de waterlijn groter is dan bij deze tankers zal de resulterende lekkage in dit geval groter zijn dan bij deze enkelwandige tankers Bij de middendek-tanker is de lekkage vele malen minder De hydrostatische druk van de olie is door het tussendek lager dan die van het zeewater Indien een tank beschadigd is drukt het binnenkomende zeewater de lichtere olie omhoog Indien de Exxon Valdez een middendek-tanker was geweest had deze zeer weinig olie gelekt Coulombi Egg-tanker Een verdere ontwikkeling van de middendek-tanker is de Coulombi Egg-tanker dat is gericht op het verminderen van olielekkages Het ontwerp is in 1997 goedgekeurd door de IMO als alternatief voor dubbelwandige tankers De United States Coast Guard heeft het ontwerp echter niet goedgekeurd waarmee het ervoor heeft gezorgd dat het ontwerp niet gebouwd wordt Het concept bestaat uit een aantal center- en wingtanks die gescheiden zijn door horizontale schotten De bovenste wingtanks zijn ballasttanks die dienen als noodopslag als de lagere tanks beschadigd zijn De verbinding tussen deze tanks bestaat uit terugslagkleppen Indien een lage tank beschadigd is drukt het binnenkomende zeewater de lichtere olie uit deze tank in de ballasttank De hydrostatische druk zorgt voor een automatisch transport uit de beschadigde tank In het Coulombi Egg-ontwerp is de lekkage bij aanvaringen met hoge energie vele malen minder dan bij de dubbelwandige tanker mogelijk nihil< ref> Een ander voordeel is dat waar het verfoppervlak van de ballasttanks van een dubbelwandige VLCC zo'n 225000 m³ is dit bij een Coulombi Egg-tanker slechts 66000 m³ is Dit vermindert het benodigde onderhoud en het gevaar van corrosie dat anders kan leiden tot structurele breuken wat het geval was bij de Erika en de Prestige Zie ook Seawaymax Panamax Aframax Suezmax Malaccamax Het graafschap Holland was een graafschap waarvan het gebied uiteindelijk ongeveer overeenkwam met de provincies Noord- en Zuid-Holland zonder de Zuid-Hollandse eilanden en met de eilanden Terschelling Vlieland Urk en Schokland die later zijn overgeheveld naar andere provincies Datzelfde geldt voor het Land van Heusden en Altena dat vanaf 1813 behoort bij de provincie Noord-Brabant Van een graaf van Holland is voor het eerst sprake rond 1100 als graaf Floris II van Holland zich graaf van Holland noemt Met de dood van Jan I in 1299 stierf diens dynastie het "Hollandse Huis" uit en sindsdien waren de graven van Holland steeds afkomstig van buiten het graafschap achtereenvolgens het huis Avesnes Henegouwen het huis Wittelsbach Beieren het huis Valois Bourgondië en het Habsburgse huis In 1581 zwoeren de Staten-Generaal van de Nederlanden de toenmalige graaf Filips II af en was er in de praktijk geen graaf meer De grafelijke rechten berustten bij de Staten van Holland en West-Friesland Het gewest Holland had binnen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden een dominante positie zowel politiek als economisch Met de komst van de Fransen werden in 1795 alle feodale rechten formeel afgeschaft In 1798 werden de Nederlanden in departementen verdeeld die niet de historische grenzen van de gewesten volgden Holland werd ongeveer verdeeld in vier departementen het departement van Texel het departement van de Amstel het departement van de Delf en het departement van de Schelde en Maas Ontstaansgeschiedenis Karolingische tijd Lotharingen Onder Karel de Grote beheerste het Frankische rijk rond 800 een groot deel van Europa Het Karolingische rijk was onderverdeeld in gouwen ook pagus genoemd Sommige groepen pagi werden comitatus genoemd hoewel dit ook wel gebeurde voor afzonderlijke gouwen Deze werden bestuurd door leenmannen vassus die aan hem verantwoording schuldig waren Een comes of gouwgraaf bestuurde één of meerdere gouwen Door de geringe handel de negatieve handelsbalans met het Byzantijnse Rijk en de moslims en het verdwijnen van de gouden muntslag was de economie echter min of meer veranderd in een ruileconomie De leenmannen konden alleen beloond worden door hen gronden beneficium vanaf de tiende eeuw feodum en het vruchtgebruik daarvan te geven Hieruit ontwikkelde het systeem zich tot het feodalisme De leenmannen streefden naar erfelijkheid wat steeds meer regel werd en in 877 gelegaliseerd door het Capitulare van Quierzy Hiermee werd het onmogelijk nog een groot rijk te vormen terwijl de graven op hun beurt probeerden meerdere gouwen te verkrijgen Daarnaast hadden de Karolingen geen abstract staatsbegrip zoals de Romeinen eerder al hadden gekend maar beschouwden land als een persoonlijk bezit Zoals elk bezit werd dit na het overlijden dan ook onder de zonen verdeeld Deze rijksdelingen hadden vaak een onderlinge strijd ten gevolg die een centraal gezag problematisch maakte wat nog verergerd werd door Vikingaanvallen Met het Verdrag van Ribemont van 880 kwam een einde aan de rijksdelingen Het hertogdom Lotharingen waar de Lage Landen deel van uitmaakten kwam bij het Oost-Frankische rijk waarin men het probeerde te integreren Er was echter geen sprake van een enkel stamverband als in de vier stamhertogdommen van dit rijk -Franken Saksen Beieren en Zwaben en Lotharingen nam een aparte positie in met grote mate van zelfbeschikking Dit bleek wel toen in 911 Lodewijk het Kind overleed de laatste Karolinger in Oost-Francië In tegenstelling tot de stamhertogdommen die zich onder Koenraad de hertog van Franken schaarden koos men in Lotharingen voor de Karolingse West-Frankische koning Karel de Eenvoudige Karel de Eenvoudige werd in 922 uit Lotharingen verdreven door de Duitse koning Hendrik de Vogelaar waarna de Lotharingse edelen uiteindelijk voor Hendrik kozen in 925 Diens macht was echter beperkt onder zijn naar zo veel mogelijk zelfstandigheid strevende vazal Giselbert II de hertog van Lotharingen die op zijn beurt alleen werkelijke macht uitoefende in zijn eigen graafschappen De periode tussen ongeveer 850 en 950 wordt wel de ijzeren eeuw genoemd vanwege de chaos die ontstond door het verbrokkelen van de macht Veel gewesten kregen weer hun oude naam en versterkten hun eigen identiteit In de Lage Landen ging dit niet op aangezien de namen Austrasië en Neustrië in onbruik waren geraakt en er nog geen duidelijk omlijnde gebieden waren Frisia Aan het einde van de regering van Lodewijk de Vrome zoon van Karel de Grote was de koninklijke macht verzwakt door de stormvloed van 838 maar vooral door de twisten met zijn zoons Na de dood van Lodewijk beleende zijn zoon Lotharius I de Deense broers Rorik en Harald met Frisia het huidige Friesland en Holland in een poging de aanvallen van de Vikingen te weren De gouwgraven zien hun macht daardoor afnemen Ze gingen samenwerken met de Denen maar in 885 kwam aan de Deense overheersing een einde door de moord op Godfried de Noorman en zijn metgezellen in Herispich het huidige Spijk door Everhard Saxo en Hendrik van Babenberg waarbij Gerolf comes Fresonum een aandeel had Hij ontving als beloning van de Oost-Frankische koning Arnulf op 4 augustus 889 een aantal goederen in vol eigendom Het betrof een gebied buiten zijn graafschap in Teisterbant bestaande uit een aantal boerderijen en huizen in onder andere Tiel Aalburg en Asch Daarnaast betrof het een gebied binnen zijn graafschap Dit laatste goed bestaande uit een bos en een bouwakker lag ergens tussen de monding van de Oude Rijn en vermoedelijk Bennebroek Suithardeshaga In 922 schonk koning Karel de Eenvoudige de kerk van Egmond met alle daarbij behorende goederen aan Dirk I als dank voor zijn steun bij een opstand van zijn vazallen Egmond lag ten noorden van de bezittingen die hij van Gerolf had gekregen en sloot daar dus uitstekend op aan Kort hierna stichtte hij er de Abdij van Egmond de oudste abdij van Holland Feodale periode De status van het Hollandse huis bleek gestegen toen in 938 Dirk II op achtjarige leeftijd werd verloofd met de net geboren Hildegard de dochter van Arnulf I van Vlaanderen De graaf was in deze periode meer een militaire gezaghebber die de aanvallen van de Vikingen moest weerstaan en daarbij onder de bisschop van Utrecht viel In 985 gaf koning Otto III op verzoek van zijn moeder Theophanu een aantal gebieden in eigendom proprium aan graaf Dirk II die hij eerder in leen beneficium had gekregen Dit was het gebied tussen de rivieren Liora Lee De Lier en Hisla Hollandse IJssel Masaland villa Sunnimeri het gebied tussen de rivieren Medemelaka en Chinnelosara gemerchi Kinheim en Texla In 993 kwam graaf Arnulf om het leven bij een poging zijn opstandige onderdanen tot gehoorzaamheid te dwingen Dit gevecht vond plaats bij Winkel en wordt gezien als een eerste teken van de libertas van de Friezen maar op dat moment was er nog geen sprake van scheiding tussen West-Friesland en Kennemerland Dirk III was nog te jong om het bestuur op zich te nemen waarop zijn moeder Lutgardis van Luxemburg deze taken waarnam In 1005 was Dirk oud genoeg om zelfstandig het graafschap te besturen maar maakte hij nog steeds dankbaar gebruik van de goede connecties van zijn moeder Volgens Thietmar van Merseburg kwam het tot een verzoening met de Friezen door toedoen van haar zwager koning Hendrik II De koning vertrok vanuit Utrecht per schip met een leger om de Friese opstand te onderdrukken Om de promessa in te lossen die hij had gedaan naar aanleiding van de Friese aanvallen ging Dirk III daarna op bedevaart naar Jeruzalem Bij zijn terugkeer bleek het noorden nog dusdanig onveilig dat hij naar het zuiden trok en rond Vlaardingen dat buiten zijn leen lag grond begon te verpachten om het in cultuur te laten brengen Bovendien bouwde hij een burcht bij Silva Meriwido het latere Vlaardingen Vanuit die burcht dwong hij de kooplieden die in hun schepen langsvoeren onderweg van Tiel naar Engeland en vice versa om tol te betalen Op de rijksdag van Nijmegen van 1018 werd naar aanleiding van Tielse klachten besloten hier tegen op te treden Een leger onder leiding van hertog Godfried I van Lotharingen bestaand uit een vloot met troepen uit Utrecht Keulen en Luik werd echter in de Slag bij Vlaardingen verslagen door Dirk III Om diens positie tegenover eventuele aanvallen van Vikingen niet te verzwakken besloot de Rooms-Duitse keizer Hendrik II het hierbij te laten maar wel de positie van de bisschop van Utrecht de leenheer van Dirk te versterken Dirk wist desondanks zijn gebied uit te breiden richting het oosten ten koste van Utrecht Na het overlijden van Hendrik II in 1024 steunde Dirk III de kandidatuur van Koenraad II waarmee hij poogde zich te verzoenen met het rijksgezag en zijn verworven gebieden te behouden en zelfs uit te breiden Tijdens het bewind van bisschop Bernold stierf keizer Koenraad II gedurende een verblijf in Utrecht in 1039 waarop zijn ingewanden in de Domkerk werden bijgezet De zoon en opvolger van Koenraad Hendrik III overlaadde het Utrechtse bisdom sindsdien met gunsten; zo werd in 1040 het Oversticht aan de bisschop toegewezen Nu de banden hernieuwd waren werd besloten om de graaf alsnog te bedwingen In 1046 dwong de keizer Dirk IV afstand te doen van het door hem veroverde gebied De keizer kon zich echter niet handhaven en moest zich terugtrekken waarna Dirk de bisdommen Utrecht en Luik begon te plunderen Bovendien sloot hij een verbond met Godfried met de Baard de hertog van Opper-Lotharingen en de graven van Vlaanderen en Henegouwen Hierop volgde in 1047 een tweede strafexpeditie waarbij de keizer Vlaardingen en de grafelijke burcht te Rijnsburg veroverde De burcht werd geheel verwoest Tijdens de terugtocht leed de keizer echter grote verliezen waardoor Dirks bondgenoten nu ook openlijk tegen de keizer in opstand kwamen In 1049 werd Dirk IV door de bisschoppen van Metz Luik en Utrecht in de val gelokt en gedood Dirk was nog jong ongehuwd en kinderloos Hij werd opgevolgd door zijn broer Floris I Floris I wist zijn gebied in het noorden uit te breiden met een klein gebied in Rijnland Holdland Waarschijnlijk ging deze naam al snel over op het gehele gebied van Floris Floris kwam 1061 in oorlog waarbij niet duidelijk is of dit tegen Brabant het Sticht of Luik was waarbij hij verrast en gedood werd Zijn zoon Dirk V was nog minderjarig waarop zijn moeder Geertruida van Saksen regentes werd In 1063 hertrouwde Geertruide met Robrecht I van Vlaanderen die hierna de Fries werd genoemd en als regent voor Dirk V optrad Koning Hendrik IV schonk in 1064 de gebieden van Dirk namelijk die ten westen van het Vlie en rond de oevers van de Rijn Westflinge et circa horas Reni aan bisschop Willem I van Utrecht op wiens steun hij wel kon rekenen Dirk mocht slechts Maasland behouden Willem wist met de hulp van hertog Godfried III met de Bult van Neder-Lotharingen met veldslagen in 1071 en 1072 de gebieden ook daadwerkelijk te veroveren Na de dood van Godfried en Willem in 1076 belegerden Robrecht en zijn stiefzoon Dirk V IJsselmonde en wisten de nieuwe bisschop Koenraad gevangen te nemen en te dwingen de gebieden van Dirk V terug te geven Ontginningen Rond 950 begonnen op kleine schaal ontginningen in de enorme veengebieden in Holland en rond Utrecht waarschijnlijk van de kleinere heren uit buiten de graaf of bisschop om In de elfde eeuw begon echter de Grote Ontginning die veel meer onder de controle stond van de graven van Holland en de bisschoppen van Utrecht Tot de dertiende eeuw werd het gebied tussen het IJ in het noorden de duinen in het westen de Lek en de Waal in het zuiden en de Oude Rijn in het oosten ontgonnen Voor de Grote Ontginning waren de grenzen tussen het machtsgebied van de graven van Holland en de bisschoppen van Utrecht niet duidelijk te tekenen en bestond er tussen beide een feitelijk niemandsland Gedurende de ontginningen wisten de graven van Holland echter hun invloed uit te breiden ten koste van Sticht Utrecht Naamgeving De oudste bronnen refereren aan het niet duidelijk gedefinieerde graafschap als West-Frisia ten westen van het Vlie Tot 1101 hebben de bronnen het over Friese graven maar in dat jaar krijgt Floris II een toevoeging; hij wordt genoemd als Florentius comes de Hollant graaf van Holland De graven hierna hielden het bij deze ene titel totdat Floris V in 1291 besloot zich graaf van Holland en Zeeland en heer van Friesland te noemen Dit was ook het gebruik na de vereniging middels personele unies met Henegouwen Beieren-Straubing Bourgondië en Habsburg hoewel de titels langzaam naar onderen schoven in belang zodat dezen bij de laatste graaf Filips II pas halverwege zijn lijst van titels werden genoemd Gewest Holland Tijdens de Tachtigjarige Oorlog speelde het gewest Holland een belangrijke rol in het verzet tegen de Spaanse koning Na de Unie van Utrecht werd het gewest Holland het leidende gewest van de Republiek zie verder Holland Teritorium Het gebied van het graafschap Holland bestond uit grofweg de huidige provincies Noord- en Zuid-Holland maar ook de noordelijkste delen van de provincie Brabant Het graafschap was door de graaf van Holland vanaf 1236 opgedeeld in verschillende baljuwschappen om het gebied makkelijker te beheersen Dit waren bestuurlijke gebieden waar de Baljuw als de vertegenwoordiger van de Graaf optrad Naast de baljuwschappen bestonden er de heerlijkheden De heerlijkheden waren gebieden door de graaf in leen gegeven aan zijn leenheren De heerlijkheden bestonden al voor het instellen van het baljuwschap De heerlijkheden waren verbonden aan verschillende heerlijke rechten zodat de heren hier inkomsten uit konden halen Daarnaast was er ook nog het heerlijkheid West-Friesland dat in 1297 door Floris V onderworpen werd en min of meer onafhankelijk van Holland bleef functioneren In de loop der eeuwen verwaterde dit en werd West-Friesland als onderdeel van het Graafschap Holland gezien Hieronder de baljuwschappen waaruit het graafschap Holland bestond Hieronder een lijst met verschillende hoge heerlijkheden in het graafschap Holland Zie ook Lijst van graven van Holland Het graafschap Zeeland was zoals de andere gewesten in de Nederlanden tot aan de Bourgondische tijd relatief zelfstandig Met onder andere het graafschap Henegouwen en het graafschap Holland was het verbonden in een personele unie In de Bourgondische Kreits was het één van de Zeventien Provinciën Samen met Zeeuws-Vlaanderen vormt het nu de provincie Zeeland Het was bestuurlijk en juridisch verdeeld in Zeeland bewesten Schelde en Zeeland beoosten Schelde Het gebied is steeds de speelbal geweest van de sterkere buren het graafschap Vlaanderen en tot 1299 het graafschap Holland en daarna tot 1323 het graafschap Henegouwen Bij de Vrede van Parijs van 1323 tussen Vlaanderen en Henegouwen zag de graaf van Vlaanderen Lodewijk II van Nevers af van aanspraken op Zeeland en erkende Zeeland de graaf van Henegouwen Willem III van Holland als graaf Het werd een zelfstandig gewest met als soeverein een graaf uit achtereenvolgens het Henegouwse Beierse Bourgondische en Habsburgse Huis Ontstaan van het graafschap Zeeland Het graafschap ontstond doordat Zeeland bewesten Schelde en Zeeland beoosten Schelde onder één bestuur kwamen Zeeland bewesten Schelde Walcheren Noord-Beveland Zuid-Beveland en ook de eilanden Wolphaartsdijk Borssele Baarland en Rilland Zeeland beoosten Schelde Schouwen Duiveland Tholen en Sint Philipsland Vanaf 1012 is Middelburg het bestuurscentrum van Zeeland bewesten Schelde De stad ontstond door de aanleg van een ringwalburg in de eerste helft van de 9e eeuw In 1103 wordt de nederzetting als haven- en handelsplaats genoemd werd bestuurd door 18 Vlaamse graven van 1012 tot 1323 Vrede van Parijs 1323 8 Hollandse graven tussen 1167 en 1299 condominium Vlaamse graven en Hollandse graven van Verdrag van Brugge in 1167 tot het Verdrag van Brussel in 1256 2 Henegouwse graven tussen 1299 en 1323 De belangrijkste plaats van Zeeland beoosten de Schelde is Zierikzee Zierkzee werd tussen circa 1100 en 1299 door de graven van het Hollandse Huis bestuurd en van 1299 tot 1323 door de Henegouwse graven Jan II van Avesnes 1299-1304 en Willem III van Holland 1304-1323 Zierikzee is een nederzetting ontstaan in de 9e eeuw en Boudewijn V van Vlaanderen bouwde er halverwege de 11e eeuw een grafelijk kasteel Het huidige Zeeuws-Vlaanderen vroeger Staats-Vlaanderen van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden- met belangrijkste plaatsen Sluis en Hulst behoorde tot begin 17de eeuw tot het graafschap Vlaanderen en werd door de in 1599 opgerichte Raad van Vlaanderen vanuit Middelburg bestuurd Tijdens de Tachtigjarige Oorlog veroverd door de Republiek op de Spaanse Nederlanden Graven van Zeeland Van 1323 Vrede van Parijs tot 1581 Acte van Verlatinghe bestaat het graafschap Zeeland Het bestuurscentrum van het graafschap was Middelburg dat in 1566 als eerste stad in de Nederlandse taal hoofdstad werd genoemd Zeeland vormde een personele unie met graafschap Henegouwen en Holland van 1323 tot 1433 via het Henegouwse Huis en Beierse Huis en van 1433 tot 1581 personele unie met graafschap Vlaanderen Artesië Henegouwen Namen Holland en Zutphen via het Bourgondische Huis en Habsburgse Huis Het Hollandse Huis hield in 1299 op te bestaan De graven van Vlaanderen deden bij de Vrede van Parijs in 1323 afstand van Zeeland bewesten Schelde De eerste graaf van het graafschap Zeeland was de Henegouwse graaf Willem III Henegouwse Huis Willem III van Holland 1323-1337 Willem IV van Holland 1337-1345 Margaretha van Holland1345-1354 Troonstrijd met Willem V 1349-1354 Beierse Huis Willem V van Holland 1354-1389 Aalbrecht regent 1358-1389 Albrecht van Beieren 1336-1404 Willem VI van Holland 1404-1417 Jacoba van Beieren 1417-1433 Troonstrijd met Jan van Beieren 1417-1425 Bourgondische Huis Filips de Goede 1433-1467 Karel de Stoute 1467-1477 Habsburgse Huis Maria van Bourgondië en Maximiliaan I van Oostenrijk 1477-1482 Filips de Schone 1482-1506 Maximiliaan van Oostenrijk regent 1482-1494 Keizer Karel V 1506-1555 Maximiliaan van Oostenrijk regent 1506-1515 Filips II van Spanje 1555-1581 Einde van het graafschap Zeeland in 1581 Acte van Verlatinghe of Plakkaat van Verlatinghe Vanaf 1473 was de Grote Raad van Mechelen het hoogste rechtscollege van het graafschap Zeeland Het graafschap Zeeland heeft 258 jaar bestaan Na 1581 werd Zeeland één van de Verenigde Provinciën Na de Noord-Nederlandse onafhankelijkheid deelde Zeeland bepaalde instellingen met Holland en West-Friesland zoals de Hoge Raad van Holland Zeeland en West-Friesland het hoogste rechtscollege nadat de noordelijke provinciën zich onttrokken hadden aan het koninklijke gezag en aan de rechtsbevoegdheid van de Grote Raad van Mechelen Nadat de Staten-Generaal zich in 1583 in de Noordelijke Nederlanden hadden gevestigd kwamen zij aanvankelijk in Middelburg bijeen Vanaf 1585 werd Den Haag de vergaderplaats De Staten van Zeeland bestuurde sindsdien het gewest Zeeland tot 1795 Steden in het graafschap Zeeland Stemhebbende steden in volgorde van belang Middelburg 1217 Zierikzee 1248 Reimerswaal 1374 -tot 1574 stemhebbend in de Staten van Zeeland- Goes 1405 Tholen 1366 Vlissingen 1315 -stemhebbend in de Staten van Zeeland vanaf 1574- Veere 1355 -stemhebbend in de Staten van Zeeland vanaf 1574- Smalsteden geen zitting in de Staten van Zeeland Arnemuiden 1574 Brouwershaven 1477 Domburg 1223 Kortgene 1431 Sint-Maartensdijk 1491 Westkapelle 1223 Bestuurders van Zeeland Griekenland Grieks Ελλάδα Ellada formeel en historisch Ελλάς Ellas Hellas officieel de Helleense Republiek Grieks Ελληνική Δημοκρατία Elliniki Dimokratia is een land in Zuidoost-Europa bestaande uit het zuidelijkste deel van het Balkanschiereiland en een groot aantal eilanden Deze eilanden vormen samen ongeveer 20% van het landoppervlak Griekenland grenst in het noorden van west naar oost aan Albanië Macedonië Bulgarije en Turkije Voor het overige is het vasteland van Griekenland omgeven door de Middellandse Zee in het zuiden de Ionische Zee in het westen en de Egeïsche Zee in het oosten De grootste eilanden zijn Kreta Euboea Evia Lesbos en Rodos Sinds 1974 is Griekenland een republiek Griekenland is vooral bekend door zijn geschiedenis Het land heeft een vooraanstaande rol gespeeld in de klassieke oudheid In het Oude Griekenland is de democratie Oudgrieks δημοκρατία dēmokratía uit δῆμος dêmos volk en κράτος kratos macht als staatsvorm tot ontplooiing gekomen Naam De formele naam van Griekenland in het Grieks is Ελλάς Ellás waarvan Hellas een internationaal gangbare transliteratie is Deze naam wordt door sommige Grieken ook in andere talen geprefereerd "Welcome to Hellas!" en Grieken noemen zich ook in andere talen wel Hellenen naar het Griekse woord Έλληνες Ellenes uitgesproken als Ellines De Nederlandstalige naam Griekenland en verwante namen in veel andere talen komen van het Latijnse Magna Graecia Groot Griekenland waarmee de Romeinen aanvankelijk het door Grieken gekoloniseerde deel van Zuid-Italië en later de volledige door Grieken bewoonde wereld aanduidden Overigens komt dit woord op zijn beurt wel weer uit het Griekse Γραικός Graikós voort volgens Aristoteles een oude naam voor het Griekse volk Demografie Volgens de Nationale Statistische Dienst van Griekenland< ref> had het land in 2011 10787690 inwoners waarvan 5303690 mannen en 5484000 vrouwen Ongeveer twee derde van de Grieken woont in stedelijke gebieden een kwart van de Grieken woont in of rond Athene De grootste steden van Griekenland zijn Athene Thessaloniki Piraeus Patras Iraklion Larisa en Volos Korinthe is niet een van de grootste steden van Griekenland maar deze speelde met name tijdens de klassieke oudheid een belangrijke rol als stadstaat Onder het bewind van Julius Caesar groeide Korinthe uit tot de meest welvarende gemeenschap van Griekenland De Griekse diaspora telt zo'n zes miljoen mensen Zij wonen vooral in de Verenigde Staten het Verenigd Koninkrijk Australië en Duitsland Etniciteit De bevolking bestaat voor het grootste deel uit etnische Grieken De grootste expliciet erkende minderheid is de moslimminderheid van Griekenland waartoe Albanezen Turken en Bulgaren Pomaken gerekend worden Zij wonen vooral in het noorden van het land Daarnaast zijn er kleinere erkende minderheden van Joden en Armeniërs Tevens wonen er in Griekenland veel andere nationaliteiten met name uit Europa Noord-Afrika en het Midden-Oosten Religie De overgrote meerderheid van de Grieken behoort tot de Grieks-orthodoxe Kerk die geen staatskerk is maar vanwege haar historische betekenis krachtens de grondwet van Griekenland een bevoorrechte positie inneemt De grondwet voorziet in godsdienstvrijheid De islam wordt door zowel een autochtone minderheid de moslimminderheid van Griekenland als immigranten aangehangen Ongeveer één procent van de inwoners van Griekenland is moslim Andere religieuze minderheden zijn de Sefardische Joden de katholieken de Armeense christenen en verschillende kleine protestante gemeenschappen Ongeveer 002% van de bevolking hangt het Hellenisme aan een herleving van de Griekse mythologie Tot Griekenland behoort de autonome monnikenstaat Athos Talen Vrijwel alle Grieken hebben Grieks als moedertaal Pontische Grieken spreken vaak het Pontische dialect Mensen die tot de autochtone moslimminderheid behoren spreken nog hun eigen taal zoals het Turks Bulgaars Albanees of Romani Romani wordt ook gesproken door christelijke Roma Nabij de noordgrens wordt door sommigen Bulgaars of Slavisch-Macedonisch gesproken In de 20e eeuw zijn enkele minderheidstalen vrijwel verdwenen door assimilatie met de Grieks-sprekende meerderheid Dit geldt voor de talen van de Arvanieten en van de Vlachen Ook het door de Sefardische Joden gesproken Ladino wordt weinig meer gesproken Geschiedenis Naar het moderne Griekenland De eerste sporen van de Griekse beschaving zijn 6000 jaar oud Dit maakt het waarschijnlijk dat de Griekse beschaving is begonnen rond 4000 vChr Tot 1000 vChr werd Griekenland geregeerd door vele verschillende leiders van diverse afkomst Het gebied groeide uit tot een mengsel van onafhankelijke stadstaten waarvan velen kolonies in het Middellandse Zeegebied vestigden De klassieke Griekse cultuur die rond Athene wordt gecentreerd bereikte haar hoogtepunt in de vijfde eeuw voor Christus alvorens de Griekse stadstaten werden verenigd met de Macedonische gebieden door Philippus II van Macedonië in 338 vChr Het gebied werd later beheerst door de Romeinse en Byzantijnse imperia waarin de Griekse cultuur een prominente rol speelde alvorens het onderdeel werd van het Ottomaanse Rijk 1456 In 1821 begon de Griekse opstand tegen de Turkse overheersing hoewel de opstand zich in eerste instantie richtte op de vervolging en verjaging van lokale Griekse moslims In 1829 werd Griekenland op delen van Macedonië en Thracië na onafhankelijk en vestigde een constitutionele monarchie Tijdens de Eerste Wereldoorlog en de Grieks-Turkse Oorlog streden de partijen om deze gebieden en om delen van westen van Anatolië Turkije In 1923 werd een bevolkingsuitwisseling tussen Turkije en Griekenland overeengekomen en werden de grenzen van de huidige staat getrokken Tweede Wereldoorlog De Tweede Wereldoorlog betekende ook voor de Grieken een grote ramp In 1941 werd het land door Italië Duitsland en Bulgarije bezet Er ontstond een grote partizanenbeweging met 18 miljoen deelnemers op een bevolking van bijna 9 miljoen mensen De oorlog kostte 500000 Grieken het leven mede door de hongersnood van 1941-1942 toen zeker 300000 Grieken stierven Onder de slachtoffers van de oorlog waren 50000 van de 70000 Griekse Joden een percentage dat even hoog ligt als in Nederland Recente geschiedenis Aansluitend op de bevrijding in 1945 ontstond een burgeroorlog tussen de communistische en behoudende partizanenlegers De communisten verloren Er volgde een militaire staatsgreep in 1967 waarna het zogenoemde Kolonelsregime aan de macht kwam In 1973 werd er een democratische republiek gevestigd Griekenland is sinds 1952 lid van de NAVO en sinds 1981 van de Europese Unie Toerisme en bezienswaardigheden Samen met de scheepvaart vormt het toerisme in Griekenland een belangrijke bron van inkomsten De Middellandse Zee is voor de vakantiegangers de belangrijkste bestemming daarvoor gaan zij vooral naar de eilanden in de Ionische Zee en Kreta Op het vaste land en op het schiereiland Peloponnesos gaan zij vooral naar de bezienswaardigheden van de klassieke oudheid Enkele beroemde bezienswaardigheden in Griekenland zijn de Akropolis van Athene de archeologische plaats Delphi de tempel van Apollo Epicurius te Bassae de berg Athos de Meteora-kloosters Rhodos de overblijfselen van het paleis van Knossos op Kreta Mycene en de archeologische plaats Epidaurus Elias Beach on MykonosJPG|Het strand van Mikonos Athens7 tango7174jpg|Athene Panoramic view of Oia Santorini island Thira Greecejpg|Oia Santorini Thira < gallery> Flora en fauna Griekenland heeft diverse nationale parken De flora van Griekenland omvat tegen de 5000 soorten hogere planten hetgeen in verhouding tot het niet zo grote landoppervlak een groot aantal is Een deel van de verklaring hiervoor is dat Griekenland door de zuidelijke ligging in de ijstijden relatief buiten schot is gebleven voor de verwoesting en sterke verarming door de alles kaal schrapende ijsmassa's De soorten die in het gebied voorkwamen konden zich voor een groot deel handhaven In Nederland bijvoorbeeld hebben na de ijstijden vrijwel alle hogere planten zich vanuit zuidelijker gelegen streken opnieuw moeten vestigen Een andere reden voor de rijkdom is het verbrokkeld karakter van Griekenland door de vele eilanden konden zich op veel plaatsen soorten ontwikkelen die nergens anders voorkomen endemische soorten Tenslotte is de variatie aan klimaat in Griekenland vanaf volkomen mediterraan tot de eeuwige sneeuw op de Olympus zeer groot Behalve in de temperatuur zijn er ook belangrijke variaties in de hoeveelheid regen die per streek jaarlijks valt Griekenland telt ongeveer evenveel soorten als het circa vier maal zo grote Spanje dat toch ook tal van gebergten en een grote diversiteit aan klimaten heeft Het enige deels in Europa gelegen land dat per oppervlakte even divers is als Griekenland is Turkije waar volgens een recente telling 9222 hogere plantensoorten zouden voorkomen en ook daar is de reden verbrokkeling Turkije kent veel geïsoleerd liggende gebergten Belangrijke families van plantensoorten zijn de Asteraceae Fabaceae Campanulaceae Boraginaceae Brassicaceae en Orchidaceae en natuurlijk de grassen maar er zijn er nog veel meer Het gehele jaar door zijn volop bloeiende planten aan te treffen in januari tot maart veel orchideeën en lelieachtigen iets later in het jaar de Koolachtigen gevolgd door een lawine van klokjesbloemen primula's distelachtigen midden in de zomer In de laaglanden zijn de zomers kurkdroog en de vegetatie verdort maar hoog in de bergen staat juist dan alles in bloei De bloei van de soorten verloopt naarmate het jaar volgt naargelang de hoogte boven zeeniveau en in augustus staan op de Pindus en Olympus nog heel wat soorten in bloei Een eiland als Kreta dat een derde keer de oppervlakte van Nederland heeft herbergt circa 2000 plantensoorten waarvan circa 10% nergens anders voorkomt De fauna van Griekenland telt naast een beperkt aantal zoogdieren tientallen soorten reptielen waaronder de Griekse landschildpad zie schildpadden de hardoen en de Europese kameleon circa 400 vogelsoorten en vele duizenden insectensoorten waaronder tientallen vlinders en duizenden vliegen en wespen in brede zin hierbij inbegrepen de bijen Voor vogelliefhebbers zijn de grote meren in het noordwesten bij de grenzen van Albanië en het land Macedonië een bekende plaats evenals de Maritsa-delta Evrosdelta helemaal in het Noordoosten Ook diverse eilanden hebben hun speciale soorten zoals Eleonora's valk op Lesbos Chios en Kreta; op dat laatste eiland komt de laatste tientallen jaren ook weer veel de vale gier voor Cultuur Musea Lijst van musea in Griekenland Muziek Yirise Rebetika Sport De Olympische Spelen hebben hun oorsprong in Griekenland Aangenomen wordt dat de klassieke Spelen werden gehouden van 776 vóór tot 393 ná het begin van de christelijke jaartelling De eerste moderne Spelen werden in 1896 georganiseerd Bestuur en politiek Kerngegevens bestuur Officiële naam Griekse of Helleense Republiek Ελληνική Δημοκρατία Elliniki Dimokratia Op 25 maart 1821 werd Griekenland onafhankelijk van het Ottomaanse Rijk in 1828 werd deze onafhankelijkheid door andere landen erkend Sinds 1974 is Griekenland een republiek Politiek President Prokopis Pavlopoulos in functie sinds 18 februari 2015 Regeringsleider Alexis Tsipras radicaallinks in functie sinds 26 januari 2015 Parlement één kamer Kamer van Afgevaardigden Vouli ton Ellinon van driehonderd zetels met een termijn van vier jaar Sinds de parlementsverkiezingen van januari 2015 zetelen de volgende partijen in het Griekse Parlement Coalitie van Radicaal-Links socialisme 149 zetels; Nea Dimokratia conservatisme 76 zetels; Gouden Dageraad neonazisme 17 zetels; To Potami sociaal-liberaal 17 zetels; Communistische Partij van Griekenland communisme 15 zetels; Onafhankelijke Grieken nationaal-conservatisme 13 zetels; PASOK sociaaldemocratie 13 zetels Zie ook Lijst van Griekse staatshoofden Lijst van premiers van Griekenland Economie Vanouds zijn in de Griekse economie de scheepvaart en het toerisme belangrijke factoren De scheepvaart draagt voor 45% bij aan het bnp en biedt 160000 mensen 4% van de arbeidsplaatsen werk De Griekse reders bezitten de grootste vloot ter wereld met 3079 schepen wat ongeveer 18% van de wereldcapaciteit is De economie van Griekenland is voor 15% afhankelijk van het toerisme< ref> Trekpleisters zijn de vele bezienswaardigheden uit het verleden de eilanden en de vele stranden Ongeveer 51% van de beroepsbevolking is werkzaam in de landbouw Gemiddeld zijn de landbouwbedrijven 10 hectare groot In onderstaande tabel staan enkele belangrijke economische gegevens van het land Opvallend zijn de grote tekorten op de begroting van de overheid en zeer de hoge staatsschuld Als gevolg van de kredietcrisis die in 2008 begon zijn de tekortkomingen van de Griekse economie en de zwakke financiële positie van de overheid duidelijk voelbaar geworden Munteenheid Munteenheid vóór 2002 drachme Munteenheid sinds 2002 euro zie ook Griekse euromunten Financiële crisis In mei 2010 kreeg de regering van Giorgos Papandreou te maken met grote financiële tegenvallers De Griekse overheid bleek jarenlang de financiële cijfers vervalst te hebben Mede als gevolg van de internationale kredietcrisis en voortgaande ongecontroleerde uitgaven raakte Griekenland in een grote financiële crisis die ook gevolgen voor de eurozone heeft Alleen met de hulp van de EU-landen en IMF kon het voorkomen worden dat Griekenland failliet ging De EU en het IMF schoten het land te hulp met leningen maar in ruil daarvoor moest Griekenland het begrotingstekort terugdringen De regering kondigde een groot aantal maatregelen aan Zo besloot de regering tot verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd naar 65 jaar Het gemiddelde ambtenarensalaris werd sterk verminderd en een deel van ambtenaren zal worden ontslagen Vele vermogende Grieken hebben hun geld het land uit gesluisd naar buitenlandse bankrekeningen Op 11 november 2011 werd een nieuwe regering onder leiding van Loukas Papadimos geïnstalleerd om de ontstane politieke impasse over de bezuinigingen te doorbreken< ref> In het voorjaar van 2012 werd zo’n € 100 miljard van de Griekse schuld aan particulieren geëlimineerd Deze schuldkwijtschelding was een voorwaarde voor nieuwe financiële steun aan het land van de trojka van Europese Unie ECB en IMF Ongeveer € 200 miljard aan bestaande schulden aan banken en particulieren werd voor 465% geconverteerd in nieuwe schulden tegen zachtere voorwaarden en de rest werd kwijtgescholden Het land blijft echter lijden onder de lage concurrentiekracht in vergelijking met de meeste andere EU-leden en onder de inefficiënte overheid en de hoge graad van corruptie in de overheid en de economie< ref> Ondertussen startten boeren de zogenaamde aardappelbeweging In december 2012 heeft de Griekse staat voor nominaal aan schuld teruggekocht Houders van deze obligaties hebben de stukken aangeboden tegen een gemiddelde koers van 338% en accepteerden daarmee een fors verlies Het waren Griekse banken en buitenlanders die elk voor ongeveer de helft van het totale bedrag obligaties hebben aangeboden De Griekse staatsschuld daalde hiermee per saldo met iets meer dan oftewel zo’n 9-10% van het bnp< ref> Deze terugkoopactie was een van de voorwaarden die het IMF stelde voor verdere noodleningen aan het land verstrekt zouden worden Bestuurlijke indeling Griekenland is onderverdeeld in 13 periferieën bestuurlijke regio's en hun 74 regionale eenheden perifereiaki enotita De regionale eenheden worden weer onderverdeeld in 325 gemeenten demoi Verder is er één autonome kloostergemeenschap Agio Oros Verkeer Spoorwegen De reizigerstreinen worden geëxploiteerd door de nationale spoorwegmaatschappij "Trainose SA" op de spoorlijnen van de spoorinfrastructuurbeheerder Organismos Sidirodromon Ellados Het spoornet is grotendeels normaalsporig maar bevat ook belangrijke metersporige spoornetten zoals op de Peloponnesos Met Europese steun zijn er veel verbeteringen op het Griekse spoorwegnet uitgevoerd zoals de elektrificatie van de hoofdlijn Athene Thessaloniki en een nieuwe spoorlijn naar de luchthaven Daarnaast is de metro van Athene flink uitgebreid en rijdt een moderne tram in Athene De ontwikkelingen in en rond Athene werden vooral uitgevoerd in het kader van de Olympische spelen van 2004 De economische crisis heeft echter grote gevolgen gehad op het spoor Zo reden er tot mei 2014 geen internationale reizigerstreinen meer van en naar Griekenland en is het hele Peloponnesische meterspoornet tijdelijk buiten dienst gesteld Ook op andere binnenlandse trajecten rijden de treinen minder vaak of helemaal niet meer Verkeersregels De verkeersregels wijken in Griekenland niet veel af van de verkeersregels in West-Europa De verkeersborden in Griekenland zijn vrijwel identiek aan die in Nederland en België Op 3 juni 2007 is de Griekse Wegenverkeerswet Grieks Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας aangepast Dit heeft onder andere tot gevolg gehad dat veel strenger wordt gecontroleerd dan in het verleden het geval was en dat alle verkeersboetes drastisch zijn verhoogd Zo bedraagt bijvoorbeeld de boete die wordt opgelegd voor het niet dragen van een gordel of helm Autosnelwegen De belangrijkste autosnelwegen die gedeeltelijk in gebruik zijn genomen zijn de PATHE A1 de Egnatia Odos A2 en de Attiki Odos A6 De Attiki Odos en de PATHE zijn tolwegen De Attiki Odos de ringweg van Athene werd in 2004 opgeleverd De autosnelweg heeft een totale lengte van 65 kilometer PATHE is een afkorting van Patras – Athene – Thessaloniki Evzoni Deze autosnelweg heeft een totale lengte van 730 kilometer en verbindt de stad Evzoni prefectuur Kilkis in het noorden van Griekenland via Thessaloniki met Athene en Patras Evzone ligt op de grensovergang met het buurland Macedonië Enkele delen van het traject worden momenteel nog aangelegd De autosnelweg Egnatia Odos heeft een totale lengte van 670 kilometer en vormt de verbinding tussen oost en west Griekenland en verbindt de stad Igoemenitsa aan de Ionische Zee via Thessaloniki met Alexandroupolis aan de Turkse grens Deze snelweg werd in 2009 opgeleverd De maximumsnelheid op deze autosnelweg bedraagt Deze maximumsnelheid wijkt af van de maximumsnelheid op de meeste andere Griekse autosnelwegen De Griekse overheid is sedert enkele jaren bezig met de aanleg van een aantal nieuwe autosnelwegen Zo wordt de A12 de nationale weg die de stad Thessaloniki verbindt met de Grieks–Bulgaarse grens uitgebouwd tot autosnelweg Eind 2007 is op de Peloponnesos begonnen met de aanleg van de A7 Deze autosnelweg zal de steden Korinthe – Tripolis – Kalamáta met elkaar verbinden De lengte van deze snelweg bedraagt 158 kilometer en zal in 2012 worden opgeleverd De A5 in Griekenland beter bekend als de Ionia Odos zal de stad Rio even buiten Patras met de stad Ioannina verbinden De totale lengte van deze autosnelweg bedraagt 382 kilometer en zal naar alle waarschijnlijkheid in 2012 worden opgeleverd Overige wegen Andere hoofdwegen zijn vaak tweebaanswegen op deze wegen is oplettendheid geboden de maximumsnelheid is er 110 km u Behalve snelverkeer rijden er op deze wegen ook scooters Deze wegen hebben vaak brede vluchtstroken het is gebruikelijk even naar de vluchtstrook uit te wijken als iemand die haast heeft wil inhalen Op secundaire wegen kan het voorkomen dat er gaten in het asfalt zitten In rotsachtige gebieden dient men er op bedacht te zijn dat stukken rots op de weg kunnen vallen Geografie Eten en drinken De Griekse keuken Ελληνική κουζίνα is de traditionele keuken Het is een typische mediterrane keuken en vertoont gelijkenissen met de keukens van de Balkan Italië Turkije en het Midden-Oosten Om hun eten te bereiden gebruiken de Grieken typische eigen ingrediënten zoals olijfolie kaas aubergine courgette en yoghurt Veel desserts bevatten noten en of honing Externe link van het Griekse ministerie van Buitenlandse Zaken Griekse mythologie is het geheel van Oud-Griekse mythen en sagen Dit zijn verhalen over goden halfgoden en het contact tussen goden en mensen De Griekse mythologie gaf de oude Grieken verklaringen voor het ontstaan van de wereld de hemellichamen de mensen de goden het kwaad ziekten natuurverschijnselen en de oerelementen aarde water vuur en lucht Ze vormde de basis van het geloven en denken van de oude Grieken Van hen is bekend dat zij pogingen hebben ondernomen om de bekende mythen uit de eigen cultuur en omgeving te systematiseren en in een nieuw jasje te steken waarbij veel gebruikgemaakt werd van etiologie en eponymie Daarbij werden stambomen van bekende goden en mythische wezens opgesteld Oudere godheden soms uit andere culturen zoals Anatolië het oude Mesopotamië en Egypte werden er in opgenomen en ingepast en er werden nieuwe mythen gecreëerd om dergelijke inpassingen te verklaren Ook oude bijna vergeten historische gebeurtenissen werden tot mythe verheven zoals die van de Amazonen of werden in mythevorm overgeleverd Daardoor kreeg de mythologie in het algemeen een vernieuwde verschijningsvorm en werd zij zeer uitgebreid en erg complex Polytheïsme De Grieken geloofden dat er veel verschillende goden en andere mythische wezens bestonden waarvan de meeste halfgoden waren Zij waren dus polytheïstisch poly veel en theos god en vereerden een pantheon aan goden en godinnen Dit polytheïsme heeft onder andere als oorzaak dat veel plaatselijke culten werden verenigd tot één pan-Helleense godsdienst zoals dat ook het geval was met de Egyptische mythologie De godenverhalen werden mondeling overgeleverd wat waarschijnlijk de reden is dat er hier en daar plaatselijke varianten en tegenstrijdige feiten opduiken In de Griekse wereld werden offers gebracht om de goden gunstig te stemmen of ze te bedanken Dat gebeurde veelal op een altaar Zo'n altaar stond in een temenos een heilig domein waarin soms ook een tempel stond Een offer was vaak een landbouwproduct; een bloedgave was meestal een gezond dier In mythen wordt wel verteld over mensenoffers zoals het verhaal waarin Agamemnon zijn dochter Iphiginea offert om van Artemis een gunstige wind te krijgen om naar Troje te kunnen varen De Griekse goden beschikten over buitengewone krachten maar konden menselijke gestalten aannemen en vertoonden menselijk gedrag en gebreken Er werden vaak machtsspelletjes gespeeld en emoties als wellust woede vrolijkheid en jaloezie waren hen niet vreemd Vieringen Belangrijke gebeurtenissen zoals landbouwfeesten werden gevierd met rituele spelen het zingen van liederen en met speciale optochten waarbij vaak maskers van goden werden gedragen Dit geldt vooral voor de cultus van Dionysus de god van de wijn de bedwelming en een beetje van de landbouw Uit deze gemaskerde optochten zijn later de Griekse tragedies en komedies voortgekomen Wanneer belangrijke beslissingen moesten worden genomen vroeg men vaak om raad Men trok naar de tempel in Delphi om een orakel een raadgevende uitspraak van de goden te vragen Een dergelijk orakel kon deels door zich in vage uitspraken te hullen en deels door grote politieke kennis verrassend goede voorspellingen doen Uitdrukkingen Veel begrippen en uitdrukkingen uit het hedendaags taalgebruik zijn aan de Griekse mythologie ontleend Voorbeelden hiervan zijn een tantaluskwelling de doos van Pandora een sisyfusarbeid de achilleshiel een oedipuscomplex een elektracomplex een augiasstal een achillespees een odyssee een muze en een orakelspreuk Ook dragen heel wat planeten sterren en andere hemellichamen namen uit de Griekse mythologie Verhalen Een aantal van de verhalen zoals die over een alles verzwelgende vloed vindt men terug in andere mythologische- en geloofssystemen Zowel in de Tenach Oude Testament als door Plato wordt verteld over een zondvloed Ook zeer vroege mythen uit de Mesopotamische mythologie maken melding van dergelijk voorval Een mogelijke verklaring is dat een dergelijke gebeurtenis inderdaad heeft plaatsgevonden en door mondelinge overlevering verschillende vormen heeft gekregen Zie ook Griekse zondvloedverhalen en ontstaan van de mensheid in de Griekse mythologie De eerst bekende opgetekende Griekse verhalen over het ontstaan van hemel en aarde komen voor in de 8e eeuw vChr en zijn geschreven door Hesiodos De Griekse mythen en sagen zijn verzameld en doorgegeven door Homerus die leefde in de 8e of 9e eeuw vChr Zijn bekendste werken zijn de Ilias en de Odyssee Deze zijn gebaseerd op het verhaal van de Trojaanse Oorlog De Griekse mythen domineren vrijwel alle literatuur uit de oudheid Ook nu nog zien we in veel klassieke muziekwerken vanaf de Middeleeuwen in toneelstukken beeldende kunst en literaire werken elementen uit de Griekse mythologie terug Er zijn ook moderne verhalen over de Griekse mythologie Het is nu na duizenden jaren nog steeds een populair thema Het ontstaan van de wereld in de Griekse mythologie Het beroemdste verhaal over het ontstaan van de wereld was de Theogonia van Hesiodos Daarin spelen een rol Gaia Tartaros Eros Pontus Ouranos de Titanen waaronder Okeanos Prometheus Iapetus Kronos Hyperion Tethys Themis Rhea en Theia de Cyclopen de Giganten de Erinyen Hera Hestia Demeter Hades Poseidon Zeus de Olympus Aphrodite Artemis Pallas Athene Apollon Hephaestus Typhon de Moiren en Herakles Mythen en sagen uit de Griekse mythologie De grote sagen De sage van Heracles waaronder de verhalen over de Giganten Eurystheus de Hydra de Centauren de Augiasstal de gordel van de koningin der Amazonen de runderen van Geryones de appel der Hesperiden Kerberos de bewaker van de onderwereld en de Centaur Nessus De Argonauten waaronder de verhalen over Jason en het Gulden Vlies Theseus met verhalen over de reizen naar Athene en Kreta de strijd der Lapithen en Centauren en Phaedra Oedipus en de Labdaciden waaronder verhalen over het Orakel van Delphi de stad Colonus de wraaktocht van Polynices Antigone in Thebe Antigone en Creon De Trojaanse Oorlog waaronder verhalen over Troje de wrok van Achilles de wraak van Apollon de strijd om Helena en Andromache Patroklos Hector Priamos Penthesilea Aiax Menelaos het paard van Troje Laocoön en Sinon Het noodlot van de Tantaliden waaronder verhalen over Atreüs Agamemnon Orestes de Erinyen de Areopagus en Iphigenia in Tauris De zwerftochten van Odysseus waaronder verhalen over Ithaka Telemachos de schipbreuk Nausikaä de Faiaken de Lotofagen de Cyclopen Polyphemus Aeolus de Laistrygonen het schimmenrijk de Sirenen Scylla en Charybdis Helios Eumaeüs Penelope Circe Laërtes en Hermes Literatuur Hein van Dolen De Griekse mythologie in een notendop 1999 Robert Graves Griekse Mythen oorspr The Greek Myths Nederlandse vertaling 1990 navertellingen met sterk verouderde interpretaties Guus Houtzager Griekse mythologie encyclopedie Groningen 2003; zesde druk 2005 Robert Graves Griekse mythen een andere kijk op de Griekse mythologie ook de matriarchale en patriarchale samenleving wordt behandeld Gustav Schwab Griekse mythen en sagen Zie ook Griekse mythologie van A tot Z Lijst van goden en godinnen Lijst van Griekse goden Namen in Griekse en Romeinse mythologie Externe links Griekse goden in klassieke literatuur en kunst Griekse en Romeinse mythologie merk op dat deze niet alleen de Latijnse spelling maar ook de Latijnse namen gebruikt Het Heilige Roomse Rijk Duits Heiliges Römisches Reich Italiaans Sacro Romano Impero Latijn Sacrum Romanum Imperium was een rijk in Centraal-Europa en omringende gebieden dat ontstond in de middeleeuwen en bestond tot 1806 Het was geen staat in de moderne betekenis van het woord maar een politiek verband van wereldlijke en kerkelijke gebieden die direct of indirect onderworpen waren aan de soevereiniteit van de Rooms-Duitse keizer of koning De relatie van de keizer met zijn gebieden veranderde herhaaldelijk evenals zijn machtsbereik Een deel van het Rijk stond onder zijn persoonlijke controle terwijl de overige gebieden bestonden uit een groot aantal hertogdommen graafschappen prinsdommen bisdommen aartsbisdommen en vrijsteden en rijkssteden De samenhang tussen deze gebieden nam in de loop van de middeleeuwen eerder af dan toe In de late 15e en vroege 16e eeuw werden voor het Duitse deel van het Rijk een aantal gemeenschappelijke instuties geschapen In 1806 tijdens de Napoleontische oorlogen legde Frans II de keizerskroon neer waarmee het Heilige Roomse Rijk werd opgeheven Wanneer het Heilige Roomse Rijk ontstond is niet precies aan te geven De keizerstitel werd in het westen van Europa opnieuw ingevoerd met de keizerskroning van Karel de Grote in 800 In 962 liet Otto I de Grote de koning van het Oost-Frankische of Duitse koninkrijk zich tot keizer kronen De verbinding tussen het Duitse koningschap en de keizerstitel vormde de basis van het Heilige Roomse Rijk Ook de koninkrijken Italië en vanaf 1033 Bourgondië behoorden tot het Rijk Daarnaast werd de keizer in het middeleeuws christelijk denken als wereldlijke tegenhanger van de paus gezien met een universeel gezag De Duitse gebieden bleven echter steeds de kern van het Rijk vormen Het Duitse koningschap was niet erfelijk; de koning werd verkozen In de middeleeuwen kon de koning zich pas keizer noemen nadat hij door de paus was gekroond Vanaf de 16e eeuw nam de koning de keizerstitel direct na zijn verkiezing aan De naam Heilige Roomse Rijk is geleidelijk ontstaan Het Rijk werd Rooms genoemd omdat het gezien werd als voortzetting van het West-Romeinse Rijk een idee dat translatio imperii genoemd werd Het adjectief Heilig werd daar in de 12e eeuw aan toegevoegd om aan te geven dat de keizerlijke waardigheid direct van God aan de keizer zou zijn overgedragen Ontwikkeling van de naam Het Roomse Rijk Onder de eerste keizers had het keizerrijk geen eigen naam Het keizerschap was persoonlijk en niet verbonden met een bepaald gebied De oorspronkelijke Latijnse keizerstitel die door Karel de Grote en Otto I de Grote gevoerd werd was Imperator Augustus In 982 veranderde Otto II de titel in Romanorum Imperator keizer van de Romeinen Het duurde echter tot 1034 voordat het keizerrijk zelf Romanum Imperium Roomse of Romeinse Rijk Duits Römisches Reich genoemd werd Door het Rijk "Rooms" te noemen presenteerden de keizers het Rijk nadrukkelijk als voortzetting van het Romeinse Rijk De rechtvaardiging hiervoor was het concept Translatio imperii het West-Romeinse Rijk niet ten onder was gegaan maar werd voortgezet door de latere keizers In het middeleeuws christelijk denken was dat zeer belangrijk omdat volgens profetieën uit het Bijbelboek Daniël de eindtijd zou aanbreken na de ondergang van het ijzeren rijk wel aangeduid als het Romeinse Rijk Als opvolgers van de Romeinse keizers maakten de Duitse keizers ook aanspraak op de beschermheerschappij over de hele Christelijke wereld en op een voorrangspositie ten opzichtte van andere heersers Zoals de paus een universeel geestelijk gezag had had de keizer dat op wereldlijk gebied Heilige Rijk In de 11e en 12e eeuw kwamen de keizers steeds vaker in conflict met de paus Via de keizerskroning die door de paus werd uitgevoerd konden de pausen aanspraken maken op de heerschappij over het Rijk Keizer Frederik I Barbarossa begon daarom vanaf 1157 de naam Sacrum Imperium Heilige Rijk te gebruiken Hiermee droeg de keizer de opvatting uit dat het keizerschap direct van God afkomstig was en dus onafhankelijk was van de Paus De keizerskroning door de Paus zou vooral een ceremoniële functie hebben De namen Romanum imperium Duits Römisches Reich en sacrum imperium Duits Heiliges Reich werden vanaf dit moment afwisselend gebruikt In 1254 werden de twee benamingen voor het eerst gecombineerd tot Sacrum Romanum Imperium Duits Heiliges Römisches Reich De gecombineerde naam werd echter pas vanaf het midden de 14e eeuw regelmatig gebruikt De Duitse natie De laatste grote verandering van de naam was de toevoeging van Nationis Germaniae Duitse Natie Duits Deutscher of Teutscher Nation aan de Rijkstitel in de late 15e eeuw Hiermee werd het Rijk gepresenteerd als een uitsluitend Duitse aangelegenheid Of daarmee ook bedoeld werd dat het Rijk in feite alleen nog uit de "Duitse" kerngebieden bestond en dat de Italiaanse gebieden niet meer tot het Rijk behoorden is omstreden De toevoeging "van de Duitse Natie" werd nooit consequent gebruikt; Heilige Roomse Rijk bleef de meest gebruikelijke naam Vanaf het midden van de 16e eeuw verdween ook het woord "Heilig" geleidelijk uit de naam In de laatste verdragen die de keizer sloot werd het Rijk kortweg Duitse Rijk Duits Deutsches Reich genoemd Geschiedenis Van de oostelijke Franken tot de Investituurstrijd Het Heilige Roomse Rijk werd gesticht in 962 door Otto I Sommigen vinden echter dat het rijk gesticht werd toen Karel de Grote tot eerste westerse keizer werd gekroond in 800 sinds het afdanken van Romulus Augustulus in 476 Karel noemde zichzelf echter meestal de koning van de Franken Dit Frankische Rijk omvatte zowel het hedendaagse Frankrijk als Duitsland en Noord-Italië Karel werd opgevolgd door zijn enig overgebleven zoon die ook de keizerstitel overnam Lodewijk de Vrome zodat het rijk nog verenigd bleef Toen deze stierf had hij echter drie zonen die allen naar Frankisch erfrecht aanspraak maakten op een gedeelte van het rijk Veel geschiedkundigen zien de stichting van het Rijk dan ook als het einde van een proces dat begon bij deze definitieve splitsing van het Frankische rijk bij het Verdrag van Verdun in 843 In eerste instantie werd het rijk in drie stukken verdeeld een Westelijk een Midden- en een Oostelijk Rijk De Karolingische dynastie werd eveneens gesplitst Het Middenrijk ging naar de oudste zoon Lotharius die tevens de keizerstitel kreeg Het werd na diens dood in 855 verdeeld onder diens drie zonen maar al snel werden deze versnipperde gebieden verdeeld tussen het sterkere Oost-Frankische en West-Frankische Rijk Het oostelijke deel werd bezit van Karloman van Beieren die tevens de keizerstitel overnam Karloman werd opgevolgd door enkele Karolingers tot aan de dood van Lodewijk het Kind die de laatste oostelijke Karolinger was De leiders van Alamannië Beieren Frankië en Saksen verkozen hierop Koenraad I van Frankenland tot koning in 911 Zijn opvolger Hendrik de Vogelaar werd aanvaard door het West-Frankische Rijk in 911 en noemde zich rex Francorum orientalium koning van de Oostelijke Franken Hendrik stelde zijn zoon Otto aan als opvolger die werd verkozen in Aken in 936 Zijn latere kroning als keizer Otto I in 962 betekende het officiële begin van het Heilige Roomse Rijk Toen keizer Hendrik II in 1024 zonder opvolgers stierf werd Koenraad II verkozen tot koning Hij was de eerste van de Saliërs Het Rijk stortte bijna ineen tijdens de Investituurstrijd toen paus Gregorius VII koning Hendrik IV in de ban deed Hoewel deze beslissing ongedaan werd gemaakt na de Tocht naar Canossa in 1077 waren de mythische eigenschappen van het rijk aangetast; de Duitse koning was vernederd Belangrijker nog was de intrede van de kerk als een onafhankelijke factor in het politieke systeem van het Rijk Hohenstaufen Koenraad III werd in 1138 verkozen als eerste keizer van de Hohenstaufen-dynastie Frederik Barbarossa noemde als eerste het Rijk Heilig Barbarossa verstevigde de eenheid van zijn land door de plaatselijke hertogen te verbieden hun onderlinge vetes uit te vechten Nieuwe steden werden gesticht zowel door de keizer als door de plaatselijke hertogen Dit gebeurde vooral om de bevolkingsexplosie op te vangen maar ook om de economische kracht van het rijk op strategische plaatsen te concentreren Voorbeelden van deze steden zijn Freiburg en München De regeerperiode van de laatste Hohenstaufer Frederik II was in vele opzichten verschillend van die van eerdere keizers Hij werd gekroond in 1220 en riskeerde een conflict met de paus toen hij de macht over Rome opeiste Hij kon echter wel Jeruzalem veroveren in een Kruistocht in 1228 terwijl hij nog altijd in de ban was De machtsstrijd na de Staufers Na de dood van Frederik II in 1250 kon geen enkele dynastie een waardige koning voorstellen en de leidende hertogen stelden zelf enkele koningen voor De periode tussen 1246 toen Hendrik Raspe en Willem II van Holland tot koning werden verkozen tot 1273 met Rudolf I van Habsburg als koning staat bekend als het Interregnum Rudolf en zijn opvolgers zagen het Rijk echter alsmaar meer uit elkaar vallen Tijdens de 15e eeuw veranderden de deelstaten zichzelf in voorgangers van moderne staten Het proces varieerde van staat tot staat en ging sneller in gebieden die ongeveer overeenkwamen met de landen van de oudere Germaanse stammen zoals Beieren Rijkshervorming De grondwet van het rijk was grotendeels nog niet vastgelegd aan het begin van de 15e eeuw Hoewel enkele procedures en instellingen vastlagen hingen de mogelijkheden van de hertogen om zich onafhankelijk te gedragen in het Rijk vooral af van de persoonlijkheid van de regerende vorst Toen Frederik III die grotendeels binnen zijn kroondomein verbleef de oude kernlanden verwaarloosde viel het oude regeringsorgaan de Hoftag uit elkaar De Rijksdag bestond nog niet waardoor het rijk onbestuurbaar werd Uiteindelijk ontstonden zelfs interne oorlogen In diezelfde periode had de rooms-katholieke kerk te kampen met het Westers Schisma Het conflict tussen de paus en verschillende tegenpausen werd pas opgelost in 1418 Vanaf 1419 werd veel energie gestoken in het bevechten van de "ketterij" van andersdenkenden Het middeleeuwse idee van een verenigd Corpus christianum waarvan de paus en het Rijk de leiding in handen hadden kwam onder druk te staan Tijdens deze drastische veranderingen gingen dan ook stemmen op om de structuur van het Rijk te veranderen Regels uit een ver verleden waren niet meer relevant; een versterking van het gecentraliseerd bestuur werd noodzakelijk geacht Toen Frederik III de hertogen nodig had om zijn oorlog tegen Hongarije te financieren in 1486 en zijn zoon de latere keizer Maximiliaan I tot koning werd verkozen eisten de hertogen een samenkomst Voor de eerste keer werd de vergadering van kieshertogen en anderen de Rijksdag genoemd Frederik weigerde dit nieuwe orgaan bijeen te roepen maar zijn zoon ging na de dood van zijn vader akkoord In Worms werd de Reichstag voor het eerst samengebracht in 1495 Hier werd de Rijkshervorming goedgekeurd waardoor het Rijk weer wat structuur zou krijgen Pas in 1512 werd deze hervorming voltooid door het samenbrengen van tien landen binnen het Rijk in een nieuwe organisatiestructuur de kreitsen In hetzelfde jaar kreeg het Heilige Roomse Rijk ook een nieuwe naam van toen af aan zou het Rijk het Heiliges Römisches Reich deutscher Nation "Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie" heten In 1548 kwamen met de stichting van de Bourgondische Kreits de Nederlanden zo goed als los van het Rijk te staan Zij waren toen al niet meer onderhorig aan de Duitse landdag en hadden hun eigen Staten-Generaal en betaalden alleen nog een bescheiden jaargeld aan de persoon van de keizer die daarvoor de belofte deed de Nederlanden te beschermen Keizer Karel V kon dat makkelijk doen omdat hij persoonlijk de Nederlanden in bezit had In 1559 tenslotte werd met de Vrede van Cateau-Cambrésis tussen de koningen van Engeland Frankrijk en Spanje de westgrens van het rijk verlegd van de Schelde naar het zuiden Calais werd door Engeland definitief afgestaan aan Frankrijk De Schelde had al zeker 600 jaar gegolden als westgrens Voor Karels opvolger Filips II van Spanje en de Nederlanden die binnen het gebied van de Nederlanden zo goed als alles bezat betekende het dat hij voor een deel van zijn gebieden niet meer gezien werd als vazal van de Franse koning Crisis na de reformatie Karel V was de laatste keizer die de middelen had vooral door zijn rijke Spaanse gebieden overzee om buiten zijn Hausmacht ook een krachtig beleid te voeren in zijn overige keizerlijke gebied Hij trachtte met wisselend succes een meer gecentraliseerd Rijk op te zetten maar vooral de rijke en machtige steden in de Lage Landen Zwitserland en Italië die van oudsher al veel onafhankelijkheid bezaten verzetten zich hier tegen En toen Maarten Luther in 1517 de Reformatie startte zagen veel plaatselijke hertogen vooral in het noorden van het Duitse Rijk een nieuwe kans om de Keizer nog meer macht afhandig te maken door over te lopen naar de protestanten Na enkele decennia van oorlog en verwarring gooide de moegestreden keizer Karel de handdoek in de ring en besloot de Rijksdag van Augsburg op 25 september 1555 tot een Godsdienstvrede Voortaan zou de landsheer bepalen welke religie zijn onderdanen zouden aanhangen Daarmee was de geloofskwestie slechts tijdelijk geregeld De Dertigjarige Oorlog 1618-1648 was de laatste grote oorlog in continentaal Europa waarbij de tegenstelling tussen protestanten en katholieken een hoofdrol speelde De Duitse Katholieke Liga en een wisselende internationale protestantse coalitie stonden tegenover elkaar en vele Europese mogendheden raakten om hun eigen redenen betrokken in de strijd Op Duits grondgebied waar de meeste gevechtshandelingen plaatsvonden leidde dit tot ongekende verwoestingen en slachtpartijen Een dieptepunt was wat in de Duitse geschiedschijving bekendstaat als de Magdeburger Hochzeit waarbij in 1631 het Saksische Maagdenburg door de keizerlijke troepen geheel werd platgebrand en zon 20000 burgers werden afgeslacht De machtsstrijd tussen de hertogen en de keizer was ook een factor van belang Dat godsdienst niet meer zo belangrijk was als in de 16e eeuw bleek uit het feit dat het katholieke Frankrijk de kans waarnam om aan protestantse' zijde mee te vechten om zo met hun katholieke Habsburgse rivalen af te rekenen Feitelijke bondgenoten van Frankrijk waren daarbij de protestantse Nederlandse Republiek en Gustaaf II Adolf van Zweden die een bekwaam veldheer was en zijn land op de kaart zette als grote mogendheid in Noord-Europa door zijn krachtige interventies ten gunste van de protestanten al liet hij hier zelf het leven bij in 1632 De Spaanse Habsburgers werden tot tweederangsmogendheid gedegradeerd en in het Duitse Rijk werd politieke verdeeldheid gezaaid waarvan het pas in 1870 voor een groot deel zou herstellen De implosie van het Rijk Het einde van het Rijk was te wijten aan verschillende oorzaken Na de Vrede van Münster in 1648 die de interne gebieden bijna volledige onafhankelijkheid gaf was het Rijk niet meer dan een samenraapsel van verschillende staten De keizer had alleen nog macht in zijn persoonlijke gebieden en mocht zich niet meer bemoeien met de aangelegenheden van de andere staten Op papier bestond het rijk nog steeds maar in feite was het een lege huls geworden Voltaire noemde het Rijk in dit stadium dan ook noch heilig noch Romeins noch een rijk In 1648 werd naast de constitutionele onafhankelijkheid van de Duitse staten ook de onafhankelijkheid van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de Zwitserse Confederatie officieel bevestigd Vanaf 1648 kwam binnen het Rijk het keurvorstendom Brandenburg-Pruisen sterk op onder de Hohenzollern Ofschoon hun etnisch voornamelijk Duitse kernlanden Oost-Pruisen en West-Pruisen evenals overigens Danzig Koninkrijk Polen niet tot het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie behoorden betwistten de Hohenzollern de Oostenrijkse Habsburgers in hun aloude dominante positie onder de Duitse landen In de 18de eeuw leidde deze rivaliteit tot oa de Zevenjarige oorlog tussen Oostenrijk en Pruisen zoals Brandenburg-Pruisen sinds 1701 bekendstond toen het vorstendom tot koninkrijk verheven werd Nadien werd de invloed van Frankrijk steeds groter totdat dit land zelfs na de Franse Revolutie het grootste deel van het Roomse Rijk bezette Het Rijk werd officieel ontbonden op 6 augustus 1806 toen de laatste keizer Frans II aftrad nadat zijn Rijk was overwonnen door Napoleon Bonaparte Frans II was reeds sinds 1804 ook Frans I van het nieuwe Keizerrijk Oostenrijk Leden van zijn geslacht zouden tot 1918 keizer van Oostenrijk blijven Het Rijk was nu opgeheven maar door de Franse Revolutie en de daarop volgende verspreiding van de denkbeelden ervan had ook het nationalisme wortel geschoten in de Duitse landen Er ontstond na de Franse tijd een streven naar een hereniging van de Duitstalige landen die vroeger het Roomse Rijk vormden De vraag was of dit weer onder leiding van Oostenrijk en de Habsburgers moest zijn de Groot-Duitse richting of onder Pruisen en de Hohenzollers met uitsluiting van Oostenrijk de Klein-Duitse richting Het werd tenslotte deze laatste richting bij de stichting in 1871 van het tweede Duitse Keizerrijk Omvang en staatsinrichting Koning en keizer Het Heilige Roomse Rijk begon zijn bestaan als het Oost-Frankische koninkrijk Op een zeker moment werd aan de koning van dit rijk ook de keizerstitel gegeven Hoewel dit als tijdelijke regeling bedoeld was om een acute politieke situatie op te lossen is de keizerstitel blijven hangen in het Oost-Frankische koninkrijk In de beginperiode dongen de West-Frankische koningen nog mee naar de keizerstitel maar kregen die slechts een enkele keer Reden hiervoor is oa dat de West-Frankische koningen zo ver weg woonden dat ze niet precies op de hoogte waren van de politieke situatie in het andere koninkrijk Uiteindelijk hebben ze hun bemoeienissen met het andere deel van het voormalige Karolingische Rijk opgegeven Aldus werd de benoeming van de keizer een interne aangelegenheid van het Oost-Frankische koninkrijk Dit koninkrijk en het keizerrijk vielen in de praktijk steeds meer samen hoewel de keizer als wereldlijke tegenhanger van de paus optrad Aldus konden de regionale machthebbers in het Oost-Frankische koninkrijk bepalen hoe de keizer werd gekozen en op die manier kon de titel Heilig Roomse Rijk der Duitse naties ontstaan Frederik Barbarossa 1152-1190 was de eerste die de aanduiding sacrum imperium Romanorum Heilige Roomse Rijk gebruikte Dit was gericht tegen de wereldlijke ambities van de sancta ecclesia de Heilige Kerk Het Heilige Roomse Rijk kende dus zowel een koning als een keizer Deze hoefden niet dezelfde persoon te zijn maar waren dat vaak wel; een machtig persoon die je tot koning kiest kun je de keizerstitel niet onthouden De koning van het koninkrijk werd de Rooms-koning genoemd Gekozen worden tot koning was vaak maar niet altijd het voorstadium om keizer te worden Deze tweefasenstructuur is altijd blijven bestaan Uiteraard hangt dat samen met de ontstaansgeschiedenis van het keizerschap maar ook met de ideologie van het keizerschap De keizer belichaamde een hoger ideaal dan een koning namelijk wereldheerschappij versus een lokale machthebber de koning Lodewijk XIV van Frankrijk waarschuwde zijn opvolger in zijn testament voor deze ambities van de keizer Die waren onlosmakelijk verbonden met de keizerstitel ongeacht of de keizer in de praktijk zo machtig was of niet Lodewijk waarschuwde dus ca 700 jaar nadat de West-Frankische koningen waren opgehouden met meedingen naar de keizerstitel toch nog even zijn opvolger Duitse natie? In tegenstelling tot wat de toevoeging "der Duitse natie" suggereert was het Roomse Rijk geen Duitse natiestaat in de moderne zin van het woord Na de neergang van het Romeinse Rijk verdween het abstracte begrip staat Al voerde Lodewijk de Vrome 816-840 het oude Romeinse begrip res publica weer in dit hield niet in dat er een besef was van trouw aan de staat; macht was persoonsgebonden en gebieden konden bij vererving of huwelijk gedeeld of samengevoegd worden In de loop van de tijd verschoof dit echter Met betrekking tot de koningsverkiezing van Hendrik de Vogelaar 919-936 werd voor het eerst gesproken over het regnum Teutonicorum het koninkrijk van de Teutonen of Duitsers een teken dat een gebied los begon te worden gezien van de heerser Hendrik maakte dan ook een einde aan de gewoonte van de verdeling van het rijk onder de zonen van de keizer Het Heilige Roomse Rijk was groter dan het Duitse Rijk Waar het laatste bestond uit het koninkrijk van de Duitsers — waaronder toen ook de Nederlanden en Bohemen en het huidige Oostenrijk Zwitserland en Slovenië — bestond het Heilige Roomse Rijk ook nog uit de bovengenoemde andere koninkrijken en deelde het met de paus de heerschappij over Rome Hoewel het grootste deel van de onderdanen en regeerders in het Rijk van Duitse afkomst was bestonden er vanaf het begin verschillende etnische variëteiten binnen het Rijk Talrijke van zijn belangrijkste edelen en leiders kwamen echter van buiten het Duitssprekende gebied Op het hoogtepunt van zijn macht bestond het Rijk uit het huidige Duitsland Oostenrijk Slovenië Zwitserland België Nederland Luxemburg Tsjechië en ook uit oostelijke delen van Frankrijk het noorden van Italië en het westen van het moderne Polen Silezië en hertogdom Pommeren Afgezien van de Tsjechische gebieden in het koninkrijk Bohemen en de Slavische gebieden van Slovenië en oostelijk Opper-Silezië was de meerderheid van de inwoners Duitstalig Het land was echter gedurende het grootste deel van zijn bestaan niet veel meer dan een soort confederatie In de middeleeuwen ging de macht van het rijk spoedig achteruit en verloor de keizer meer en meer macht aan de hertogen onder hem Na 1250 had de keizer nauwelijks nog gezag buiten zijn eigen bezittingen de zogenaamde "Hausmacht" Door de Investituurstrijd tussen de keizer en de paus 11e-12e eeuw werd het aanzien van het rijk sterk verzwakt Duits koning keizer De kroningen van de keizers van het Heilige Roomse Rijk waren geënt op de kroning van Karel de Grote in 800 Een toekomstig keizer moest eerst en vooral koning van de Duitsers worden Duitse koningen werden al eeuwen verkozen in de 9e eeuw door de leiders van de vijf belangrijkste stammen de Franken de Saksen de Beieren de Zwaben en de Thüringers later werden deze koningen verkozen door drie bisschoppen de paltsgraaf en de drie voornaamste hertogen Nog later werd een college van keurvorsten ingesteld Dit college werd officieel samengesteld in 1356 Oorspronkelijk waren er zeven kiesgerechtigden maar dit aantal wijzigde in de loop van de eeuwen Tot 1508 reisde de nieuw verkozen koning naar Rome om zich door de paus tot keizer te laten kronen Nooit kon de keizer autonoom het rijk besturen Zijn macht werd sterk ingeperkt door de verschillende lokale leiders Na de 15e eeuw werd de Rijksdag opgericht als het wetgevende orgaan van het Rijk Deze Rijksdag was een vergaderend orgaan dat op verschillende locaties samenkwam Pas na 1663 zou de Rijksdag een permanent orgaan worden en werd hij vast in Regensburg gevestigd "Immerwährender Reichstag" Rijksstanden Een deelgebied werd aangezien als Reichsstand Rijksstaat of Rijksstende wanneer ze geen andere autoriteiten boven zich had dan de Keizer Deze staten waren Gebieden geregeerd door een vorst of een hertog in sommige gevallen ook een andere titel Kerkelijke gebieden geregeerd door een bisschop of een prins-bisschop In het tweede geval kwam het gebied onder het bevel van deze leider overeen met het plaatselijke bisdom waardoor de bisschop zowel kerkelijke als wereldlijke macht had Vrijsteden Het aantal van deze gebieden was erg groot Toen de Vrede van Münster getekend werd bestond het rijk uit honderden deelstaten waarvan een heleboel niet groter waren dan enkele vierkante kilometers Anderen hadden geen grondgebied; het waren stiften of zoals aan het einde van het bestaan van het Rijk voorkwam vorsten die zonder grondgebied te bezitten lid waren van de Rijksdag Voor het aantal Rijksstaten van 1792 zie de Lijst van leden van de Rijksdag 1792 en de Lijst van leden van de Rijksdag 1803 Rijksdag De Rijksdag was het wetgevende orgaan van het Heilige Roomse Rijk Het was een vergadering waarin de honderden vorsten en vorst-bisschoppen en vorst-abten of abdissen zitting hadden Ook de rijksgraven vrije steden en vertegenwoordigingen van de graven in bepaalde territoria hadden er hun zetel Omdat zij ook over rijkslenen beschikten zetelden ook de koningen van Engeland en Zweden in deze vergadering Keizerlijke rechtbanken en instituties Het Rijk kende twee rechtbanken de Reichshofrat aan het hof van de koning te Wenen en na de Keizerlijke Hervorming van 1495 ook het Reichskammergericht Het rijk bezat een klein en zwak eigen leger en er waren " Rijksvestingen " die op kosten van het rijk werden bemand De heraldiek en de regalia De keizers van het Heilige Roomse Rijk werden eerst tot Rooms-koning gekroond in Aken en later in Frankfurt De daarvoor benodigde regalia bestonden uit de kroon de scepter de rijksappel kroningskledij en een psalter gebedsboek Deze werden aanvankelijk bewaard op de rijksburcht Trifels en later in de rijksstad Neurenberg Bij de kroning waren er ceremoniële taken weggelegd voor de dragers van de aartsambten Erzämter de rijksaartskamerheer de rijksaartsschatmeester rijkserfmaarschalk de rijksopperstalmeester en de rijksaartskanseliers voor Duitsland Italië en Bourgondië Geen van deze functies bracht werkelijke macht met zich mee Karel de Grote plaatste een adelaar in het hof van zijn palts in Aken Adelaren symbolen van kracht en macht waren al bij de Goten en Romeinen geliefde tekens van heerschappij Onder de Ottonendynastie wordt men zich meer bewust van de Romeinse traditie van de adelaar Koenraad II plaatst een adelaar op zijn scepter In de tijd dat de heraldiek ontstaat gaat men een éénkoppige adelaar van goud of zwart al snel als het wapendier van het rijk zien Onder keizer Hendrik VI zien we voor het eerst een zwarte adelaar op een schild Zwart en goud golden al in de 13e eeuw als de kleuren van de koning keizer dit ter onderscheiding van de oorspronkelijke rijkskleuren rood en wit In de 13e eeuw wordt eerstmaals een dubbelkoppige adelaar als wapendier voor de keizer gebruikt Onder keizer Karel IV wordt dit definitief maar het is Sigismund die als eerste keizer ook zelf de zwarte dubbeladelaar op een gouden veld als wapen voert De dubbelkoppigheid werd gezien als symbool voor de macht van het Oost- en West-Romeinse Rijk en ook als teken van keizerlijke plicht om zowel de geestelijke als de wereldlijke orde te handhaven Keizer Sigismund voorziet de dubbeladelaar rond 1430 bovendien van een aureool of nimbus achter de koppen dit naar het voorbeeld van de Johannes-adelaar die symbool stond voor de evangelist Johannes Sindsdien blijft deze adelaar tot het einde van het rijk in 1806 min of meer onveranderd Keizer Frederik III plaatst nog wel op de buik van de adelaar een hartschild met daarop de wapens van zijn erflanden Dit gebruik zouden alle latere keizers volgen Daarnaast voegden heraldische tekenaars ook nog wel kronen zwaard scepter rijksappel en schildhouders aan het wapen toe De wapens met adelaar van het Keizerrijk Oostenrijk Het tweede rijk De Weimarer republiek Hitler- Duitsland en de Bondsrepublieken Duitsland en Oostenrijk zijn alle voortzettingen van deze eeuwenoude heraldische traditie De Duitse Democratische Republiek brak met die traditie en koos een nieuw wapen volgens de socialistische heraldiek dus zonder adelaar Sinds 1950 lijkt de adelaar van de Bondsrepubliek weer sterk op die van de Hohenstaufen uit de 12e eeuw Toen de Bondsdag in 1990 naar Berlijn verhuisde debatteerde dit parlement over de vorm van de adelaar Moest het de "vette kip" spotnaam voor de vriendelijker uitziende corpulente adelaar blijven of koos men de oude agressief aandoende magere adelaar? De Bondsdag koos een adelaar die zo vreedzaam was als een grote roofvogel maar zijn kan Duitse Tweede en Derde Rijk Naar de ideeën van Arthur Moeller van den Bruck noemden de nazi's het Heilige Roomse Rijk later het Eerste Rijk der Duitse natie Het Duitse Keizerrijk was dan het Tweede Rijk en hun eigen rijk het Derde Rijk Bron Günther Naumann Deutsche Geschichte; Das Alte Reich 962-1806 Wiesbaden 2013 Het huwelijk is een door burgerlijk of religieus recht geregelde samenlevingsvorm voor het leven die de fundering vormt van de meeste gezinnen en die meer in het algemeen van belang is als legaal en sociaal geaccepteerd fundament onder duurzame seksuele relaties en familieverbanden Cruciaal is het onderscheid tussen het kerkelijk huwelijk of religieus huwelijk enerzijds en het burgerlijk huwelijk anderzijds De precieze definitie van het huwelijk is afhankelijk van de historische en culturele context en hangt ook samen met de religieuze overtuiging van de echtgenoten Geschiedenis Over de Romeinse en Griekse huwelijkstradities bestaan vele authentieke bronnen en ook in vroegere beschavingen zijn er aanwijzingen voor huwelijkstradities Vanaf de latere decennia van de twintigste eeuw wordt de term huwelijk in sommige landen en in sommige kringen ook in toenemende mate geaccepteerd als benaming voor homoseksuele verbintenissen In Nederland België Spanje Canada Portugal Noorwegen Zuid-Afrika en in sommige staten van de VS is het wettelijke huwelijk door de burgerlijke overheid inmiddels ook mogelijk gemaakt voor paren van gelijk geslacht zie ook homohuwelijk Andere landen zoals Letland definiëren het huwelijk in hun grondwet dan weer expliciet als een verbintenis tussen één man en één vrouw Redenen om te trouwen Er bestaan verschillende motieven om een huwelijk aan te gaan Men wenst de betreffende materiële en of ideële rechten zie onder en of men wenst de partner deze rechten te verlenen Liefde De twee partners houden van elkaar en willen hun hele leven bij elkaar blijven en voor elkaar zorgen en vinden gevoelsmatig dat daar een huwelijk bij hoort Verbinding tussen beide; veel koppels trouwen voor het symbool van verbintenis Geloof; sommige partners geloven dat hun relatie alleen zal slagen als ze Gods zegen ontvangen kerkelijk huwelijk Huisvesting het verkrijgen van woonruimte en bijvoorbeeld een hypothecaire lening kan eenvoudiger zijn als er sprake is van een huwelijk In sommige landen bestaat er ook wettelijk samenwonen wat dan dezelfde voordelen geeft Beroep; in sommige beroepen is het verdacht als je niet getrouwd bent In moslimlanden is het handiger om getrouwd te zijn dan om ongetrouwd samen te wonen dus als je daar voor je beroep moet zijn is een huwelijk een overweging Soms hebben getrouwden ook voordelen binnen hun beroep Soms zijn er kinderen op komst en wil men dit goed regelen; er is dan sprake van een moetje Vaak wil men in de toekomst kinderen en wil men dit alvast goed regelen Belasting; soms is een huwelijk qua belastingen voordelig Verloving Het huwelijk kan beginnen met een huwelijksaanzoek en als dit aanvaard wordt een verloving inclusief een verlovingsring Er kan gesproken worden over een bruidsschat Katholiek huwelijk Het huwelijk is in de katholieke kerk anders dan bij de protestanten een sacrament De wezenlijke eigenschappen van het huwelijk zijn de eenheid en de onontbindbaarheid Hiermee onderscheidt zij zich van verschillende protestantse en evangelische gemeenten waar echtscheiding in geval van overspel of kwaadwillige verlating kan worden toegestaan Het katholieke huwelijk kan alleen door de dood ontbonden worden behoudens de uiterst uitzonderlijk gevallen van het paulijns privilege en het petrijns privilege Het katholieke huwelijk drukt een totaliteit uit in de zin dat zij de totale mens betreft De Catechismus van de Katholieke Kerk stelt Het totale karakter van de echtelijke liefde omvat alle componenten van de persoon appel van het lichaam en van het instinct kracht van het gevoel en van de affectiviteit aspiratie van de geest en van de wil Deze liefde streeft naar een diep persoonlijke eenheid die boven de vereniging in een vlees uit een van hart en ziel maakt; zij vereist de onontbindbaarheid en de trouw aan de weder­zijdse definitieve overgave en stelt zich open voor de vruchtbaarheid Kortom het gaat om de normale kenmerken van iedere natuurlijke huwelijksliefde maar met een nieuwe zin; kenmerken die de christelijke huwelijksliefde niet alleen zuivert en bevestigt maar zodanig verheft dat ze uitdrukking worden van echt christelijke waarden Het huwelijk is een sacrament dat niet door een priester wordt toegediend De aanstaande echtgenoten dienen elkaar in het bijzijn van een priester het sacrament toe door hun vrije wilsinstemming Als deze vrije wilsinstemming ontbreekt of als een van de partner de wederzijds over te dragen rechten en plichten van het huwelijk niet of onvoldoende kent is er van een huwelijk geen sprake en kan het door een kerkelijke rechtbank met terugwerkende kracht nietig worden verklaard hetgeen betekent dat er nooit een huwelijk heeft plaatsgevonden van echtscheiding is dan geen sprake Verder is belangrijk dat de kandidaten open staan voor nieuw leven en dat er geen andere huwelijksbeletselen zijn Er zijn drie huwelijksbeletselen waarvoor nooit dispensatie wordt verleend ten eerste voorafgaande en blijvende impotentie tot geslachtsgemeenschap bij de man of de vrouw niet te verwarren met onvruchtbaarheid wat geen beletsel is; ten tweede het bestaan van een vorige huwelijksband; ten derde een te enge band van bloedverwantschap Er kan immers geen huwelijk gesloten worden tussen bloedverwanten in de rechte lijn vb vader en dochter grootvader en kleindochter of tussen bloedverwanten in de tweede graad van de zijlijn vb broer en zus halfbroer en halfzus Huwelijken tussen bloedverwanten in de derde of in de vierde graad van de zijlijn vb oom en nicht neef en nicht zijn in principe ongeldig net als aanverwantschap in de rechte lijn vb schoonzoon en schoonmoeder of huwelijken tussen een geadopteerde die adoptief verwant is in de rechte lijn of in de tweede graad van de zijlijn vb geadopteerde en adoptante maar in deze gevallen kan de plaatselijke Ordinaris een dispensatie verlenen Voor een huwelijk moet de man 16 jaar oud zijn en de vrouw 14 jaar op de dag van het huwelijk Wanneer een minderjarige huwt zonder toestemming van zijn ouders mag niemand zonder verlof van de plaatselijke Ordinaris assisteren bij het huwelijk In theorie kunnen mannen en vrouwen die de leeftijd van 16 resp 14 jaar nog niet bereikt hebben huwen met een dispensatie; in de praktijk wordt deze uiterst zelden verleend Wat wel vaak voorkomt is dat een bisschoppenconferentie een hogere leeftijd vaststelt; deze bevoegdheid wordt hun krachtens het Wetboek van canoniek recht uitdrukkelijk toegekend De katholieke kerk erkent het huwelijk tussen een katholiek en een gedoopte niet-katholiek Wanneer een katholiek met een protestant wil trouwen heeft hij daar wel de toestemming van de bisschop voor nodig De niet-katholieke partij moet beloven dat hij de kinderen katholiek zal opvoeden en dat hij geen pogingen zal doen de ander van het katholiek geloof af te brengen Daarnaast moet hij op de hoogte zijn van de katholieke huwelijksopvatting Verder moet bij de huwelijkssluiting in een andere christelijke gemeenschap een priester als getuige aanwezig zijn Wanneer aan deze voorwaarden wordt voldaan wordt over het algemeen toestemming gegeven Mits bijzondere toestemming kan een katholiek zelfs met een niet-gedoopte trouwen maar dit huwelijk is geen sacrament Burgerlijk huwelijk Nederland Afhankelijk van de wetten van het land gelden er bepaalde voorwaarden om te kunnen trouwen Zo komen de volgende voorwaarden voor De partners moeten Geboren zijn; aan te tonen met een geboortebewijs In leven zijn; aan te tonen met een specifiek document Moeten ingeschreven zijn bij een gemeente aan te tonen met een bewijs van inschrijving Zich kunnen identificeren aan te tonen met een identificatie Niet onder curatele staan of een rechter heeft toestemming gegeven voor het huwelijk van degene die onder curatele staat Geen bloedverwant zijn in de rechte lijn en geen broer of zus zijn Niet met anderen gehuwd zijn en geen geregistreerd partner hebben De huwelijksleeftijd bereikt hebben of in Nederland vallen onder een van de volgende uitzonderingsregels Eén der partners is 16 of 17 jaar en er wordt een doktersverklaring overgelegd waaruit blijkt dat de vrouw zwanger is of al een kind heeft gekregen; De Minister van Justitie heeft indien een der partners nog jonger is om zwaarwegende redenen ontheffing gegeven en de ouders hebben toegestemd Dit alles om zaken te voorkomen als een schijnhuwelijk kinderhuwelijk echtbreuk en inteelt Als de burgerlijke stand van de gemeente alle vereisten gecontroleerd heeft krijgt elke kandidaat een huwelijksbevoegdheidsverklaring De gemeente waar het huwelijk wordt afgesloten doet de eindcontrole Een huwelijk moet gemeld en ingeschreven worden bij de burgerlijke stand van de gemeente Als aan de wettelijke eisen is voldaan kan het paar in ondertrouw De bruidsdagen beginnen en het huwelijk kan georganiseerd worden Incestverbod Het huwelijk is in Nederland verboden tussen alle bloedverwanten in de rechte opgaande en nederdalende lijn en de aanverwanten in dezelfde lijn art 141 lid 1 van het Burgerlijk Wetboek De Minister van Justitie kan om gewichtige redenen het verbod voor aanverwanten opheffen art 141 lid 2 van het Burgerlijk Wetboek indien sprake is van adoptie en derhalve geen bloedband Burgerlijk huwelijk België Geslacht Een huwelijk kan worden aangegaan door twee personen van verschillend of van hetzelfde geslacht art 143 van het Burgerlijk Wetboek Het homohuwelijk is in België bijgevolg toegelaten Leeftijd Niemand mag een huwelijk aangaan voor hij de leeftijd van achttien jaar heeft bereikt art 144 van het Burgerlijk Wetboek Om gewichtige redenen kan de jeugdrechtbank het verbod om voor achttien jaar een huwelijk aan te gaan opheffen art 145 van het Burgerlijk Wetboek Toestemming Er is geen huwelijk wanneer er geen toestemming is art 146 van het Burgerlijk Wetboek Er is geen huwelijk wanneer ondanks de gegeven formele toestemmingen tot het huwelijk uit een geheel van omstandigheden blijkt dat de intentie van minstens één van de echtgenoten kennelijk niet is gericht op het totstandbrengen van een duurzame levensgemeenschap maar enkel op het bekomen van een verblijfsrechtelijk voordeel dat is verbonden aan de staat van gehuwde art 146bis van het Burgerlijk Wetboek In dit laatste geval zou sprake zijn van een schijnhuwelijk Er is evenmin een huwelijk wanneer het wordt aangegaan zonder vrije toestemming van beide echtgenoten en de toestemming van minstens een van de echtgenoten werd gegeven onder geweld of bedreiging art 146ter van het Burgerlijk Wetboek Zonder toestemming van zijn ouders mag een minderjarige geen huwelijk aangaan art 148 van het Burgerlijk Wetboek Polygamieverbod Men mag geen tweede huwelijk aangaan voor de ontbinding van het eerste art 147 van het Burgerlijk Wetboek Incestverbod Het huwelijk is in België verboden tussen alle bloedverwanten in de rechte opgaande en nederdalende lijn en de aanverwanten in dezelfde lijn art 161 van het Burgerlijk Wetboek De Koning kan om gewichtige redenen het verbod voor aanverwanten opheffen cf art 164 van het Burgerlijk Wetboek In de zijlijn is het huwelijk verboden tussen broers tussen zusters of tussen broer en zuster art 162 van het Burgerlijk Wetboek Het huwelijk is ook verboden tussen oom en nicht of neef of tussen tante en nicht of neef art 163 van het Burgerlijk Wetboek De Koning kan om gewichtige redenen dit verbod opheffen art 164 van het Burgerlijk Wetboek Een vergelijkbare regeling geldt voor adoptieve verwantschap art 353-13 BW voor wat de rechte lijn betreft en de tweede graad van de zijlijn al kan de geadopteerde wel zonder huwelijksbeletsel huwen met een ascendent van de adoptant Opvallend is dat er een absoluut huwelijksbeletsel bestaat voor een huwelijk tussen de adoptant en de geadopteerde of zijn afstammelingen Deze kunnen dus wel een kerkelijk huwelijk aangaan mits hun een dispensatie wordt toegekend maar geen burgerlijk huwelijk Aangezien een kerkelijk huwelijk in België evenwel steeds voorafgegaan moet worden door een burgerlijk huwelijk is dat kerkelijk huwelijk wel illegaal en strafbaar Omdat deze regel in de Grondwet zelf staat kan het Grondwettelijk Hof deze regel niet toetsen aan het gelijkheidsbeginsel De huwelijkssluiting Veel mensen maken van de bruiloft een grote gebeurtenis die vaak maanden van tevoren moet worden geregeld Maar niet iedereen doet dat Van stiekem trouwen wordt gesproken als twee mensen hun omgeving achteraf of in het geheel niet in kennis stellen van een gesloten huwelijk Er worden dan bijvoorbeeld kaartjes rondgestuurd met de tekst "We zijn getrouwd in Las Vegas" Een meer organisatorische trend is het openen van een website voor het bruidspaar Deze site kan in de aanloopfase naar het huwelijk een informerend karakter hebben en later dienen als fotoalbum Meestal wordt deze site door de ceremoniemeester geopend Tevens is het inhuren van een huwelijksplanner een uitkomst bij het organiseren van een grote bruiloft De huwelijksplanner kan ook op de grote dag zelf als ceremoniemeester fungeren Het beroep huwelijksplanner is overgewaaid uit Amerika maar wordt ook in Nederland steeds vaker in de arm genomen Zaken waar aan gedacht moeten worden zijn bijvoorbeeld de trouwzaal bruidskleding corsage ringen het bruidsmeisje en de huwelijksfotograaf Voor het huwelijk is er soms een vrijgezellenfeest De huwelijksdag De trouwlocatie of trouwzaal waar een huwelijk wordt gesloten hangt af van het land en de geldende cultuur Bij een religieus huwelijk vindt deze plaats in het aan de eredienst gewijde gebouw bijvoorbeeld tijdens een mis Vroeger werd een burgerlijk huwelijk in Nederland alleen in het gemeentehuis gesloten maar tegenwoordig kan het College van Burgemeester en Wethouders ook andere trouwlocaties aanwijzen die hierdoor Huis der Gemeente worden en op het moment van de voltrekken openbaar moeten zijn De al dan niet buitengewoon ambtenaar van de burgerlijke stand de trouwambtenaar sluit het burgerlijk huwelijk Als aandenken ontvangen de echtelieden het trouwboekje waarin de kinderen bijgeschreven kunnen worden wanneer die bij een ambtenaar van de burgerlijke stand worden aangegeven Het trouwboekje wordt ook wel het boterbriefje genoemd Het burgerlijk huwelijk mag in Nederland worden bijgewoond door twee of vier meerderjarige getuigen Indien men wenst mag men ook zonder getuigen trouwen Na het burgerlijk huwelijk volgt indien daarvoor wordt gekozen het kerkelijk huwelijk De huwelijksdag wordt meestal afgesloten met een bruiloftsfeest Tijdens het huwelijk De eerste weken van het huwelijk worden de wittebroodsweken genoemd Soms is er ook een huwelijksreis Rechten en plichten Burgerlijk huwelijk Nederland De huwelijkse staat omvat allerlei rechten en plichten Deze zijn in Nederland vastgelegd in titel 6 van boek 1 van het Burgerlijk Wetboek BW Deze vangt aan met de dode bepaling van art 181 BW die stelt Echtgenoten zijn elkander getrouwheid hulp en bijstand verschuldigd Zij zijn verplicht elkander het nodige te verschaffen Wat betreft de materiële kant is dit de onderhoudsplicht Voor de rest is het een ideële verplichting die niet in rechte kan worden afgedwongen Er is daar dan ook geen sanctie op gesteld Titel 6 gaat door met de verplichting tot de verzorging van de tot het gezin behorende minderjarige kinderen en het dragen van de kosten en opvoeding van de verzorging en opvoeding van deze kinderen De verplichting tot samenwonen bestaat in Nederland niet meer De echtgenoten moeten samen de kosten van de huishouding daaronder begrepen de kosten van verzorging en opvoeding van de kinderen dragen naar evenredigheid van hun inkomen Zijn de kosten hoger dan hun inkomens dan moeten zij het meerdere dragen naar evenredigheid van hun vermogens De echtgenoten moeten elkaar voldoende geld ter beschikking stellen om de kosten van de huishouding te betalen Van deze draagplicht naar evenredigheid van inkomen en vermogen kan alleen bij huwelijkse voorwaarden worden afgeweken Huwelijksvermogensrecht Het huwelijksvermogensrecht wordt in de meeste westerse landen geregeld door het burgerlijk recht Vanaf het moment dat het huwelijk is voltrokken bestaat in Nederland tussen de echtgenoten van rechtswege een algehele gemeenschap van goederen tenzij men voor het huwelijk bij notariële akte met elkaar huwelijkse voorwaarden overeenkomt Alleen in Suriname en Zuid-Afrika is dit ook zo geregeld In België geldt dan het wettelijk huwelijksvermogensstelsel goederen die men bij aanvang van het huwelijk heeft blijven eigen goederen Vermogenstoename tijdens het huwelijk is gemeenschappelijk Hiervan kan men afwijken door een huwelijkscontract te sluiten Dit komt overeen met wat mondiaal gebruikelijk is Huwelijksvormen Burgerlijk huwelijk Het burgerlijk huwelijk is het wettelijke huwelijk Het is in Nederland geregeld in Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek Personen- en familierecht Daarin zijn ook de rechten en verplichtingen opgenomen die bij een huwelijk maar ook na ontbinding van een huwelijk gelden Godsdienstige plechtigheden In veel landen is de voltrekking van een huwelijk een godsdienstige ceremonie In Nederland en België wordt een huwelijk officieel voltrokken tijdens een civiele ceremonie meestal in het gemeentehuis Daarna kan eventueel een godsdienstige plechtigheid volgen De opvattingen hierover zijn in protestantse en katholieke kringen verschillend Katholieken beschouwen de civiele ceremonie louter als een wettelijke verplichting Voor hen wordt het huwelijk aangegaan tijdens de huwelijksmis Bij protestanten wordt het huwelijk in het gemeentehuis voltrokken Daarna vragen ze tijdens een godsdienstoefening om Gods zegen zij spreken dan ook van inzegenen Het eerst of uitsluitend sluiten van een godsdienstig huwelijk bijvoorbeeld een kerkelijk huwelijk of een islamitisch huwelijk is in Nederland niet toegestaan Geen godsdienstige plechtigheden zullen mogen plaats hebben voordat de partijen aan de bedienaar van de eredienst zullen hebben doen blijken dat het huwelijk ten overstaan van de ambtenaar van de burgerlijke stand is voltrokken In 2008 werd na mogelijke islamitische huwelijken in de As-Soennah-moskee zonder voorafgaand burgerlijk huwelijk geen vervolging ingesteld Als er geen geestelijke aan te pas komt is het niet strafbaar Als het huwelijk niet wordt geregistreerd kunnen er bewijsproblemen zijn Ceremonieel huwelijk Nieuw op dit gebied is het ceremonieel huwelijk dit is een uitbreiding op het wettelijke huwelijk die dieper ingaat op de trouwgeloftes van het paar Het wettelijk huwelijk is puur een registratie van de regels en plichten die het paar overeen zijn gekomen en die de wet aan het huwelijk stelt In het Nederlands wetboek staat nergens dat er een toespraak gehouden dient te worden door de burgerlijke stand Het ceremonieel huwelijk vult deze zakelijke transactie aan door zich meer op de inhoud van de ceremonie te richten Symbolische rituelen huwelijksgeloften ringgeloften kunnen daar onderdeel van zijn Het wettelijke huwelijk is het zakelijke gedeelte en het ceremonieel huwelijk is het emotionele gedeelte van de huwelijksplechtigheid Het ceremonieel huwelijk kan voor of na de wettelijke registratie plaatsvinden Het is dus niet gebonden aan de wet en is daarmee niet gebonden aan locatie datum of tijd Het ceremonieel huwelijk kan dus op elke gewenste en vrije locatie plaats vinden en op elk tijdstip Homohuwelijk Het homohuwelijk is een huwelijk tussen mensen van gelijk geslacht In de moderne geschiedenis is Nederland het eerste land in de wereld geweest waar paren van gelijk geslacht kunnen trouwen Het huwelijk wordt in het Nederlandse Burgerlijk Wetboek Boek 1 nu beschreven als een verbintenis tussen twee natuurlijke personen "van verschillend of gelijk geslacht" Dit is mogelijk sinds 1 april 2001 en op die dag werden er in Amsterdam door de toenmalige burgemeester Job Cohen drie mannenparen en een vrouwenpaar kort na middernacht in de echt verbonden Vanuit de hele wereld was hierbij de pers aanwezig België liet dit in 2003 als tweede land in de wereld toe en geleidelijk aan volgden andere westerse landen waaronder Spanje en Canada Tegenwoordig kan men zelfs in Verenigde Staten trouwen zij het dat nog maar in een beperkt aantal staten mogelijk is Andere culturen In andere culturen ziet het huwelijk er ook vaak anders uit neem bijvoorbeeld Chinees huwelijk Gemengd huwelijk Hindoe huwelijk in Suriname Kinderhuwelijk Morganatisch huwelijk Leviraatshuwelijk Polygaam huwelijk Wereldwijd komen monogame huwelijken tussen man en vrouw het meest voor gevolgd door polygynie een verbintenis van één man met meerdere vrouwen Naast de meest gebruikelijke monogame huwelijksvorm één man één vrouw zijn er de polygame vormen polygynie één man meerdere vrouwen en polyandrie één vrouw meerdere mannen het groepshuwelijk en bigamie Polygynie is de op een na meest voorkomende huwelijksvorm Historisch kwam het voor in China bij verschillende volkeren in Afrika en Polynesië en in het Oude Testament In landen met een christelijke traditie is polygynie over het algemeen wettelijk verboden maar in veel landen met een islamitische meerderheid is deze huwelijksvorm wel toegestaan Turkije is het enige islamitische land in het Midden-Oosten waar polygynie bij wet verboden is sinds 1926 Polyandrie is wereldwijd gezien zeldzaam maar komt regelmatig voor in Tibet Zanskar een streek in Noordwest-India Nepal bepaalde streken in China met name Yunnan en bij bepaalde stammen in Amerika en in Afrika ten zuiden van de Sahara Groepshuwelijken tussen meerdere mannen en meerdere vrouwen zijn extreem zeldzaam maar komen voor bij de Caingang in Brazilië Postuum huwelijk Als alle formaliteiten die aan het huwelijk vooraf moeten gaan zijn afgehandeld maar een van de partners overlijdt voor de geplande huwelijkssluiting dan kan de overlevende volgens het Franse recht alsnog trouwen met zijn of haar overleden partner mits de President van de Republiek hiervoor toestemming verleent wegens ernstige redenen Als huwelijksdatum geldt dan de dag voor het overlijden zodat de overlevende daarmee de status van weduwe of weduwnaar krijgt Deze regeling werd voor het eerst toegepast toen een zwanger meisje trouwde met haar verloofde die was omgekomen bij de ramp met de Malpassetstuwdam Trends In de tweede helft van de twintigste eeuw is in westerse landen het gemengd huwelijk steeds meer gemeengoed geworden Huwelijksverjaardag Een huwelijksverjaardag is een herdenking van de dag waarop het huwelijk is afgesloten Deze dag wordt vaak gevierd met iets speciaals zoals een bloemetje of diner Op de kroonjaren wordt ook wel een feest gegeven Ontbinding van het huwelijk Katholiek huwelijk Volgens het kerkelijk recht kan het huwelijk alleen ontbonden worden door de dood Nederland Naar Nederlands recht eindigt het huwelijk door het overlijden van een van beide echtgenoten of door echtscheiding In geval van langdurige vermissing na 5 jaar kan bij de rechtbank een verklaring van vermoedelijk overlijden worden aangevraagd Het huwelijk kan daarna ontbonden worden Bij een echtscheiding moeten er ook zaken geregeld worden zoals alimentatie en als er kinderen of huisdieren zijn een omgangsregeling Zie ook Huwelijksleeftijd Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIL in het Nederlands gebruikelijk Islamitische Staat in Irak en Syrië ISIS of kortweg Islamitische Staat IS uitspraak ie es Arabisch الدولة الاسلامية في العراق والشام ad-Dawla al-Islāmiyya fi al-Irāq wa-sh-Shām afkorting داعش Daisj is een jihadistisch-salafistische militie en een zelfbenoemde staat die delen van Syrië en Irak omvat Het gebied waar IS actief is is het gebied dat vroeger de Levant heette IS streeft naar een kalifaat een staat die door een kalief dat wil zeggen een opvolger van de islamitische profeet Mohammed wordt geregeerd In juni 2014 waren al meer dan een miljoen Irakezen vanwege het geweld van IS hun woonplaats ontvlucht De Verenigde Naties houden IS verantwoordelijk voor diverse schendingen van mensenrechten en oorlogsmisdaden Amnesty International claimt dat etnische zuiveringen "op een historische schaal" plaatsvinden door IS IS wordt gezien als een terroristische organisatie door onder meer de Verenigde Naties Syrië Libanon Irak Israël de Europese Unie de Verenigde Staten Australië Canada Indonesië Maleisië de Verenigde Arabische Emiraten Egypte India en Rusland Meer dan 60 landen voeren direct of indirect oorlog tegen IS Doel Het doel van Islamitische Staat in Irak en de Levant is jihad tegen de Amerikanen in Irak en tegen iedereen die volgens IS met hen samenwerkt voornamelijk sjiieten en het stichten van een islamitisch kalifaat in Irak Syrië en omliggende Arabische landen De na 1918 getrokken grenzen in het Midden-Oosten dienen te worden uitgewist Dit kalifaat zou derhalve het gehele Midden-Oosten Noord-Afrika het Iberisch Schiereiland al-Andalus Turkije en de Balkan moeten omvatten Hiertoe tracht IS ook buiten Irak en Syrië een aanwezigheid op te bouwen en provincies vilayets te stichten Ideologisch verwante groeperingen al dan niet daartoe aangemoedigd zweren trouw aan IS Dit heeft zich al voorgedaan in Libië in Derna Egypte in de Sinaï de Gazastrook Algerije Marokko Of IS daadwerkelijk zeggenschap over deze groeperingen heeft is echter twijfelachtig Christenen jezidis en andere niet-moslims krijgen de keus zich te bekeren als dhimmi als niet-moslim belasting djizja te betalen of om te komen door het zwaard Niet-salafistische soennieten soefis en sjiieten worden gezien als afgedwaald van de ware leer en krijgen eveneens de keuze tussen de dood of bekering tot de salafistische puristische vorm van de islam die IS propageert Actieve strijders Strijdmacht van IS Over de totale strijdmacht die IS ter beschikking staat bestaan slechts schattingen Schattingen van de CIA moesten voortdurend worden bijgesteld De Russische generale staf schatte het aantal IS-strijders op 70000 terwijl Koerdische bronnen over 200000 strijders spreken Belangrijker is het feit dat IS een grote hoeveelheid zware wapens heeft buitgemaakt op de legers van de Iraakse en de Syrische regering Bovendien beschikt de beweging over een harde kern van ervaren strijders Rekrutering Zoals ook gebeurde tijdens de Syrische burgeroorlog maar daar in mindere mate trekken veel mannen uit andere landen naar het gebied om vooral aan de zijde van IS mee te vechten IS werft actief onder jonge mannen om voor de organisatie te strijden Een deel van deze mannen zijn geradicaliseerde moslims maar een ander deel bestaat uit nieuwe bekeerlingen die zich voelen aangetrokken tot de eenvoudige extremistische boodschap van IS Er zouden in totaal ten minste 15000 strijders uit 80 landen aan de zijde van IS meestrijden Hieronder bevinden zich Saoedi's 7000 Tunesiërs 5000 en Jordaniërs 2500 maar ook uit Frankrijk België Nederland en Duitsland zouden mannen toetreden tot IS Het aantal Britten zou 200 tot 2000 bedragen Ook uit China en zelfs uit Japan zouden strijders zijn toegetreden Buitenlandse jihadisten voornamelijk wanneer zij niet de Arabische taal spreken staan onderaan de rangorde binnen IS Ze worden gewantrouwd en onderworpen aan vernederingen Buitenlandse jihadistische bewegingen als Boko Haram en Abu Sayyaf hebben solidariteit met IS betuigd Ook onafhankelijke of aan het Vrij Syrisch Leger FSA gelieerde rebellengroepen in Syrië lopen soms in hun geheel over naar IS die succesvoller lijkt in de bestrijding van Assads troepen Landen uit de westerse wereld vinden het hun verantwoordelijkheid ervoor te zorgen dat zo min mogelijk mannen aan de kant van IS in het gebied gaan vechten Er bestaat angst dat zij verder zullen radicaliseren en strijdervaring opdoen die zij vervolgens bij terugkeer zullen gebruiken voor terroristische daden Ook in China en de Filipijnen bestaat deze angst namelijk dat door deze kruisbestuiving separatistische en jihadistische groeperingen worden gestimuleerd Daarbij roept IS lone wolves alleen werkende terroristen die zich met IS-gedachtegoed identificeren op tot het plegen van aanslagen Een Nederlands sprekende Koerdische man die tegen IS vocht verklaarde dat strijders van IS die door zijn kamp gevangen worden genomen meteen worden geëxecuteerd< ref> Geschiedenis Ontstaan Islamitische Staat in Irak en de Levant werd in 2003 als Al Qaida in Irak en later in 2014 als Islamitische Staat in Irak ISI opgericht als vereniging van vaak aan Al Qaida verbonden jihadistische organisaties om naar eigen zeggen de soennitische Irakezen te beschermen en de islam te verdedigen Na het uitbreken van de Syrische burgeroorlog in 2011 werd het werkterrein uitgebreid met Syrië door in januari 2012 Jabhat al-Nusra het steunfront te stichten Al vrij snel ontstond er echter onenigheid tussen ISI en al-Nusra waarbij de laatste de steun van Al Qaida kreeg Reden hiervoor was dat waar Al Qaida wilde dat ISI in Irak en al-Nusra in Syrië zich toelegden op het bestrijden van respectievelijk de legers van Irak Syrië en de Verenigde Staten ISI ook op grote schaal onschuldige burgers sjiieten alevieten en vrijzinnige moslims doodde Hierop begon ISI zelf in Syrië te opereren en noemde zich voortaan de Islamitische Staat in Irak en de Levant ISIL in het Nederlands gebruikelijk Islamitische Staat in Irak en Syrië ISIS IS weigerde in Syrië samen te werken met andere jihadistische opstandelingengroepen zoals het aan Al Qaida gelieerde Jabhat al-Nusra en bestreed deze lange tijd evenzeer als het Syrische regeringsleger Hoewel de organisatie oorspronkelijk uit Al Qaida is voortgekomen trok Al Qaida-leider Ayman al-Zawahiri uiteindelijk in januari 2014 zijn handen van ISIS af Op 29 juni 2014 hernoemde de terreurbeweging zichzelf tot Islamitische Staat of IS Sinds het offensief in Irak in juni 2014 leken IS en al-Nusra weer vrede te hebben gesloten maar nadien waren er toch weer regelmatig confrontaties In de grensgebieden tussen de twee landen zouden al-Nusra-strijders zich zelfs hebben aangesloten bij IS IS veroverde grote delen van Oost-Syrië die aansluiten op het door IS veroverde gebied in Irak Diverse groepen die zich inmiddels bij IS hebben aangesloten zouden jarenlang militair en financieel zijn gesteund door oa de Verenigde Staten en Saudi-Arabië om het regime van president Bashar al-Assad van Syrië omver te werpen Toen deze groepen niet meer onder controle konden worden gehouden zouden deze landen hun handen er vanaf hebben getrokken en hen hun gang hebben laten gaan 2014 In juni 2014 begon IS een offensief tegen het leger van Irak Tegenstanders van IS die gevangen werden genomen werden geëxecuteerd Opmars IS veroverde vanuit het noorden van het land de steden Mosoel Tikrit Baiji Saadiyah en Jalawla IS heeft tevens honderden gijzelaars vooral journalisten en hulpverleners in Syrië en buitenlandse arbeiders in Irak leven soms al jaren in gevangenschap Hierbij maakt IS geen onderscheid tussen vijandige strijders of onschuldige burgers Zo houdt IS ook kleine kinderen en soennitische burgers gevangen onder mensonterende omstandigheden Volgens de Verenigde Naties worden kinderen van minderheidsgroepen gemarteld verkracht en vermoord< ref> 16 juni viel ook Tel Afar in handen van strijders van IS Dat was de laatste grote stad in het noorden van Irak die ze nog niet hadden veroverd De Turkmenen de grootste bevolkingsgroep van de stad zijn deels soennitisch en deels sjiitisch maar wilden zich niet mengen in het sektarisch geweld Bij de inname van de stad werd heftig gevochten en vielen volgens de Turkse media vele doden Een deel van de 200000 inwoners is naar soennitisch Koerdisch gebied gevlucht een ander deel naar sjiitische dorpen op het platteland Een strategisch doel van IS is Baiji de grootste raffinaderij van Irak< ref> In de vierde week van het offensief in Irak werd Bagdad grotendeels omsingeld Soennitische en sjiitische dorpen ten noorden westen en zuiden van de hoofdstad vielen in handen van IS Het Iraakse leger probeerde tevergeefs Tikrit te heroveren Op 30 juni publiceerde IS een propagandavideo waarin volgens de terreurbeweging te zien zou zijn hoe zij een gebouw nabij Mosoel tot ontploffing brengen waar zij voornamelijk sjiieten in hadden opgesloten< ref> In juli begon IS een offensief tegen de Syrische Koerden die een eigen autonome regio genaamd Ro­ja­va hebben De Syrische Koerden worden steeds meer door de Turkse Koerden door de PKK ondersteund In juli begon Islamitische Staat ook een offensief tegen de Syrische overheid Ze slaagden erin basissen in het oosten van Syrië te veroveren om hun gebied te consolideren Een aardgasveld dat door Islamitische Staat werd veroverd werd door de Syrische overheid heroverd< ref> IS zou het soennitisch deel van Irak in rap tempo hebben kunnen veroveren omdat zij daarbij steun kregen van het Naqshbandi soefi-leger onder leiding van oud-leden van de Baath-partij van Saddam Hoessein De twee partijen verschillen echter fundamenteel over hun religieuze opvatting de soefis staan een seculiere staat voor Andere factoren die de snelle opmars bevorderden waren de verdeeldheid binnen de Iraakse regering de weigering van de Koerden om met de centrale regering op te trekken en de steun van de soennitische bevolking die het beu was door de sjiitische meerderheid als tweederangs burgers te worden behandeld IS kon met grote moeite doordringen buiten de soennitische driehoek in het midden van Irak rond de stad Samarra waarbuiten ze immers vrijwel geen draagvlak van de bevolking hadden IS bleek bovendien niet in staat om deze plaatsen die als het meest radicaal van het land bekendstaan volledig onder controle te houden daar de meeste soennitische stammen in de regio zich tegen hen keerden en de hulp inriepen van het Iraakse leger Bij gevechten tussen IS en het Iraakse leger zouden in dit gebied vele honderden sjiitische vrijwilligers en IS-strijders zijn omgekomen Volgens Human Rights Watch pleegden beide partijen oorlogsmisdaden als massa-executies en martelingen maar zijn deze misdaden oververtegenwoordigd van de kant van IS Het Naqshbandi soefi-leger raakte begin juli tevens in een strijd met IS verwikkeld in de soennitische driehoek IS executeerde 12 Naqshibandi in het stadje Saadiya ten noorden van Bagdad< ref> Jezidi's In Mosoel voerde IS gedurende juli een etnische zuivering uit vrijwel alle christenen jezidis en sjiieten werden de stad uit gejaagd bekeerd of geëxecuteerd Ook soennieten in de stad die zich tegen IS uitspraken werden vermoord Halverwege juli 2014 zouden al bijna 12 miljoen mensen voor IS naar de Koerdische Autonome Regio zijn gevlucht< ref> In de Sinjarbergen werden tienduizenden jezidis door IS belegerd De Amerikaanse luchtmacht dropte voedselpakketten en water en wisten de Koerden een corridor naar de bergen te veroveren zodat de meeste jezidis konden ontsnappen Hoewel de opmars in juli en augustus 2014 vertraagd leek duurde deze nog steeds voort Hoewel de Koerden betere weerstand konden bieden wist IS een aantal plaatsen en de Mosoeldam op hen te veroveren De hoofdstad Erbil werd bedreigd waarop de Amerikaanse luchtmacht bombardementen op IS uitvoerde en diverse landen de Koerden met wapenleveranties steunden Nadat Al-Maliki zich gedwongen zag af te treden verklaarden soennitische stammen in de provincie Anbar dat zij met de nieuwe Iraakse premier wilden samenwerken om IS te bestrijden Onthoofdingen Eind juli 2014 onthoofdde IS tientallen Syrische soldaten in Raqqa waarna hun hoofden op palen in het centrum van de stad werden gespiest< ref> Eén van de middelen die IS gebruikte voor hun propaganda was het op internet zetten hoe gevangen genomen journalisten en hulpverleners werden onthoofd Op deze manier werden vermoord James Foley persfotograaf Steven Sotloff journalist David Haines hulpverlener en Alan Henning ook hulpverlener Duitsland en Frankrijk leverden in augustus 2014 wapens en materieel aan de Koerden die zich militair tegen IS verzetten In september 2014 besloten verschillende andere westerse landen om gevechtsvliegtuigen naar het gebied te sturen om daar stellingen van IS te bombarderen Groot-Brittannië België Denemarken en Nederland< ref> Nederland opereert alleen boven Irak Een extra reden voor Engeland om de strijd tegen IS te steunen waren de onthoofdingen David Haines en Alan Henning kwamen uit Engeland Op 16 november maakte IS bekend dat de Amerikaanse hulpverlener Peter Kassig was onthoofd tijdens een massa-executie met achttien gevangen Syrische officieren en piloten uit het leger van president Assad< ref> Eén van de beulen die voorafgaand aan de executie zich meer dan eens tegen het westen richtte was een uit Londen afkomstige man Verspreiding operaties en uitroepen kalifaat Op 21 juni nam IS controle over de steden Tur-Aibil aan de Jordaanse grens en Al-Walid bij Syrië Ook Saoedi-Arabië dat zelf veel IS-financiers huisvest stuurde zijn leger naar de grens met Irak 30000 Saudi's namen hier de plaats in van het Iraakse leger dat de grens halsoverkop had verlaten om noordelijker gelegen steden te beschermen tegen aanvallen van IS Het Saoedische koningshuis zou zich tevens zorgen maken omdat IS dreigementen heeft geuit richting de heilige steden Mekka en Medina Volgens IS zouden deze plaatsen zijn voorzien van afgodsbeelden ter verering van het koningshuis Nadat het offensief in Irak was vastgelopen verstevigde IS zijn greep op het oosten van Syrië Met de in Irak buitgemaakte wapens werden andere rebellen verdreven uit de provincie Deir ez-Zor Tevens zette IS de wapens in tegen de Koerden vlak bij de grens met Turkije waarna de Turken het leger mobiliseerden langs de grens Een week eerder zou IS een Iraaks depot met chemische wapens hebben bemachtigd< ref> De Syrische regering beschuldigde de terreurbeweging eerder al van het gebruik van gifgassen in de Syrische burgeroorlog IS zette de aanval op de Koerden in Syrië door en in september veroverden de terroristen tientallen dorpen rond de Koerdische stad Kobani Zo'n 140000 Koerden vluchtten in enkele dagen tijd naar Turkije Op 29 juni 2014 maakte IS bekend dat leider Abu Bakr al-Baghdadi Ibrahim Awwad Ibrahim Ali al-Badri al-Samarrai Volgens IS moeten alle moslims wereldwijd de nieuwe kalief erkennen een aanspraak die al spoedig door vooraanstaande islamitische geleerden wereldwijd met klem werd weersproken Tevens zouden zij een plan bekend hebben gemaakt om binnen 5 jaar de gehele islamitische wereld te veroveren inclusief het Iberisch Schiereiland en het voormalige Byzantijnse Rijk Coalitie tegen IS In het vierde kwartaal van 2014 sloten landen een bondgenootschap tegen IS Met militaire middelen door het uitvoeren van bombardementen en het afschieten van raketten begonnen de landen van de coalitie de strijd tegen IS De regeringen van diverse landen in de Golf stellen zich ook tegen IS op en laten Amerikaanse straaljagers vanaf hun grondgebied aanvallen op IS uitvoeren< ref> Volgens John Kerry de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken is in de strijd tegen IS het volgende nodig Met militaire middelen IS bestrijden IS afsnijden van hun financiële middelen Voorkomen dat personen uit het Westen zich bij IS aansluiten De ideologie van IS weerleggen IS kan alleen definitief worden verslagen wanneer een leger over land IS verdrijft Volgens velen waaronder Bert Koenders de minister van Buitenlandse Zaken voor Nederland gaat de strijd tegen IS nog jaren duren maar het is in geen geval de bedoeling dat westerse landen op Iraaks en Syrisch grondgebied meedoen IS verdrijven moet in eerste instantie het leger van Irak zelf doen Niet deel uitmakend van de coalitie maar niettemin tegenstanders van IS zijn De regering-Assad met wie de coalitie openlijke samenwerking weigert; Iran dat de Syrische en Iraakse regeringen steunt en onafhankelijk van de coalitie intervenieert ten gunste van de Koerden en Iraakse regering De coalitie bemoeit zich niet met de Iraanse interventie en steun terwijl Israel deze veroordeelt China en Rusland die eveneens Assad steunen zouden graag samenwerking met of deelname aan de coalitie door Iran zien; voor de VS is dat voorlopig niet bespreekbaar Door de regering-Assad en Iran gesteunde sjiitische groeperingen zoals Hezbollah en de Houthis Rivaliserende streng-islamitische groeperingen zoals Al Qaida en de Taliban Hoewel Israël beducht is voor IS met name door aanwezigheid in zowel Syrië als de Sinai heeft het zich voorlopig afzijdig gehouden Het beschouwt Iran als een groter gevaar dan IS en is bang dat het Westen in ruil voor Iraanse steun concessies doet betreffende het Iraanse nucleaire programma Ook is het bang dat een overwinning voor Assad en diens bondgenoten leidt tot een sterkere aanwezigheid van oa Hezbollah Kobani Het overheersende nieuws dat in het derde kwartaal van 2014 uit het gebied kwam was de slag om Kobani het beleg van IS van de Syrische stad Kobani aan de grens met Turkije Een coalitie met onder meer de Verenigde Staten bombardeert de stad om de Koerdische strijders te ondersteunen en de burgers van Kobani tegen IS te beschermen Hoewel het leven van de burgers in groot gevaar is intervenieert Turkije niet omdat de bevolking van Kobani een voornamelijk Koerden zijn Wel staat Turkije de Peshmarga dat zijn Koerden uit Irak toe in Kobani de Koerden daar te gaan helpen De stad is voor het grootste deel verwoest 2015 In januari 2015 nam IS twee Japanse gijzelaars gevangen en dreigde hen te onthoofden omdat Japan geld ter beschikking had gesteld voor de opvang van vluchtelingen van IS wat klaarblijkelijk als een tegen IS gerichte daad werd geïnterpreteerd Japan trachtte met de Jordaanse regering tot een uitruil van de Japanse gijzelaars en de Jordaanse piloot Moaz al-Kasasbeh tegen een Jordaanse jihadiste te komen maar uiteindelijk onthoofdde IS beide Japanse gijzelaars< ref> Een door IS gevangen genomen journalist John Cantlie wordt door IS gebruikt en waarschijnlijk gedwongen reportages te maken voor IS Uit deze reportages zou blijken dat IS een goed georganiseerde staat zou hebben opgebouwd dat het dagelijks leven gewoon doorging dat de bevolking bevrijd was van hun regeringen die zich door de Amerikaanse en Iraanse regeringen als marionetten zouden laten gebruiken en dat IS de slag om Kobani zou hebben gewonnen Ook uitte Cantle kritiek op de coalitie waarvan de bommen voornamelijk onschuldige burgers zouden treffen< ref> In januari 2015 wisten de Syrische Koerden IS uit Kobani te verdrijven De Koerden grepen hierop het verkregen momentum aan om vrijwel het gehele oorspronkelijk bezette gebied te heroveren waarbij het weinig tegenstand van IS ontmoette In januari 2015 bleek dat IS een macht in Afghanistan had opgebouwd Op 3 februari werd bekend dat Al-Kasasbeh al op 3 januari door IS om het leven was gebracht door middel van levend verbranden Op 10 februari werd door haar familie en de Amerikaanse regering bevestigd dat de Amerikaanse hulpverleenster Kayla Mueller was overleden In augustus 2013 was ze gevangengenomen door IS dat haar overlijden eerder bekendmaakte Volgens IS was ze als gevolg van een Jordaanse luchtaanval om het leven gekomen De Amerikaanse regering gaf geen commentaar op deze verklaring In februari 2015 heeft een tak van IS in Libië 21 koptische christenen uit Egypte onthoofd De Egyptische president zei dat zijn land op een "passende manier" op de dood van de Egyptische onderdanen zou reageren< ref> Zowel Egypte als Libië voerden luchtaanvallen op doelen van IS in Libië uit waarbij tientallen IS-strijders werden gedood Frankrijk zette het vliegkampschip Charles de Gaulle tegen de IS in< ref> Mosoel De IS had Mosoel in het noordwesten van Irak in het begin van 2015 nog stevig in handen Daarom bereidden de Verenigde Staten een militaire aanval op Mosoel voor die vooral door Irakese militairen moest worden uitgevoerd In het noordoosten van Syrië werden in de tweede helft van februari door de IS een groot aantal christenen ontvoerd ruim 200< ref> Tikrit In juni 2014 had de IS Tikrit veroverd Het Iraakse leger poogde aanvankelijk tevergeefs de stad te heroveren Veel inwoners zijn sinds de inname op de vlucht geslagen De stad werd verdedigd door naar schatting 13000 strijders IS verloor naar schatting 4000 doden< ref> Organisatie Tot Islamitische Staat in Irak en de Levant behoorde onder andere Al Qaida in Irak De emir van Al Qaida in Irak Abu Hamza al-Muhajir werd op vrijdag 20 april 2007 uitgeroepen tot minister van Oorlog voor Islamitische Staat Na zijn dood op 18 april 2010 werd hij opgevolgd door Abu Suleiman al-Naser De eerste emir van de Staat was Abu Abdullah al-Rashid al-Baghdadi die na zijn dood eveneens op 18 april 2010 werd opgevolgd door Abu Bakr al-Baghdadi IS heeft naar eigen zeggen de provincies Anbar Diyala Ninawa en delen van Babel en Wasit in handen Baquba werd als hoofdstad van Islamitische Staat in Irak en de Levant aangemerkt In de steden Ramadi en Falluja heeft IS de meeste aanhangers In de Syrische burgeroorlog strijdt zij zowel tegen de regering van Bashar al-Assad als tegen diverse andere rebellengroeperingen in Syrië inclusief zowel gematigd religieuze als jihadistische groeperingen Strijders van IS bleken door hun jarenlange ervaring in het vechten tegen Amerikaanse sjiitische en Koerdische legers in Irak het meest getraind en succesvol in de Syrische burgeroorlog tegen het leger van Assad Hierdoor sloten veel andere doorgewinterde strijders uit Noord-Afrika en Tsjetsjenië zich bij hen aan en konden zij in korte tijd een groot deel van Noordoost-Syrië in handen nemen Hun aantrekkingskracht op lokale rebellen is echter kleiner omdat het doel van IS geen democratie of verdrijving van Assad is De beweging is enkel uit op het consolideren van grondgebied om haar eigen interpretatie van de islam te verspreiden De praktijken van IS vertonen veel gelijkenis met die van de Taliban in het grensgebied tussen Pakistan en Afghanistan Zo kreeg de terreurbeweging volledig de controle in handen over de stad Raqqa waar ze haar strikte vorm van de sharia implementeert Alleen al voor de stad Mosoel publiceerde IS een lijst van 50 moskeeën die vernietigd moeten worden In moskeeën die de terreurbeweging heeft opgeblazen lagen tevens eeuwenoude korans en Hadith-verzamelingen die in vlammen zijn opgegaan Behalve de aanslagen en willekeurige moorden op yezidi's zouden in de tweede helft van 2014 op eigen gebied 1878 personen zijn geëxecuteerd Het merendeel 1175 bestond uit burgers waaronder 8 vrouwen en 4 kinderen die de opgelegde streng-islamitische wetgeving hadden overtreden 120 personen waren lid van IS en werden gestraft voor ongehoorzaamheid of voor militaire tegenvallers tegen onder andere de Peshmarga De rest bestond uit voormalige troepen van Assad en lokale stammen die zich tegen IS hadden verzet< ref> Onderwijs voor meisjes werd verboden Voor jongens zijn er in het door IS gecontroleerde gebied alleen nog religieuze scholen madrassa die het radicale gedachtegoed van de terreurbeweging onderwijzen Video's van diploma-uitreikingen van basisscholen die door IS op sociale media werden gezet tonen jonge kinderen in camouflagekleding en zwarte martelaarsgewaden In Mosul hielden ouders massaal hun kinderen thuis uit protest tegen het door IS opgelegde curriculum IS pretendeert een islamitische staat of kalifaat op te bouwen en tracht als zodanig legitimiteit op te bouwen; in de eerste plaats in het eigen gebied en in de tweede plaats als gebaar richting met name soennieten in het buitenland Zo heeft de staat een sociaal hulpprogramma en liet ambtenaren in het veroverde gebied in functie blijven zolang ze zich naar de wensen van IS schikten Zowel een reguliere als een zedenpolitie zijn in functie en dwingen de door de beweging opgelegde normen af Ook kondigde IS aan een eigen valuta in te willen voeren In Dabiq worden de harde maatregelen inclusief seksslavernij van yezidi-vrouwen gerechtvaardigd en bevinden zich interviews met gevangenen oa westerse gevangenen en een gevangengenomen Jordaanse piloot en jihadgangers geïnterviewd Jonge meisjes van 14 en 15 jaar zijn in het oorlogsgebied terechtgekomen waar IS fatwas heeft uitgegeven die de strijders het recht geeft om geslachtsgemeenschap te hebben met zon kind door voor een nacht in een schijnhuwelijk te treden Onder Syrische vluchtelingen zouden nog jongere meisjes zijn verkocht als seksslaaf aan rijke wahabis en pedofielen Sleutelfiguren IS is voortgekomen uit een coalitie van jihadistische opstandelingen in Irak die samenwerken met het baathistische Leger van de Mannen van de Naqshbandi Orde waarin zich veel oud-Baathisten bevinden Een deel van deze voormalige kaders uit Saddam Hoesseins regime heeft de extremistische leer van IS aanvaard is geradicaliseerd en bekleedt met name in Irak sleutelfuncties Ook in Syrië mogen ambtenaren uit het Assad-regime in functie blijven zolang ze gehoorzamen aan IS Het monsterverbond tussen IS en de Naqshibandi levert IS aan de ene zijde bestuurlijke en militaire ervaring en verschaft de ex-Ba'athisten van de Naqshibandi een nieuwe machtsbasis Sleutelfiguren binnen IS zijn Abu Bakr al-Baghdadi werkelijke naam Ibrahim Awwad Ibrahim Ali al-Badri al-Samarrai de leider en zelfbenoemde kalief Sinds hij het kalifaat uitgeroepen heeft laat hij zich aanduiden als kalief Ibrahim Hij vertoont zich zelden in het openbaar Abu Muslim al-Turkmani werkelijke naam Fadel Ahmed Abdullah al-Hiyali een ex-kolonel uit het Iraakse leger ten tijde van Saddam Hoessein Had tot zijn dood eind 2014 de leiding over de Iraakse operaties van IS Abu Ali al-Anbari een ex-generaal uit het Iraakse leger ten tijde van Saddam Hoessein die de leiding heeft over de Syrische operaties van IS Abu Ayman al-Iraqi werkelijke naam Adnan Latif Hamid al-Sweidawi hoofd van de militaire raad de shura van IS Abu Mohammad al-Adnani werkelijke naam Abu Mohammad al-Adnani al-Shami heeft een achtergrond als verzetsstrijder tegen de Amerikaanse invasie in Irak sinds 2003 en heeft de leiding over officiële communicaties van IS Abu Omar al-Shishani of Abu Omar de Tsetsjeen werkelijke naam Tarkhan Tayumurazovich Batirashvili is een belangrijke commandant en heeft waarschijnlijk de IS-troepen aangevoerd in de slag om Kobani Hij was oorspronkelijk een orthodox-christelijke maar etnisch Tsjetsjeense Georgier met een christelijke vader en moslimmoeder Hij vocht mee in het Georgische leger in de Georgisch-Russische Oorlog in 2008 en bekeerde zich vrij snel daarna tot de islam waarop hij een radicale levenshouding aannam en zich bij jihadistische groeperingen aansloot Hij is zeer herkenbaar omdat hij zijn gezicht niet maskert en een lange rode baard heeft Overigens worden de meeste niet-Arabische jihadisten binnen IS niet hoog aangeslagen Jihadi John werkelijke naam Mohammed Emwazi geboren als Muhammad Jassim Abdulkarim Olayan al-Dhafiri is een Engelse in Koeweit geboren moslim van Iraakse afkomst Hij heeft voor de camera verscheidene gijzelaars onthoofd en politieke leiders en landen bedreigd Hij staat zodanig bekend als beul van de IS Ook bewaakte hij gijzelaars met 3 andere Engelse moslims De gevangenen herkenden hun accent en dit leverde hun de bijnaam de Beatles op Emwazi die duidelijk de belangrijkste van het groepje was werd John genoemd naar John Lennon De media veranderden dit in Jihadi John Aqsa Mahmood een vrouwelijke jihadiste uit Glasgow die naar de IS trok er trouwde en nu voor de IS propaganda maakt< ref> Middelen IS is met een geschat vermogen van meer dan 2 miljard dollar de rijkste terreurbeweging in de wereld Dit vermogen maakt het succes van de organisatie mogelijk Hoewel donaties aanvankelijk de belangrijkste inkomstenbron vormden trekt IS inmiddels voornamelijk inkomsten uit criminele activiteiten in en het te gelde maken van economische hulpbronnen in het bezette gebied IS heeft inkomsten uit de handel in aardolie IS probeert oliebronnen te veroveren en te behouden In de regio bestaat reeds een netwerk van illegale oliehandel en geïmproviseerde raffinaderijen daterend uit de tijd van Saddam Hoessein toen aanvankelijk de Koerden en later de onder embargo staande Iraakse regering geld verdiende aan de oliesmokkel Koerdische en Syrische handelaren fungeren als tussenpersonen In 2003 werden vele kostbaarheden uit het Nationaal Museum van Irak in Bagdad gestolen Sindsdien worden er in Irak en Syrië heel veel antieke voorwerpen gestolen wat zeer ten koste gaat van het materieel erfgoed van het gebied Ook voor IS is de verkoop van gestolen kunst een bron van inkomsten Kunstroof is in het gebied een groot probleem Deze vindt veelvuldig plaats doordat tal van archeologische vindplaatsen worden leeggeroofd< ref> IS wordt ook gesteund door individuele donaties uit Qatar en de Verenigde Arabische Emiraten Donaties vormen met 50 miljoen dollar op jaarbasis met 2% maar een klein deel van de inkomsten Op kleinere schaal heeft IS inkomsten uit de plundering van banken diefstal van staatseigendom afpersing van winkeliers belasting van christenen en het heffen van tol Dit levert IS gezamenlijk op jaarbasis met 360 miljoen dollar 12% op 120 miljoen dollar of 4% wordt op jaarbasis verdiend met het kidnappen van belangrijke personen om losgeld te innen Met de cementindustrie wordt 292 miljoen dollar of 10% van de jaarlijkse inkomsten verdiend met de verkoop van fosfaten 300 miljoen dollar 10% en van voedingsmiddelen 200 miljoen dollar 7% IS betaalt strijders een salaris variërend van 400 tot 600 dollar per persoon per maand Strijders krijgen vaak huizen en auto's toegewezen die vluchtelingen hebben achtergelaten of die zijn geconfisqueerd Ook ontvangen burgerlijk ambtenaren die onder Assad dienden en het IS-kalifaat zijn blijven dienen in veel gevallen nog salaris van dezelfde regering al moeten ze daarvoor wel naar de door de regering beheerste gebieden om hun geld te halen Steun Deze groepen hebben steun voor IS verklaard ofwel volledig of gedeeltelijk Boko Haram< ref> Bangsamoro Islamitische Vrijheidsstrijders< ref> Jemaah Islamiyah< ref> Ansar al-Sharia Tunisië Ansar al-Sharia Libië< ref> Mujahideen Shura Council in the Environs of Jerusalem< ref> Islamitische Beweging van Oezbekistan< ref> Jamaah Ansharut Tauhid Saoedi-Arabië Hoewel Saoedi-Arabië zelf ontkent dat ze IS steunen zeggen onder meer de Iraakse premier Nouri al-Maliki NBC de BBC en The New York Times dat Saoedi-Arabië IS financiert< ref> Turkije Turkije wordt ervan beschuldigd IS te steunen vooral door de Syrische Koerden Volgens journalist Patrick Cockburn zijn er sterke aanwijzingen voor een zekere mate van samenwerking tussen de Turkse inlichtingendiensten en IS hoewel de precieze aard van de relatie troebel zou zijn In Turkije zelf veroorzaakt IS toenemende politieke polarisatie tussen secularisten en islamisten< ref> Italië officieel de Italiaanse Republiek Italiaans Repubblica Italiana is een land in Zuid-Europa Ten noorden grenst Italië aan Frankrijk Zwitserland Oostenrijk en Slovenië De rest van het land wordt omringd door de Tyrreense Zee de Middellandse Zee de Ionische Zee en de Adriatische Zee De eilanden Sicilië Sardinië en Elba en een aantal kleinere eilanden behoren ook tot Italië Een groot deel van het vasteland van Italië is gelegen op het Apennijns Schiereiland en wordt omgeven door water Vanwege de langgerekte vorm wordt het land ook wel "de laars" genoemd Op een grondgebied van ruim 300000 km² wonen Italianen De hoofdstad van het land is Rome Roma De onafhankelijke staten Vaticaanstad waarvan de paus het hoofd is en San Marino zijn twee enclaves binnen de Italiaanse grenzen Campione d'Italia is een Italiaanse exclave in Zwitserland Italië was in de Oudheid het centrum van het Romeinse Rijk dat uitgroeide tot het grootste rijk van Europa Later stond in Italië meer bepaald in de regio Toscane de wieg van de renaissance Op 17 maart 1861 vond de Italiaanse eenwording plaats en sinds de monarchie in 1946 door de bevolking werd weggestemd is het bestaan van de Repubblica Italiana een feit Het tegenwoordige Italië is een parlementaire republiek met zowel een president als een premier aan de macht en is op internationaal gebied vertegenwoordigd in organisaties als de Europese Unie de Verenigde Naties de NAVO de WTO en de G8 Italië hoort bij de top tien landen in de Quality-of-life index Geschiedenis Oudheid Vóór de opkomst van de stadstaat Rome was Italië bevolkt met een groot aantal volken naast de Romeinen waren er de Etrusken Apuliërs Latijnen Liguriërs Sabijnen Samnieten Bretii en in de Povlakte de Kelten Galliërs Vanaf de 8e eeuw vChr vestigden de Grieken koloniën in Zuid-Italië en op Sicilië De macht van de Romeinen breidde zich uit over Italië en vervolgens over het Iberisch Schiereiland Carthago was in de 3e en 2e eeuw vChr de grote rivaal in het Middellandse Zeegebied waarmee in 146 vChr definitief werd afgerekend in de laatste van de drie Punische Oorlogen Zo kwam de weg vrij voor de opkomst van het Romeinse Rijk dat eeuwenlang het Middellandse Zeegebied de Balkan West-Europa en delen van het Midden-Oosten beheerste Hieraan is toe te schrijven dat in grote delen van Zuid- en West-Europa nog romaanse talen worden gesproken die afstammen van het Latijn De Romeinen namen de kennis en cultuur over van de door hen veroverde rivalen Kennis voornamelijk van de Grieken en Etrusken die zij zelf zouden toepassen en zelfs verbeterden Zelf brachten zij ook veel innovaties voort op bouwkundig militair bestuurlijk en juridisch terrein Hun aquaducten circussen triomfbogen en de restanten van hun wegen zijn nog op vele plaatsen te vinden door heel Europa Noord-Afrika en delen van Azië Middeleeuwen en tegenwoordige tijd Na de ondergang van het West-Romeinse Rijk in 476 raakte Italië in verval Rome bleef niettemin het centrum van de Rooms-katholieke kerk die zijn invloed over Europa nog lang zou uitbreiden en vasthouden Italië kende een veelheid aan vreemde overheersers Ostrogoten het Oost-Romeinse Rijk de Lombarden In Midden-Italië ontstond de Pauselijke Staat In Noord-Italië kwamen de Franken onder Karel de Grote In de 9e en 10e eeuw veroverden de Arabieren Sicilië waar ze het Emiraat Sicilië stichtten De Normandiërs werden tegen hen te hulp geroepen Deze stichtten op Sicilië hun eigen koninkrijk In de 11e eeuw trok de handel langzaam weer aan Vooral de handel overzee bloeide in handelssteden als Amalfi Pisa Genua en Venetië Dante Alighieri kan met zijn Goddelijke Komedie begin 14e eeuw gezien worden als het beginpunt van een Italiaanse literaire cultuur onderscheidbaar van het Latijn De renaissance brak in Italië aan in de 14e eeuw met Giotto en heeft in grote delen van Europa invloed gehad De Italiaanse renaissance heeft grote beeldende kunstenaars als Botticelli Michelangelo Leonardo da Vinci Titiaan en Rafael voortgebracht en eindigde in de 16e eeuw Aan het begin van de 16e eeuw verplaatste de handel zich van het Middellandse Zeegebied naar de Atlantische Oceaan een gevolg van de ontdekkingsreizen en de nieuwe zeeroutes met de Nieuwe Wereld India China en Indonesië Het directe gevolg was een afname van de macht van de Italiaanse stadstaten Italië werd een speelbal van de grote mogendheden Spanje Frankrijk en Oostenrijk maar had die ook nodig om het expanderende Ottomaanse Rijk te kunnen weerstaan Het pauselijke gezag en de pauselijke invloed namen in Noord-Europa sterk af door de protestantse reformatie Italiaanse eenwording De Italiaanse staatkundige vereniging was een langdurig proces dat politiek gezien begon met het Congres van Wenen 1815 In 1861 werd de Italiaanse staat uitgeroepen met eerst Turijn en later Florence als hoofdstad Italië kreeg een tweekamerstelsel met een door de koning benoemde Senaat en een gekozen Kamer Gedurende de eerste decennia werd het gezag van de regering ondermijnd door de twisten tussen de politieke partijen de liberalen en de radicalen en persoonlijke schandalen van politici De belangrijkste politieke figuren in deze tijd waren Agostino Depretis en Francesco Crispi De Italianen kregen Venetië in 1866 in handen dankzij een bondgenootschap met Pruisen tegen Oostenrijk De verhouding met de toen nog grote Pauselijke Staat die het land doormidden deelde bleef moeilijk zodat Rome pas na een oorlog in 1870 tot hoofdstad kon worden uitgeroepen In de jaren 80 van de 19e eeuw verwierf Italië de koloniën Italiaans-Eritrea en Italiaans-Somaliland In 1912 veroverde Italië na de Italiaans-Turkse Oorlog Libië en de Dodekanesos op het Ottomaanse Rijk wat werd bezegeld bij de Vrede van Lausanne Het algemeen stemrecht voor mannen werd op 25 mei 1912 ingevoerd met de eerste verkiezingen op 26 oktober 1913 het vrouwenkiesrecht daarentegen pas in 1945 Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog bleef Italië aanvankelijk neutraal Nadat de geallieerde mogendheden bij het verdrag van Londen royale gebiedsuitbreiding hadden toegezegd verklaarde Italië in mei 1915 de oorlog aan Oostenrijk-Hongarije en in augustus 1916 ook aan Duitsland In militair opzicht was de oorlog geen succes maar bij het Verdrag van Saint-Germain werd Italië beloond met Istrië en Triëst Zadar Zara in Dalmatië en geheel Zuid-Tirol De kwestie Zuid-Tirol bleef vervolgens de Italiaans-Oostenrijkse betrekkingen belasten Fiume Rijeka dat aanvankelijk tot vrijstaat was verklaard werd in 1919-1920 eigenmachtig door de dichter-politicus Gabriele D'Annunzio voor Italië bezet Fascisme en de Tweede Wereldoorlog In oktober 1922 kwam Benito Mussolini leider van de Partito Nazionale Fascista na een mars op Rome aan de macht daarbij gesteund door koning Victor Emanuel III In de daaropvolgende jaren veranderde Mussolini het koninkrijk Italië in een totalitaire fascistische staat waarvan hijzelf de Duce leider was De relatie tussen het Vaticaan en de Italiaanse staat was sinds de verovering van Rome in 1870 problematisch geweest Pas in 1929 werd dit probleem opgelost met het Verdrag van Lateranen waarbij van de wereldlijke macht van de paus slechts een ministaatje in de stad Rome overbleef In 1935 werd het Keizerrijk Ethiopië binnengevallen door Mussolini passend in zijn droom van een nieuw Romeinse Rijk Italië raakte internationaal geïsoleerd en werd een bondgenoot van nazi-Duitsland waarmee het de as Rome-Berlijn vormde In 1939 annexeerde Italië Albanië en in juni 1940 verklaarde het na enige twijfel van Mussolini de oorlog aan Engeland en Frankrijk Frankrijk Griekenland en gebieden in Noord-Afrika werden binnengevallen maar alleen met veel moeite en met Duitse steun konden tegenstanders verslagen worden en gebieden behouden blijven Desondanks bereikte het Italiaanse rijk zijn hoogtepunt qua omvang Het tij begon echter te keren toen de geallieerden vanaf Sicilië begonnen aan de Italiaanse campagne waarin ze moeizaam naar het noorden optrokken De Italiaanse regering zette Mussolini af en sloot vrede met de geallieerden en verklaarde de oorlog aan Duitsland en de asmogendheden al moesten de geallieerden het in Italië nog opnemen tegen nazi's en overgebleven Italiaanse fascisten Dit leidde tot felle gevechten en zware schade op Italiaans grondgebied Mussolini werd gevangengezet maar door de Duitsers bevrijd Hij werd aan het hoofd geplaatst van de Italiaanse Sociale Republiek een vazalstaat in Noord-Italië die de facto door nazi-Duitsland bestuurd werd Nadat de laatste Duitse SS-eenheden zich in april 1945 overgaven in Noord-Italië werd Mussolini door partizanen gearresteerd en vermoord In totaal kostte de Tweede Wereldoorlog in Italië aan circa 450000 mensen zowel militaire slachtoffers als burgerslachtoffers en slachtoffers van de Jodenvervolging het leven Republiek Na de ineenstorting van het fascistische regime werd de monarchie ter discussie gesteld met name vanwege de opstelling van het koningshuis ten tijde van dat fascistische bewind In een referendum gehouden op 2 juni 1946 koos een krappe meerderheid van de bevolking voor een staatsvorm als democratische republiek De democratische republikeinse grondwet trad op 1 januari 1948 in werking Daarin is onder meer bepaald dat mannelijke afstammelingen van de koninklijke familie Italië niet meer in mochten deze bepaling werd door de regering Berlusconi in 2002 overigens uiteindelijk geschrapt nadat de nazaten van het koningshuis een beroep deden op het Europese recht van vrijheid van verkeer en is hen de koninklijke titel ontnomen Ook is de fascistische partij PNF verboden en is bepaald dat de republikeinse staatsvorm niet gewijzigd kan worden De Italiaanse republiek kent een president Presidente della Repubblica italiana die voornamelijk een ceremoniële functie vervult Naar aanleiding van voornoemd referendum werd de dag waarop dit gehouden was sindsdien een officiële vrije dag als Dag van de Republiek Italië is sinds de jaren 50 lid van de NAVO en vanaf de oprichting lid van de EG Geografie Fysieke kenmerken Ongeveer 75% van Italië is bergachtig of heuvelachtig en ruwweg 20% van het land is bebost Er zijn smalle stroken van laagland langs de Adriatische kust en de delen van de Tyrreense kust In het noorden van het land liggen de Alpen en de Dolomieten en verder strekken de Apennijnen zich uit van Genua Genova in het noorden tot voorbij Napels Napoli in het zuiden Het hoogste punt van de Italiaanse Alpen is de berg Mont Blanc de Courmayeur die 4765 meter hoog is Daarmee is deze berg het hoogste punt van Italië Het hoogste punt van de Apennijnen ligt in het bergmassief Gran Sasso dItalia de berg Corno Grande is met 2912 meter daar het hoogst Ook is het noorden rijk aan een aantal grote meren het Lago Maggiore het Comomeer Lago di Como het Lago dIseo en het Gardameer Lago di Garda In het midden van Italië liggen nog een aantal meren waarvan het Meer van Bolsena het grootste is Belangrijke rivieren zijn de Tiber de Arno en de Po De Po is veruit de belangrijkste de meeste Alpenrivieren monden hierin uit en het is de slagader van de Povlakte het grootste agrarische gebied en de graanschuur van het land Noordelijk Italië gedomineerd door de Povlakte bestaat uit de gebieden van Ligurië Piëmont Valle dAosta Lombardije Veneto en een deel van Emilia-Romagna dat zich in Centraal-Italië uitbreidt Gran Paradiso 4061 m de hoogste berg die geheel binnen Italië ligt ligt in Valle dAosta Het Italiaanse schiereiland bestaat verder uit Centraal-Italië Marche Toscane Umbrië en Latium en zuidelijk Italië Campanië Basilicata Abruzzen Molise Calabrië en Apulië Naast de beroemde vulkaan de Vesuvius die in het jaar 79 Pompeï verwoestte heeft Italië nog een aantal actieve vulkanen zoals de Etna op Sicilië Stromboli en Vulcano De hoofdstad en grootste stad van Italië is Rome Enkele andere grote Italiaanse steden zijn Milaan Milano Turijn Torino Genua Genova Venetië Venezia Florence Firenze Bologna Verona Napels Napoli Ancona Bari Perugia Cagliari Catania Messina en Palermo Het grootste deel van Italië is in cultuur gebracht en op de grasrijke berghellingen grazen schapen De brede vlakke Povlakte is het meest vruchtbare gebied Italië bezit weinig natuurlijke rijkdommen en voert bijna al zijn olieproducten in Klimaat Het grootste deel van Italië heeft een mediterraan klimaat met warme zomers en zachte winters In het noorden is het kouder dan in het zuiden Het klimaat is daar enigszins vergelijkbaar met dat in België en Nederland maar met koudere winters en warmere zomers In de Alpen en de Apennijnen heerst een pool hooggebergteklimaat en valt er vaak sneeuw Op Sicilië is het nog warmer en valt er minder neerslag Veel winden in Italië hebben een naam zoals de tramontana wat over de bergen betekent Deze straffe koude noordenwind is vooral voelbaar in de winter Het is een droge wind doordat al veel neerslag in het noorden is gevallen De uit Griekenland afkomstige Greco-wind lijkt erg op de tramontana maar brengt meer wolken en dus meer neerslag mee Flora De flora van Italië is de rijkste van Europa Traditioneel werd het aantal vaatplanten op zo'n 5500 soorten geschat Echter per 2004 kent de Data bank of Italian vascular flora 6759 soorten Hiervan zijn er 700 endemisch Geobotanisch deelt de Italiaanse flora zich in zowel het Circumboreale gebied als het Middellandse Zeegebied in Volgens de index samengesteld door het Italiaanse ministerie voor milieu in 2001 zijn er 274 soorten vaatplanten beschermd Demografie Vanaf midden jaren 90 had Italië als één van de eerste landen op het oude continent een negatieve bevolkingsgroei Met andere woorden was het aantal geboortes kleiner dan het aantal mensen dat overleed In de laatste twee à drie jaren is er weer van een heel geringe groei sprake Behalve Rome en Palermo kennen de grote steden een dalend aantal inwoners Immigratie De illegale immigratie via Zuid-Italiaanse havens en stranden onder meer uit Albanië en Turkije wordt met name in het noorden van Italië gezien als oorzaak van stijgende misdaad Het is vooral ook een grensoverschrijdend probleem aangezien landen als Duitsland het Verenigd Koninkrijk en Nederland voor veel van deze migranten als eindbestemming gelden Alhoewel de Italiaanse regelgeving in het kader van Schengen inmiddels op niveau is bestaan nog lacunes in de implementatie daarvan langs de uitgestrekte Italiaanse kust In april 2000 hebben de Italiaanse en de Albanese regering een akkoord gesloten over de jaarlijkse toelating van 5000 Albanezen in Italië Voorheen heeft Italië soortgelijke akkoorden afgesloten met Tunesië en Marokko Italië kent ook een grote toestroom van migranten via het eiland Lampedusa In 2006 zijn al 485000 aanvragen gedaan voor extra-communautaire werknemers terwijl het quotum voor 2006 vastgelegd was op 170000 De regering wil contacten aanhalen met Libië en meer EU-samenwerking realiseren inzake migratie Tijdens de informele bijeenkomst in Lahti op 20 oktober 2006 stond dit onderwerp op de agenda Italië steunde het betoog van de Spaanse premier Zapatero voor meer EU-samenwerking op het gebied van immigratie en samenwerking met de landen van oorsprong en de transitlanden Om de grote toestroom immigranten terug te dringen is in mei 2009 een nieuwe immigratiewet goedgekeurd door het Italiaanse Parlement Deze maakt van illegale immigratie een strafbaar vergrijp Het illegaal verblijven in Italië wordt bestraft met een boete die kan variëren van €5000 euro tot €10000 en daarnaast wordt de persoon in kwestie ook het land uitgezet Kritiek op migratiebeleid Hoewel Italië pleit voor meer samenwerking zijn er ook geluiden te horen die Italië in een ander licht stellen Amnesty International meldt dat er geen specifieke wet is die asielzoekers beschermt en dat de huidige immigratiewetgeving geen verbetering inhoudt Ook het bouwen van detentiekampen in Libië keurt zij af Meer dan 1425 immigranten zijn volgens Amnesty International naar Libië uitgezet Sinds 2004 krijgt Libië financiële steun van Italië en militair materieel in ruil voor het tegenhouden van migranten Italië helpt op deze manier dus met het oprichten van opvangkampen in Libië voor illegale immigranten Verder kent Italië volgens Amnesty een gebrekkige asielprocedure die er toe leidt dat asielzoekers zelfs worden uitgezet vooraleer hun beroepsprocedure tegen een afwijzing begint te lopen Dit gebeurde bijvoorbeeld met de vluchtelingen op het Duitse schip Cap Anamur In eerste instantie stelde Italië dat het niet verantwoordelijk was voor de behandeling van de asielaanvragen aangezien het schip eerst Malta had aangedaan Maar dit is volgens Amnesty niet het geval omdat de vluchtelingen niet in Malta de mogelijkheid hadden gehad om een asielaanvraag in te dienen Het eerste land waar de vluchtelingen de mogelijkheid hebben om asiel aan te vragen wordt gezien als het land dat het behandelt en dan kijkt of het verantwoordelijk is voor de afhandeling van het asielverzoek Ook is het zo dat minderjarige asielzoekers in Italië eerst opgesloten worden in gewone detentiekampen voor ze in jeugdkampen terechtkomen 2005 1622 van de 22939 migranten die de Italiaanse kust bereikten zijn minderjarig; 2006 1335 van de 22016 migranten die de Italiaanse kust bereikten zijn minderjarig Taal De grote meerderheid van de bevolking spreekt Italiaans waaronder verscheidene dialecten Het Italiaans komt van het Latijn de taal die de Romeinen spraken Verder zijn er ook nog talen die enkel lokaal of door minderheden worden gesproken Sommige van deze talen worden met uitsterven bedreigd Het gaat om de volgende talen Algherees een vorm van het Catalaans wordt gesproken in Alghero op het eiland Sardinië Arbëresh een vorm van het Albanees die ver afwijkt van de standaardtaal wordt gesproken door de Molise Albanezen in Molise Arpitaans wordt gesproken in Apulië Duits wordt gesproken door de Duitsprekende minderheid in Noord-Italië de Zimbern Emiliano-Romagnolo wordt gesproken in Emilia-Romagna en Lombardije Frans wordt gesproken in Valle d'Aosta Friulisch wordt gesproken in Friuli Gallurese een vorm van het Corsicaans wordt gesproken in Gallura op Sardinië Griko een vorm van het Grieks wordt gesproken in Magna Graecia Ladinisch wordt gesproken in Zuid-Tirol Ligurisch wordt gesproken in Ligurië Napolitaans wordt gesproken in Napels Ouddalmatisch een vorm van het Kroatisch wordt gesproken door de Molise Kroaten in Molise Piëmontees wordt gesproken in Piëmont Sardijns wordt gesproken op het eiland Sardinië Savoyaards wordt gesproken in het grensgebied met Frankrijk aan de Savoye Sciliaans wordt gesproken op het eiland Sicilië Sloveens wordt gesproken in Gorizia Valdostaans een vorm van het Arpitaans zie Apulië wordt gesproken in Valle d'Aosta Venetiaans wordt gesproken in Veneto Religie De meeste Italianen zijn rooms-katholiek Hoewel het sinds 1984 niet langer de staatsgodsdienst van Italië is heeft het rooms-katholicisme in Italië veel invloed op de Italiaanse cultuur Uit een onderzoek gehouden in het jaar 2006 is gebleken dat 878% van de Italianen zichzelf als rooms-katholiek zien< ref> Slechts iets meer dan een derde van deze groep 368% zegt praktiserend rooms-katholiek te zijn Er zijn verder ook protestantse minderheden zoals de Waldenzen met onder meer een gemeente in Rome maar vooral vanaf 1960 zijn er ook vele andere religieuze minderheden in Italië De meeste Italianen geloven in een God of in een andere spirituele kracht In een Eurobarometer Poll uit 2005< ref> zei 74% van de Italianen dat ze geloven dat er een God is; 16% van de Italianen dat ze geloven dat er een soort geest of bovennatuurlijke kracht bestaat; 6% van de Italianen dat ze niet geloven dat er een soort geest God of bovennatuurlijke kracht bestaat in welke vorm dan ook De Heiligen Bernardinus van Siena Catharina van Siena en Franciscus van Assisi zijn de patroonheiligen van Italië Politiek en overheid Staatsinrichting De overheid is gebaseerd op de grondwet van 1948 Het tweekamerparlement bestaat uit de Kamer van Afgevaardigden 630 leden en de Senaat die uit 315 leden samengesteld is Beide kamers worden om de vijf jaar verkozen vroeger op basis van evenredige vertegenwoordiging tegenwoordig op basis van een ingewikkelde mix van evenredige vertegenwoordiging en een bonus voor de winnaar in de diverse regio's Beide kamers hebben gelijke bevoegdheden De Raad van Ministers die door de premier wordt geleid moet het vertrouwen van het parlement hebben Het staatshoofd is de president die in een gezamenlijke zitting door het parlement wordt gekozen De president heeft gelimiteerde bevoegdheden Politieke geschiedenis De Italiaanse politiek werd vanaf de Tweede Wereldoorlog lange tijd gedomineerd door drie partijen de communistische PCI met in het begin van de jaren 70 34% van de kiezers achter zich en de christendemocratische Democrazia Cristiana toen goed voor 39% alsmede de sociaaldemocratische PSI Partito Socialista Italiana De angst voor de communistische partij was een van de factoren die de DC hielp van 1947 tot 1992 in het zadel te blijven in diverse coalitie's veelal samen met de PSI Toenmalig premier Aldo Moro was in de jaren 70 één van de weinigen die begreep dat de uitsluiting van de PCI voor de regering ook een voortdurende uitsluiting van een belangrijk deel van het electoraat betekende Hij deed pogingen om een zogenaamd historisch compromis met de PCI te bereiken Hij werd echter in 1978 door de Rode Brigades ontvoerd en vervolgens vermoord waarna het idee verder geen vervolg kreeg In een laatste poging om het oude politieke systeem te redden werd in 1984 de PSI-socialist Bettino Craxi premier die voor het eerst in de naoorlogse geschiedenis zo goed als de gehele termijn zijn regering bij elkaar kon houden Hierna echter kwam een serie corruptieschandalen aan het licht die weliswaar alle partijen trof maar die vooral de DC en de PSI van Craxi in een diepe crisis stortte Uiteindelijk leidde deze crisis zelfs tot de opheffing van zowel de DC alsmede de PSI in de periode 1992-1994 Deze operatie Maní pulite schone handen kwam in 1992 op gang na de ontdekking door onderzoeksrechter Antonio Di Pietro van grootscheepse politieke corruptie Tangentopoli Omkoopstad in Milaan en op basis van de onderzoeken naar aanleiding van de moord op rechter en maffiabestrijder Falcone Het gevolg was dat het kiessysteem volledig werd hervormd voornamelijk in een meerderheidsysteem met districtenstelsel en de politieke constellatie werd tegelijk volledig door elkaar geschud Vanaf de jaren 90 wordt de Italiaanse politiek beheerst door enerzijds een rechts blok met Forza Italia de partij van Silvio Berlusconi de separatistische en xenofobe Lega Nord van Umberto Bossi en de post-fascistische Alleanza Nazionale Daartegenover staat een centrumlinks blok Ulivo momenteel onder leiding van voormalig Europees commissievoorzitter Romano Prodi President tot begin 2015 was Giorgio Napolitano ook al van linkse garnituur hij behoort tot de partij Democratici di Sinistra Sinds 14 januari van dat jaar bekleedt senaatsvoorzitter Pietro Grasso deze functie als tijdelijke overgangsmaatregel Centrum-links won op 9 en 10 april 2006 nipt de verkiezingen en voorkwam zo dat de kort daarvóór gevallen rechtse regering Berlusconi een nieuwe termijn kreeg Deze had een populistische neoliberale conservatieve politiek gevolgd en werd tegelijk geteisterd door beschuldigingen van corruptie vooral aan het adres van premier Berlusconi Hij zou fiscale fraude gepleegd en rechters omgekocht hebben als leider van zijn zakenimperium Hij stelde zichzelf echter buiten vervolging door een wet die de premier onschendbaarheid verschaft zolang hij in functie is Ondertussen zijn alle corruptiezaken tegen hem zo goed als verjaard Berlusconi kreeg ook scherpe kritiek omdat hij als eigenaar van drie commerciële televisiestations een mediamonopolie had dat hij misbruikte Bovendien zuiverde hij als premier ook de openbare omroep Rai van al te kritische journalisten en programmamakers Na zijn verkiezingsnederlaag van 2006 maakte Berlusconi gewag van fraude maar daar bleek uiteindelijk niets van aan Prodi had de verkiezingen nipt gewonnen met 498% tegen 497% De winst is vooral gekomen dankzij de stemmen uit het buitenland van Italianen buiten Italië die voor het eerst stemrecht hadden verkregen; een wetsverandering overigens waar met name rechts jarenlang voor had gepleit Sinds de verkiezingen van 2006 werd het land vervolgens geregeerd door de centrum-linkse regering van Prodi die echter in een voortdurende staat van crisis het land bestuurde aangezien de meerderheid in het parlement met name in de Senaat dermate klein was dat regelmatig de vertrouwenskwestie aan de orde kwam om ook echt àlle stemmen van links mee te laten stemmen ten faveure van de voorgestelde regeringsbesluiten Uiteindelijk viel de regering dan ook op 24 januari 2008 nadat de kleine partij UDEUR 3 zetels in de Senaat onder leiding van minister Mastella zijn steun introk Hiermee kon de regering niet meer op een meerderheid in de Senaat terugvallen en moest Prodi zijn ontslag aanbieden aan president Napolitano Laatstgenoemde besloot na een mislukte poging tot het formeren van een interim-regering verkiezingen uit te schrijven voor april 2008 Na deze val van de regering-Prodi werd het rechtse blok nog steeds aangevoerd door Silvio Berlusconi Het linkse blok werd geleid door Walter Veltroni ex-burgemeester van Rome en partijleider van de destijds pas opgezette Partito Democratico PD De consituerende delen van de PD onder andere ook de grootste als DS en Margherita hebben zich vastgelegd in een opgaan in de nieuwe PD Aan centrum-rechtse zijde ontstond ook een nieuwe grote partij waarin onder andere Forza Italia en Alleanza Nazionale zijn opgegaan Onder leiding van Silvio Berlusconi nam Il Popolo della Libertà het in de parlementsverkiezingen van 2008 op tegen Veltroni's PD Deze verkiezingen won Berlusconi met een ruime voorsprong op Veltroni Hij werd bijgevolg voor de derde maal minister-president van Italië Berlusconi beloofde om af te treden mits de hervormingen die opgelegd werden door de Europese Unie ook daadwerkelijk werden nagekomen Na de goedkeuring van een pakket besparingsmaatregelen door het parlement hield Berlusconi zich aan zijn belofte hij bood president Napolitano zijn ontslag aan dit onder luid gejuich van zijn tegenstanders Deze vroeg dan aan voormalig EU-commissaris Mario Monti om een regering te vormen van technocraten Op 16 november 2011 stelde laatstgenoemde die regering voor waarin hij zelf premier en minister van Economie werd Na de verkiezingen van 2013 ontstond er een politieke impasse In het Huis van Afgevaardigden kreeg de Democratische Partij de meeste stemmen terwijl in de Senaat er geen meerderheid was voor de Democratische Partij Hulp van de coalitie van oud-premier Silvio Berlusconi Il popolo della libertà of de MoVimento 5 Stelle van komiek Beppe Grillo was uitgesloten Een kabinet kan niet aantreden als het in beide Kamers geen meerderheid weet te bemachtigen in een vertrouwensstemming President Napolitano mocht geen nieuwe verkiezingen uitschrijven omdat hij aan zijn laatste maanden als president bezig was Bij de verkiezing van een nieuwe president ontstond opnieuw een impasse daar geen enkele kandidaat een meerderheid behaalde Napolitano 87 jaar oud bood aan een tweede termijn te vervullen waarna hij een meerderheid haalde en als dusdanig herkozen werd Hij benoemde Enrico Letta tot formateur van een nieuw kabinet De Democratische Partij de coalitie van Berlusconi en de coalitie van oud-premier Mario Monti zijn bereid hun steun te verlenen aan dit kabinet Op 28 april 2013 werd Letta benoemd tot premier van Italië In februari 2014 diende Letta zijn ontslag in nadat zijn eigen partij onder leiding van Matteo Renzi het vertrouwen in hem opzegde Renzi werd door de president tot formateur van een nieuw kabinet benoemd Op 22 februari 2014 werd Matteo Renzi beëdigd als premier van Italië Bestuurlijke indeling Het land is verdeeld in 20 regio's die in een totaal van 110 provincies worden onderverdeeld Deze 20 gebieden hebben ook parlementen en overheden Als resultaat van een referendum van 2002 dat de regionale bevoegdheden verhoogde is de federale overheid verantwoordelijk voor buitenlandse relaties en nationale defensie openbare orde en rechtvaardigheid verkiezingswet en milieukwesties Vijf regio's hebben een autonome status Sicilië Sicilia Sardinië Sardegna Valle d'Aosta Trentino-Zuid-Tirol Trentino-Alto Adige Friuli-Venezia Giulia De overige regio's zijn Piëmont Piemonte Lombardije Lombardia Ligurië Liguria Veneto Emilia-Romagna Toscane Toscana Umbrië Umbria Marche Marche Latium Lazio Abruzzen Abruzzo Molise Campanië Campania Apulië Puglia Basilicata Calabrië Calabria Economie Bedrijvigheid Italië is de vijfde economie van de G8 de rijkste landen van de wereld de zevende economie van de wereld gemeten naar nominaal bruto nationaal product BNP en de tiende op basis van purchasing power parity of koopkrachtpariteit PPP; de zesde exporteur van de wereld en de tweede van de EU na Duitsland; een van de oprichters en de derde netto betaler van de Europese Unie na Duitsland en Frankrijk; heeft de vierde goudreserve van de wereld 24518 ton Ondanks grote verschillen tussen het geïndustrialiseerde noorden en het landelijke zuiden had Italië in 2011 met 84% een relatief lage werkloosheid vergeleken met de buurlanden Frankrijk 91% en Slovenië 11% Het land begon in vergelijking met andere Europese naties laat te industrialiseren en tot de Tweede Wereldoorlog was het grotendeels een landbouwland Na de Tweede Wereldoorlog transformeerde Italië zich echter snel van een agrarisch land naar een moderne industriële natie Tussen 1950 en 1980 zag Italië het BNP per hoofd van de bevolking met 200% toenemen De jaren 50 en 60 van deze periode staan bekend als de jaren van het Italiaanse economische wonder Na 1980 steeg de staatsschuld en het percentage werklozen wat ertoe leidde dat de groei van het BNP daalde tot gemiddeld 13% per jaar Eind jaren 80 herstelde de Italiaanse economie zich weer geleidelijk In deze periode steeg de groei van het BNP naar 33% en de inflatie daalde naar 65% Het percentage werklozen bleef echter relatief hoog net als de staatsschuld Met de opkomst van de tertiaire sector zoals het bank- en verzekeringswezen nam dit percentage weer af Het aandeel van deze sector in de werkgelegenheid is daarentegen alsmaar toegenomen 612% in 1998 en zij telde in de jaren 90 voor meer dan 60% van het bruto binnenlands product BBP In diezelfde jaren 90 heeft de Italiaanse industrie een aandeel van 35% in het jaarlijkse BBP en zorgt ze voor 32% van de werkgelegenheid De Italiaanse landbouw heeft een aandeel van minder dan 4% in het BBP en de werkgelegenheid neemt in de sector neemt af 59% in 1998 De belangrijkste landbouwproducten zijn vruchten suikerbieten graan tomaten aardappels sojabonen olijven en olijfolie en vee vooral rundvee varkens schapen en geiten Bovendien wordt veel inlandse wijn geproduceerd Er is een kleine visindustrie waarbij de Adriatische zee een belangrijke rol vervult Men vangt onder andere ansjovis sardienen tonijn inktvis en schaaldieren De industrie is geconcentreerd in het noorden in het bijzonder in de "gouden driehoek" van Milaan-Turijn-Genua De economie van Italië heeft zich geleidelijk omgevormd van voedsel en textiel naar techniek staal en chemische producten Belangrijkste producten zijn ijzer staal en andere metaalproducten; geraffineerde aardolie; chemische producten; elektro en niet-elektrische machines; motorvoertuigen; textiel en kleding; afgedrukte materialen; plastiek Hoewel veel van de belangrijkste industrieën van Italië genationaliseerd zijn is er de laatste jaren een belangrijke beweging richting privatisering geweest De rol van de Italiaanse Overheid is echter nog altijd kenmerkend voor de economie Kleine en middelgrote ondernemingen vormen de "motor" van de Italiaanse economie Veelal gaat het om familiebedrijven die met name in de jaren 80 zijn opgericht In deze periode maakte de Italiaanse economie een moeilijke tijd door Deze verschuiving in de Italiaanse bedrijfscultuur kwam er vooral door het veranderende consumptiegedrag en het gebrek aan flexibiliteit van de Italiaanse multinationals net te wijten was aan het familisme De kleine en middelgrote ondernemingen die veelal in zogenaamde "Italiaanse industriële districten" distretti industriali te vinden zijn hadden deze massaconsumptie niet nodig maar specialiseerden zich integendeel in specifieke markten Italië heeft een grote buitenlandse handel De belangrijkste exportproducten zijn textiel kleding metalen machines motorvoertuigen en chemische producten; de belangrijkste invoerproducten zijn machines vervoerapparatuur chemische producten voedsel voedingsmiddelen en mineralen vooral aardolie Het toerisme is er eveneens een belangrijke bron van inkomsten Haar belangrijkste handelspartners zijn Duitsland Frankrijk de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk De Italiaanse infrastructuur vooral die in het zuiden is in de naoorlogse jaren verbeterd Tegenstelling tussen Noord en Zuid De Italiaanse economie staat bekend om het grote welvaarts- en ontwikkelingsverschil tussen het noorden en het zuiden De oorzaken hiervan hebben vooral betrekking op de verschillende historische ontwikkeling geografische ligging en het fysische milieu Van deze twee gebieden is het noorden het meest welvarend het heeft de beste landbouwgrond de belangrijkste haven Genua en de grootste industriële centra Noord-Italië heeft ook een bloeiende toeristenhandel op de Italiaanse Rivièra in de Alpen waaronder de Dolomieten en langs de kusten van zijn mooie meren Lago Maggiore Comomeer Lago D'Iseo en Gardameer Het land heeft te kampen met de invloed van de maffia In Italië gaat het met name over de Siciliaanse maffia Cosa Nostra de Napolitaanse de Camorra de 'Ndrangheta actief in Calabrië en de Sacra Corona Unita actief in Apulië De aanwezigheid van deze organisaties vooral in het zuiden kan in verband worden gebracht met de economische problemen in Zuid-Italië ten opzichte van het noorden Sinds de jaren 50 probeert de Italiaanse overheid door middel van een ontwikkelingsfonds voor het Zuiden Cassa per il Mezzogiorno de welvaartskloof met het noorden te dichten In het begin deed men dat door de agrarische sector te moderniseren en de Italiaanse infrastructuur te verbeteren Toen echter duidelijk werd dat deze manier van investeren de werkgelegenheid juist verkleinde kwam de nadruk te liggen op een snelle industrialisatie van het gebied Hoewel die de achterstand van het zuiden ten opzichte van het noorden niet kon wegnemen is het inkomensniveau in Zuid-Italië wel toegenomen De groei van de Italiaanse economie na de Tweede Wereldoorlog heeft dan ook vooral in het noorden van het land plaatsgevonden De industriecomplexen in het Zuiden zijn vaak arbeidsintensief en statisch van structuur en kunnen vaak alleen door middel van overheidssteun voortbestaan Een voorbeeld hiervan is de oprichting van de Alfa Romeo Sud- of Alfa Zuid-fabriek door de Italiaanse overheid in Pomigliano d'Arco bij Napels later geprivatiseerd door FIAT Door deze ongunstige economische ontwikkeling met betrekking tot het Zuiden is de welvaartskloof tussen Noord en Zuid sterk toegenomen Kunst en cultuur De bekendste cultuurperiode uit de Italiaanse geschiedenis is de Italiaanse renaissance Geïnspireerd door de cultuur van Grieken en Romeinen streefden schrijvers architecten en beeldende kunstenaars ernaar hun antieke voorbeelden te overtreffen Behandelingen van renaissanceliteratuur beginnen gewoonlijk in de protorenaissance met Petrarca 1304-1374 Hij was bekend om zijn Canzoniere elegante sonnetten in de volkstaal en was een van de eerste verwoede manuscriptenverzamelaars onder de Italiaanse humanisten Zijn vriend en tijdgenoot Boccaccio was de schrijver van de Decamerone Beroemde volkstaaldichters van de 15e eeuw zijn Luigi Pulci auteur van Morgante Matteo Maria Boiardo Orlando Innamorato en Ludovico Ariosto Orlando Furioso 15e-eeuwse schrijvers zoals de dichter Poliziano en de Platoonse filosoof Ficino maakten vertalingen van zowel Latijnse als Griekse teksten In het begin van de 16e eeuw zette Castiglione in zijn Boek van de hoveling zijn visie uiteen over de ideale heer en dame terwijl Machiavelli in De vorst Il principe de machtshebbers een beeld van politieke deugd voorspiegelde door oude en moderne voorbeelden van virtù deugd met elkaar te vergelijken Italiaanse renaissance-schilderkunst oefende nog eeuwen daarna een overheersende invloed uit op de Europese schilderkunst met kunstenaars zoals Giotto di Bondone Masaccio Piero della Francesca Domenico Ghirlandaio Pietro Perugino Michelangelo Raphael Botticelli Leonardo da Vinci en Titiaan Hetzelfde geldt voor de architectuur zoals beoefend door Brunelleschi Alberti Leone Andrea Palladio en Bramante Enkele van hun belangrijke werken zijn de Santa Maria del Fiore de Dom van Florence de Sint-Pietersbasiliek in Rome en de Tempio Malatestiano in Rimini om er maar enkele te noemen van een lange lijst waarin ook luisterrijke privé villa's van rijke opdrachtgevers thuishoren Ten slotte is ook de Aldine drukpers opgericht door de in Venetië actieve drukker Aldus Manutius van groot belang Manuzio ontwikkelde namelijk het Italic lettertype alsook het kleine relatief draagbare en goedkope gedrukte boek Daarnaast was hij ook de eerste die boeken in Oudgrieks publiceerde Musea Italië kent vele gerenommeerde musea Dit waren de best bezochte in 2012 Uffizi Palazzo Ducale Galleria dellAccademia Castello di Miramare Palazzo Reale di Milano Palazzo Strozzi Museo di Capodimonte Castel Sant Angelo Palazzo Pitti en Altare della Patria< ref> Literatuur De Italiaanse literatuur ontstond in het begin van de 12e eeuw ietwat laat vergeleken met literatuur van andere Romaanse talen zoals het Frans De langere instandhouding van het Latijn in Italië speelde hierbij een grote rol en ook het regionalisme gekenmerkt door de grote diversiteit aan dialecten Bekende namen uit de Italiaanse literatuur zijn onder anderen Dante La Divina Commedia Boccaccio Decamerone Niccolò Machiavelli Ludovico Ariosto Gabriele D'Annunzio en Sibilla Aleramo De volgende Italiaanse schrijvers wonnen de Nobelprijs voor de Literatuur Giosuè Carducci Grazia Deledda Luigi Pirandello Salvatore Quasimodo Eugenio Montale en Dario Fo Film Wat ook wereldwijd bekend is is de Italiaanse film In de jaren 1960 begon de echte bloeitijd van de Italiaanse film met regisseurs als Federico Fellini Michelangelo Antonioni en Luchino Visconti Fellini maakte in 1960 de klassieker La Dolce Vita en Marcello Mastroianni Sophia Loren en Giulietta Masina werden internationale sterren Sergio Leone's spaghettiwesterns met de filmmuziek van Ennio Morricone waren een begrip De laatste decennia zijn er incidentele successen met prijswinnende films als La vita è bella Il postino en La grande bellezza De Italiaanse films zijn nauw verbonden met de Italiaanse samenleving en de filmmakers geven ook daarop hun persoonlijke artistieke visie Gastronomie Italië is zeer bekend om zijn pasta's ijs en pizza en verder om zijn goede tomaten pomodori en olijven Tevens wordt er veel koffie en wijn gedronken Elke streek heeft zijn bijzondere culinaire specialiteiten en wijnen waarvan die van Toscane het bekendst zijn Het eten van Italië valt onder de mediterrane keuken Het Italiaanse ontbijt is doorgaans eenvoudig en bestaat vaak uit koffie of koffie met melk met daarbij brood boter en jam Zowel in de middag als de avond eet men warm het avondeten wordt afhankelijk van de regio vaak rond een uur of acht gegeten Sport Voetbal is de belangrijkste sport in Italië Er zijn vele voetbalclubs waarvan de bekendsten SSC Napoli Juventus AC Milan AS Roma Lazio Roma en Inter Milan zijn Het nationale voetbalelftal is vier maal in 1934 1938 1982 en 2006 wereldkampioen geworden In 1968 werd Italië Europees kampioen Daarnaast is wielrennen er bijzonder populair de Giro d'Italia de wielerronde van Italië is samen met de Tour de France en de Vuelta één van de grote drie rittenwedstrijden Wat ook populair is in Italië zijn de motorsporten Vooral de Moto GP met onder anderen Valentino Rossi en de Formule 1 met het Italiaanse automerk Ferrari Een bekende basketballer is Marco Bellinelli Hij speelt voor de New Orleans Hornets in de Amerikaanse NBA Media De belangrijkste Italiaanse kranten zijn La Repubblica oplage 626000 Corriere della Sera 715000 en La Stampa 500000 De belangrijkste linkse kranten zijn L'Unità en Il manifesto Il Giornale 300000 eigendom van Berlusconi behoort tot de rechts gekleurde kranten evenals Libero en Il Foglio Er zijn veel grote regionale dagbladen; het meest gezaghebbende blad in Rome is Il Tempo 243500 naast Il Messaggero 230000 Il Sole 24 Ore 330000 is de belangrijkste Italiaanse zakenkrant La Gazzetta dello Sport is een grote en bekende dagelijkse sportkrant met een oplage van ongeveer 400000 Er zijn zeven grote nationale televisiekanalen waarvan er drie in handen zijn van de staat de RaiI waaronder vallen Rai Uno Rai Due en Rai Tre drie in handen van Silvio Berlusconi mediamagnaat en politicus namelijk Canale 5 Italia 1 Rete 4 en er is een zender La7 die in handen is van Telecom Italia Media Ook de themazenders MTV van Telecom Italia en MTV Networks Viacom en Deejay TV van LEspresso zijn nationaal terwijl zenders als 7Gold SuperSix en OdeonTV alsmede anderen gesyndiceerde programmas seminationaal brengen Er zijn drie nationale publieke radiozenders Rai Radio 1 dat gewijd is aan informatie en reportages Rai Radio 2 richt zich op een publiek van jongeren en jonge volwassenen Rai Radio 3 is cultureel De landelijke commerciële radiozenders zijn onder te verdelen in verschillende categorieën Er zijn zenders die muziek en nieuws combineren zoals RTL 1025 een muziekzender De grootste concurrent van RTL 1025 is Radio Dimensione Suono ook een muziekzender Radio Capital van L’Espresso gaat uit van hetzelfde principe Radio Montecarlo biedt klassieke muziek en is gericht op een publiek van jonge volwassenen Kiss Kiss richt zich meer op entertainment en komische programma’s Radio DeeJay van L’Espresso het best beluisterde commerciële radiostation Radio 105 en Radio Italia Network richten zich voornamelijk op jongeren Radio Radicale is een nieuwszender die erg gericht is op de politiek de zender is dan ook in het bezit van de partij Lista Pannella Popolare Network en CNR brengen alleen maar nieuws Radio 24 gelanceerd door de krant Il Sole 24 Ore is uitsluitend gebaseerd op informatie en nieuws met vrijwel geen muziek Radio Vaticaan zendt over de hele wereld uit via de satelliet terwijl men het in FM alleen op regionaal niveau ontvangt Radio Vaticana brengt veel nieuwsuitzendingen die erg gericht zijn op het buitenland Radio Maria zendt vooral gebeden en religieuze culturele programma’s uit Onderwijs en wetenschap Er zijn talrijke universiteiten in Italië waaronder die in Bari Bologna Genua Milaan Napels Pisa Florence Turijn Padua Palermo Salerno Rome en Verona Verkeer en vervoer Italië heeft diverse luchthavens zoals in Milaan Bologna Pisa Florence Rome en Napels Verder is er een goed spoorwegnet waarvoor Trenitalia verantwoordelijk is In de steden zijn er trams trolleybussen en metro's Het wegennet is ook goed ontwikkeld zij het wel behoorlijk belast met name in het noorden van het land Externe links De Italiaanse renaissance was een in de 14e eeuw in Italië ontstane intellectueel-culturele beweging periode en kunststijl die omstreeks 1500 haar hoogtepunt bereikte In navolging van Jacob Burckhardt hebben historici de culturele beweging lange tijd beschouwd als de breuklijn tussen de middeleeuwen en het vroegmoderne Europa Die visie geldt inmiddels als achterhaald Alleen in de kunst en de literatuur is sprake van een breuk met de voorgaande periode Het begin van de renaissance leggen sommige historici al in de eerste helft van de veertiende eeuw Veel aspecten van de Italiaanse cultuur en samenleving bleven echter middeleeuws De notie van een renaissance kwam van Florentijnen die reflecteerden op hun eigen geschiedenis en in het bijzonder op hun eigen culturele geschiedenis Vooral in Neolatijnse literatuur en de beeldende kunst vanaf de veertiende eeuw zijn een toenemend aantal verklaringen te vinden die de periode tussen het einde van de oude wereld en het trecento veroordelen als een periode van duisternis zonder welsprekendheid poëzie grote sculpturen of schilderijen Deze houding vindt men bij Petrarca en Boccaccio Salutati en Bruni en bij de kunstenaars en architecten Ghiberti en Alberti Deze humanisten en hun navolgers stelden zich ten doel om na de periode van barbarij de middeleeuwen de klassieke idealen te doen herleven De superieur geachte cultuur van de Klassieke Oudheid diende in ere te worden hersteld en zo mogelijk overtroffen te worden translatio imitatio en aemulatio Deze ontwikkelingen hoe opmerkelijk ook werden slechts gedragen door een overwegend mannelijke elite Voor de grote meerderheid van de bevolking veranderde er slechts weinig de renaissance bleef als culturele beweging in Italië grotendeels beperkt tot de kring van geletterden en patroons De Italiaanse renaissance beleefde haar hoogtepunt omstreeks 1500 waarna de Italiaanse oorlogen de regio ontwrichtten De ideeën en kunstuitingen van de renaissance verspreidden zich echter verder in Europa In veel Europese landen was niet alleen sprake van beïnvloeding vanuit Italië maar dikwijls ook van vergelijkbare culturele ontwikkelingen van eigen bodem Het begrip "Italiaanse renaissance" Om te beginnen was het idee van de renaissance als een gouden tijdperk na eeuwen van duisternis niets anders dan een verhaal dat de humanisten uit die tijd zelf ophingen; het was een zeer zelfbewuste beweging die haar eigen reputatie vormde Zo eiste in 1492 de Italiaanse humanist Marsilio Ficino voor zijn geboortestad Florence de eer op dat daar de vrije kunsten in ere werden hersteld Het idee van de renaissance als historisch periodebegrip werd gelanceerd door in zijn boek Die Kultur der Renaissance in Italien uit 1860 sprak van een Kulturepoche Hij zag de renaissance als een geheel tot uitdrukking gebracht in alle aspecten politiek wetenschap godsdienst van de maatschappij De kunst liet hij in zijn werk praktisch buiten beschouwing omdat die volgens hem een eigen ontwikkeling volgde Kernbegrippen in de negentiende-eeuwse visie op de renaissance zijn realisme secularisering en individualisme Aan de middeleeuwen worden tegengestelde karakteristieken toegeschreven In navolging van gold de Italiaanse renaissance lange tijd als het begin van de nieuwe tijd het Italië van de Medici was de eerste moderne cultuur Op dit punt is de perceptie inmiddels radicaal gewijzigd Waar een duidelijke breuk zag met de middeleeuwen zien hedendaagse historici vooral continuïteit In plaats van modern wordt de wereld van de renaissance veeleer als archaïsch beschouwd Italië was in de eerste plaats een agrarische maatschappij een groot deel van de bevolking werkte in de landbouw en was analfabeet; de economie was in hoge mate afhankelijk van last- en trekdieren Van de 9 à 10 miljoen mensen die in Italië leefden leefde het grootste deel in bittere armoede Feitelijk bleven de welvaart en intellectuele cultuur beperkt tot de steden Peter wijst erop dat de boerenbevolking van Italië een eigen cultuur bezat maar hij besteedt er in zijn studie over de Italiaanse renaissance vervolgens geen aandacht aan Het is een ander onderwerp In vergelijking met de vloedgolf aan publicaties over de Italiaanse steden is er weinig onderzoek gedaan naar het leven op het platteland tijdens de renaissance Het idee dat renaissancekunst superieur is aan middeleeuwse kunst was lange tijd het uitgangspunt van iedere studie van de renaissance Ook een vergelijking van de literaire prestaties van middeleeuwen en renaissance viel a priori in het voordeel van de laatste uit Vervolgens stond iedere onderzoeker voor de taak deze plotselinge uitbarsting van creativiteit in Italië te verklaren Een vroege humanist als Leonardo Bruni legde een verband met de politieke vrijheid van Florence Een republikeins staatsbestel en culturele bloei waren voor hem onlosmakelijk met elkaar verbonden Giorgio Vasari die in 1550 een verzameling biografieën van kunstenaars publiceerde dacht eerder aan sociale factoren zoals kritische zin en onderlinge concurrentie Toch heeft het enkele eeuwen geduurd voordat de serieuze historiografie aandacht begon te besteden aan de culturele ontwikkelingen in Italië in de vijftiende eeuw Voltaire en de verlichting waren in dit geval het omslagpunt nadien werd ook de bestudering van sociale en culturele ontwikkelingen in het verleden serieus genomen Hoewel inmiddels het baanbrekend karakter van de Italiaanse renaissance in veel opzichten als een achterhaalde opvatting geldt is men het er doorgaans wel over eens dat op ten minste drie terreinen sprake was van een opmerkelijke opeenvolging van artistieke prestaties in de schilderkunst in de beeldhouwkunst en in de architectuur Maar zelfs op deze terreinen heeft de renaissance aan belang ingeboet de moderne kunst en moderne architectuur hebben zich heel bewust van de klassieke traditie en daarmee ook van de renaissance afgewend Zoals meestal is ook van de renaissance de afbakening in de tijd omstreden Het idee van een wedergeboorte is vanaf ~1340 terug te vinden in geschriften en werd aanvankelijk vooral in verband gebracht met Dante en Giotto De Italiaanse renaissance heeft geen scherp bepaalde begin- of eindgrens; in de kunstgeschiedenis is datering tussen ca 1340 en ca 1550 gangbaar Demografie Uiteraard berusten alle gegevens over de omvang van de bevolking tijdens de renaissance op schattingen Unanimiteit zal daarover niet bereikt worden Wel zijn de verschillen tussen de opvattingen van de demografen kleiner geworden In het boek Italy in the age of the Renaissance 1300-1550 geeft de volgende aantallen voor de bevolking van Italië Vermoedelijk is ook na 1400 nog enige tijd sprake geweest van een dalende trend In de steden is het herstel sterker geweest dan op het platteland Het heeft lang geduurd voordat het bevolkingsaantal van 1300 opnieuw werd bereikt Economie De culturele bloei die Italië tijdens de renaissance doormaakte kan niet los gezien worden van de economische en politieke structuren Italië was geen politieke zelfs geen culturele eenheid maar slechts een geografisch begrip Er bestonden meerdere Italiaanse dialecten naast elkaar Hier en daar werden ook andere talen gesproken Het Toscaans het dialect van Dante Petrarca en Boccaccio genoot een zeker prestige Wie onderwijs had genoten kon vaak Toscaans begrijpen Een groot deel van het land is bergachtig en niet geschikt voor landbouw In combinatie met zijn ligging in Europa en het feit dat de zee zelden ver weg is heeft dit tot gevolg gehad dat juist de handel hier vroegtijdig tot bloei kwam De handel concentreerde zich in de steden Rond 1300 waren er in Noord- en Midden-Italië ongeveer 23 steden met 20000 of meer inwoners Daarmee was het een van de sterkst verstedelijkte gebieden van Europa Dit was een noodzakelijke voorwaarde voor het ontstaan van de renaissance Expansie De stadstaten van Noord- en Midden-Italië waren naast Vlaanderen lange tijd de rijkste regio van Europa Als gevolg van de kruistochten waren duurzame handelsrelaties met de Levant aangeknoopt De vierde kruistocht 1202-1204 bracht vervolgens grote schade toe aan de grootste commerciële rivaal het Byzantijnse Rijk Hierdoor konden Venetië en Genua hun handelsnetwerk verder uitbreiden De belangrijkste handelsroutes uit het oosten liepen door het Byzantijnse Rijk of de Arabische landen en deden daarna de havens van Genua Pisa en Venetië aan Luxegoederen gekocht in de Levant zoals specerijen kleurstoffen en zijde werden geïmporteerd in Italië en daarna weer verkocht in de rest van Europa De meer in het binnenland gelegen stadstaten profiteerden van de rijke landbouwgronden van de Povlakte Van groot belang in het mechanisme van de economische uitwisseling tussen Frankrijk Duitsland en de Lage Landen waren de foires de Champagne een reeks handelsmarkten die werden gehouden in het graafschap Champagne De groei van de handel stimuleerde ook landbouw en mijnbouw Door de ontwikkeling van de handel kon het noorden van Italië hoewel niet rijk aan grondstoffen toch gedijen Florence werd een van de rijkste steden van Noord-Italië wat het voornamelijk te danken had aan de vervaardiging van wollen stoffen De productie stond onder toezicht van het invloedrijke handelsgilde de arte della lana In de dertiende eeuw kende een groot deel van Europa een sterke economische groei De handelsroutes van de Italiaanse staten waren verbonden met die van de belangrijke Middellandse Zeehavens en later ook met de Hanzesteden van de Oostzee en de noordelijke regio's van Europa De grote stadstaten van Italië breidden zich tijdens deze periode uit en werden de facto volledig onafhankelijk Gedurende deze periode werd een nieuwe commerciële infrastructuur ontwikkeld met dubbel boekhouden naamloze vennootschappen een internationaal bankwezen een markt voor vreemde valuta verzekeringen en een overheidsschuld Florence werd het centrum van deze financiële sector en de gouden florijn werd de belangrijkste valuta van de internationale handel De nieuwe heersende koopmansklasse paste het feodale aristocratische model aan haar behoeften aan Een kenmerk van de hoge middeleeuwen in Noord-Italië was de opkomst van de stedelijke communes die gebroken hadden met de controle door bisschoppen en plaatselijke graven In een groot deel van de regio was de landadel armer dan de stedelijke patriciërs die zich in de hoogmiddeleeuwse geldeconomie door de inflatoire stijging verrijkt hadden De toename van de handel tijdens de vroege renaissance versterkte deze evolutie nog Zo was er bijvoorbeeld veel vraag naar luxegoederen wat leidde tot een toename van de handel en een groter aantal handelaars die op hun beurt meer luxegoederen eiste Deze veranderingen verleenden de handelaren bijna volledige controle over de regeringen van de Italiaanse stadstaten wat ook weer de handel stimuleerde Een van de belangrijkste gevolgen van deze politieke controle was veiligheid Voordien liepen degenen die extreme rijkdom vergaarden in een feodale staat voortdurend het risico van inbeslagname door de monarchen tot en met het verlies van de gronden die ze bezaten Meer noordelijk gelegen staten behielden echter wel veel middeleeuwse wetten die de handel ernstig belemmerden zoals de wet tegen woekerrente en het verbod op handel met niet-christenen In de stadstaten van Italië werden deze wetten ingetrokken of herschreven Crisis en contractie De veertiende eeuw was voor Europa een periode van economische recessie Er kwam een einde aan de middeleeuwse warme periode en de gemiddelde temperaturen daalden zodat er vanaf de vijftiende eeuw zelfs sprake was van een kleine ijstijd Door deze verandering in het klimaat verminderde de landbouwproductie aanzienlijk wat leidde tot herhaalde hongersnoden nog verergerd door de snelle bevolkingsgroei van de voorgaande decennia De Honderdjarige Oorlog tussen Engeland en Frankrijk verstoorde in heel Noordwest-Europa de handel; in het oosten begon het Ottomaanse Rijk zich uit te breiden in de gehele regio De grootste verwoestingen richtte de Zwarte Dood aan die dichtbevolkte Noord-Italiaanse steden met terugkerende epidemieën teisterde Florence bijvoorbeeld had voor de pest een bevolking van 45000 die in de daaropvolgende 47 jaar afnam met 25 tot 50 procent Paradoxaal genoeg was het juist in deze periode van instabiliteit dat de eerste renaissancefiguren zoals Petrarca op het voorplan kwamen en de eerste tekenen van de renaissancekunst te zien waren in het realisme van Giotto Verondersteld wordt dat de rampen van de veertiende eeuw die de bevolking hadden getroffen ook een tekort aan arbeidskrachten hebben veroorzaakt waardoor het overblijvende deel van de Europese bevolking rijker en beter gevoed was en meer overschot te besteden had aan luxegoederen Daarnaast zou de ineenstorting van de Bardi- en Peruzzibanken de weg openen voor de Medici in Florence De historicus Roberto Lopez Sabatino stelt zelfs dat de economische ineenstorting een van de belangrijkste oorzaken was van de renaissance De Florentijnse suprematie in het bankwezen werd bevestigd door de opkomst van de Banco Medici die opgericht in 1397 in het midden van de vijftiende eeuw vestigingen had in Milaan Pisa Venetië en Rome buiten Italië in Genève Brugge Londen en Avignon Communicatie; de tijd In de Italiaanse steden bestond ten tijde van de renaissance duidelijk een toenemende behoefte om tijd en ruimte te meten Tijd werd georganiseerd meetbaar gemaakt Daaruit blijkt een streven naar orde en regelmaat Vanaf het eind van de veertiende eeuw verschijnen de eerste mechanische klokken Een van de oudste daarvan is de beroemde klok in Padua voltooid in 1364 In de vijftiende eeuw werden vergelijkbare klokken vervaardigd en opgehangen in Bologna in Milaan 1478 en op het San Marcoplein in Venetië 1499 Vervolgens verschenen kleinere klokken voor huiselijk gebruik Sociale structuren In oudere literatuur wordt in navolging van en dikwijls verkondigd dat de renaissance de overwinning van de burgerij inhield Deze interpretatie is onhoudbaar gebleken Wel zijn er in de Italiaanse steden van de dertiende eeuw ontwikkelingen aan te wijzen die als democratische tendensen kunnen worden aangeduid Voor de dertiende eeuw waren het de adel en de ridderschap die de dienst uitmaakten In de communes kreeg echter de popolo een stem in het stadsbestuur Popolo duidt niet het volk aan eerder de middenklassen niet-adellijke rijke en invloedrijke geslachten gildemeesters kooplieden bankiers ondernemers in de literatuur meestal entrepreneurs genoemd doktoren docenten en notarissen Boeren de armen en mannen die ongeschoold werk verrichtten behoorden niet tot de popolo Binnen de popolo domineerden in de eerste plaats de kooplieden in mindere mate de ambachtslieden Dat de invloed van deze groepen sterk toenam dankten zij aan hun economisch belang Om toe te kunnen treden tot de magistratuur of de stadsraad golden allerlei beperkende voorschriften men moest lid zijn van een gilde een bepaalde leeftijd hebben en gedurende een meestal lange periode belasting betaald hebben Courant is de opvatting dat er op termijn eerder sprake was van een versterking van de hiërarchie De rijke kooplieden en bankiers namen de stijl en gewoonten van de oude elite de adel over Het omslagpunt was in dit geval de pestepidemie halverwege de veertiende eeuw en de daarop volgende economische crisis Vanaf het moment dat de economie niet langer groeide maar kromp verminderde de sociale mobiliteit sterk De invloed van de lagere middenklassen verminderde Paleizen werden in de loop van de tijd groter en pronkzuchtiger Leden van de stedelijke elites waren bereid grof geld te betalen voor een adellijke titel of voor het recht een familiewapen te voeren Omdat in de stad Durazzo de kans op besmetting met de pest zeer groot was gaf de doge van Venetië er de voorkeur aan de stad door een niet-adellijk burger te laten besturen Vrouwen heeft een lijst samengesteld van de 600 belangrijkste schrijvers geleerden en kunstenaars degenen die het beeld van de Italiaanse renaissance hebben bepaald Hij spreekt in dit verband van de creative elite Hij constateert dat er slechts drie vrouwen tot deze intellectuele elite behoorden de dichteressen Vittoria Colonna Veronica Gambara en Tullia d'Aragona Creativiteit bij vrouwen werd kennelijk niet aangemoedigd stelt dat er voor vrouwen zelfs helemaal geen sprake was van een renaissance "althans niet tijdens de Renaissance" Er waren ook vrouwelijke humanisten tijdens de Italiaanse renaissance zoals Isotta Nogarola hoewel zij vanwege hun sekse intellectueel ondergewaardeerd bleven Geleerdheid bij een vrouw werd als tegennatuurlijk gezien en werd zelfs zoals bij Isotta Nogarola verbonden aan een promiscue levenswijze Overigens zijn er aanwijzingen dat vrouwen in de loop van de tijd meer bewegingsvrijheid kregen Uit de zestiende eeuw zijn er meer vrouwelijke schrijvers en kunstenaars bekend Vrouwelijke schilders uit die eeuw zijn Sofonisba Anguissola en Lavinia Fontana Er zijn nog enkele zestiende-eeuwse dichteressen Het gegeven dat er meer en meer in de volkstaal werd geschreven gaf vrouwen vermoedelijk meer kansen Politiek kader hoge en late middeleeuwen zestiende eeuw Politiek gezien bestond de laars van Italië uit drie delen Deze driedeling is het gevolg geweest van de langdurige strijd tussen de koningen keizers van het Duitse Rijk en de pausen Het koninkrijk Italië dat het noorden en Toscane omvatte was een deel van het Heilige Roomse Rijk Alleen de Republiek Venetië was officieel onafhankelijk van de Duitse keizers In het midden lag de Kerkelijke Staat In het zuiden lag het koninkrijk Napels Of de grote en kleine eilanden rondom ook tot Italië behoorden was onduidelijk Sicilië was nauw verbonden met het koninkrijk Aragon; Sardinië en Corsica waren een twistappel van Aragon en Genua Venetië regeerde over vele Dalmatische en Griekse eilanden Dertiende eeuw De Noord-Italiaanse stadstaten hadden voor hun onafhankelijkheid moeten vechten Twee Duitse keizers verdedigden de rechten van het keizerrijk Frederik I Barbarossa en zijn kleinzoon Frederik II 1212-1250 die ook koning van Sicilië was De strijd tussen de aanhangers van de keizers de Ghibellini en de pausgezinden de Guelfi heeft de Italiaanse politieke verhoudingen langdurig beïnvloed De paus moedigde Karel van Anjou een broer van Lodewijk de Heilige aan om Napels en Sicilië te veroveren De slag bij Benevento 1266 bezegelde de ondergang van de Hohenstaufen Het regime van de Fransen werd echter dermate gehaat dat een volksopstand hen in 1282 weer uit Sicilië verdreef Aanvankelijk waren bijna alle Italiaanse stadstaten republieken De stadsbestuurders noemden zich consul In de loop van de tijd trok bijna overal één man en zijn familie de macht naar zich toe Een dergelijke alleenheerschappij wordt signoria genoemd De eeuw van Dante en Petrarca ~1275 ~1375 In de Late Middeleeuwen vanaf ~1300 waren Latium de streek rond Rome en Zuid-Italië armer dan het noorden van Italië Rome was een stad van oude ruïnes en de Kerkelijke Staat was een onsamenhangend geheel kwetsbaar voor externe bemoeienissen zoals die van Frankrijk Het pausdom werd getart door Frankrijk dat onder druk van koning Filips de Schone 1285-1314 een paus in het Zuid-Franse Avignon installeerde Sicilië had periodes van voorspoed gekend tijdens het emiraat van Sicilië en later tijdens de twee eeuwen dat het een zelfstandig koninkrijk was De val van de Hohenstaufen maakte aan de zelfstandigheid en economische bloei een einde In economisch opzicht waren Zuid-Italië en Sicilië vooral belangrijk als leverancier van grondstoffen in de eerste plaats graan en wol en als afzetmarkt De mislukte expeditie van rooms-koning Hendrik VII van Luxemburg in 1310-1313 maakte duidelijk dat het keizerrijk in Italië min of meer irrelevant was geworden De macht van de Franse monarchie nam na het hoogtepunt onder Filips de Schone geleidelijk af; hierdoor mengde Frankrijk zich lange tijd minder in de aangelegenheden van het schiereiland Venetië Florence Siena Genua Lucca en Perugia waren in 1300 nog een republiek Het merendeel van de stadstaten was inmiddels een signoria geworden Van de dood van Petrarca tot de Vrede van Lodi 1374 1454 In de jaren volgend op de dood van Petrarca onderging het politieke landschap van Italië een aantal significante veranderingen In 1376 keerde paus Gregorius XI terug naar Rome Vanaf dit moment begonnen de pausen zich weer actiever in de Italiaanse politiek te mengen Het Westers Schisma van 1378 tot 1417 verscheurde de christenheid en ondermijnde het gezag van de Kerk Het kostte de pausen ook moeite om hun gezag tegenover de Romeinse adel te handhaven In Florence verloren de gilden een groot deel van hun politieke invloed De Ciompi van 1378 een opstand van Florentijnse textielarbeiders mislukten; het stadsbestuur kreeg een steeds oligarchischer karakter In andere Italiaanse steden voltrok zich een vergelijkbare ontwikkeling Naast interne strijd was ook oorlog tussen stadstaten een terugkerend verschijnsel Zo voerde Gian Galeazzo Visconti †1402 de eerste hertog van Milaan een agressieve op expansie gerichte politiek Onrustig was het ook in het koninkrijk Napels Koningin Johanna I werd in 1381 afgezet Hierop volgde strijd tussen het geslacht Anjou en het koningshuis van Aragon Op termijn won het geslacht van Aragon in 1442 veroverde Alfons V Napels Vooral de republiek Venetië slaagde erin haar grondgebied uit te breiden De republiek veroverde niet alleen Istrië en Friuli maar ook een groot aantal voorheen zelfstandige steden Achtereenvolgens werden Treviso 1388 Vicenza 1404 Verona en Padua 1405 Brescia 1426 en Bergamo 1428 aan het grondgebied van Venetië toegevoegd Verschillende Franse koningen streefden naar machtsuitbreiding in het noorden van Italië Zij meenden dat het hertogdom Milaan hen toekwam omdat de dochter van Gian Galeazzo Visconti getrouwd was met Lodewijk van Orléans Van 1396 tot 1409 heersten de Fransen in Genua Gaandeweg ontstonden er in de vijftiende eeuw enkele regionale machten het hertogdom Milaan de republieken Venetië en Florence en de Kerkelijke Staat In de signorie was de heerschappij nu erfelijk geworden Beroemde geslachten zijn de Visconti in Milaan het geslacht Este in Ferrara de Gonzagas in Mantua en de Della Scalas in Verona De militaire uitgaven van de Italiaanse stadstaten waren van een aanzienlijke omvang In de loop der tijd stegen deze uitgaven en ook de staatsschulden van de stadstaten In 1433 bedroeg de staatsschuld van Florence 4 miljoen florijnen In 1375 werd een leerling van Petrarca Coluccio Salutati een humanist kanselier van de republiek Florence In de jaren hierna werden een aantal belangrijke kunstenaars geboren de architect Brunelleschi in 1377 de beeldhouwers Ghiberti en Donatello in 1378 en 1386 Het is daarom gebruikelijk de vroegrenaissance in deze jaren te laten beginnnen Hoogtepunt van de renaissance 1454 1527 De rijkdom culturele uitstraling en verdeeldheid van de Italiaanse staten maakten Italië tot een aantrekkelijk doelwit voor vorsten die gebiedsuitbreiding nastreefden In de vijftiende eeuw ondernamen de Turken daartoe al enkele pogingen In 1494 trok koning Karel VIII met een Frans leger over de Alpen Zonder veel moeite marcheerde hij op tot het koninkrijk Napels om daar de troon te claimen maar na de Slag bij Fornovo in 1495 moest hij al zijn plannen voor Italië opgeven In de volgende decennia deden verschillende Europese staten niettemin pogingen delen van Italië te veroveren De rivaliteit tussen Frankrijk en het Habsburgse Heilige Roomse Rijk en het eveneens Habsburgse Spanje speelde hierin de hoofdrol De plundering van Rome Sacco di Roma in 1527 door de troepen van keizer Karel V was een triest dieptepunt Hoewel het moeilijk is één specifiek jaartal als einde van de renaissance in Italië aan te wijzen was het wel een teken aan de wand in Italië waren de hoogtijdagen van de renaissance voorbij Na de Sacco di Roma 1527 In de strijd om Italië tussen de Franse Valois en de Habsburgers kwamen de Habsburgers als de duidelijke winnaars naar voren Gedurende bijna twee eeuwen beheersten de Spanjaarden de Italiaanse politiek Vanaf ~1540 volgde de katholieke Kerk een heel ander beleid bestrijding van de protestantse ketterijen kreeg nu de hoogste prioriteit Vele boeken werden verboden; het intellectueel klimaat veranderde sterk De geest van de contrareformatie waarde rond Het belang van de voortdurende rivaliteit en strijd tussen de steden en verschillende sociale klassen van Italië nam sterk terug De culturele uitingen van de renaissance verloren goeddeels de band met de actualiteit Het intellectueel debat werd vooral in de studeerkamer voortgezet Kerk en religie Voor de middeleeuwse mens werd het hele leven van geboorte tot overlijden beheerst door het christelijk geloof Het was niet ongebruikelijk om dagelijks de mis bij te wonen Het onderscheid tussen het sacrale en het profane was vaak niet scherp Pas het Concilie van Trente 1545-1563 zou hier verandering in brengen De vertrouwdheid met het heilige uitte zich in gedrag dat latere eeuwen als respectloos zouden beoordelen Uit talloze berichten van tijdgenoten blijkt dat het niet ongewoon was om in de eeuw van Rafaël te praten tijdens de mis of om door de kerk te wandelen In kerken werd gegeten gedronken gedanst gegokt en gebedeld Kerkgebouwen werden als opslagplaats gebruikt In de steden van Italië behoorde een substantieel deel van de bevolking tot de clerus Er zijn schattingen gemaakt van het aantal geestelijken in Florence verwijst naar onderzoek van en gepubliceerd in 1978 Zij schatten de bevolking van Florence in 1427 op 38000 inwoners Hieronder waren ongeveer 300 priesters en meer dan 1100 monniken nonnen en bedelmonniken Mettertijd nam het aantal geestelijken relatief zelfs toe Het onderscheid tussen geestelijken en leken was overigens niet altijd duidelijk Er zijn berichten bekend van geestelijken die als metselaar werkten of wapens droegen Er bestond nog geen opleiding voor priesters Er was dan ook veel kritiek op de geestelijkheid In Italië klonk de kritiek zelfs feller dan in de omringende landen Wij vinden deze kritische geluiden onder andere terug in de verhalen van Boccaccio en de geschriften van Poggio Bracciolini Renaissancepausen De meeste renaissancepausen gedroegen zich als wereldlijke vorsten Herovering en later uitbreiding van de Kerkelijke Staat leek hun belangrijkste doel De pauselijke curie was hoofdzakelijk ingericht om zo veel mogelijk inkomsten te genereren Ondanks de terugkerende roep om hervormingen bleef alles bij het oude Ten tijde van de renaissance leverden het geslacht Borgia het geslacht Della Rovere en de Medici elk twee pausen De rijke pausen en kardinalen traden in toenemende mate op als patroons voor renaissancekunst en -architectuur en namen het initiatief voor de heropbouw van de architecturale bezienswaardigheden van Rome De humanisten Nicolaas V 1447-1455 en Pius II 1458-1464 slaagden erin hun rol als paus met voldoende verantwoordelijkheidsgevoel te vervullen Onder Sixtus IV 1471-1484 trad het verval in Hij gebruikte het gezag dat hij als paus genoot op grote schaal ten behoeve van het verrijken van zijn familie Della Rovere Berucht is zijn betrokkenheid bij de Pazzi-samenzwering 1478 Innocentius VIII 1484-1492 behartigde vooral de belangen van zijn eigen kinderen Zijn opvolger was de beruchte Alexander VI Rodrigo de Borja 1492-1503 Hij was een belangrijke speler in het complexe web van de internationale Europese diplomatie Zijn oorlogszuchtigheid ten behoeve van zijn zoon Cesare Borgia leverde uiteindelijk heel weinig op "Binnen het Vaticaan vormde dit rampzalige pontificaat het dieptepunt van corruptie en moreel verval" Onderwijs In de steden van Noord- en Midden-Italië kon een groot deel van de bevolking lezen en schrijven Volgens een aantekening van Bonvesin de la Riva waren er in 1288 in Milaan meer dan 70 schoolmeesters die leerlingen leerden lezen en schrijven Er zijn schattingen gedaan van het aantal geletterden in de stad Florence Volgens een schatting waren minstens 67% mogelijk zelfs meer van de volwassen mannen in de stad geletterd De uitkomst wordt bevestigd door onderzoek van het Florentijns belastingregister catasto Ieder gezinshoofd was verplicht zelf een verklaring voor het belastingregister te schrijven Ongeveer 80% van de gezinshoofden was hiertoe in staat Ook veel meisjes leerden in Florence lezen en schrijven Uit de belastingregisters blijkt verder dat ook in steden in de omgeving van Florence veel mannen zelf een verklaring konden schrijven Op het Toscaanse platteland waren daarentegen velen ongeletterd De plaatselijke notaris schreef de meeste verklaringen Het grote aantal geletterden maakte de plotselinge opbloei van de Italiaanse literatuur mogelijk Voor de dertiende eeuw schreven schrijvers met enige ambitie altijd in het Latijn Dit stond in schril contrast met de ontwikkelingen in Frankrijk en Spanje waar literatuur in de volkstaal van hoog niveau werd vervaardigd Behalve voor literaire doeleinden werd de volkstaal vanaf de dertiende eeuw ook op grote schaal gebruikt in het dagelijks leven men schreef talloze preken zakenbrieven politieke verslagen dagboeken en familiekronieken in de plaatselijke volkstaal Na de introductie van de boekdrukkunst aan het eind van de vijftiende eeuw verschenen nergens zo veel boeken in de volkstaal als in Italië Rol van Florence Florence de belangrijkste stad in Toscane wordt met recht beschouwd als de eerste stad van de renaissance Het maakte gedurende de veertiende vijftiende en zestiende eeuw een ongekende culturele bloei door Het was een naar Italiaanse maatstaven middelgrote stad; in de vijftiende eeuw had het ongeveer 60000 inwoners De stad dankte haar welvaart met name aan een bloeiende wolnijverheid de fabricage van wollen stoffen Twaalf kunstenaarsgilden reguleerden de handel en vormden de basis voor het commerciële succes van Florence Rijke leden van de gilden bekleedden belangrijke posities in het bestuur en behoorden tot de invloedrijkste burgers van de samenleving Het Palazzo Vecchio gebouwd in 1299 was het thuis van de Florentijnse gilden Het functioneerde als de zetel van de gemeentelijke overheid en het hart van de Florentijnse cultuur Hier was het dat de 5000 gildeleden die ook stemrecht bezaten bijeenkwamen om stadszaken te bespreken en beslissingen te nemen Onder hen bevonden zich behalve textielarbeiders en bankiers ook metselaars en bouwers beeldhouwers advocaten en notarissen Het waren enkele Florentijnse schrijvers die het beeld van de renaissance bepaalden In de veertiende eeuw waren dat Dante feitelijk nog typisch een middeleeuwer Petrarca en Boccaccio Machiavelli †1527 leverde een belangrijke bijdrage aan de politieke theorie Rond 1400 woedde er een oorlog tussen Florence en Milaan Hertog Gian Galeazzo Visconti regeerde niet alleen in Verona Vicenza en Padua maar breidde zijn macht ook naar het zuiden toe uit Hij veroverde Pisa Perugia Siena en Bologna Florence voelde zich met recht omsingeld Het wist de druk van Milaan te weerstaan tot de hertog in 1402 aan de pest bezweek De kanselier van Florence Leonardo Bruni verdedigde de politieke onafhankelijkheid van Florence met de pen Hij vergeleek Florence met het Athene van Perikles en met Rome voordat de keizers een eind hadden gemaakt aan de vrijheid Gedurende de vijftiende eeuw maakten de Medicieen geslacht van kooplieden en bankiers zich geleidelijk aan meester van de macht De familie dankte haar rijkdom aan Giovanni de Medici 1360-1429 Giovannis zoon Cosimo de' Medici 1389-1464 genoot de steun van de armere lagen van de bevolking Hoewel de republikeinse instellingen werden gehandhaafd beheerste hij de politiek Lorenzo il Magnifico 1449-1492 diens kleinzoon genoot vooral faam als dichter kunstkenner en mecenas Cosimo de' Medici trok Niccolò Niccoli 1364-1437 aan een enthousiast verzamelaar en kopiist van Oudgriekse manuscripten Onder zijn invloed werd Florence een centrum van het humanisme De cultuur van de stedelijke renaissance en de boeteprediking van de bedelorden botsten met elkaar De prior van een dominicanenklooster Girolamo Savonarola 1452-1498 had met zijn prediking zo'n invloed op de bevolking dat deze alle tekenen van wereldlijk leven vernietigde de heersersfamilie van de Medici moest de stad Florence verlaten In de zestiende eeuw werd Toscane een groothertogdom De Medici zouden er tot 1737 regeren Verspreiding over Italië De idealen van de renaissance verspreidden zich vanuit Florence naar zijn Toscaanse buurstaten zoals Siena en Lucca De Toscaanse cultuur werd al snel het model voor alle staten van Noord-Italië en de Toscaanse taalvariant van het Italiaans werd vooral in de geschreven literatuur dominant in de hele regio Toen Francesco Sforza in 1447 aan de macht kwam in Milaan transformeerde hij in hoog tempo deze middeleeuwse stad tot een belangrijk centrum van kunst en wetenschap Een van de geleerden die hierdoor werd aangetrokken was de architect en humanist Leone Battista Alberti die een belangrijke rol zou spelen in de theorie van de renaissancekunst Hertog Francesco Sforza liet onder meer het Ospedale Maggiore bouwen en restaureerde het Palazzo dellArengo De Sforzas waren bevriend met de Florentijnse de' Medici-familie Samen stabiliseerden zij de onderlinge betrekkingen tussen de steden met de Vrede van Lodi en andere verdragen zodat een lange periode van vrede aanbrak voor heel Italië Dit schiep een uitzonderlijk gunstig klimaat voor de bloei van de kunsten en letteren Venetië een van de rijkste Italiaanse steden als gevolg van zijn controle over de Adriatische Zee werd ook een centrum voor renaissancecultuur met name van architectuur Net als Florence was Venetië tijdens de renaissance een republiek Eigenlijk was het renaissancistische Venetië eerder een rijk dat heerste over een deel van het grondgebied van het huidige Italië en een groot deel van de Adriatische kust en vele eilanden controleerde Het stabiele politieke klimaat en de bloeiende handelseconomie hadden de periode van de Zwarte Dood en de val van handelspartner Constantinopel goed doorstaan Die gezonde economie was net als in Florence een belangrijke factor die de bloei van de kunsten bevorderde Het trok heel wat kunstenaars aan die in Venetië opdrachten van rijke patroons konden krijgen Ook kleinere steden kwamen door patronaat onder invloed van de renaissance Ferrara en Mantua onder de Gonzaga-familie en Urbino onder Federico da Montefeltro In Napels werd de renaissance ingeluid onder het beschermheerschap van Alfonso I die Napels in 1443 veroverde Kunstenaars als Francesco Laurana en Antonello da Messina en schrijvers zoals de dichter Jacopo Sannazaro en de humanistische geleerde Angelo Poliziano verleende hij de nodige hulp en aanmoediging In de periode van de onderkoningen groeide de bevolking van Napels uit van 100000 tot 300000 inwoners In Europa was alleen Parijs meer bevolkt De belangrijkste van de onderkoningen was Pedro Álvarez de Toledo Hij introduceerde zware belastingen maar verbeterde ook het uitzicht van Napels Zo liet hij de hoofdstraat die nog steeds zijn naam draagt verbreden zorgde voor verharde wegen liet oude gebouwen restaureren en nieuwe gebouwen optrekken en de stadswal versterken Rome bleef die eerste jaren wat achterop Ook al keerde in 1417 het pausdom terug de stad bleef arm en grotendeels een ruïne Onder de oorlogszuchtige paus Julius II Il Papa Terribile begon de herbouw van de Sint-Pietersbasiliek Toen het pausdom onder de controle viel van de rijke families uit het noorden zoals de Medici en de Borgia's begon de geest van de renaissancekunst en -filosofie het Vaticaan sterk te beïnvloeden Paus Sixtus IV zette het werk van Nicolaas V verder en gaf opdracht tot de bouw van de Sixtijnse Kapel Paus Sixtus V zette dan weer aan tot een grote Romeinse stadsuitbreiding Kunstenaars en architecten bleven gewoonlijk niet in de stad waar ze geboren waren Al naargelang de opdrachten die ze kregen verbleven ze soms jarenlang in een andere stad Michelangelo bijvoorbeeld een uit Caprese afkomstige Toscaan werkte meerdere jaren in Rome Rafaël Santi werd geboren in Urbino ging naar Florence om zich te inspireren op de stijl van Michelangelo en Leonardo da Vinci en trok enkele jaren later naar Rome om daar te gaan werken Cultuur; de kunsten De woorden Italiaanse renaissance worden veelal primair in verband gebracht met de kunstwerken uit deze stijlperiode de frescos schilderijen beelden gebouwen enz Daarbij wordt over het hoofd gezien dat tijdgenoten zich destijds eerder beroemden op het herontdekken van teksten uit de Oudheid en wat dat teweeg had gebracht in de ogen van de humanisten niets minder dan de heropleving van de beschaving Humanisten hulden zich in navolging van de Romeinen graag in togas en bezaten een hogere maatschappelijke positie dan een beeldend kunstenaar Het kunnen schrijven van een toespraak in de stijl van Cicero of een ode zoals Horatius werd hoger gewaardeerd dan het vervaardigen van een schilderij of beeld Een bijkomend gevolg van de intensieve bestudering van de oude manuscripten was het ontstaan van wat moderne onderzoeksmethoden genoemd kunnen worden Hier werd de eerste aanzet gegeven tot de latere moderne studie van geschiedenis en taalkunde De passie voor oude geschriften en de kritische studie ervan leidden tot een vernieuwing in de letteren Nader onderzoek van de groep die de creative elite noemde wijst uit dat de groep schrijvers geleerden en kunstenaars sociaal gezien in twee groepen kan worden onderverdeeld Enerzijds waren er de schrijvers humanisten en geleerden Velen van hen waren van adel; ook hadden de meesten onderwijs gevolgd aan een universiteit De schilders en beeldhouwers waren doorgaans van minder bevoorrechte komaf De meesten wisten weinig van theologie en de klassieken en werden daarom dikwijls als onwetend weggezet Zij hadden hun bekwaamheid in de praktijk geleerd als leerling in de werkplaats van een gevestigd kunstenaar Omdat veel kunstenaars een soort winkel hielden werden zij soms vergeleken met schoenmakers en kruideniers Patronage Het is een mythe dat de kunstenaars van de renaissance in alle vrijheid hun eigen ideeën en creativiteit konden ontplooien Het waren in hoge mate de opdrachtgevers van wie het initiatief uitging bij de totstandkoming van alle architectuur het beeldhouwwerk en de schilderijen Het is ook onjuist om met hedendaagse opvattingen over kunst terug te kijken op de relatie kunstenaar-patroon in deze periode In de vijftiende eeuw was het immers de opdrachtgever die beschouwd werd als de werkelijke schepper van het werk Het was ook de opdrachtgever die controle uitoefende op het uiteindelijk resultaat van de opdracht Niet alle kunst werd in opdracht vervaardigd Er begon zich voorzichtig een markt voor kunst te ontwikkelen Kunstenaars vervaardigden kunstwerken en probeerden deze vervolgens te gelde te maken onderscheidt tijdens de periode van de Italiaanse renaissance verschillende groepen van patroons de kapitaalkrachtige handelaars van steden als Florence en Venetië de politiek machtige heersers van de verschillende stadstaten met name die van Milaan Napels Urbino Ferrara en Mantua en het pauselijke hof in Rome Behalve de genoemden valt er natuurlijk ook te denken aan minder rijke handelaars aan allerlei bankiers en aan heersers van minder machtige staten zoals Siena en Genua die ook optraden als opdrachtgevers voor kunstenaars architecten en ambachtslui die zij voor de decoraties van hun huizen aantrokken De belangrijkste opdrachtgever was de Kerk Dat verklaart meteen waarom het leeuwendeel van de schilderijen een religieus onderwerp behandelde Overigens bestond er ook onder leken veel vraag naar religieuze kunst Een deel daarvan werd in kerken en kapellen opgehangen een ander deel in woonhuizen Soms bestelden leden van de clerus niet-religieuze kunst Heersers als mecenassen Ten tijde van de renaissance onderhielden degenen die kunst vervaardigden veelal opvallend nauwe banden met het milieu van de machthebbers Kunst werd grootschalig ingezet om de macht te legitimeren Omgekeerd werd van een vorst verwacht dat hij regelmatig opdrachten verstrekte en substantieel meebetaalde aan allerlei openbare rituelen zoals optochten en bijeenkomsten Veel belangrijke kunstverzamelingen zijn dan ook gevormd door machtige en vermogende mecenassen Allen behoorden zij tot de aristocratie van de macht prinsen hertogen koningen paus en van de economie grote kooplieden die hun geld investeerden in de productie van kunst De vorstenhoven waren de centra waar de renaissancecultuur bij uitstek tot bloei kwam Enkele voorbeelden daarvan De Medici Lorenzo de' Medici 1449–1492 ondersteunde de artistieke creaties van Verrocchio en Botticelli Het huis Montefeltro stimuleerde via bestellingen kunstscheppingen op gebieden zo divers als bibliofilie wandtapijten en schilderijen Ludovico Sforza 1452-1508 hertog van Milaan verleende opdrachten aan Leonardo da Vinci en Bramante Rol van de pausen De patronage van kunst en architectuur was voor de pausen een middel om het prestige van de Kerkelijke Staat te verhogen alsook een gevolg van de persoonlijke voorkeuren van individuele pausen De pausen namen hun rol als beschermheer van kunst en architectuur pas duidelijk in de vijftiende eeuw op Omdat de pausen na 1309 in Avignon verbleven of verdeeld waren bleef Rome architecturaal onderontwikkeld in vergelijking met andere grote steden Paus Nicolaas V richtte de beroemde Vaticaanse Bibliotheek op Paus Sixtus IV nam ingrijpende maatregelen die een significant verfraaiend effect hadden op het stadsbeeld van Rome Hij startte een groots opgevat project voor de herontwerp en de wederopbouw van Rome de verbreding van de straten en het slopen van de vervallen ruïnes Hij sponsorde ook de werken aan de Sixtijnse Kapel en deed een beroep op heel wat kunstenaars uit andere Italiaanse stadstaten Paus Julius II trad op als mecenas van kunsten Zijn opvolger Leo X staat bekend om zijn beschermheerschap van Rafaël wiens schilderijen een grote rol toebedeeld kregen in de herinrichting van het Vaticaan Filosofie en letterkunde; humanisme In de veertiende en vijftiende eeuw vormden de humanisten een nieuwe groep van seculiere geleerden Middeleeuwse geleerden uit de scholastiek behoorden doorgaans tot de geestelijkheid Door de groei van de geletterdheid in steden als Florence kregen nu ook kinderen van rijke kooplieden de kans om te studeren In de middeleeuwen werden hoofdzakelijk de Bijbel en de kerkvaders bestudeerd exegese Daarnaast werden ook de werken van heidense auteurs als Cicero Vergilius Ovidius Caesar Livius Tacitus en Seneca gelezen en gekopieerd Veel manuscripten sluimerden echter in bibliotheken; men wist vaak niet waar bepaalde werken bewaard werden Daardoor leek het alsof meer dan de helft van het corpus was verdwenen Een aantal Griekse teksten was in het westen alleen bekend in vaak slechte vertalingen in het Latijn De beweging die achteraf humanisme is gaan heten ontstond in de dertiende eeuw Lovato dei Lovati en Geri d'Arezzo bepleitten destijds meer tijd en aandacht voor de klassieke auteurs in het onderwijs Dit pleidooi werd op termijn populair onder docenten notarissen en andere leden van de elite De vroege humanisten waren vol lof over de klassieke teksten van onder anderen Cicero Vergilius en Seneca Deze teksten hadden vaak een praktische bedoeling en waren opgesteld als dialogen redevoeringen en verhandelingen Bij de studie van deze teksten hadden de humanisten veel oog voor vorm en stijl en zij onderwierpen de Griekse en Latijnse manuscripten aan een grondige analyse Hiermee legden zij de basis voor een kritische filologie die de literaire en stilistische kenmerken van de teksten tot in detail beschreef Het grote voorbeeld van de humanisten was de redenaar Cicero Zij bewonderden zowel zijn welsprekendheid als zijn actieve politieke betrokkenheid en oog voor het publiek belang Petrarca Francesco Petrarca 1304-1374 kan beschouwd worden als de leider van de humanisten Hij was de zoon van een uit Florence verbannen koopman Een deel van zijn leven bracht hij door in de buurt van het pauselijk hof te Avignon Hij studeerde rechten en ontving de lagere wijdingen Hij reisde veel Zijn rusteloze tweeslachtige natuur blijkt uit zijn talloze brieven en geschriften Hij bewonderde zowel Cicero als Augustinus zeer Door zelfs twee brieven aan Cicero te schrijven deed hij een klassiek genre herleven Het was voor Petrarca een vaststaand gegeven dat welsprekendheid en virtù deugd met elkaar samenhangen Die gedachte is het uitgangspunt van de humanistische beweging Petrarca wees ook de weg wat betreft het verzamelen en redigeren van klassieke teksten Beroemd is zijn vondst in 1345 van een afschrift van de brieven van Cicero aan diens vriend Atticus Humanisme na Petrarca Een van de eerste humanisten naast Petrarca en Angelo Polziano was de Florentijn Leonardo Bruni Van hem verscheen Geschiedenis van het Florentijnse volk Historiae Florentini populi libri XII dat kan worden beschouwd als het eerste moderne geschiedenisboek Zo was hij de eerste historicus die een driedeling van de geschiedenis maakte in de grote periodes oudheid middeleeuwen en nieuwe tijd Als secretaris van de pauselijke kanselarij en later als kanselier van Florence had hij ook veel invloed op de politiek Andere sleutelfiguren uit de humanistische filologie zijn Lorenzo Valla 1407-1457 en Marsilio Ficino 1433-1499 Tijdens de renaissance in Italië kreeg de intellectuele elite meer oog voor de mens en de mogelijkheden van zijn intellect Het werk van de letterkundigen en filologen kreeg later de naam humanisme De umanista legden in opvoeding en onderwijs de nadruk op de studie van de klassieke teksten De term is afgeleid van studia humanitatis een vijftiende-eeuws leerprogramma dat samengesteld was uit grammatica poëzie retorica geschiedenis en ethiek en dat gericht was op de verheffing van de intellectuele en zedelijke kwaliteiten van het individu Dit ideaal werd ook de menselijke virtù genoemd Om dit te bereiken was een hervorming van de cultuur nodig Vandaar dat het renaissancehumanisme als motor van de renaissance kan worden beschouwd de onwetende en passieve middeleeuwer moest plaatsmaken voor de actieve renaissancemens die ernaar streefde het volledige potentieel van het individu te benutten Er wordt soms gesuggereerd dat het christelijk geloof door de toegenomen aandacht voor de klassieken aan belang inboette Uit de geschriften van de invloedrijke Petrarca blijkt dat geenszins Petrarca was ervan overtuigd dat het lezen en bestuderen van klassieke auteurs tot een deugdzamer en ook christelijker levenswandel zou leiden meende dat het doel van de humanisten was "te weten wat de antieken wisten te schrijven zoals de antieken schreven en om te denken en zelfs te voelen zoals de antieken dachten en voelden" Reproductie van de Oudheid was in deze visie het belangrijkste doel van de humanisten De reproductie werd vormgegeven door het opsporen van handschriften tekstkritiek en imitatie De visie van is enigszins naïef en doet ook de humanisten tekort Reproductie was niet het voornaamste doel Het historische feitenmateriaal en de literaire vaardigheden van de Klassieke Oudheid waren een machtig wapen dat de humanisten hanteerden om de politieke realiteit waarin zijzelf leefden te duiden en te rechtvaardigen Zij zetten zich af tegen de hoofse cultuur van de ridders en de scholastieke traditie van de universiteiten Van de grote verschillen op politiek religieus en sociaal terrein tussen de Oudheid en het heden waren zij zich terdege bewust "Met dit vermogen om zowel zinrijke verbanden als geprononceerde verschillen te ontwaren in combinatie met de zucht om het cultuurideaal van de Oudheid naar de kroon te steken onderscheidt het Italiaanse renaissance-humanisme zich van eerdere pogingen klassieke idealen te doen herleven" In de vijftiende eeuw vluchtten Griekse geleerden na de verovering van Byzantium 1453 door de Ottomanen naar Italië Hun taalkundig werk zou tijdens de renaissance een stimulans betekenen voor linguïstische studies aan de pas opgerichte academies van Florence en Venetië Deze Byzantijnen namen op hun vlucht voor de Turken soms kostbare manuscripten mee en natuurlijk ook hun kennis van het OudGrieks Aldus leverden zij een cruciale bijdrage aan de renaissance In Italië en daarbuiten doorzochten humanistische geleerden kloosterbibliotheken voor oude handschriften en herontdekten zo Tacitus en andere Latijnse auteurs Met Vitruvius kwamen de architectonische principes van de Oudheid opnieuw aan het licht Renaissancekunstenaars werden aangemoedigd om de grote werken van de antieken te overtreffen in de geest van de schilder Apelles Aristoteles bleef de meest invloedrijke Griekse filosoof hoewel zijn denken in toenemende mate moest concurreren met dat van Plato Marsilio Ficino 1433-1499 vertaalde het werk van Plato en schreef daar commentaren bij die sterk bijdroegen aan de verspreiding van Plato's leer Veel denkers van de renaissance waren dan ook aanhangers van het neoplatonisme dat behalve door Ficino ook door het werk van Georgios Gemistos Plethon en Giovanni Pico della Mirandola bekend raakte in intellectuele kringen rond Florence Een filosofisch bastion in het denken van Aristoteles bleef de universiteit van Padua Daar bestudeerde Pietro Pomponazzi 1462–1524 de teksten van Aristoteles zonder bemiddeling van het thomisme en Averroes In het algemeen kan gezegd worden dat het theocentrisme van de middeleeuwen plaatsmaakte voor een antropocentrische wereldbeschouwing Literatuur in de volkstaal Met het werk van Dante Alighieri 1265-1321 in het bijzonder de Divina commedia bereikte de literatuur van de middeleeuwen haar hoogtepunt Tegelijkertijd zijn er elementen in zijn werk die vooruitwijzen naar latere ontwikkelingen Francesco Petrarca en Boccaccio schreven evenals Dante een deel van hun werk in de volkstaal Zij stimuleerden door het vertalen navolgen en zo mogelijk overtreffen van klassieke auteurs translatio imitatio en aemulatio de interesse in de klassieke erfenis De invloed van Petrarca op het latere humanisme is groot Boccaccio is vooral bekend als de auteur van de Decamerone die haast onmiddellijk in heel Europa succes genoot Na de dood van Petrarca in 1374 werd er in het Italiaans gedurende 100 jaar vrijwel geen poëzie van betekenis geschreven Beroemde vijftiende-eeuwse dichters die in de volkstaal schreven zijn Luigi Pulci Morgante Matteo Maria Boiardo met het gedicht Orlando innamorato en Ludovico Ariosto Orlando furioso Vijftiende-eeuwse schrijvers zoals de dichter Angelo Poliziano en de neoplatoonse filosoof Marsilio Ficino maakten uitgebreide vertalingen uit zowel het Latijn als het Grieks In de vroege zestiende eeuw schreef Niccolò Machiavelli Il principe De vorst en Castiglione Il libro del cortegiano Het boek van de hoveling die beide poogden het politieke intellectuele en zedelijke klimaat van hun tijd te beïnvloeden Een sleutelbegrip in Machiavellis postuum uitgegeven Il Principe is virtù dat eerder als doortastendheid dan als deugd begrepen moet worden Een heerser met virtù kon immers in het belang van de staat zijn woord breken liegen en zelfs moorden begaan Ondanks het feit dat het nu beschouwd wordt als een van de eerste werken over politieke filosofie kregen Machiavellis theorieën niet veel gehoor bij zijn tijdgenoten Zijn toneelstukken daarentegen waaronder zijn meesterwerk La mandragola De alruin uit ca 1518 zouden aan de basis liggen van een heel nieuwe theaterstijl Door de aandacht die werd gegeven aan lokale sociale problemen luidde zijn theaterwerk voor Europa de overgang in van de 15e-eeuwse op Latijnse komedies van Plautus en Terentius geïnspireerde werken naar het Engels renaissancetheater met William Shakespeare als bekendste vertegenwoordiger Van groot belang in deze hele ontwikkeling is het werk van de drukker Aldus Manutius die met zijn opgerichte Aldine drukkerij in Venetië de productie van het kleine relatief goedkope draagbare boek heeft gestimuleerd Hij was ook de eerste die boeken uitgaf in het Oudgrieks Beeldende kunsten De manier waarop mensen in de vijftiende en zestiende eeuw tegen kunstobjecten aankeken wijkt fundamenteel af van de huidige manier van bekijken en interpreteren Het begrip kunstwerk bestond niet Volgens is het juister om voor ~1500 te spreken van afbeeldingen images Tijdgenoten waren zeer doordrongen van het feit dat bijvoorbeeld schilderijen vergankelijk zijn Religieuze afbeeldingen waren heilig Men veronderstelde dat sommige afbeeldingen van de maagd Maria en van christelijke heiligen wonderen konden verrichten Afbeeldingen van Sint-Sebastiaan waren zeer populair omdat men verwachtte dat deze heilige bescherming bood tegen de pest Aan muziek werden vergelijkbare therapeutische krachten toegeschreven In Florence droeg men een beeld van de Heilige Maagd uit de kerk van Impruneta in een processie door de stad om een einde te maken aan perioden van droogte of excessieve regenval Ook van sommige afbeeldingen met een niet-christelijk thema verwachtte men vermoedelijk magische invloed Een voorbeeld hiervan zijn de frescos in het Palazzo Schifanoia te Ferrara Deze frescos behandelen astrologische thema's Zo is het goed mogelijk dat de Primavera van Botticelli tot doel had de gunstige invloed van de planeet Venus op te roepen Onderscheid met middeleeuwse kunst In de middeleeuwen werd kunst als een ambacht beschouwd een ars mechanica die niet omwille van zichzelf werd beoefend maar met het doel iets te verfraaien of uit te beelden Het praktische doel overheerste hierbij Kerkgebouwen hadden in dat opzicht ook een soort functie namelijk de mens dichter tot God te brengen en hem te sterken in wat hij geloofde en waarschijnlijk ook ontzag in te boezemen Dit werd vooral duidelijk in de gotische bouwstijl die gekenmerkt wordt door indrukwekkende naar de hemel gerichte constructies De bouwer en kunstenaar werd hierbij als een handwerksman gezien niet als intellectueel Dit veranderde in de renaissance Wat in de middeleeuwen al als artes liberales vrije kunsten bekend was werd stilaan steeds belangrijker en begon deel uit te maken van een meer intellectuele visie op de beeldende kunsten Kunst had nu een veel individueler doel en werd een intellectueel procedé waarbij zij voor de eerste keer in de kunstgeschiedenis werd geassocieerd met de theorie van het schone Die relatie tussen intellect en kunst vonden de humanisten ook terug in de geschriften van Plato en Aristoteles Deze Griekse denkers zouden een grote impact hebben op de kunsttheorie van de renaissance Uiteindelijk zou Aristoteles een grotere invloed uitoefenen en werd het verwezenlijken van schoonheid vooral door toepassing van een aantal vaste regels bepaald en niet platonisch geïnterpreteerd als een nabootsing van een ideaal dat eigenlijk niet te verwezenlijken was Wat de renaissancekunst van middeleeuwse kunst onderscheidde was dus onder meer het volgende naast religieuze kunst ontstond vraag naar kunstwerken met een seculier thema doordat niet alleen de Kerk maar ook rijke kooplieden en podesta's opdracht gaven tot het maken van schilderijen en sculpturen de visie op de kunstenaar als uomo di ingegno genie vooral vanaf de hoogrenaissance waardoor het onderscheid tussen kunstenaar en intellectueel werd verkleind het streven naar een groter realisme; in de schilderkunst werd dit bereikt door de doorgedreven toepassing van perspectief' met als pioniers Brunelleschi en Masaccio De driedimensionale afbeelding op een plat vlak verhoogde het realisme aanzienlijk toepassing van het verkort een effect waarbij de schilder door kortere lijnen de illusie van diepte creëert bijvoorbeeld door een arm korter te tekenen die naar de toeschouwer gericht is sfumato van het Latijn fumare rook roken de term werd aangebracht door Leonardo da Vinci en verwijst naar een schildertechniek waarbij scherpe contouren worden verzacht door subtiel mengen van kleuren in de overgangen Een andere techniek die werd toegepast om meer diepte aan de kleur te geven was glaceren het schilderen van verschillende transparante kleuren over elkaar heen Vaak werd een schilderij zes maanden of langer weggezet in het atelier voor een volgende laag werd opgebracht chiaroscuro van het Italiaans chiaro licht en scuro donker een techniek waarbij hoogbelichte en donkere partijen naast elkaar worden gezet Het daardoor ontstane contrast geeft een illusie van diepte en driedimensionaliteit Sfumato is het tegengestelde van chiaroscuro Overigens behandelde nog altijd het grootste deel van de kunstwerken uit de renaissance een religieus thema Van een lijst van 2229 schilderijen vervaardigd tussen 1420 en 1540 behandelen 237 schilderijen ~13% een niet-religieus thema Twee derde hiervan zijn portretten Op ongeveer de helft van de religieuze schilderijen staat de maagd Maria afgebeeld Christus staat op ongeveer een kwart van de religieuze schilderijen afgebeeld de diverse heiligen ook op ongeveer een kwart Er zijn maar heel weinig schilderijen vervaardigd die geïnspireerd zijn door het Oude Testament Uit de lijst van schilderijen blijkt dat in de loop van de tijd de vraag naar niet-religieuze kunst toenam De kunsttheorie van Alberti Degene die de kunsttheorie een theoretische basis gaf was Leon Battista Alberti Hij schreef drie traktaten over kunst De pictura over de schilderkunst 1435 De statua over de beeldhouwkunst ca 1464 De re aedificatoria over de architectuur ca 1452 Deze traktaten zetten de toon voor een meer empirische aristotelische benadering van de beeldende kunsten Alberti's opvatting van kunst zou heel invloedrijk blijken en zijn ideeën over disegno imitatio en harmonie als herschepping van de natuur vonden bij kunstenaars en humanisten snel ingang Iemand die met zijn opvattingen tegen Alberti's nadruk op de juiste proportie en toepassing van regels inging was de filosoof Marsilio Ficino Hij benadrukte eerder het metafysische en het onzichtbare iets dat niet in de materiële wereld kon worden gevonden door nabootsing van de natuur Bij hem ging het eigenlijk meer om de inspiratie de intuïtie en het creatieve idee dan om de kunde van de maker Hij volgde hierin dus meer Plato dan Aristoteles Door welke kunstenaars deze beide opvattingen dan wel werden nagevolgd is natuurlijk niet zo eenduidig vast te stellen Zo schrijft Rafaël in een brief aan zijn vriend Baldassare Castiglione dat hij om een mooie vrouw te kunnen schilderen allerlei mooie onderdelen van vrouwen moet kunnen tekenen Maar in diezelfde brief zegt hij dan weer dat hij als die onderdelen niet beschikbaar zijn een beroep doet op een certa idea en dat klinkt dan weer erg platonisch Michelangelo kan dan weer gelden als voorbeeld van een kunstenaar die zijn onderwerp meer vanuit een metafysisch perspectief benadert Van hem is de uitspraak bekend dat hij met het onbewerkt blok marmer voor zich het beeld er al in ziet zitten en het er gewoon moet uithalen Hij zag het kunstenaarschap eerder als een individueel talent niet als de toepassing van vaststaande regels Een kunstenaar moest beschikken over het kunstenaarsoog giudizio dell' occhio ;Invloed van Albertis Della pintura' De invloed van Albertis Della pintura' Latijn De pictura was aanzienlijk Centraal in dit werk staan een aantal begrippen die ieder renaissancekunstenaar geacht werd te kennen Twee van de belangrijkste waren historia geschiedenis of vertelling de voorstelling moest een verheffend verhaal vertellen Dit werd bereikt door de personages in handeling te tonen door hun expressie in gelaat en gebaren Compositio De handeling moest zich binnen een perspectivische ruimte afspelen Door houdingen en gebaren werd de compositie samengesteld Voor de interpretatie van die houdingen moest de toeschouwer kennis hebben van het werk van klassieke auteurs zoals Cicero en Quintilianus Het doel van de historia was een heldere geordende voorstelling die de toeschouwer kon ontroeren instrueren en verbazen Italiaanse schilderscholen Architectuur De aanwezigheid van een groot aantal Romeinse ruïnes inspireerde de Italiaanse architecten zonder dat ze deze klassieke voorbeelden echt kopieerden Waarschijnlijk lag dat voor een deel aan het feit dat deze constructies onvoldoende bewaard waren gebleven Renaissancekunstenaars maakten schetsen van de vervallen gebouwen en gebruikten elementen van wat ze aantroffen in hun eigen werk Zo waren de koepels van Brunelleschi en later die van Michelangelo duidelijk geïnspireerd op de koepel van het Pantheon een van de beter bewaarde bouwwerken uit het klassieke verleden En Andrea del Palladio 1518-1580 zou met zijn realisaties van villa's en kerken tot ver buiten Italië invloed uitoefenen op de architectuur In Florence werd de renaissancestijl door Leone Battista Alberti geïntroduceerd met een revolutionair maar onvolledig monument in Rimini Alberti was met zijn De re aedificatoria X Tien boeken over de bouwkunst de eerste die een theoretische behandeling gaf van de architectuur in de oudheid Enkele van de oudste gebouwen met renaissancekenmerken zijn Brunelleschis kerk van San Lorenzo en de Pazzi Kapel Uit het interieur van de Spirito Santo spreekt een nieuw gevoel van licht helderheid en ruimte dat typisch is voor de vroege Italiaanse renaissance De architectuur moest de filosofie van het humanisme en de helderheid van geest weerspiegelen in tegenstelling tot de duisternis' en spiritualiteit van de middeleeuwen De opleving van de klassieke oudheid wordt ook geïllustreerd door het Palazzo Rucellai De zuilen hier volgen het klassieke schema met Dorische kapitelen op de begane grond Ionische kapitelen op de tweede verdieping en Korinthische kapitelen op de bovenste verdieping In Mantua was het Leone Battista Alberti die de nieuwe antieke stijl introduceerde hoewel zijn hoofdwerk de Sant'Andrea pas werd begonnen na zijn dood De hoogrenaissance zoals de stijl nu wordt genoemd werd in Rome ingevoerd met Donato Bramante's Tempietto op de binnenplaats van de San Pietro-kerk in Montorio 1502 en zijn originele centraal opgevatte Sint-Pietersbasiliek 1506 Deze opmerkelijke architecturale opdracht zou heel wat renaissancekunstenaars beïnvloeden onder wie Michelangelo en Giacomo della Porta Het begin van de Late renaissance-architectuur Maniërisme in 1550 werd gekenmerkt door de ontwikkeling van een nieuwe zuil door Andrea Palladio Kolossale zuilen van meer dan twee verdiepingen hoog of meer versierden de gevels Muziek Muziek was een onlosmakelijk onderdeel van het leven van alledag; sociale activiteiten zonder muziek zingen dansen waren een zeldzaamheid In de veertiende eeuw ontwikkelde de muziek in Italië een eigen geluid dat sterk afweek van de ars nova in Frankrijk Musicologen leggen een verband met de sociale ontwikkelingen In Frankrijk groeiden de macht van de monarchie en de politieke stabiliteit sterk in een groot deel van Italië heerste anarchie Bovendien bestond er in Italië nauwelijks een traditie van polyfone muziek zoals in Frankrijk Aan de hoven van Italië werd de traditie van de troubadours voortgezet De muziek van het trecento is opvallend eenvoudig en doorzichtig; de expressiviteit ligt in de meanderende melodieën Improvisatie speelde ongetwijfeld een grote rol Hoewel musicologen doorgaans de muziek van het trecento veertiende eeuw samen met die van de Late Middeleeuwen behandelen kunnen de volgende kenmerken in verband gebracht worden met de vroege renaissance een toename van seculiere stijlen en vormen; een snelle ontwikkeling van nieuwe technieken met als voornaamste vormen het trecento-madrigaal de caccia en de ballata besteedde in zijn studies vrijwel geen aandacht aan muziek Het zou ook buitengewoon moeilijk zijn om de muziek van de vijftiende eeuw in verband te brengen met een wedergeboorte van de Klassieke Oudheid Van een herontdekking van muziek uit de Oudheid was nauwelijks sprake De muziektheorie van de oude Grieken was in grote lijnen bekend dankzij het werk van Boëthius †524 Zijn idee van de harmonie der sferen musica mundana was zowel tijdens de middeleeuwen als tijdens de Renaissance populair in geleerde kringen en leeft nog voort in de astrologie Pas in de loop van de zestiende eeuw leidden de ideeën van de oude Grieken tot experimenten Een goed voorbeeld daarvan zijn de experimenten met chromatiek van de theoreticus Vicentino Zijn belangrijkste werk verscheen in 1555 Vanaf het begin van de vijftiende eeuw tot het midden van de zestiende eeuw lag het centrum van muzikale innovatie in de Lage Landen Italië heeft in deze periode weinig belangrijke componisten voortgebracht Wel was er veel vraag naar muziek Venetië en Rome na 1420 waren de belangrijkste centra Om aan de toenemende vraag te voldoen trok een vloed van getalenteerde componisten en musici uit de Nederlanden naar Italië Velen van hen zongen in ofwel het pauselijk koor in Rome of in de koren van de talrijke kapellen die de vorsten en kardinalen in Rome Venetië Florence Milaan Ferrara en elders hadden opgericht Zij brachten hun polyfone stijl mee en beïnvloedden daarmee de muziek in Italië in hoge mate Zo schreef Dufay ter gelegenheid van de inwijding van de dom van Florence in 1436 het motet "Nuper rosarum flores" De belangrijkste van de Nederlandse componisten in Italië was Josquin des Prez Hij was werkzaam in Milaan Rome en Ferrara In 1501 begon de drukker Petrucci in Venetië muziek uit te geven Hij begon met chansons missen en motetten de belangrijkste genres Enkele jaren gaf hij ook verzamelingen frottole uit Frottole meerstemmige liederen voor solozangers met een meestal amoureus karakter waren populair aan de Italiaanse hoven De overheersende vormen van kerkmuziek in de zestiende eeuw waren de mis en het motet Veruit de beroemdste componist van zestiende-eeuwse kerkmuziek in Italië was Palestrina Hij was het meest prominente lid van de Romeinse school waarvan de soepele emotioneel beheerste polyfonie voor de zestiende eeuw bepalend zou worden Andere Italiaanse componisten uit de late zestiende eeuw richtten zich op de belangrijkste seculiere vorm van het tijdperk het madrigaal Gedurende bijna honderd jaar werden deze wereldlijke liederen voor meerdere zangers verspreid over Europa Componisten van madrigalen zijn onder anderen Jacques Arcadelt Cypriano de Rore Luca Marenzio Philippe de Monte Carlo Gesualdo en Claudio Monteverdi Italië was ook een centrum van vernieuwing in de instrumentale muziek In de vroege 16e eeuw werd improvisatie op het klavier sterk gewaardeerd en er waren ook tal van componisten die virtuoze klaviermuziek schreven Ook werden veel bekende instrumenten uitgevonden en geperfectioneerd in de late renaissance zoals de viool waarvan de vroegste vormen in gebruik kwamen in de jaren 1550 Tegen de late zestiende eeuw was Italië het muzikale centrum van Europa Bijna alle vernieuwingen die de overgang naar de barok inluidden ontstonden ​​in het noorden van Italië in de laatste decennia van de eeuw In Venetië waren er de meerkorige werken van de Venetiaanse School Een belangrijk muziektheoreticus was Zarlino 1517-1590 Wetenschap; wereldbeeld Hoezeer ze klassieke geleerden als Plato Galenus en Archimedes ook bewonderden het hield intellectuelen uit de renaissance niet tegen om zelf de natuur te onderzoeken en hun eigen conclusies te trekken In de geografie werden autoriteiten als Ptolemaeus en Strabo herontdekt maar bijvoorbeeld de Florentijnse wetenschapper Paolo Toscanelli 1397-1482 aarzelde niet om eigen inzichten boven de klassieke leermeesters te stellen Toscanellis ideeën over een smalle Atlantische Oceaan stimuleerden de Genuees Christoffel Columbus om in 1492 een westwaartse route naar Azië te zoeken Amerigo Vespucci ook een Florentijn toonde aan dat Columbus een Nieuwe Wereld had ontdekt waar de ouden geen weet van hadden De grote verdienste van ingenieurs zoals Leonardo da Vinci die praktische oplossingen zochten voor praktische problemen was het vertrouwen dat ze stelden in het experiment Zo vergrootte da Vinci zijn kennis over anatomie door zelf te observeren en als beeldhouwer verkreeg hij kennis over het gieten van metalen Zijn studie van de baan van een projectiel hielp hem dan weer bij het ontwerpen van katapulten voor het leger Dit was revolutionair want in de middeleeuwen werd gewoon herhaald wat de autoriteiten uit het klassiek verleden hadden gezegd Volgens sommige onderzoekers zou Leonardo da Vinci zelfs de vader van de moderne wetenschap kunnen worden genoemd omwille van de experimenten die hij uitvoerde en de duidelijk wetenschappelijke methode' die hij hanteerde De wetenschap zou in deze periode echter vooral in Noord-Europa nieuw leven worden ingeblazen met figuren als Nicolaas Copernicus Francis Bacon en nog later René Descartes De Italiaanse wiskundigen Scipione del Ferro Girolamo Cardano Niccolò Tartaglia en Lodovico Ferrari bedachten een oplossing voor de derdegraadsvergelijking en de vierdegraadsvergelijking Als uitvloeisel daarvan bedacht Rafael Bombelli de complexe getallen Uiteindelijk culmineerde de Italiaanse renaissance in het werk van Galileo Galilei die in de eerste decennia van de 17e eeuw met een reeks van baanbrekende astronomische en natuurkundige werken een van de grondleggers van de wetenschappelijke methode werd Ook in kringen van geleerden was het wereldbeeld van Ptolemaeus algemeen geaccepteerd de aarde was het middelpunt van het universum Rond de aarde bevonden zich de zeven hemelse sferen elk met een eigen planeet Van die sferen bevond die van de maan zich het dichtst bij de aarde Aan de verschillende planeten werden invloeden toegeschreven Dit antiek-middeleeuwse wereldbeeld is zeer fraai beschreven in de Divina commedia Hoewel de renaissance geen tijd was van baanbrekende vernieuwingen op gebied van de natuurwetenschappen kan gesteld worden dat de studie van wiskunde en geneeskunde in deze periode de aanzet was tot een ware wetenschappelijke revolutie in de 16e en 17e eeuw De grootste intellectuele aandacht ging tijdens de Italiaanse renaissance echter naar het bestuderen van de klassieke teksten Zo legden filologen de fundering voor de filosofie van het humanisme Kunsthistorische indeling Trecento "de jaren 1300" de 14e eeuw betekent in de kunstgeschiedenis het begin van de renaissance met Giotto en Siënese schilders als Duccio Simone Martini Lippo Memmi Ambrogio Lorenzetti en beeldhouwers als Giovanni Pisano Arnolfo di Cambio Tino di Camaino en Bonino da Campione Grote literaire figuren waren Dante Petrarca en Boccaccio Het trecento was ook voor muziek een bloeitijd met componisten als Francesco Landini Gherardello da Firenze en Andrea da Firenze Vroegrenaissance of quattrocento tussen ca 1420 en ca 1500 met voornamelijk 15e-eeuwse Florentijnse kunstenaars Fra Angelico Sandro Botticelli Donatello Masaccio die een meer naturalistische schilderstijl introduceerden hoewel hun werken thematisch en stilistisch bijvoorbeeld de streng geometrische opbouw en de rijke texturen toch nog middeleeuwse trekken vertoonden Hoogrenaissance- het cinquecento tussen 1500 en ca 1530 met kunstenaars als Michelangelo en Leonardo da Vinci Ook deze kunstenaars bleven trouw aan het naturalisme van hun voorgangers maar de manier waarop zij hun figuren uitbeeldden verschilde aanzienlijk Hun composities waren monumentaler met veel diepte maar toch vrij eenvoudig in scène gezet uitgebalanceerd helder en klassiek Late renaissance en maniërisme de latere jaren van de Italiaanse hoogrenaissance vanaf ca 1520 het sterfjaar van Rafaël tot voor Italië ca 1580 Met kunstenaars als Alessandro Allori Jacopo Tintoretto Benvenuto Cellini en Giorgio Vasari Deze periode werd net als de rest van Europa gekenmerkt door sociale en politieke onrust oorlogen en religieuze conflicten door de verspreiding van het protestantisme en de contrareformatie die daar tegen reageerde In de kunst keerde men zich meer naar elegantie en idealisering dan naar de klassieke vormentaal uit de hoogrenaissance De term maniera refereert in de 15e eeuw aan de wijze van schilderen van Rafaël en zijn tijdgenoten Invloed van Italiaanse beeldende kunst Italië zou in Europa tot in de zeventiende eeuw toonaangevend blijven op artistiek gebied Gestimuleerd door initiatieven van het Franse hof nam Frankrijk in de loop van die eeuw de rol van Italië over De in 1648 opgerichte Koninklijke academie voor beeldhouw- en schilderkunst te Parijs overtrof in faam zelfs die van Florence de Accademia delle arti del disegno Ook de academie van Rome werd in belang en uitstraling door de Franse overvleugeld De verbreiding van van de renaissancestijl met name in de beeldende kunsten verliep langs drie wegen via kunstenaars uit andere landen die naar Italië reisden om persoonlijk kennis te maken met de kunstwerken van Rafaël Michelangelo en andere Italiaanse meesters; via patronage van heersers uit andere landen die Italiaanse kunstenaars uitnodigden om aan hun hof te komen werken Zo heeft Leonardo da Vinci enkele jaren aan het hof van de Franse koning Frans I gewerkt; doordat kunstenaars uit het noorden schilderijen en gedrukte prenten van Italiaanse kunstenaars onder ogen kregen In het bijzonder het lineair perspectief en de precieze uitbeelding van de menselijke anatomie maakten veel indruk op kunstenaars buiten Italië De landen die in contact kwamen met de Italiaanse renaissancecultuur assimileerden nooit klakkeloos de voorbeelden van de Italianen maar ontwikkelden hun eigen nationale varianten van bijvoorbeeld architectuur en schilderkunst In Frankrijk ontstond de school van Fontainebleau die weliswaar de Italiaanse voorbeelden volgde maar toch een eigen karakter kreeg ;Zie verder Renaissance Noordelijke renaissance Duitse renaissance Engelse renaissance Franse renaissance Renaissance in de Nederlanden Spaanse renaissance Zie ook Lijst van kunstenaars uit de vroegrenaissance Lijst van kunstenaars uit de hoogrenaissance Lijst van maniëristische kunstenaars Lijst van oude Italiaanse meesters Galerij BestandRaphael Madonna of the Pinksjpg|La Madonna dei Garofani Rafaël ca 1506 Olieverf op paneel BestandGinevra de Bencijpg|Ginevra de Benci Leonardo da Vinci ca 1474 Olieverf op paneel BestandParis Bordone 001jpg|Venetiaans liefdespaar Paris Bordone ca1550 Olieverf op doek BestandGiovanni_Bellini_portrait_of_Doge_Leonardo_Loredanjpg|Portret van de doge Giovanni Bellini na 1501 Olieverf op paneel BestandPrincess Laurana Louvre MR2597jpg|Buste van Prinses Leonora van Aragon Francesco Laurana ca 1471 Marmer BestandCorreggio 017jpg|Fresco in de San Giovanni Evangelistakerk in Parma Correggio ca1520 BestandFlorence David by Donatellojpg|David Donatello ca 1430 Brons BestandThe Lady with an Erminejpg|De Dame met de Hermelijn Leonardo da Vinci 1483 Olieverf op paneel < gallery> Jaime Lachica Sin New Washington 31 augustus 1928 – Manilla 21 juni 2005 was een Filipijns rooms-katholiek kardinaal en aartsbisschop van Manilla Sin werkte na zijn priesterwijding in 1954 als missionaris in de bergdorpen van Panay en was aansluitend tien jaar rector van het St Pius X-seminarie in Roxas In 1967 werd Sin tot bisschop gewijd en assisteerde hij aartsbisschop Jose Maria Cuenco bij het leiden van het aartsbisdom van Jaro Na het overlijden van Cuenco in 1972 werd Sin benoemd tot diens opvolger Twee jaar later volgde een benoeming tot aartsbisschop van Manilla Hij was daarmee de facto de geestelijk leider van de Rooms-Katholieke Kerk in de Filipijnen In 1976 werd hij door paus Paulus VI tot kardinaal gecreëerd Gedurende zijn periode als aartsbisschop van Manilla stelde hij zich steeds kritischer op ten opzichte van het dictatoriale bewind van president Ferdinand Marcos In 1986 speelde Sin een cruciale rol bij de val van Marcos tijdens de EDSA-revolutie Ook na het herstel van de democratie bleef hij zich bemoeien met de politiek in de Filipijnen Zo bekritiseerde hij progressieve wetsvoorstellen over anticonceptie en scheiding In 2001 was Sin opnieuw betrokken bij de val van een Filipijnse president In januari van dat jaar zag Joseph Estrada zich gedwongen om terug te treden wegens beschuldigingen van corruptie en machtsmisbruik Twee jaar na zijn pensionering in 2003 kwam Sin te overlijden Hij kreeg een staatsbegrafenis waarna zijn stoffelijk overschot werd bijgezet in de kathedraal van Manilla Biografie Afkomst Jaime Sin werd geboren op 31 augustus 1928 in New Washington een plaats in de centraal in de Filipijnen gelegen provincie Aklan Hij was het zevende kind uit een gezin van negen kinderen Zijn vader Sin Puat-co was een Chinees die opgroeide in de stad Amoy tegenwoordig Xiamen geheten Nadat hij weduwnaar was geworden emigreerde hij rond zijn 30e naar de Filipijnen Daar verdiende hij in eerste instantie de kost als straathandelaar in de hoofdstad Manilla Na enkele jaren nam hij de boot naar Panay om zich daar in New Washington te vestigen Hij begon er een sari-sari-winkel en was daarmee binnen korte tijd redelijk succesvol Binnen vijf jaar was zijn winkel de grootste van New Washington in die tijd een plaats van zo'n 10000 inwoners Tijdens een van zijn bezoeken aan het naburige Kalibo ontmoette hij de twintig jaar jongere Maxima Lachica Na enige tijd van hofmakerij bekeerde Sin Puat-co zich voor de erg gelovige Lachica tot het katholicisme Hij werd door de lokale priester gedoopt en nam daarna de naam Juan Sin aan Kort daarop in februari 1912 trouwde het stel Samen bouwden ze de succesvolle winkel van Sin verder uit Ook kwam er na de trouwerij gezinsuitbreiding De eerste zeven kinderen overleden echter allen in hun babytijd De kinderen daarna met uitzondering van een tweeling die na Jaime werd geboren bereikten allemaal de volwassen leeftijd nadat ze het advies kregen hen met de flesvoeding groot te brengen Roeping en opleiding tot priester Van jongs af aan toonde Sin een buitengewone belangstelling voor het priesterschap Hij speelde als kind bijna dagelijks de mis na en was bovendien misdienaar in de kerk van New Washington Toen hij als tiener besloot dat hij priester wilde worden was zijn vader in eerste instantie tegen Moeder Maxima was echter erg blij met zijn beslissing en hielp hem zonder zijn vader erbij te betrekken bij zijn aanmelding voor het St Vincent Ferrer-seminarie in Jaro In juni 1941 begon hij aan de opleiding maar zijn verblijf in het seminarie zou niet lang duren Toen de Japanners in december 1941 de Filipijnen binnenvielen moest de instelling haar deuren sluiten In 1943 regelde zijn moeder daarop dat hij in afwachting van de heropening kon gaan wonen in een rusthuis voor priesters in Kalibo Hij deed er het huishoudelijk werk en verzorgde de priesters gedurende de jaren dat de Japanners in de Filipijnen de dienst uitmaakten Na de Tweede Wereldoorlog werd het seminarie weer heropend en in juni 1946 hervatte Sin zijn studie De opleiding tot priester was in die dagen behoorlijk intensief de studenten woonden het hele jaar in het seminarie en mochten alleen met de kerst naar huis Gedurende het laatste deel van zijn opleiding mocht hij ook in de zomervakantie terugkeren naar New Washington om er catechese te geven In 1954 rondde Sin zijn opleiding op het seminarie van Jaro met succes af en op 3 april van dat jaar werd hij in de kathedraal van de Onbevlekte Ontvangenis in Roxas tot priester gewijd door bisschop Antonio Frondosa Priesterschap Bisschop Frondosa was van plan om Sin naar Rome te sturen voor een vervolgopleiding Sin liet de bisschop echter weten graag aan het werk te willen als missionaris in de bergdorpen van Panay Frondosa was hier niet van gediend schorste hem als priester en stuurde hem naar een klooster om erover na te denken Sin zag zichzelf echter ook na veel nadenken en bidden geen theologie of canoniek recht studeren Daarop gaf de bisschop toe en mocht hij aan het werk als missionaris In de afgelegen bergdorpen waar Sin zijn werk deed waren veel mensen in naam wel katholiek maar gingen ze in de praktijk slechts bij drie gebeurtenissen in hun leven naar de kerk bij hun doop bij hun huwelijk en bij overlijden Het werken als priester in de bergdorpen was voor Sin niet makkelijk De reistijden tussen de dorpen waren lang en de omstandigheden waren lastig maar het was precies het werk dat Sin paste Na twee jaar besloot bisschop Frondosa hem een andere opdracht te geven Hij werd benoemd tot de eerste rector van het nieuwe St Pius X-seminarie in Roxas Op het moment van zijn benoeming bestond het seminarie nog niet Sin moest eerst zelf aan de slag om financiers voor het project te vinden Hij vertrok naar Manilla in zijn zoektocht naar donaties en slaagde in zijn missie In juni 1957 maakten de eerste studenten een aanvang met hun opleiding tot priester aan het St Pius X-seminarie Sin was na de opening van de instelling niet alleen rector maar gaf zelf ook lessen in geschiedenis en Spaans Zoals de Filipijnse wet vereiste behaalde hij daartoe aan een katholiek college in Roxas zijn bevoegdheid om les te geven Bijna tien jaar lang was Sin rector van het seminarie Na verloop van tijd werd zijn werk minder uitdagend Het seminarie draaide goed en alles was op orde Jarenlang achtereen werd het seminarie door de Filipijnse bisschoppenconferentie uitgeroepen tot beste geleide seminarie van de Filipijnen Toen de positie van plebaan van de kathedraal van Roxas vrijkwam hoopte Sin op een benoeming op deze post Frondosa koos echter voor Edmundo Fuerte Eind 1966 kreeg hij van de nuntius dan toch het bericht dat hij een nieuwe uitdaging zou krijgen Hij werd hulpbisschop van Jaro waar hij de ouder wordende aartsbisschop Jose Maria Cuenco moest assisteren Bisschop en aartsbisschop Op 10 februari 1967 volgde de officiële benoeming tot hulpbisschop en titulair bisschop van Obba Ruim een maand daarna werd Sin tot bisschop gewijd in de kathedraal van Roxas met bisschop Frondosa als eerstwijdende bisschop Juan Nilmar en Manuel Salvador waren de medewijdende bisschoppen Als motto koos hij Serviam ik zal dienen Sin ging voortvarend te werk in het aartsbisdom Aartsbisschop Cuenco had formeel nog de leiding over het aartsbisdom maar trok zich vanwege zijn hoge leeftijd liever terug in zijn vertrekken om aan zijn memoires te werken Sin bracht de financiën van het aartsbisdom weer op orde maakte een eind aan enkele interne conflicten liet nieuwe scholen bouwen renoveerde de kathedraal en liet het convent herbouwen Ook werden er in deze periode diverse nieuwe parochies opgericht Zijn voortvarendheid werd ook in het Vaticaan opgemerkt Op 15 januari 1972 werd Sin verheven tot aartsbisschop-coadjutor van Jaro en titulair aartsbisschop van Massa Lubrense Zijn verheffing tot coadjutor viel samen met een periode van hevige studentenprotesten tegen het bewind van president Ferdinand Marcos waarbij opgeroepen werd tot een revolutie Tijdens een mis op 18 maart ter viering van zijn verheffing ging Sin tijdens de homilie in op deze onrust Hij sprak over de "revolutie van de liefde" als reactie op de roep om een gewapende opstand Voor zijn toespraak ontving hij een staande ovatie en met zijn uitspraken haalde hij de landelijke kranten Marcos koos echter een andere manier om de onrust in het land de kop in te drukken en riep op 21 september 1972 de staat van beleg uit Duizenden tegenstanders werden opgepakt en gebruikmakend van zijn buitengewone bevoegdheden door de staat van beleg regeerde hij het land de jaren erna op dictatoriale wijze Ruim twee weken later kwam aartsbisschop Cuenco te overlijden waarna Sin op 8 oktober 1972 werd geïnstalleerd als diens opvolger Aartsbisschop van Manilla Ongeveer een jaar na de installatie van Sin als aartsbisschop van Jaro werd de Filipijnse kardinaal Rufino Santos getroffen door een zware beroerte Hij raakte hierdoor in coma en was niet meer in staat het aartsbisdom van Manilla te leiden Santos was de eerste Filipijnse kardinaal ooit en had sinds 1953 de leiding over het aartsbisdom Nog voor zijn uiteindelijke overlijden in september 1973 begonnen de speculaties over zijn opvolging rond te gaan De belangrijkste namen die genoemd werden waren die van Julio Rosales de aartsbisschop van Cebu Mariano Gaviola de militair vicaris en Artemio Casas de waarnemend aartsbisschop van Manilla Groot was dan ook de verrassing bij Sin toen hij van de nuntius Bruno Torpigliani te horen kreeg dat het Vaticaan hem wilde benoemen tot opvolger van Rufino Santos Het aartsbisdom van Manilla is het oudste van de Filipijnen en de aartsbisschop van Manilla wordt in de praktijk beschouwd als de leider van de Rooms-Katholieke Kerk in de Filipijnen Sin voelde zich nog niet klaar voor om zo snel na zijn installatie als aartsbisschop van Jaro benoemd te worden op deze belangrijke positie Na enige bedenktijd accepteerde hij de benoeming echter toch Zijn daadwerkelijke benoeming op 21 januari 1974 door paus Paulus VI was voor het grote publiek net zo'n grote verrassing als voor Sin zelf Een columnist van een van de Filipijnse dagbladen vroeg zich af hoe een bisschop met de naam Sin de nieuwe aartsbisschop van Manilla kon worden Op 19 maart 1974 werd Sin geïnstalleerd in de kathedraal van Manilla Installatie en beginperiode Tijdens zijn installatie als aartsbisschop in de kathedraal van Manilla op 19 maart 1974 herhaalde hij de boodschap van twee jaar daarvoor In aanwezigheid van First Lady Imelda Marcos zei hij onder meer dat de "stemmen van de activisten inmiddels het zwijgen zijn opgelegd maar dat behoefte aan een revolutie van de liefde blijft bestaan" en riep hij iedereen om hem te volgen in deze revolutie van de liefde Direct na aanvang van zijn periode bleek dat Sin totaal verschilde van zijn voorganger Sin was joviaal hartelijk en heel benaderbaar voor de priesters van het bisdom die zijn residentie konden binnenvallen zonder afspraak te maken Zijn residentie die voorheen bekend stond als Archbishops Palace moest voortaan met Archbishops House worden aangeduid Ook trok hij erop uit Waar zijn voorganger parochies binnen het bisdom slechts bezocht bij speciale gelegenheden als jubilea ging Sin bij elke parochie langs waar hij werd uitgenodigd om voor te gaan in de mis Zijn pastorale benadering uitte zich ook in enkele initiatieven Zo initieerde hij een pensioenplan en ziektekostenverzekering voor priesters Priesters in het hele land kregen voortaan de garantie van een klein pensioen en waren bovendien verzekerd van medische verzorging bij ziekte of bij ongevallen Ook begon hij met MANNA een fonds waaruit financieel behoeftige bisdommen geld konden putten om sociaal werk of hulpacties mee te kunnen bekostigen Veel van de bisdommen en parochies in het land waren namelijk dermate armlastig dat er in voorkomende gevallen nauwelijks ondersteuning gegeven kon worden terwijl parochianen dat wel degelijk verwachtten omdat de overheid hierin vaak te kort schoot Kardinaal Sin werd tijdens het consistorie van 24 mei 1976 door paus Paulus VI tot kardinaal gecreëerd met de rang van kardinaal-priester Hij was op dat moment het jongste lid van het kardinalencollege en bovendien na Rufino Santos en Julio Rosales de derde kardinaal van Filipijnse afkomst ooit Zijn titelkerk werd de Santa Maria ai Monti Als kardinaal nam Sin deel aan het conclaaf van augustus 1978 dat leidde tot de verkiezing van paus Johannes Paulus I en het conclaaf van oktober 1978 dat leidde tot de verkiezing van paus Johannes Paulus II Hij was te ziek om deel te nemen aan het conclaaf van 2005 waar Paus Benedictus XVI gekozen zou worden tot de nieuwe paus Na zijn toetreding tot het college van kardinalen vervulde Sin in de decennia erna zoals gebruikelijk diverse functies binnen de Romeinse Curie In oktober 1977 werd Sin benoemd tot permanent lid van de bisschoppensynode Hij nam deel aan de synodes van 1977 1978 1980 1983 1985 1987 en 1998 Pausbezoeken In 1979 accepteerde paus Johannes Paulus II een uitnodiging van de Filipijnse bisschoppenconferentie onder leiding van kardinaal Sin De aankondiging kwam als een verrassing en was in het overwegend katholieke land groot nieuws Slechts negen jaar eerder was het land nog bezocht door paus Paulus VI De bedoeling was dat de paus tijdens zijn bezoek dat gepland stond voor februari 1981 tijdens de viering van 400 jaar Rooms-Katholieke kerk in de Filipijnen de Filipijnse martelaar Laurentius Ruiz zalig zou verklaren Hoewel een dergelijke gebeurtenis tot dan toe altijd in het Vaticaan had plaatsgevonden was het de nadrukkelijke wens van kardinaal Sin dat Ruiz op Filipijnse bodem plaats zalig verklaard zou worden De paus stemde uiteindelijk toe zodat Ruiz op 22 februari 1981 in Rizal Park zalig verklaard kon worden Het dictatoriale regime probeerde het pauselijk bezoek aan te grijpen om positief in het nieuws te komen De door Marcos gecontroleerde ochtendbladen wekten direct na de bekendmaking van het nieuws de suggestie dat de paus het land bezocht op uitnodiging van First Lady Imelda Marcos die eerder in 1979 in het Vaticaan op audiëntie was geweest Pas nadat kardinaal Sin dreigde om dit verhaal te ontkrachten door een pastorale brief in alle kerken in het aartsbisdom te laten voorlezen werd deze verkeerde voorstelling van zaken in de media gecorrigeerd Ook tijdens het bezoek zelf haalden Ferdinand en Imelda Marcos van alles uit de kast om de wereld en de paus te tonen hoe positief alles in het land was Zo was het de bedoeling dat de paus zou overnachten in het Coconut Palace een van de extravagante bouwprojecten van Imelda De paus weigerde echter en koos voor de residentie van de nuntius In 1995 deed paus Johannes Paulus II de Filipijnen nog een tweede keer aan Ditmaal was hij er ter gelegenheid van de wereldjongerendagen Dit bezoek werd bekend vanwege de mensenmenigte tijdens de afsluitende mis van de paus De mis werd bijgewoond door naar schatting vier miljoen mensen en was daarmee tot 2015 de drukst bezochte pauselijke mis ooit In 2003 stond nog een derde bezoek van Johannes Paulus II gepland maar dit bezoek ging vanwege de slechte gezondheid van de paus uiteindelijk niet door Relatie tot Ferdinand Marcos Op het moment van de installatie van Sin als aartsbisschop van Manilla was het anderhalf jaar geleden dat president Ferdinand Marcos de staat van beleg had uitgeroepen om zijn zogenaamde "New Society" te kunnen implementeren Sins houding naar Marcos toe was in eerste instantie kritisch maar corporatief Hij voorzag Marcos van kritiek maar was absoluut geen voorstander van gewelddadige confrontaties of een revolutie Hij was bang dat een dergelijke situatie wel eens slecht kon uitpakken voor de Katholieke Kerk in het land en dat bijvoorbeeld de communisten de macht zouden grijpen Naarmate de tijd vorderde en Marcos en zijn kring van getrouwen zich verder verrijkten ten koste van de armer wordende bevolking werd Sin steeds kritischer op het dictatoriale regime van Marcos en greep hij elke mogelijkheid aan om misstanden publiekelijk aan de kaak te stellen De moord op oppositieleider Benigno Aquino jr op het vliegveld van Manilla bij diens terugkeer uit ballingschap in 1983 was een omslagpunt Radio Veritas de katholieke radiozender voor Azië die door Sin nieuw leven was ingeblazen was de enige zender die niet geheel door de staat werd gecontroleerd Zij brachten het nieuws van de aanslag direct en zonder censuur naar buiten Sin zelf riep zijn landgenoten na de moord op om de regering uit te dagen om hervormingen door te voeren Exact een jaar na de moord op Aquino zei Sin tijdens een speciale mis in de Santo Domingo Church ter nagedachtenis daarvan "Sluit je aan bij het parlement van de straat en toon de dictatuur dat de kracht van geweldloosheid onweerstaanbaar is" Door de niet afnemende demonstraties tegen zijn bewind en toenemende rapporten over misstanden begon de voor Marcos belangrijke steun uit de Verenigde Staten af te nemen In een poging aan te tonen dat zijn regime nog steeds op brede steun kon rekenen kondigde Marcos eind 1985 in een Amerikaanse TV-show onverwacht vervroegde presidentsverkiezingen aan De verkiezingen zouden al in februari plaats moeten vinden waardoor de oppositie in drie maanden tijd een sterke gezamenlijk kandidaat moest vinden Na een intensieve lobby werd Corazon Aquino de weduwe van Benigno overgehaald om het op te nemen tegen Marcos Kardinaal Sin speelde een belangrijke bemiddelende rol in dit proces door de andere oppositiekandidaat senator Salvador Laurel over te halen zich terug te trekken ten faveure van Aquino Rol in de EDSA-revolutie Na de presidentsverkiezingen op 7 februari 1986 werd Marcos door de kiesraad COMELEC uitgeroepen tot winnaar De controlerende instantie National Movement for Free Elections NAMFREL kwam echter tot een andere conclusie Volgens hen had Aquino de verkiezingen gewonnen Vanwege het geweld en de vele berichten van verkiezingsfraude veroordeelden de Filipijnse bisschoppen in een gezamelijke verklaring de uitslag van de verkiezingen Ook de Amerikaanse Senaat nam in dezelfde periode een resolutie aan met een dergelijke verklaring Kort daarop kwamen enkele Filipijnse officieren in actie Deze mannen hadden vanwege hun ontevredenheid over de gang van zaken in het Filipijnse leger in 1980 de Reform the Armed Forces Movement RAM opgericht Na de bekendmaking van de verkiezingsuitslag besloten ze hun plan voor een militaire coup in werking te stellen Marcos was ze echter voor en vaardigde arrestatiebevelen uit tegen de RAM-officieren en de met hen samenwerkende minister van defensie Juan Ponce Enrile De rebellen trokken zich daarop met enkele honderden soldaten terug in twee tegenover elkaar liggende militaire bolwerken langs de Epifanio de los Santos Avenue EDSA Daar sloot generaal en vicecommandant der strijdkrachten Fidel Ramos zich bij hen aan In een persconferentie op 22 februari 1986 verklaarden Enrile en Ramos ontslag genomen te hebben en riepen ze andere legereenheden op om zich bij hen aan te sluiten Dezelfde avond om 9 uur 's avonds deed kardinaal Sin op Radio Veritas een oproep aan het Filipijnse volk om de rebellen te komen steunen Hoewel de radiozender de volgende ochtend uit de lucht werd gehaald had de oproep van Sin zijn werk reeds gedaan Enkele honderdduizenden mensen gaven eraan gehoor en in een paar dagen tijd groeide de mensenmassa op EDSA uit tot naar schatting 1 à 2 miljoen mensen Ze vormden een menselijk schild tussen de rebellen en de troepen die loyaal bleven aan Marcos en weerhielden Marcos er zo van om militair geweld in te zetten tegen de rebellen Op 25 februari werd Corazon Aquino ingezworen tot nieuwe president van de Filipijnen en niet lang daarna hield Marcos een soortgelijke ceremonie Later die avond werden Marcos en zijn familie gedwongen door de grote mensenmenigte en de diplomatieke druk vanuit de Verenigde Staten in twee Amerikaanse helikopters naar Clark Air Base gevlogen Vandaar vlogen ze de volgende ochtend naar Hawaï waar Marcos politiek asiel kreeg aangeboden De geweldloze revolutie die later bekend werd onder de naam EDSA-revolutie of People Power Revolution was daarmee een feit Politieke inmenging na EDSA Ook na de EDSA-revolutie bleef Sin zich mengen in de Filipijnse politiek Zo was hij tegen de kandidatuur van de protestante Fidel Ramos bij de presidentsverkiezingen van 1992 en liet hij tijdens de verkiezingscampagne weten de rooms-katholieke kandidaat Ramon Mitra te steunen Na de verkiezingen van 1995 beschuldigde hij de kandidaten van fraude en dreigde hij met het oproepen tot demonstraties en stakingen En toen aanhangers van Ramos de mogelijkheden voor een wijziging van de Filipijnse Grondwet lieten onderzoeken om zo langer dan een termijn aan de macht te kunnen blijven organiseerden hij en Corazon Aquino een protestdemonstratie Ramos zag uiteindelijk af van een eventuele grondwetswijzing Ook de opvolger van Ramos kreeg te maken met kritiek van kardinaal Sin In juli 1999 schreef Sin een pastorale brief over de geheime afspraken die president Joseph Estrada met vertrouwelingen en handlangers van Ferdinand Marcos had gemaakt Hij waarschuwde de president dat het volk zijn geloof in hem aan het verliezen was In oktober 2000 riep hij Estrada op om af te treden na beschuldigingen van zelfverrijking uit de opbrengsten van jueteng een illegaal gokspel Een maand later stemde het Filipijns Huis van Afgevaardigden voor afzetting van de president wegens omkoperij corruptie en schending van de grondwet Het afzettingsproces stokte echter in de Filipijnse Senaat nadat 11 senatoren op 17 januari 2001 tegen het openen van een envelop met cruciaal bewijs stemden Op dezelfde avond hield Sin een toespraak voor een grote menigte bij de EDSA Hij zei "We weten in ons hart dat de president schuldig is" De protesterende menigte groeide de dag erna aan en op 19 januari trokken de Filipijnse nationale politie en het Filipijnse leger hun steun voor Estrada in De daaropvolgende dag werd vicepresident Gloria Macapagal-Arroyo ingezworen als nieuwe president Estrada zag zich kort daarop gedwongen om het Malacañang Palace te ontvluchten Deze nieuwe opstand wordt wegens de analogie met de opstand in 1986 tegenwoordig ook wel aangeduid als EDSA-revolutie II Sin ventileerde gedurende zijn resterende periode als aartsbisschop van Manilla tevens zijn mening over diverse andere politieke controverses in de Filipijnen en daarbuiten Zo was hij tegen de Amerikaanse inval in Irak in 2003 en de steun door de Filipijnse regering onder leiding van president Gloria Macapagal-Arroyo daaraan Ook sprak hij zich uit tegen Amerikaanse militaire aanwezigheid in de Filipijnen Emeritaat Gedurende zijn periode als aartsbisschop van Manilla groeide het aantal parochies in het aartsbisdom van 101 tot 272 Hij wijdde 237 diocesane priesters en 460 priesters van religieuze ordes Zijn aanbevelingen aan paus Johannes Paulus II om het aartsbisdom beter te kunnen besturen leidden uiteindelijk tot de oprichting van de suffragane bisdommen van Parañaque en Novaliches in 2002 en de bisdommen van Cubao Pasig en Kalookan in 2003 Veel eerder in 1983 was het bisdom van Antipolo al opgericht als suffragaan bisdom van Manilla Na het bereiken van zijn 75e verjaardag diende Sin zoals het kerkelijk recht vereist zijn ontslag in Dit ontslag werd op 11 september 2005 door Paus Benedictus XVI aanvaard waarna Sin op 15 september 2003 daadwerkelijk met emeritaat ging Hij werd als aartsbisschop opgevolgd door Gaudencio Rosales Ziekte en overlijden Reeds tijdens zijn laatste jaren als aartsbisschop kampte Sin met een slechter wordende gezondheid Hij leed aan suikerziekte en had als gevolg daarvan nierproblemen Een jaar na zijn pensionering werd Sin getroffen door een hartaanval Op 18 juni 2005 werd hij opgenomen in het Cardinal Santos Medical Center wegens een hardnekkige verhoging Enkele dagen later overleed hij daar op 76-jarige leeftijd aan de gevolgen van het uitvallen van enkele organen Hij werd door de Filipijnse regering geëerd met een staatsbegrafenis die werd bijgewoond door duizenden mensen Tevens werd naar aanleiding van zijn dood een week van nationale rouw ingesteld Zijn stoffelijk overschot werd bijgezet in een crypte in de kathedraal van Manilla waar ook zijn drie directe voorgangers rusten Opvattingen Hoewel Sins naam verbonden is met zijn strijd tegen de schendingen van burgerrechten stond hij net als andere Filipijnse rooms-katholieke kerkelijke leiders ook bekend om zijn conservatieve morele opvattingen Hij was pro-life en daarom sterk tegen het gebruik van voorbehoedsmiddelen en het toepassen van abortus Zo verzette hij zich door de jaren heen hevig tegen pogingen van een deel van de Filipijnse politici om iets te doen aan de overbevolkingsproblematiek in de Filipijnen In de jaren 90 bekritiseerde Sin in felle bewoordingen en met persoonlijke aanvallen het beleid van Juan Flavier de minister van gezondheid in het kabinet van president Fidel Ramos Flavier zette in die jaren in de strijd tegen hiv en aids een succesvol condoompromotieprogramma op Sin noemde Flavier naar aanleiding daarvan een "vertegenwoordiger van Satan" Toen Flavier zich in 1995 kandideerde voor de Filipijnse Senaat adviseerde hij bovendien katholieken om niet op hem te stemmen Kardinaal Sin streed ook tegen pogingen voor legalisering van scheidingen in de Filipijnen Toen senator Rodolfo Biazon in 2001 een wetsvoorstel indiende om scheiden voortaan mogelijk te maken riep hij de "verstandige en intelligente" congresleden op om dit "krankzinnig voorstel te bevechten" Scheiden was volgens de kardinaal "immoreel on-Filipijns en absurd" Het zou "bovendien de armoede in de Filipijnen alleen maar doen toenemen" Door het verzet van Sin en andere katholieke leiders zijn de Filipijnen een van de weinige landen ter wereld waar getrouwde koppels alleen door middel van een langdurige en dure nietigverklaring van hun huwelijk uit elkaar kunnen Kardinaal Sin zag echter nog meer gevaren voor het traditionele huwelijksleven Zo verklaarde hij tijdens een internationale conferentie voor het gezin World Meeting of Families in Manilla dat "het huwelijk werd bedreigd door het hoge aantal scheidingen gebroken families incest voorstanders van het homohuwelijk en door toenemende afstandelijkheid wegens de preoccupatie met internet en kabeltelevisie" Rooms-katholieke homo-activisten reageerden woedend op deze uitspraak van Sin Onderscheidingen Kardinaal Sin ontving gedurende zijn leven vele onderscheidingen Zo werden hem eredoctoraten verleend door 29 verschillende universiteiten waaronder de University of Santo Tomas Ateneo de Manila University Yale en Georgetown University Joseph Gerardus Johannes Jef Penders Hoensbroek 21 oktober 1928 – Valencia 16 april 2015 was een Nederlands componist en dirigent Levensloop Op achtjarige leeftijd kreeg Penders muziekles aan de muziekschool in Hoensbroek en speelde al na korte tijd Es-klarinet in de plaatselijke harmonie Gedurende de Duitse bezetting werden muziekinstrumenten van de harmonie in het huis van zijn ouders in zekerheid gebracht Dat was voor Jef de mogelijkheid om autodidactisch trompet trombone en saxofoon te oefenen en te leren Later toen zijn ouders woonruimte van een gitaarleraar huurden kreeg hij van deze leraar ook nog gitaarles Na de Tweede Wereldoorlog heeft hij een jaar in bands van het Amerikaans leger meegespeeld en enkele werken gearrangeerd Zijn studie vanaf 1949 deed hij aan het conservatorium van Maastricht in de vakken contrapunt instrumentatie dirigeren orgel en zangpedagogiek Daarna werkte hij enkele jaren als dirigent en muziekleraar Als muziekleraar bracht hij onder anderen Roger Moens de beginselen van de muziek bij Hij componeerde gebruiksmuziek voor zijn eigen en andere orkesten ook voor onder meer het Metropole Orkest het orkest van Malando pseudoniem voor Arie Maasland de Koninklijke Militair Kapel de Marinierskapel van de Koninklijke Marine de Amsterdamse Politiekapel en het orkest van de Belgische omroep en televisie onder leiding van Francis Bay Na zijn verhuizing naar Maastricht in 1959 werd hij daar cantor-dirigent aan de grote St Lambertuskerk In 1971 leek zijn hele muziekwereld in te storten toen bleek dat hij keelkanker had en aan het strottenhoofd geopereerd moest worden waardoor hij zijn spraakvermogen verloor Door zijn wilskracht en doorzettingsvermogen en met behulp van de technieken opgedaan bij zijn zang- en directiestudie was hij in staat binnen korte tijd na de operatie zijn gedachten weer aan anderen over te brengen via de zogenaamde slokdarmspraak Componeren kan weer en zo was hij voor de muziekwereld een verrijking Hij leefde geruime tijd in de buurt van Valencia in Spanje waar hij overleed aan griep op 87-jarige leeftijd Composities Werken voor harmonie- en fanfareorkest 1954 My dear Country Daar is mijn vaderland 1969 Glenn meets Wolfgang Sonate Facile van Wolfgang Amadeus Mozart in Glenn Miller mood 1969 Indonesian Boat Song 1971 Blossom in a Japanese Garden 1972 Marching Blues 1972 Mambo Bando Uno 1973 De Zilvervloot 1975 Old man's Tick-a-Tack 1975 American Folk-Rock 1976 Clog-Shoe Dance 1977 Modern Dance Fantasy on an Old Dutch Folksong 1977 Theme d'Orgue naar het Finale uit de Symfonie Nr 3 van Camille Saint-Saëns 1978 Our Naval History 1978 The Marshfield Street Walk 1979 Sweet Carolina Charleston 1979 Hommage to Ricky voor Carillon met harmonie-orkest 1979 Performance 1980 Charmonie 1981 Ska-Ing Jamaica Ska-Reggae 1981 Band Fever 1981 Juvenile Party 1982 Marines Heritage 1982 Glider voor pop-groep en harmonie-orkest 1983 X-mas round the World 1983 The Laugh'n Charleston 1983 Anniversary marcha-cha 1983 Limburgse Vla 1984 Santa Cruz 1985 Prima Partita al Modo del Barocco Prelude et Allemande Courante Sarabande Gigue 1985 March of the Androids 1985 Fanfaresque Ouverture-Humoresque 1985 Manifestanum 1985 Eviva Caecilia Merengue para banda 1986 I Mugnai De Molenaars Ouverture en Gavotte voor Jan Molenaar Serenata voor Willeke Molenaar Echtgenote van Jan Molenaar Menuet voor Ilse Molenaar Echtgenote van Bob Molenaar Rondo voor Bob Molenaar 1986 Rêverie voor alt-saxofoon solo en harmonie-orkest 1987 Maram Holland Heritage Maram is de afkorting van de worden Marine en Amerika Met de vloot in volle Zee In een onderzeeër De vloot in rustige zee op de thuisreis Scheepsbouw De welverdiende rust na een drukke dagtaak Marines Heritage Finale 1987 La Primitiva Paso-doble de concert< ref> 1987 Synkretismos Symfonisch gedicht 1987 Images de mon village Réveille Jeu alterné Prière du sord et finale 1987 Cantilenas Profanes voor mannenkoor en harmonie-orkest 1988 Nobra Rhapsodic Sketches on a Twodays Life in Province 1988 Tripartite Waltz 1988 The Papermills Bandsmen 1988 Festivity voor fanfareorkest Inleiding Allegro Largo Allegro 1992 Glenn beats the Battle of Jericho 1993 A Day of Music 1998 Smals The factory Figures in the sand Recreation village rondo 2009 Sinfonia Epigenetica voor harmonieorkest Adeste Fidelis En Mestre Sef Gloria in Excelsis Deo Norwegian Ballad Balada para Trompeta Rosevalley Blues The Pee-Double-U Circus suite Entry of the Troupe The "Lippizaner" Horses Beauty on the Trapezium The Elephant Act Round of the Clowns and Finale Three generations Granny Daddy Son Transformations During A Man's Life Tre Dodecapricci Dodecapriole Dodecaracoles Dodecadenza Y Ahora! La conga! Koorwerken Heimwee voor mannenkoor tekst JM Dautzenberg De Boogschutters voor mannenkoor Ballade naar een gedicht van Jef Spuisers Limburg voor mannenkoor tekst Jef Spuisers Bibliografie Wolfgang Suppan Armin Suppan Das Neue Lexikon des Blasmusikwesens 4 Auflage Freiburg-Tiengen Blasmusikverlag Schulz GmbH 1994 ISBN 3-923058-07-1 Paul E Bierley William H Rehrig The heritage encyclopedia of band music composers and their music Westerville Ohio Integrity Press 1991 ISBN 0-918048-08-7 Een kalifaat Arabisch خلافة khilāfa Turks Hilafet is een staat die geregeerd wordt door een kalief dat wil zeggen een opvolger van de islamitische profeet Mohammed Met de benaming kalifaat derhalve te vertalen als "opvolgerschap" eist een staat zodoende rechtstreeks de politieke erfenis van Mohammed op en staat daarmee in rang boven een sultanaat en een emiraat Vrijwel altijd beweert de heersende dynastie van een kalifaat dan ook af te stammen van Mohammed in het bijzonder van zijn dochter Fatima Zahra Ook symboliseert een kalifaat de eenheid van de Oemma al is dit sinds de val van Damascus in 750 al niet meer feitelijk het geval geweest Indeling In de geschiedschrijving wordt onderscheid gemaakt tussen de zogeheten hoofdkalifaten die rechtmatige opvolgers zouden zijn en de tegenkalifaten die onrechtmatig tegen een hoofdkalifaat in opstand zouden zijn gekomen Deze indeling is arbitrair omdat zij in grote mate afhankelijk is van de – mogelijk subjectief gedreven – geschiedschrijver maar over het algemeen is deze als volgt Hoofdkalifaten 632-661 Rashidun-kalifaat 661-750 Omajjaden-kalifaat ook Kalifaat van Damascus 750-1258 Abbasiden-kalifaat ook kalifaat Bagdad 1250-1517 het "Schaduwkalifaat" van het Mamelukken-sultanaat Caïro soms meegerekend 1517-1924 Ottomanen-kalifaat van het Ottomaanse Rijk Tegenkalifaten 909–1171 Fatimiden-kalifaat ook Isma'ilieten-kalifaat 929–1031 kalifaat Córdoba Omajjaden van Andalusië 1121–1269 Almohaden-kalifaat 1809–1903 kalifaat Sokoto zelden meegerekend Einde en herstelpogingen De Turkse Nationale Vergadering schafte op 3 maart 1924 het kalifaat af op instigatie van de seculiere Mustafa Kemal Atatürk in het kader van diens hervormingen die op modernisering en scheiding van kerk en staat in de nieuwe Turkse republiek waren gericht Dit heeft veel moslims teleurgesteld en met de opkomst van religieus fundamentalisme vanaf de tweede helft van de 20ste eeuw zijn er door islamisten verscheidene pogingen gedaan om weer een kalifaat op te richten dan wel het oude kalifaat in ere te herstellen zoals Al Qaida en Kalifaatstaat 2014 In de zomer van 2014 werd op drie verschillende plekken in de wereld een kalifaat uitgeroepen Het is onduidelijk wat de legitimiteit en de onderlinge verhouding is tussen de drie Islamitische Staat Ar-Raqqah Irak en Syrië De Iraaks-Syrische soennitische rebellengroep Islamitische Staat in Irak en de Levant IS die ontstond tijdens de Syrische burgeroorlog 2011–heden en in juni 2014 een offensief in Noord-Irak begon proclameerde op 29 juni 2014 een kalifaat onder de naam "Islamitische Staat" met hun leider Abu Bakr al-Baghdadi als kalief De Islamitische Staat met Ar-Raqqah als hoofdstad claimt een territorium van het Iraakse gouvernement Diyala tot en met het Syrische gouvernement Aleppo Dit gebeurde tijdens een offensief van het Iraakse regeringsleger om de groepering uit Tikrit te verdrijven Boko Haram Gwoza Nigeria In navolging van IS riep Abubakar Shekau van de Nigeriaanse terroristische rebellengroepering Boko Haram op 24 augustus 2014 het kalifaat uit in de stad Gwoza in de noordoostelijke staat Borno Het was niet duidelijk of Boko Haram daarmee een tegenkalifaat had uitgeroepen voor zover bekend heeft Shekau zich niet als kalief opgeworpen; bovendien zou Shekau volgens het Nigeriaanse leger al in 2013 zijn gedood en zijn dubbelganger Mohammed Bashir in september 2014 hetgeen echter wordt betwijfeld< ref> Ansar al-Sharia Derna Libië Op 23 augustus 2014 werd Ansar al-Sharia-leider Abu Sufian bin Qumu uitgeroepen tot kalief in het Oost-Libische stadje Derna dat al maandenlang een islamistenbolwerk was In oktober 2014 sloten verschillende islamistenfacties in Derna zich aaneen en zwoeren trouw aan Abu Bakr al-Baghdadi waarmee de stad onderdeel werd van het IS-kalifaat< ref> Kapseizen is het proces van omslaan vooral bij vaartuigen De oorzaak van het kapseizen van een vaartuig is dikwijls het verschuiven van zware lading naar een bepaalde scheepszijde tijdens zware storm en zware zeegang of door toedoen door andere passerende schepen met hun golfslag zodat het water bijvoorbeeld in de open laadruimte stroomt of door oorlogsgeweld tijdens zeeslagen Bij deze bovenvermelde oorzaken maakt het getroffen schip of vaartuig door die oorzaken eerst slagzij waarna het kan kapseizen en zinken Soms gebeurt het dat het schip in die toestand blijft drijven doordat zich een grote luchtbel in het schip bevindt Tijdens zeeoorlogen werden diverse oorlogsschepen getorpedeerd gebombardeerd door vliegtuigen of beschoten door scheepsgeschut Zo werd het Duitse slagschip Bismarck tijdens de Tweede Wereldoorlog hevig onder vuur genomen door de Britse Homefleet zodat het trotse oorlogsschip eerst slagzij maakte en daarna al kapseizend ten onder ging Deze kapseizing was de oorzaak Doordat de zware geschuttorens uit de dekken gleden daarbij ook geholpen door de zware bovenbouw sloeg het slagschip om tijdens het zinken Deze geschuttorens hadden onderdeks ronde omhulselkokers of schachten waar zich de liften voor het aanvoeren van de munitie bevonden en waar de geschutsbemanning hun kanon bedienden Professor Dr Robert Ballard heeft de Bismarck teruggevonden en geconstateerd dat het slagschip zijn grote zware batterijen had verloren zodat men met de robotcamera in de geschutsschachten de onderdekken kon waarnemen Zo verging het eveneens de Duitse slagschepen Scharnhorst en de Tirpitz Toen de Tirpitz gekapseisd lag konden de Britse piloten die het hadden gebombardeerd op 12 november 1944 de beschadigde en de provisorisch herstelde buik van het schip zien toen deze in de Altafjord in Noorwegen tijdens een aanval door de Britse X-boten minionderzeeërs werd beschadigd door de X-6 en X-7 De X-6 was de enige minionderzeeboot die succes boekte om het zware slagschip voor de rest van zijn carrière kreupel te maken Eveneens verging het slecht met de Amerikaanse slagschepen USS Arizona BB-39 USS Oklahoma BB-37 en USS Utah AG-16 die tijdens de aanval door de Japanners werden aangevallen op 7 december 1941 in Pearl Harbor Deze schepen lagen ondersteboven op de havenbodem met de verschrikkelijke gevolgen van dien voor de opvarenden Menige manschappen werden nog gered doordat ze binnenin tegen de scheepsromp sloegen ten teken van leven voor de redders die op de scheepsromp kropen en gaten brandden op het gekapseisde wrak De Amerikanen wilden het schip nadien weer recht leggen en lichten maar het bleef tot de dag van vandaag met zijn kiel op de bodem liggen en is nu een oorlogsmonument Ook binnenschepen kunnen op de rivieren en kanalen kapseizen In 2006 kapseisde op de Schelde een containerbinnenschip doordat een tegemoetvarende sleepboot te veel golfslag veroorzaakte zodat de vaargolven over het geladen schip spoelden en in het open containerruim stroomden Het binnenschip maakte slagzij doordat de containers naar bakboord schoven en het schip lieten kapseizen met alle gevolgen van dien De containers vielen uit het ruim en zonken en sommige bleven nog net bovendrijven zoals het omgeslagen binnenvaartuig Helaas verdronk het schippersgezin doordat ze niet bijtijds over boord hadden gesprongen en naar binnen werden gezogen door de kracht van het binnenstromende water in de roef Het binnenschip dreef gekapseisd rond en werd naar de kade gesleept voor verder onderzoek van het Parket Later werd het binnenschip weer rechtgetrokken en in een binnendok opgelegd Toen kon men aan de roef en aan het stuurhuis zien welke krachten van het water op het schip inwerkten Lampedusa is een Italiaans eiland in de Middellandse Zee Het behoort samen met Linosa en Lampione tot de Pelagische eilanden Dit meest zuidelijk gelegen deel van Italië ligt 205 kilometer ten zuiden van Sicilië en 113 kilometer ten oosten van Tunesië Bestuurlijk gezien hoort Lampedusa bij de provincie Agrigento en de regio Sicilië Geologisch behoort het eiland tot het Afrikaans continent Cultureel en historisch wordt het bij Europa gerekend niet in het minst omdat het staatkundig integraal onderdeel is van het Europese land Italië Het hoogste punt steekt 133 meter boven de zeespiegel uit Het eiland is 20 km² groot en is daarmee het grootste van de drie Pelagische eilanden Twintig kilometer westelijk van Lampedusa ligt het onbewoonde Lampione 57 kilometer noordelijker het kleine Linosa Lampedusa is dor zonder enige bronnen van zoet water buiten de onregelmatige regenval De 5300 bewoners van het eiland zijn afhankelijk van visserij landbouw en toerisme Lampedusa leeft hoofdzakelijk van deze laatste inkomensbron in de zomermaanden verzevenvoudigt de bevolking met vakantievierende strandgangers en zonaanbidders Vanuit de haven van Agrigento aan de zuidkust van Sicilië wordt 's zomers een dagelijkse veerdienst op het eiland onderhouden Geschiedenis Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Lampedusa zonder enige tegenstand ingenomen door de Britse strijdkrachten Operation Corkscrew kort voor de Landing op Sicilië Het Italiaanse garnizoen van het eiland capituleerde op 13 juni 1943 Op 15 april 1986 vuurde Libië twee of drie Scuds af op Lampedusa Ze waren gericht tegen de navigatiepost van de Amerikaanse kustwacht die op het eiland een permanente basis had ter vergelding van een Amerikaans bombardement op Tripoli en Benghazi In de jaren negentig werd Lampedusa bekend als plaats waar immigranten per boot arriveerden eerst voornamelijk vanuit Albanië en later voornamelijk vanuit Noord-Afrika in de hoop er een verblijfsvergunning in de Europese Unie te kunnen bemachtigen Er is een uitzetcentrum voor 500 personen gebouwd Overleden Domenico Modugno 1928-1994 Italiaans zanger en acteur Cultuur De Italiaanse zanger Mango filmde de videoclip voor het lied "Mediterraneo" op Lampedusa De film Respiro 2002 van de Italiaanse regisseur Emanuele Crialese speelt op Lampedusa en verreweg de meeste acteurs zijn eilandbewoners Thema vrijheidsdromen van de mooie Grazia tegen de golven in van een strakke eilandmoraal De Italiaanse schrijver Giuseppe Tomasi di Lampedusa 1896-1957 was Prins van Lampedusa De lederschildpad Dermochelys coriacea is een in zee levende schildpad die behoort tot de familie lederschildpadden Dermochelyidae Het is de enige in zee levende schildpad die niet tot de familie zeeschildpadden Chelidae behoort Met een schildlengte tot 24 meter is de lederschildpad de grootste schildpad ter wereld< ref> De lederschildpad heeft een vrijwel wereldwijde verspreiding en komt voor van de tropische zeeën rond de evenaar tot in de poolwateren De voortplanting is vergelijkbaar met die van andere in zee levende schildpadden Door de mens werd er lange tijd op de schildpad gejaagd Omdat de soort sterk in aantal en verspreidingsgebied achteruitgegaan is wordt de schildpad tegenwoordig beschermd Door het vele onderzoek dat naar deze soort is verricht is er in vergelijking met andere schildpadden veel bekend over de biologie en levenswijze van de lederschildpad De lederschildpad onderscheidt zich van alle andere zeeschildpadden door de afwijkende levenswijze Het is het enige reptiel dat vrijwel volledig leeft van kwallen die zeer arm zijn aan voedingsstoffen Het uiterlijk is karakteristiek omdat de voor schildpadden kenmerkende hoornplaten op het rugschild ontbreken en daarnaast de rugzijde duidelijk meervoudig gekield is De lederschildpad is het enige reptiel dat min of meer endotherm is de lichaamswarmte wordt zelf aangemaakt en vastgehouden Alle andere schildpadden zijn uitgesproken poikilotherm of koudbloedig< ref> Verspreiding De lederschildpad is pelagisch wat betekent dat het dier in open zee leeft en zich weinig laat zien in kustzones Dat er toch veel waarnemingen van de lederschildpad uit kustgebieden bekend zijn komt doordat vrouwelijke schildpadden aan land komen om eieren af te zetten en dode exemplaren kunnen aanspoelen op het strand Soms wordt langs de kust naar voedsel gezocht maar het foerageren vindt meestal plaats op volle zee De lederschildpad heeft van alle in zee levende schildpadden het grootste verspreidingsgebied De soort is kosmopolitisch en komt voor in bijna alle wereldzeeën hoewel het verspreidingsgebied per ondersoort verschilt Op enkele plaatsen is de soort niet aangetroffen het uiterste zuiden van Zuid-Amerika en enkele noordelijke gebieden het grootste deel van noordelijk Noord-Amerika noordelijk Azië en wat betreft Europa de zee bij IJsland De landen waar de lederschildpad voorkomt zijn< ref> Andamanen en Nicobaren Angola Anguilla Antigua en Barbuda Australië Argentinië Bangladesh Belize Brazilië Chili Colombia Congo-Kinshasa Costa Rica Cuba Dominica Dominicaanse Republiek El Salvador Ecuador Eritrea Fiji Gabon Galapagoseilanden Ghana Grenada Guadeloupe Guatemala Guyana Suriname Frans-Guyana Honduras India Indonesië Israël Italië Ivoorkust Japan Kameroen Liberia Maagdeneilanden Madagaskar Maleisië Martinique Mexico Montserrat Mozambique Myanmar Nederlandse Antillen Nicaragua Noorwegen Pakistan Panama Papoea-Nieuw-Guinea Peru Puerto Rico Salomonseilanden Senegal Somalië Sri Lanka Togo Trinidad en Tobago Venezuela Verenigde Arabische Emiraten Verenigde Staten en Zuid-Afrika Atlantische populaties De Atlantische lederschildpad D c coriacea komt voor in de Atlantische Oceaan Aan de oostzijde begint het noordelijkste verspreidingsgebied in de Barentszzee de Oostzee en de Noordzee Hier wordt uitsluitend naar voedsel gezocht en er zijn geen nestplaatsen In de Noordzee worden zelden exemplaren aangetroffen en alleen bij wijze van uitzondering spoelen in Nederland exemplaren aan Een recente waarneming is een dood exemplaar dat aanspoelde op het strand van Den Helder op 21 september 2009 Binnen een week op zondag 27 september 2009 is een levend dier waargenomen en gefotografeerd tussen Den Helder en Texel In Europa komt de schildpad verder voor in de Middellandse Zee en de Zwarte Zee in Europa is echter maar één legplaats bekend in Italië Verder naar het zuiden komt de lederschildpad voor langs de gehele Afrikaanse kust tot onder Zuid-Afrika Hier liggen ook een aantal van de minder belangrijke neststranden verspreid langs de kust alleen de legstranden in Gabon zijn van enig belang; het hier gelegen Nationaal Park Mayumba is de belangrijkste afzetplaats van het gehele Afrikaanse continent Recent onderzoek wijst uit dat er jaarlijks meer dan tienduizend nesten worden afgezet aan de gehele westkust van Afrika maar het precieze verspreidingsgebied is niet bekend Daarnaast zijn er weinig historische gegevens waarmee de cijfers vergeleken kunnen worden< ref> Aan de westelijke kant van de Atlantische Oceaan begint het verspreidingsgebied in het noorden langs de kust van Newfoundland en Labrador in Canada Het eindigt in het zuiden langs de kust van Argentinië ongeveer in het midden van het land In de gehele Golf van Mexico en de Caraïbische Zee komt de schildpad voor en in dit gebied liggen ook de meeste en de belangrijkste neststranden van de schildpad wereldwijd De bekendste zijn te vinden in de Verenigde Staten in oostelijk Florida waar jaarlijks enkele honderden nesten worden afgezet Andere bekende legplaatsen zijn Costa Rica Parismina Suriname en Guinee Pacifische populaties De Pacifische lederschildpad D c schlegelii leeft in de Grote Oceaan er worden twee verschillende populaties onderscheiden De westelijke populatie zet de eieren af op stranden in Papoea India en de Salomonseilanden Het foerageergebied bevindt zich echter aan de andere kant van de Grote Oceaan langs de westkust van Noord-Amerika In Australië is één nestplaats aan de oostkust bij de stad Brisbane dit is een van de belangrijkste afzetplaatsen De oostelijke populatie zoekt naar voedsel in zuidelijke wateren langs de kust van Zuid-Amerika tot in Peru en Chili De neststranden liggen in Midden-Amerika van Mexico tot Costa Rica waar ook de Atlantische populaties hun eieren begraven De lederschildpadden die op Maleisië de eieren afzetten worden wel beschouwd als een derde populatie het aantal exemplaren wordt echter geschat op enkele honderden waarmee deze groep op de rand van uitsterven staat Beschrijving De lederschildpad heeft net als alle schildpadden een groot en opvallend schild waar vier poten een kop en een staart uitsteken Net zoals de zeeschildpadden kan de lederschildpad zowel zijn ledematen als de kop niet in het schild terugtrekken bij gevaar De kop staart en poten zijn donkergrijs tot zwart gekleurd met soms kleinere lichte tot roze vlekjes Het vlekjespatroon verschilt per exemplaar en wordt door wetenschappers gebruikt om verschillende individuen uit elkaar te houden De snuit is stomp en de bovenkaak heeft twee tand-achtige uitsteeksels aan de voorzijde van de bovenkaak Het schild heeft dezelfde kleur als de ledematen de onderzijde is lichter Door een donkere bovenzijde en een lichtere onderzijde is de schildpad zowel van boven als van onderen moeilijker te zien in het water De lederschildpad is de grootste en zwaarste schildpad ter wereld Op enkele grotere krokodilachtigen na is het tevens het grootste nog levende reptiel op Aarde Het gemiddelde gewicht is 575 kilogram en het lichaamsgewicht kan oplopen tot meer dan 900 kilogram vergelijkbaar met een kleine auto Lederschildpadden bereiken een gemiddelde schildlengte van 15 tot 16 meter dus exclusief kop en staart Deze gemiddelde lengte geldt voor de vrouwtjes de mannetjes blijven kleiner Vrouwtjes worden het vaakst waargenomen omdat ze gedurende het voortplantingsseizoen meerdere keren aan land komen waarbij het schild kan worden opgemeten Mannetjes en vrouwtjes kunnen worden onderscheiden door de langere staart van het mannetje die tot voorbij de achterpoten reikt de staart van het vrouwtje is korter Daarnaast heeft een mannetje een iets holler buikschild dan het vrouwtje dit dient om makkelijker op haar te klimmen bij de paring; bij een plat schild zou hij eraf glijden De meeste exemplaren blijven onder de twee meter maar er zijn uitschieters bekend die aanmerkelijk groter werden Het grootste exemplaar werd in 1988 gevangen in Gwynedd Wales De totale lengte van dit dier mat 274 meter en de schildpad had een totaalgewicht van 914 kilogram Het Nederlands record werd op 4 augustus 1968 op Ameland dood aangetroffen Dit exemplaar had een totale lengte van 244 meter en een schildlengte van 158 m< ref> De lederschildpad is eenvoudig van alle andere schildpadden te onderscheiden door zijn grootte maar met name door het platte schild zonder hoornplaten aan de bovenzijde net als de weekschildpadden Pas geboren lederschildpadden hebben nog wel hoornplaat-achtige structuren op het schild maar verliezen deze binnen zes maanden Het werkelijke schild bestaat net als alle schildpadden uit een door de ribben gevormde laag botweefsel Deze is bedekt met een ongeveer 4 cm dikke laag bindweefsel die vele kleine benige plaatjes bevat Deze beenplaatjes hebben een enigszins mozaïek achtige verspreiding De lederschildpad heeft dus wel degelijk een uitwendig schild al is dit niet zichtbaar vanaf de buitenzijde Het bindweefsel bevat aan een olie-achtige substantie die een isolerende werking heeft en het dier beschermt tegen lage watertemperaturen Het schild heeft zeven duidelijke lengterichels die ook wel kielen worden genoemd aan de bovenzijde Net als het schild zijn ook de poten van de lederschildpad aangepast op een zwemmend bestaan; de voorpoten zijn opvallend groot en sterk peddelachtig afgeplat De spanwijdte van de gespreide voorpoten bedraagt tot 27 meter De voorpoten zijn glad van structuur en verzorgen de voortstuwing bij het zwemmen De achterpoten worden gebruikt om te sturen ze zijn duidelijk korter maar veel breder dan de voorpoten en hebben een relatief groot oppervlak in verhouding tot de lengte De zeeschildpadden Cheloniidae hebben door degeneratie geen echte vingers of tenen meer maar de sporen hiervan zijn nog wel zichtbaar aan de voorpoten als verhoornde stekels De lederschildpad heeft veel beter ontwikkelde zwempoten die geen restanten van klauwen dragenDe lederschildpad wordt verdeeld in twee ondersoorten die voornamelijk verschillen in verspreidingsgebied en ook onderling in uiterlijk verschillen De Atlantische lederschildpad Dermochelys coriacea coriacea heeft relatief grotere voorpoten een kortere kop en een meer donkere kleur kop en nek met minder vlekjes De Pacifische lederschildpad Dermochelys coriacea schlegelii heeft een lichtere kleur en meer vlekjes een langere kop en relatief kortere voorpoten Onderzoek zal echter moeten uitwijzen of al deze kenmerken typerend zijn of berusten op aannames Wel staat vast dat de Pacifische lederschildpad aanzienlijk langer en zwaarder wordt dan de Atlantische lederschildpad Levenswijze De lederschildpad is een onschuldige soort die niet snel zal proberen te bijten in tegenstelling tot andere schildpadden met een grote kop en stevige kaakspieren Het dier is erg schuw en zal proberen snel weg te zwemmen bij een confrontatie met een mens De schildpad is erg solitair en wordt op open zee alleen bij de migratie van foerageergebieden naar de voortplantingswateren in kleine groepjes van enkele individuen aangetroffen Door de pelagische levenswijze op open zee levend heeft de schildpad verschillende aanpassingen die landbewonende soorten niet hebben Omdat het dier permanent in zee leeft wordt veel zout ingeslikt en om hiervan af te komen scheidt de schildpad geconcentreerde zoutoplossingen af via klieren bij de ogen In het water is dit niet te zien alleen bij vrouwtjes die op het land de eieren afzetten lijkt het net alsof ze huilen Door de excretie wordt tevens het zand afgevoerd dat in de ogen komt tijdens het graven van het nest De lederschildpad trekt gedurende zijn leven vele malen van tropische en subtropische gebieden naar relatief koude diepe wateren tot boven Noorwegen De tropische gebieden worden bezocht om de eieren af te zetten in de koudere wateren leven meer kwallen het favoriete voedsel Omdat de koele foerageergebieden en de tropische voortplantingswateren ver van elkaar liggen leidt de lederschildpad een permanent zwemmend bestaan en legt hierbij enorme afstanden af Er worden jaarlijks trektochten gemaakt van duizenden kilometers; van één exemplaar is bekend dat in amper twee jaar tijd een afstand van 20000 kilometer werd afgelegd van Indonesië tot de Verenigde Staten< ref> Omdat de schildpad een gestroomlijnd schild heeft en over grote brede en krachtige poten beschikt is het een uitstekende zwemmer die een maximale snelheid kan bereiken van iets meer dan 35 kilometer per uur De schildpad zwemt gemiddeld zo'n 45 tot 65 kilometer per dag Voortplanting Over de voortplanting van de lederschildpad is nog niet alles bekend Zo werd de belangrijkste nestplaats pas in 1976 ontdekt Ook de leeftijd waarbij de schildpad volwassen is en zich voort kan planten is gebaseerd op schattingen Hetzelfde geldt voor de maximale leeftijd die geschat wordt op ten minste enkele tientallen jaren Het bestuderen van exemplaren in gevangenschap is niet mogelijk omdat de lederschildpad buiten de natuurlijke habitat niet lang overleeft Ook bij andere in zee levende schildpadden is het bestuderen van exemplaren in gevangenschap problematisch De paring vindt plaats in zee de vrouwtjes paren iedere twee tot drie jaar waarbij ze zich vaak door meerdere mannetjes laten bevruchten Alleen voor het afzetten van de eieren komen de vrouwtjes aan land ze zijn hier door het logge lichaam dat op een zwemmend bestaan is gebouwd erg kwetsbaar Bovendien kunnen lederschildpadden net als alle in zee levende schildpadden de kop en poten niet terugtrekken in het schild waardoor ze een gemakkelijke prooi zijn Het vrouwtje zoekt vaak het strand op waar ze zelf is geboren het strand mag niet te veel rotsen bevatten want deze beschadigen het schild Het vrouwtje graaft soms verschillende kuilen die niet als nest worden gebruikt waarschijnlijk om roofdieren te misleiden Vrouwtjes worden soms ieder jaar maar meestal om de twee tot drie jaar zwanger en begraven de eieren op het strand De afzetplaatsen zijn over de hele wereld verspreid; in Noord-Amerika Mexico de Amerikaanse staat Florida Midden-Amerika onder andere de Caribisch Gebied; Trinidad en Tobago en de Dominicaanse Republiek Zuid-Amerika Suriname Frans-Guyana Panama Afrika Gabon Zuid-Afrika de kuststreken van de Indische Oceaan Ceylon India Maleisië Natal Thailand en tenslotte de kust van Australië behalve in het zuiden De vrouwtjes kiezen niet altijd het strand waar ze zelf zijn geboren uit als nestplaats zoals de meeste zeeschildpadden maar kunnen ook kiezen voor locaties in de buurt Het steeds terugkeren van een vrouwtje op het strand waar ze geboren is om de eieren af te zetten komt wel bij meer zeeschildpadden voor het mechanisme hierachter is niet precies bekend Bij de lederschildpad is waargenomen dat het vrouwtje een rondje om het nest kruipt nadat de eieren zijn afgezet echter ook de pasgeboren schildpadjes vertonen dit gedrag Het dient waarschijnlijk om de locatie goed in te prenten voor later bezoek In een afzetseizoen komt het vrouwtje 5 tot 7 keer aan land om de eieren af te zetten de interval tussen de legsels is ongeveer 9 tot 10 dagen Ieder legsel bevat ongeveer 50 tot 170 eieren gemiddeld 110 Hiervan zijn er gemiddeld zo'n 80 bevrucht en 30 onbevrucht Onbevruchte eieren bevatten geen dooier en zullen zich niet ontwikkelen omdat ze niet levensvatbaar zijn De meeste eieren worden opgegeten door vijanden en ook de jonge schildpadjes worden door van alles belaagd zie ook onder het kopje vijanden en verdediging van de nesten die niet worden vernietigd door predatie is zal slechts 50% van de juvenielen het nest verlaten De vrouwtjes graven de nesten op verschillende plaatsen soms dicht bij het strand en soms graaft een vrouwtje het nest onder de vloedlijn waardoor de eieren onder water komen te staan en verrotten De embryos van de lederschildpad hebben geen geslachtschromosomen De temperatuur bepaalt of uit het ei een mannetje of een vrouwtje komt Bij een temperatuur van 295 °C komen er evenveel mannetjes als vrouwtjes uit het ei bij 2875 °C of minder kruipen er voornamelijk mannetjes uit het ei en een temperatuur hoger dan 2975 °C levert voornamelijk vrouwelijke exemplaren op Na ongeveer negen weken komen de juvenielen s nachts of bij slecht weer uit waarbij de kleintjes zichzelf uitgraven wat dagen kan duren en naar zee kruipen Als het strand verlicht wordt -wat in toeristische kuststreken nogal eens het geval is- raken ze verward en rennen ze de verkeerde kant op naar het land waar ze geen schijn van kans maken De juvenielen zijn als ze uit het ei kruipen ongeveer 5 tot 7 centimeter lang en hebben een gewicht van ongeveer 40 tot 50 gram Over de levenswijze en het gedrag van jonge lederschildpadden is nog vrijwel niets bekend Vermoed wordt dat de lederschildpad veel sneller groeit dan andere in zee levende schildpadden Uit onderzoek door Zug en Parham uit 1996 aan het skelet blijkt dat de dieren ongeveer na 13 tot 14 jaar volwassen worden De maximale leeftijd wordt door wetenschappers geschat op meer dan 30 jaar met een geschatte gemiddelde generatieduur van 22 jaar De leeftijd van de lederschildpad kan worden vastgesteld door naar de groeilagen in botjes van het oog te kijken Voedsel De lederschildpad is een van de weinige dieren die vrijwel volledig leeft van kwallen Omdat kwallen grotendeels uit water bestaan en een lage voedingswaarde hebben moet de schildpad grote hoeveelheden kwallen eten Onder andere de oorkwal Aurelia aurita en de 4 kilo zware gele haarkwal Cyanea capillata zijn belangrijke prooien De schildpad is immuun voor het eventuele gif in de netelcellen van de prooi Ook het voor mensen gevaarlijke Portugees oorlogsschip staat op het menu Van een lederschildpad is een waarneming gedaan waarbij 69 gele haarkwallen werden verorberd in drie uur tijd De lederschildpad heeft verschillende aanpassingen op het eten van kwallen De rand van de bek is in tegenstelling tot de echte zeeschildpadden niet plat om harde prooien te kraken maar juist scherp om ze in stukken te knippen Aan de voorzijde van de bek zijn twee uitstekende tandachtige punten aanwezig die een stansachtige functie hebben De binnenzijde van de slokdarm is voorzien van vele stekelachtige naar achteren gerichte uitsteeksels die dienen om te voorkomen dat stukjes kwal naar voren kunnen glijden Een deel van het voedsel bestaat uit dieren met een skelet zoals vissen en kreeften en ook verschillende planten worden gegeten De lederschildpad wordt als een nuttig dier gezien vanwege de voorkeur voor kwallen Kwallen -beter gezegd vrijzwemmende neteldieren- zijn niet geliefd bij mensen als ze zwemmen of vissen Kwallen zijn slijmerig en kunnen soms steken of duiken massaal op in vissersnetten Vijanden en verdediging De volwassen lederschildpad heeft nauwelijks natuurlijke vijanden en is niet kwetsbaar voor de aanvallen van andere zeedieren De enige uitzonderingen zijn grotere haaien zoals de witte haai Carcharodon carcharias en rovende zeezoogdieren als de orka Orcinus orca Dergelijke vijanden zijn erg groot en krachtig en daarnaast zeer goede zwemmers De eieren staan bloot aan allerlei gevaren en het leeuwendeel van de schildpadden wordt opgegeten voor ze de kans krijgen het ei te verlaten Voornamelijk wereldwijd geïntroduceerde dieren als honden varkens en ratten graven de eieren op net als verschillende lokale van de geografische locatie afhankelijke dieren zoals de rode neusbeer die in Zuid-Amerika leeft Zelfs kleine geleedpotige dieren die niet op schildpadden jagen zoals krabben en mieren kunnen een nest volledig verwoesten Ook de meeste jonge schildpadjes worden binnen korte tijd opgegeten door vijanden omdat ze nog niet kunnen duiken en door vogels vanuit de lucht uit het water gepikt worden en van onderen worden belaagd door verschillende zeedieren De meeste schildpadden begeven zich liefst in ondiep water ook de in zee levende soorten leven vaak langs de kust De vrouwtjes zetten de eieren niet zelden af op eilanden De lederschildpad echter prefereert diepere wateren dit dient onder andere om confrontaties met vijanden te voorkomen De lederschildpad is zo sterk op het water aangepast dat het vrouwtje bij de afzet van de eieren hellende kusten vermijd omdat ze zich hier simpelweg niet kan verplaatsen Ook kusten met koraalriffen en eilanden worden vermeden als afzetplaats alleen zeer licht aflopende stranden zijn geschikt Een nadeel is dat dergelijke zachte stranden gemakkelijk worden weggeslagen door een storm wat het nageslacht vernietigd Warmbloedigheid Lange tijd was niet bekend hoe het reptiel kon overleven in de koude poolwateren maar door wetenschappelijk onderzoek wordt er steeds meer bekend Vrijwel alle reptielen zijn koudbloedig of meer specifiek ectotherm Ze kunnen met het lichaam geen warmte produceren maar zijn er op ingesteld zo min mogelijk te bewegen en zo veel mogelijk stil te zitten om energie te sparen bij de lederschildpad is dit echter niet het geval Een combinatie van factoren ligt hieraan ten grondslag met als belangrijkste de permanent zwemmende levenswijze De lederschildpad zwemt vrijwel continu en door de zwembewegingen wordt langdurig energie verbruikt waarbij warmte vrijkomt in de spieren van de voorpoten Deze warmte wordt benut om de lichaamstemperatuur te verhogen Het lichaamsvolume en de massa van de volwassen schildpad die een gemiddeld gewicht heeft van 400 kilo zijn groot genoeg om de warmte vast te houden wat gigantothermie wordt genoemd Het olie-houdende weefsel van het schild zorgt daarnaast voor een goede isolatie waardoor de lederschildpad wordt beschouwd als een endotherm in tegenstelling tot alle andere reptielen die koudbloedig ectotherm zijn Endothermie het opwekken van warmte door het lichaam bij koudbloedige dieren is wel uniek bij de reptielen maar niet in de dierenwereld Ook van sommige vissen is bekend dat ze zichzelf zo van warmte kunnen voorzien een voorbeeld is de tonijn Net als veel andere schildpadden wordt soms ook wel een zonnebad genomen de schildpad komt hiervoor echter niet aan land maar laat zich al drijvend tegen het wateroppervlak opwarmen Het vermogen om de lichaamstemperatuur te verhogen biedt enkele grote voordelen biologen die onderzoek doen naar de levenswijze hebben spectaculaire ontdekkingen gedaan De lederschildpad blijkt in staat om een lichaamstemperatuur te bereiken die tot 18 °C hoger is dan de omgevingstemperatuur Frair Ackman en Mrosovsky; 1972 wat een verklaring is voor de aanwezigheid in zeer koele wateren Er zijn waarnemingen gedaan van exemplaren die in wateren met een temperatuur van minder dan 10 °C naar voedsel zochten Alleen volwassen exemplaren kunnen dergelijke temperaturen aan; juvenielen en subadulten blijven in de buurt van de kust in tropische tot subtropische wateren tot ze groot genoeg zijn om de lage temperaturen te weerstaan In de regel houden ze zich op in wateren met een temperatuur van boven de 26 °C tot ze een carapaxlengte van ongeveer een meter hebben bereiktDe lederschildpad is niet de enige soort die een lage temperatuur kan doorstaan ook enkele landschildpadden kunnen enkele graden onder nul overleven tijdens de winterslaap maar gebruiken suikers in het bloed als antivries Dit mechanisme is echter niet te vergelijken met de endothermie van de lederschildpad Voortbeweging De lederschildpad wordt door biologen gezien als een zwemmachine; zowel de inwendige aanpassingen als de uitwendige kenmerken zijn afgestemd op de permanent zwemmende levenswijze en zelfs de bloedsomloop is hierop aangepast Het sterk gestroomlijnde en enigszins druppelvormige lichaam bestaat uit een glad en meervoudig in de lengte gekield schild waarbij de kop en poten naadloos aansluiten wat de hydrodynamica bevordert De bloedsomloop van de lederschildpad is aangepast op de zwemmende levenswijze Als koelere wateren worden betreden kan de lichaamstemperatuur worden gehandhaafd door de bloedtoevoer naar de zwempoten af te sluiten Ook wordt tijdens een duik de bloedtoevoer naar de longen afgesloten door een sluitende spier om energie te besparen; de longen worden tijdens een duik niet gebruikt Andere schildpadden zijn in staat om korte bewegingen te maken met de voorpoten als ze in afwijkende omgevingen terechtkomen zoals een grote deining of een ondiepe plek in de zee De lederschildpad echter kan alleen horizontale roeiende slagbewegingen maken met de voorpoten Niet alleen de lengte en het gewicht maar ook het duikvermogen van de lederschildpad is ongekend binnen de reptielenwereld Er is een waarneming gedaan van een lederschildpad op een diepte van meer dan 1200 meter Voor andere in zee levende schildpadden is een dergelijke duik onmogelijk de diepte en de daarmee gepaard gaande druk zouden het schild verpletteren en de schildpad laten imploderen wat het dier niet overleeft Alle andere zeeschildpadden blijven in de buurt van de kust en verplaatsen zich wel op open zee van locatie naar locatie maar duiken doen ze slechts op beperkte diepte Door de dikke en stugge laag bindweefsel op het schild van de lederschildpad -in plaats van hoornplaten zoals vrijwel alle andere schildpadden- kan het schild in elkaar worden gedrukt zonder dat het dier daar last van heeft De lederschildpad en de mens De lederschildpad heeft een lage economische waarde omdat het vlees wordt beschouwd als onsmakelijk Daarnaast wordt het dier streng beschermd waardoor het risico van illegaal stropen groot is tegenover een lage prijs De eieren van de lederschildpad zijn echter gewild en worden in sommige landen beschouwd als een echte delicatesse ze brengen daarom veel geld op Menselijke bedreigingen De mens is het grootste gevaar waar de schildpad daadwerkelijk onder te lijden heeft mensen brengen schildpadden op verschillende manieren schade toe Naast de vernietiging van de legstranden voor onder andere toeristische doeleinden wordt de schildpad het slachtoffer van vervuiling zoals olie-lozingen en van verschillende soorten visserij waarbij de schildpadden als bijvangst wordt gedood Van de lederschildpad in de Grote Oceaan wordt aangenomen dat deze ernstig bedreigd is geraakt door visserij op volle zee De schildpad leeft in dezelfde streken als populaire vissoorten waardoor de schildpad als bijvangst in de netten belandt en stikt Ook kunnen ze verstrikt raken en verdrinken in zogenaamde staande netten in de buurt van legstranden of gewond raken door schroeven van zowel toeristische vaartuigen als grote schepen Een ander gevaar is dat ze drijvend afval zoals plastic zakken aanzien voor voedsel kwallen Hierdoor kan het spijsverteringsstelsel verstopt raken wat kan leiden tot de dood Stroperij komt ook voor waarbij het niet zozeer om het vlees van de schildpad te doen is Het vlees staat niet bekend als smakelijk in tegenstelling tot het vlees van andere zeeschildpadden als de soepschildpad Er is beschreven dat het vlees een giftige stof bevat chelonitoxine maar het vlees wordt in sommige streken gegeten Het zijn met name de eieren die massaal worden geraapt ter consumptie schildpad-eieren worden gezien als delicatesse en zijn veel geld waard In een groot aantal landen zoals Suriname zijn maatregelen tegen stroperij genomen zoals het beschermen van de stranden en zijn projecten gestart om de schildpad voor een verdere achteruitgang te behoeden Bescherming Lederschildpadden leggen grote afstanden af en komen op hun weg vele gevaren tegen een van de factoren die de schildpad bedreigen is zelfs louter het feit dat het dier in zoveel verschillende landen voorkomt Als de landen waar de schildpad de eieren afzet de bescherming van de lederschildpad niet serieus neemt kan dit deel van de populatie ernstig verzwakt raken ongeacht de inspanningen die andere landen treffen om dezelfde populatie op open zee te beschermen Andersom gaat het ook op; als de bescherming niet serieus wordt genomen door landen die aan intensieve visserij doen in de foerageergebieden sorteren inspanningen om de legstranden te beschermen minder effect Tot enkele decennia geleden was dit een groot probleem maar de laatste jaren werken zowel regeringen niet-gouvernementele organisaties en natuurbeschermingsorganisaties steeds meer samen om vele diersoorten waaronder de lederschildpad te beschermen Tegenwoordig zijn er verschillende internationale verdragen die onder andere de lederschildpad beschermen zoals het CITES-verdrag Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Flora and Fauna dat de import en export van diersoorten regelt zodat bedreigde en beschermde soorten niet meer mogen worden verhandeld Andere organisaties die de lederschildpad op hun rode lijst hebben staan zijn de Convention on Migratory Species CMS De Cartagena Conventie regelt de bescherming van bedreigde dieren als schildpadden middels het Specially Protected Areas and Wildlife SPAW-protocol De IAC tenslotte wat staat voor de Inter-American Convention for the Protection and Conservation of Sea Turtles is de enige organisatie die specifiek is opgezet om in zee levende schildpadden te beschermen en is ook door de regering van de Verenigde Staten geaccrediteerd Bekende Amerikaanse gouvernementele organisaties zijn de United States Fish and Wildlife Service USFWS en de National Marine Fisheries Service NMFS deze laatste behoort tot de National Oceanic and Atmospheric Administration NOAA De NMFS draagt zorg voor de mariene omstandigheden terwijl de USFWS de legstranden beschermd Een bekend punt van kritiek is de achterwege blijvende intensieve handhaving en controle op de visserij op het vangen van lederschildpadden waardoor nog steeds vele exemplaren sterven als gevolg van bijvangst Het NMFS heeft verschillende maatregelen getroffen zoals het tijdelijk sluiten van visserijgebieden in de buurt van de legstranden zodat de dieren ongestoord hun eieren kunnen afzetten zonder opgevist te worden Een van de stokpaardjes van de NMFS is het ontwikkelen van visserijmethoden die wel de gewenste zeevruchten boven water haalt zoals vissen of kreeftachtigen als garnalen maar de schildpadden buiten de netten houdt of mogelijkheden biedt om te ontsnappen Dergelijke methoden worden turtle excluder devices genoemd afgekort TEDs wat vrij vertaald kan worden als schildpad-werende vangstmethoden Dit is enigszins vergelijkbaar met andere beschermde zeedieren zoals dolfijnen waarvoor eveneens diervriendelijke vangstmethoden zijn ontwikkeld Vissers worden niet altijd enthousiast over duurdere vangstmethoden om dieren te beschermen maar de honderden kilos wegende lederschildpad kan met zijn krachtige poten de netten verwoesten wat TED's ook voor vissers aantrekkelijk maakt Ook worden sommige stranden in de gaten gehouden door natuurorganisaties wat een positief effect lijkt te hebben Een voorbeeld is Trinidad waar op een enkel strand zoveel schildpadden de eieren afzetten dat ze elkaars nesten opgraven Tegenwoordig worden zelfs stranden bezocht die vroeger genegeerd werden In de meeste landen is het vangen en doden van de lederschildpad of producten daarvan verboden en worden de eierafzetplaatsen beschermd tegen stropers De handel van afgeleide schildpadproducten is eveneens verboden enkele producten die gebruikt worden in rituele aangelegenheden daargelaten< ref> Bedreigde reptielen worden soms in afgeschermde kweekprogramma's gefokt zoals de brughagedis en verschillende soorten krokodilachtigen Voor lederschildpadden is dit niet mogelijk omdat ze zich in gevangenschap of in afgeschermde gebieden nog nooit hebben voortgeplant maar het opkweken van gevangen juveniele exemplaren tot ze wat groter zijn wordt bij vrijwel alle bedreigde schildpadden toegepast Hierdoor zijn ze wat groter en hebben minder vijanden en een grotere overlevingskans wat de populaties versterkt Monitoring De populaties van de lederschildpad worden niet in kaart gebracht door de dieren zelf te tellen maar door het aantal dieren dat het strand betreedt of het aantal nesten te monitoren Deze methode heeft twee nadelen; ten eerste worden de mannetjes en de juvenielen volledig buiten beschouwing gelaten Belangrijker is echter dat het effect van genomen maatregelen niet herleid kan worden op het aantal vrouwtjes en nesten omdat de vrouwtjes minstens 14 jaar nodig hebben om volwassen te worden en ze een geschatte leeftijd van dertig jaar bereiken Vanwege het wereldwijde verspreidingsgebied is het praktisch onmogelijk om de dieren op open zee te tellen In het belangrijkste deel van het verspreidingsgebied de Pacifische populaties is een afname van 80% beschreven bij de meeste legstranden Op andere plaatsen is de teruggang niet zo groot en sommige populaties laten na een jarenlange achteruitgang een zekere stabilisatie of zelfs een lichte toename zien In wetenschappelijk publicaties wordt de achteruitgang van de strandbezoekende vrouwtjes wereldwijd geschat op ongeveer 70% Het belangrijkste gebied langs de Atlantische Oceaan is waarschijnlijk de kust van Guinee maar exacte broedgegevens ontbreken In het Caraïbisch Gebied is bij sommige afzetplaatsen een lichte toename waargenomen maar de aantallen zijn slechts een fractie in vergelijking met die van nog geen decennium geleden Naamgeving en taxonomie De wetenschappelijke naam betekent letterlijk lederige huidschildpad; de geslachtsnaam Dermochelys betekent huid-schild dermo-chelys en de soortnaam coriacea betekent lederachtig De Nederlandse benaming lederschildpad of leerschildpad is afgeleid van de dikke leerachtige laag op het rugschild in plaats van de uit keratine bestaande hoornplaten die vrijwel alle andere schildpadden dragen ter bescherming op de Antillen staat de soort bekend als drikil driekiel< ref> Ook in andere talen is de naam afgeleid van het kenmerkende schild zoals het Duitse Lederschildkröte en het Engelse Leatherback Sea Turtle Taxonomie Ondanks de permanent in zee zwemmende levenswijze behoort de lederschildpad niet tot de familie zeeschildpadden De lederschildpad is de enige nog levende vertegenwoordiger van de Dermochelydae Alle bekende soorten uit deze familie zijn niet recentelijk uitgestorven maar zijn al lang geleden verdwenen en alleen bekend als fossiel Omdat de lederschildpad tegenwoordig de enige nog levende vertegenwoordiger is wordt het dier wel levend fossiel genoemd De familie waartoe de lederschildpad behoort wordt wel aangeduid met lederschildpadden Een andere familie van in zee levende schildpadden zijn de Chelonidae of zeeschildpadden waarvan tegenwoordig nog 6 soorten bestaan De lederschildpad is dus een in zee levende schildpad maar behoort strikt genomen niet tot de zeeschildpadden wat wel eens tot verwarring leidt De lederschildpad is eenvoudig van de zeeschildpadden te onderscheiden zie ook onder kenmerken De nominaatvorm van de lederschildpad Dermochelys coriacea coriacea werd voor het eerst in 1761 door Vandelli beschreven als Testudo coriacea Het geslacht Testudo behoort tegenwoordig echter tot de niet-verwante landschildpadden De lederschildpad behoorde in de loop der tijd tot verschillende geslachten zoals het geslacht Sphargis dat tegenwoordig niet meer wordt erkend Andere voorbeelden van verouderde geslachtsnamen voor de lederschildpad zijn Chelonia tegenwoordig zeeschildpadden Dermochelis nooit erkend vanwege de spelfout en Dermatochelys Omdat sinds 1985 de naam Dermochelys coriacea onveranderd is gebleven verwijst alleen oudere literatuur nog naar een vervallen naam De ondersoort Dermochelys coriacea schlegeli werd beschreven door Samuel Garman in 1884 Externe links Kaart van Nederland met waarnemingen van de lederschildpad Nederlandstalige informatieve site over onder andere anatomie verzorging en algemene informatie Libië officieel de Staat Libië Arabisch دولة ليبيا Dawlat Lībiyyā is een land in Noord-Afrika met een oppervlakte van en inwoners grotendeels van Arabische en in mindere mate Berberse afkomst De hoofdstad is Tripoli Het land ligt aan de Middellandse Zee en behoort grotendeels tot de Sahara Libië staat als hoogst genoteerde Afrikaanse land op de index van de menselijke ontwikkeling van de Verenigde Naties en heeft ook een van de hoogste bbp's van het continent mede dankzij de grote olieproductie van het land Hoewel de geschiedenis van het gebied dat tegenwoordig Libië heet teruggaat tot de prehistorie ontstond het land pas in 1912 toen Italië een kolonie vormde uit drie voormalige Ottomaanse provincies Cyrenaica Tripolitanië en Fezzan In 1951 werd het land onafhankelijk als het Koninkrijk Libië Na een staatsgreep in 1969 werd het land bestuurd door een militair regime onder leiding van de jonge kolonel Moammar al-Qadhafi Deze hernoemde onder nasseristische invloed het land tot Libisch-Arabische Republiek 1969-1977 maar brak later met andere Arabische leiders werd dictatorialer in zijn leiderschap en legde Libië in 1977 een ideologie van eigen makelij op een mengeling van socialisme en islam Hij vormde het land om tot de Grote Libisch-Arabische Socialistische Volksjamahiriyah De betrekkingen met het Westen verslechterden na een bomaanslag op een vooral door Amerikanen bezochte Berlijnse discotheek in 1986 waarop Amerikaanse vliegtuigen Tripoli en Benghazi bombardeerden Later in 1988 vond de door Libië geplande Lockerbie-aanslag plaats waarbij vele Amerikanen de dood vonden In de jaren negentig werd het land geïsoleerd door internationale sancties maar na de aanslagen op 11 september 2001 werd Qadhafi een westerse bondgenoot in de strijd tegen terrorisme en werden de onderlinge betrekkingen hernieuwd In februari 2011 brak er in navolging van de Arabische Lente in de buurlanden een acht maanden durende opstand uit tegen Qadhafi's regime Rebellen die in Benghazi de Nationale Overgangsraad vormden kregen vanaf 19 maart militaire bijstand van een internationale coalitie geleid door de NAVO veroverden in augustus de hoofdstad Tripoli en versloegen ten slotte de laatste Qadhafi-getrouwen de volgende maanden tot ten slotte op 20 oktober 2011 Moammar al-Qadhafi zelf werd opgepakt en gedood De Nationale Overgangsraad had intussen de Libische Republiek gevestigd en kondigde hervormingen aan waaronder het invoeren van de sharia Geschiedenis Oudheid Libische koninkrijken onderhielden al in de Oudheid contact met Feniciërs en Grieken waarvan de belangrijkste het koninkrijk van de Garamanten was Vanaf 630 vChr werden verschillende steden gesticht in het oosten van Libië Het gehele kustgebied werd later onder Romeins gezag gebracht De kustzone floreerde in de eerste eeuwen van onze jaartelling door de productie van graan en andere gewassen Er ontstonden schitterende Romeinse steden waarvan de ruïnes in Leptis Magna nog getuigen In de nadagen van het Romeinse Rijk werd het gebied vanuit Byzantium geregeerd In de zevende eeuw veroverden de Arabieren de Libische gewesten en brachten de islam mee In de Middeleeuwen breidde het Ottomaanse Rijk zijn invloed uit tot Libië Formeel bleef nog eeuwenlang de pasja van Tripolitanië de heerser in het gebied maar een Turkse gouverneur bepaalde meestal de gang van zaken Totdat in 1835 De Porte gebruik maakte van interne Libische twisten en het land onder direct Ottomaans bestuur plaatste Koloniale tijd In 1911-1912 in de Italiaans-Turkse Oorlog tussen het Ottomaanse Rijk en Italië veroverde Italië de drie Ottomaanse provincies Cyrenaica Tripolitanië en Fezzan en voegde die samen tot de kolonie Italiaans-Libië In 1912 werd het Verdrag van Ouchy getekend waarbij de Turken de Italiaanse soevereiniteit erkenden Aangemoedigd door Mussolini arriveerden in oktober 1938 20000 Italiaanse landverhuizers om in het woestijnland een bestaan als landbouwer op te bouwen Deze ventimilli vormden in de beleving van de fascisten de voorhoede van wat in de jaren zestig moest zijn uitgegroeid tot een kernbevolking van 500000 mensen Tijdens de Tweede Wereldoorlog verdreef het Britse leger de Italianen en hun Duitse bondgenoten uit het land De provincies Tripolitanië en Cyrenaica in het oosten kwamen onder Brits militair bestuur terwijl in het westen Fezzan onder Frans militair bestuur viel Dit ging door onder een mandaat van de Verenigde Naties VN tot 1950 Onafhankelijk koninkrijk In december 1949 stuurde de Verenigde Naties de ondersecretaris-generaal Adriaan Pelt als Commissaris-vertegenwoordiger naar Libië Hij moest de weg bereiden voor onafhankelijkheid Het lukte hem binnen de gestelde termijn van twee jaar om met de verschillende stammen overeenstemming te bereiken over de stichting van een federaal koninkrijk Op 24 december 1951 werd het onafhankelijke Verenigd Koninkrijk Libië gesticht met Idris I als koning In 1959 werden aanzienlijke olievoorraden in Libië ontdekt Hierdoor werd een van de armste landen ter wereld plotseling zeer rijk Onvrede groeide echter bij sommige Libische facties over het feit dat de rijkdom van het land zich concentreerde in de handen van koning Idris Tijdens de regering van Idris was Groot-Brittannië de grootste wapenleverancier van het land en de Britten waren ook intensief betrokken bij bouwkundige projecten De Verenigde Staten hielden hun luchtmachtbasis Wheelus Air Base 11 km oostelijk van Tripoli in stand Qadhafi-tijdperk Op 1 september 1969 vond een staatsgreep plaats onder leiding van kolonel Moammar al-Qadhafi Deze staatsgreep werd later ook wel de septemberrevolutie genoemd Qadhafi vestigde een nationalistische en panarabische dictatuur met een islamitische inslag De oliewinning werd genationaliseerd en de Engelse en Amerikaanse ingenieurs moesten het land verlaten Ook de afstammelingen van de ventimilli moesten halsoverkop vertrekken Sindsdien heeft de Libische economie zeer geprofiteerd van de olieopbrengsten die hebben geleid tot relatief weinig armoede en aantrekking van migranten uit armere buurlanden zowel Arabische als niet-Arabische Dit leidt af en toe tot etnische spanningen Gedurende de jaren tachtig raakte het land in verschillende conflicten met buurlanden die vaak het gevolg waren van pogingen tot samenwerking die had moeten leiden tot Arabische eenheid Qadhafi was ook in andere Afrikaanse landen actief door steun te verlenen waar hij dat nuttig achtte zoals inmenging in de burgeroorlog in het buurland Tsjaad aan de Oegandese dictator Idi Amin bij diens inval in Tanzania en aan de verzetsbeweging Polisario in de Spaanse Sahara Ook met verschillende westerse landen met name de Verenigde Staten het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk liepen de spanningen hoog op In 1979 trok de VS diplomatiek personeel terug uit de ambassade in Tripoli toen die door een woedende menigte in brand werd gestoken In 1984 bereikten de betrekkingen met het Verenigd Koninkrijk een dieptepunt toen vanuit de Libische ambassade in Londen geschoten werd op demonstranten tegen het Libische regime waarbij een Britse politieagente gedood werd Dit leidde tot verbreking van de diplomatieke betrekkingen De uitgewezen diplomaat die de moord op zijn geweten had zou in Libië opgehangen zijn maar pas in 1999 zou het regime komen met een erkenning van algemene verantwoordelijkheid In combinatie met erkenning van de verantwoordelijkheid voor Lockerbie zie verder leidde dit tot een herstel van de betrekkingen Het conflict met de Verenigde Staten kwam tot een hoogtepunt in april 1986 toen de Amerikaanse marine in opdracht van president Reagan de steden Tripoli en Benghazi bombardeerde als vergelding voor de "vermeende rol in het terrorisme" met name bij een bomaanslag in een Berlijnse discotheek waarbij 3 doden en 230 gewonden vielen onder wie veel Amerikaanse militairen In 1988 ontplofte een Amerikaanse Boeing 747 boven het Schotse dorpje Lockerbie Men vermoedde dat de bom afkomstig was uit Libië bij wijze van vergelding voor het Amerikaanse bombardement In 1992 kondigden de Verenigde Naties VN economische sancties af omdat Libië weigerde verdachten uit te leveren Pas in 1999 vond op de Nederlandse Vliegbasis Soesterberg onder Schots recht een rechtszaak plaats waarbij de verdachten alsnog berecht werden Met de Sovjet-Unie waren de betrekkingen ook niet eenvoudig; een vermoedelijk gemotiveerd door mogelijk aanwezig uraniumerts mislukte invasie in de Aouzoustrook van Tsjaad die werd uitgevoerd met Sovjet-wapentuig was in strijd met afspraken met de Sovjet-Unie Op 25 september 2011 kwam in het nieuws dat bij de Abu-Salim gevangenis in Tripoli een massagraf was gevonden met 1270 lichamen Volgens mensenrechtenorganisaties was daar in 1996 onder het bewind van Qadhafi een massamoord gepleegd< ref> Sinds de val van het communisme in Oost-Europa was er een wat minder antiwesterse koers waar te nemen Qadhafi gold echter nog steeds als een steunpilaar van het regime van Robert Mugabe in Zimbabwe Op 12 september 2003 beëindigden de VN de sancties tegen Libië Het beëindigen van de sancties was een gevolg van het feit dat Libië de verantwoordelijkheid voor de Lockerbie-aanslag accepteerde en 27 miljard dollar aan de nabestaanden van de ramp betaalde Staatsinrichting onder Qadhafi Onder de heerschappij van Moammar al-Qadhafi werd Libië gevormd tot een staatsvorm die compleet anders is dan andere republieken Qadhafi omschreef Libië als een "zuivere socialistische staat" het was echter zo dat de formele overheidsinstituten hier en daar vaag gedefinieerd waren Qadhafi zelf was officieel niet president of premier van het land maar beschreef zichzelf als een soort "gids" die het Libische volk hielp het socialisme te realiseren Libië had een uit 1976 daterende semi-grondwet en de wetten van het land waren afgeleid van het socialisme de sharia en van Qadhafis Groene Boekje van politieke filosofie Libië was formeel een naar het socialisme gevormde staat In de praktijk kon Qadhafis Libië gezien worden als een dictatuur met Qadhafi aan het hoofd en geholpen door een kleine kliek van militaire en politieke ambtenaren Libië werd beschuldigd van grootschalige schendingen van de mensenrechten en door de overheid gesponsord terrorisme Een systeem van volkscongressen structureerde de beraadslagingen waaraan iedere Libische burger vanaf 18 jaar kon deelnemen Ieder volkscongres kende als uitvoerende raad een volkscomité een soort ministerie dat verantwoording aflegde aan hun volkscongres De voorzitters van de volkscomités hadden zitting in een Algemeen Volkscomité een soort ministerraad De secretaris-generaal van het Algemeen Volkscomité fungeerde als premier Er was een scheiding aangebracht tussen de uitvoerende en de wetgevende macht trias politica De volksvertegenwoordiging dat dus onder andere uit de volkscongressen bestond kende ook een Algemeen Volkscongres 27000 leden het parlement De secretaris-generaal van het Algemeen Volkscongres fungeerde als formeel staatshoofd De minister van Buitenlandse Zaken was Abdel Rahman Shalgham Politieke partijen waren met uitzondering van de door Qadhafi geleide Arabische Socialistische Unie formeel geen politieke partij verboden Opstand van 2011 en nasleep Na de omwenteling in Tunesië van december 2010 en de geslaagde volksopstand in Egypte in januari 2011 gingen op 16 februari 2011 in Libië tienduizenden mensen de straat op tegen het bewind van Qadhafi Bij onlusten in diverse steden vielen waarschijnlijk meer dan 1000 doden maar zekerheid over het aantal slachtoffers is er niet Het verzet vond aanvankelijk plaats in het noordoosten van Libië in en rond Benghazi en andere steden in Cyrenaica later ook in het noordwesten van het land waar Qadhafi's invloed geringer was dan in de hoofdstad maar sloeg nadien over naar delen van Tripoli Het verzet kreeg grote gebieden van het land in handen en er braken hevige gevechten uit tussen opstandelingen en het reguliere Libische leger Op 17 maart 2011 besloot de VN-veiligheidsraad dat er in Libië moest worden ingegrepen< ref> Er werd voor een resolutie gestemd die militair ingrijpen mogelijk maakte Frankrijk en Groot-Brittannië kregen het voortouw bij het militair ingrijpen De resolutie zorgde er ook voor dat het luchtruim boven Libië een "no-flyzone" werd De coalitielegers vielen ook troepen op de grond aan vanuit de lucht Op zondag 21 augustus 2011 bereikten de opstandelingen de voorsteden van Tripoli In de nacht van zondag op maandag trokken ze de stad zelf in waar zware gevechten plaatsvonden Op 23 augustus werd Bab al-Azizia Qadhafi's zwaar gefortificeerde regeringscentrum door de opstandelingen ingenomen De leider zelf werd niet aangetroffen Op 20 oktober 2011 werd de stad Sirte ingenomen na een belegering die lang duurde met name omdat er fel verzet was gepleegd vanuit de stad door Qadhafi-aanhangers Op dezelfde dag werd de voormalig leider die in een konvooi probeerde de stad te ontvluchten tegengehouden door Franse gevechtsvliegtuigen en daarna gevangengenomen waarna hij onder onduidelijke omstandigheden stierf Na de dood van Qadhafi brak een chaotische periode aan voor het land Hoewel in juli 2012 de eerste vrije verkiezingen werden gehouden beperkt het centrale gezag zich tot het noorden van het land Vooral christenen moeten het ontgelden en komen steeds sterker onder druk te staan Tijdens de eerste vergadering van het Libische parlement kreeg een vrouw zonder hoofddoek opdracht de zaal te verlaten Interim-president Mustafa Abdel Jalil benadrukte in een toespraak dat de sharia de basis dient te zijn van de nieuwe grondwet 7000 militairen burgers en buitenlandse ex-huurlingen die voor Qadhafi hebben gevochten worden vastgehouden in de gevangenissen van de regering Volgens Amnesty International vinden er op grote schaal martelingen en executies plaats van diegene die als vijanden van de nieuwe regering worden gezien In september 2012 werd de Amerikaanse ambassadeur Chris Stevens bij een aanslag gedood Volgens sommigen is deze aanslag gepleegd door Qadhafi-aanhangers Die ook verantwoordelijk worden gehouden voor andere opstanden de groep zou bestaan uit 90000 strijders en claimt de steun te hebben van de meerderheid van de Libische bevolking Geografie Libië wordt begrensd door Egypte in het oosten Tunesië en Algerije in het westen Niger en Tsjaad in het zuiden en Soedan in het zuidoosten De kustlijn met de Middellandse Zee heeft een lengte van 1770 kilometer De hoofdstad is Tripoli een havenstad in het noordwesten aan de Middellandse Zee Een groot deel van het grondgebied in het zuiden van het land is onderdeel van de Sahara Het land kent geen meren of andere wateren van betekenis van de 1759540 vierkante kilometer grondgebied is alles land Men werkt echter aan een project om water dat zich onder de Sahara bevindt in een soort kunstmatige rivier om te zetten die steden aan de kust van water kan voorzien In het noorden aan de zee heeft het land een Middellands Zeeklimaat zuidelijker heerst een droog woestijnklimaat De belangrijkste steden van het land liggen dan ook bijna allemaal aan de noordkust Bestuurlijke indeling Libië is onderverdeeld in 34 gemeentes Lange tijd is Libië onderverdeeld geweest in 24 provincies Wat de beste vertaling van het Arabische woord baladiya in het Nederlands is gemeente regio of provincie kan ter discussie staan in ieder geval zijn de gebieden qua oppervlakte gemiddeld groter dan België of Nederland Defensie In 2008 was op de begroting een bedrag van 11 miljard dollar gereserveerd voor defensiedoeleinden In 2009 telde het leger 76000 militairen en 40000 paramilitairen De landmacht telt 50000 actieve militairen de luchtmacht en luchtverdediging 18000 en ten slotte de marine 8000< ref> Het leger is vooral uitgerust met materieel dat in de jaren zeventig was aangeschaft van de voormalige Sovjet-Unie In de afgelopen paar jaar na het wegvallen van internationale strafmaatregelen kan Libië weer modern materieel kopen In het algemeen is het materieel sterk verouderd en beperkt inzetbaar De landmacht beschikte in 2009 over ruim 2200 tanks zoals de T-55 de T-62 en de T-72 maar slechts 650 waren inzetbaar Bij de luchtmacht hetzelfde beeld van de 386 gevechtsvliegtuigen zijn er 260 inzetbaar Het merendeel van de luchtvloot bestaat uit ex-Sovjet-Unie jachtvliegtuigen als de MiG-23 en de Su-20; daarnaast beschikt Libië over 25 zwaar verouderde Franse Mirage F1 toestellen De grootste schepen van de marine zijn twee fregatten van de Koni klasse en een korvet van de Nanuchka klasse De belangrijkste marinehavens zijn Tripoli Benghazi en Tobroek In het kader van de Opstand in Libië vliegen NAVO-gevechtsvliegtuigen boven het Libische luchtruim vanaf 31 maart 2011 Een groot deel van deze vluchten hadden militaire installaties kazernes vliegvelden radarsystemen tanks en pantservoertuigen als doel De aanvallen hebben de gevechtskracht van het Libische leger sterk gereduceerd Tijdens de opstand zijn ook de wapendepots van het leger geplunderd Veel wapens zijn gebruikt in de strijd tegen het regime maar de angst bestaat dat deze ook in handen zijn gekomen van criminele organisaties Het regime beschikte over vele duizenden van de schouder af te vuren luchtdoelraketten waarvan vele zijn verdwenen In 2004 sloot Libië aan bij de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens OPCW Libië stemde ermee in om zijn voorraden chemische wapens te vernietigen Pas in oktober 2010 begon het land daadwerkelijk met de vernietiging van de voorraad mosterdgas maar in februari 2011 werd dit proces gestaakt door de opstand Op dat moment was circa 55% van de voorraad vernietigd Libië kreeg tot 29 april 2012 de tijd om het programma af te ronden< ref> Demografie Bevolkingssamenstelling Libië heeft een kleine bevolking die op een groot oppervlakte leeft De bevolkingsdichtheid verschilt van ongeveer drie mensen per vierkante kilometer in de twee noordelijke streken Tripolitanië en Cyrenaica tot minder dan een persoon per vierkante kilometer in de rest van het land Libië is daarmee een van de dunstbevolkte landen ter wereld 90% van de bevolking woont in minder dan 10% van het land meestal aan de kust Het Libische volk is een mengeling van inheemse Berbervolken en Arabieren die later in het land aankwamen Er zijn kleine Toeareg- en Toeboestammen die vooral in het zuiden leven en een nomadische of semi-nomadische levensstijl hebben Het grootste gedeelte van de buitenlandse bevolking komt uit andere Afrikaanse landen vooral Egypte Tunesië en Zuid-Afrika Taal De hoofdtaal van Libië is het Arabisch en dat is ook de officiële taal van het land De dialecten die door de Berbers worden gesproken hebben geen officiële status Een gedeelte van de Libiërs spreekt ook Italiaans en Engels vooral in de grote steden De sprekers van het Italiaans behoren vooral tot de oudere generaties Godsdienst Van de bevolking hangt 97% de soennitische islam aan< ref> Het land is lid van de Organisatie van de Islamitische Conferentie OIC sinds de oprichting van de OIC in 1969 Het ibadisme een islamitische stroming heeft ook aanhang in Libië Deze ibaditische Berbers worden door de soennieten als ketters beschouwd In de woestijn en in de oases hebben de Sanoesijja-orde en de Sanusi-orde nog veel aanhang Leden van het voormalige Libische koningshuis hangen de Sanusi-variant van de islam aan Er zijn circa 50000 koptisch-orthodoxen en circa 40000 katholieken De katholieken worden door twee bisschoppen gediend één in Tripoli de ander in Benghazi Economie De economie van Libië is zeer sterk afhankelijk van de productie van aardolie en aardgas Het is de belangrijkste bron van inkomsten voor het land het grootste exportproduct en levert een majeure bijdrage aan de inkomsten van de overheid Sinds 2005 is het bruto binnenlands product bbp meer dan verdubbeld van 428 miljard tot 889 miljard dollar in 2008 Door de forse val van de olieprijs in 2009 en een licht herstel in 2010 kwam het bbp in dat laatste jaar uit 742 miljard dollar< ref> In 2010 bedroeg de totale exportopbrengst van Libië 46 miljard dollar waarvan het aandeel van olie en olieproducten bijna 42 miljard dollar was Libië heeft een structureel overschot op de handelsbalans dankzij de export van olie; in 2010 was dit overschot ruim 16 miljard dollar Energie De zoektocht naar aardolie begon relatief laat in vergelijking tot andere landen in het Midden-Oosten Pas in 1955 werd de Libyan Petroleum Law aangenomen In tegenstelling tot de andere olieproducerende landen in de regio gaf Libië in de wet een duidelijke voorkeur aan veel kleine concessies aan veel oliemaatschappijen Doel van de wet was zo snel als mogelijk olie te vinden In 1957 werden al 84 licenties verleend aan 17 oliemaatschappijen In april 1959 werd bij Zelten circa 160 kilometer ten zuiden van Brega het eerste grote olieveld aangeboord Dit succes leidde tot meer opsporingsactiviteiten en in 1961 waren al 10 grote velden aangeboord en werd de eerste olie uitgevoerd De goede kwaliteit van de olie weinig zwavel en de ideale ligging dicht bij Europa leidden tot een stormachtige groei van de olieproductie In 1965 was Libië de 6e olie-exporteur ter wereld en in 1969 produceerde het al meer dan 3 miljoen vaten olie per dag meer dan Saoedi-Arabië op dat moment In 1962 werd Libië lid van de Organisatie van olie-exporterende landen OPEC Op 1 september 1969 pleegden de Vrije Officieren voor Eenheid en Socialisme een staatsgreep in het land Nadat Qadhafi in januari 1970 de macht naar zich toe had getrokken was een belangrijke prioriteit het verhogen van de staatsinkomsten uit de olieproductie De National Oil Company NOC werd opgericht en deze nam namens de Staat deel aan de winning en transport van olie Oliemaatschappijen kregen te maken met een hogere belastingdruk In diverse stappen nam de invloed van de Staat op de oliewinning toe Begin jaren tachtig daalden de olieprijzen op de wereldmarkt en dit zette de staatsinkomsten onder zware neerwaartse druk Libië werd verder beschuldigd van het ondersteunen van terroristische organisaties en in maart 1982 verbood de Amerikaanse regering de import van olie uit Libië Deze sancties werden aangescherpt in 1986 en de Libische olieproductie kwam onder druk te staan omdat import van noodzakelijk materieel moeilijker werd Pas in september 2004 werden de sancties opgeheven en had Libië weer vrije toegang tot westerse technologie voor de winning van olie< ref> In oktober 2004 werd de Greenstreampijplijn geopend Deze pijplijn tussen Libië en Italië maakte op grote schaal de export van aardgas mogelijk In 2010 werden de bewezen aardoliereserves van Libië getaxeerd op 471 miljard vaten; de gasreserves waren 2185 miljard kubieke meter groot In de laatste jaren lag de productie van aardolie op circa 15 miljoen vaten per dag Vanwege de strijd in Libië daalde de productie in het eerste halfjaar van 2011 naar zo'n 100000 vaten per dag Over het hele jaar 2011 kwam de gemiddelde dagproductie uit op 490000 vaten de export daalde met 74% tot 300000 vaten per dag Europa is de belangrijkste exportmarkt voor Libische olie Verder exporteert het land per jaar ongeveer 10 miljard kubieke meter aardgas waarvan het meeste via een pijpleiding naar Italië wordt vervoerd De nationale oliemaatschappij van Libië de National Oil Corporation NOC is eigenaar van alle vijf de raffinaderijen in het land Deze kunnen dagelijks in totaal 380000 vaten verwerken De twee grootste met een gezamenlijke capaciteit van 340000 vaten staan in Ra's Lanoef en Az Zawiyah aan de kust met de Middellandse Zee Landbouw Vanwege het droge klimaat is slechts 5% van het land geschikt voor landbouw Alleen in de buurt van Tripoli en Benghazi valt voldoende neerslag voor de rest van het land is irrigatie van groot belang Begin jaren tachtig startte de regering een groot investeringsprogramma om zoet water diep uit de binnenlanden naar de kust te vervoeren het Great Man-made River project Van dit water is 70% bestemd voor de landbouw; voldoende om 130000 hectare landbouwgrond te bevloeien< ref> Toerisme Mede door de vermoedelijke rol die het land speelde bij het sponsoren van terrorisme heeft het land tientallen jaren nauwelijks toerisme gekend De laatste jaren probeert men echter het toerisme te stimuleren en bijvoorbeeld westerse toeristen aan te trekken Het land heeft onder andere indrukwekkende archeologische bezienswaardigheden Ook de kust met bijbehorend mediterraan klimaat kan het toerisme gunstig beïnvloeden Etymologie en spelling De naam Libië gaat terug op het Griekse Λιβύη Libúē of Λιβύᾱ Libúā en het Latijnse Libya die verwezen naar het land der Libu een nomadische stam in Noord-Afrika ten westen van Egypte De spelling varieert sindsdien van taal tot taal Frans Libye; Duits Libyen; Engels Libya; Italiaans Libia Tot halverwege de 20e eeuw werd Libië in het Nederlands gespeld als Libye Door invoering van een algemene spellingsvereenvoudiging ontstond de huidige spelling in overeenstemming met de vele andere landen waarvan de Nederlandse naam op -ië eindigt Het adjectief voordien eindigend op een s Libys eindigt sindsdien op sch Libisch Zie ook Monumenten op de Werelderfgoedlijst Libische hiv-zaak Externe links in Dit is een lijst van personen die overleden zijn in 2015 Januari Februari Maart April 1 april Jan Aantjes 94 Nederlands burgemeester< ref> Dave Ball 65 Brits gitarist< ref> Billy Butler 69 Amerikaans soulzanger< ref> Misao Okawa 117 Japans oudste persoon ter wereld< ref> Cynthia Powell 75 Brits ex-vrouw van John Lennon< ref> Nicolae Rainea 81 Roemeens voetbalscheidsrechter< ref> 2 april Henriëtte Louise Mathie van Hangest d'Yvoy 83 Nederlands burgemeester< ref> Jacques Kloes 67 Nederlands zanger< ref> Manoel de Oliveira 106 Portugees filmregisseur< ref> Robert H Schuller 88 Amerikaans televisiedominee< ref> Steve Stevaert 60 Belgisch politicus< ref> 3 april Kayahan Açar 66 Turks zanger< ref> Bob De Richter 65 Belgisch weerman en politicus< ref> Diet Kloos-Barendregt 90 Nederlands oratoriumzangeres en verzetsstrijdster< ref> Vivian Nathan 98 Amerikaans actrice< ref> Robert Rietti 92 Italiaans-Brits acteur en regisseur< ref> John J Vis 86 Nederlands muziekproducent en impresario< ref> 4 april Robert Burns 64 Amerikaans drummer< ref> Elmer Lach 97 Canadees ijshockeyer< ref> 5 april Richard Dysart 86 Amerikaans acteur< ref> Claudio Prieto 84 Spaans componist< ref> Francesco Smalto 87 Italiaans couturier< ref> Tom Towles 65 Amerikaans acteur< ref> Julie Wilson 90 Amerikaans actrice< ref> 6 april James Best 88 Amerikaans acteur< ref> Anna De Guchtenaere 110 Belgisch oudste persoon< ref> Milton Delugg 96 Amerikaans jazzaccordeonist componist arrangeur en bandleider< ref> Ben Powers 64 Amerikaans acteur< ref> Dave Ulliott 61 Brits professioneel pokerspeler< ref> Gertrude Weaver 116 Amerikaans oudste persoon ter wereld< ref> 7 april Richard Henyekane 31 Zuid-Afrikaans voetballer< ref> Geoffrey Lewis 79 Amerikaans acteur en regisseur< ref> 8 april Lars Tunbjörk 59 Zweeds fotograaf Jean-Claude Turcotte 78 Canadees kardinaal< ref> 9 april Nina Companeez 77 Frans filmregisseuse en scenarioschrijfster< ref> Ivan Doig 75 Amerikaans schrijver< ref> 10 april Raúl Héctor Castro 98 Amerikaans politicus en diplomaat< ref> Ray Treacy 68 Iers voetballer< ref> 11 april François Maspero 83 Frans schrijver< ref> 12 april Patrice Dominguez 65 Frans tennisser< ref> 13 april Ronnie Carroll 80 Brits zanger en entertainer< ref> Thelma Coyne Long 96 Australisch tennisster< ref> Noël De Pauw 72 Belgisch wielrenner< ref> Eduardo Galeano 74 Uruguayaans journalist en schrijver< ref> Günter Grass 87 Duits schrijver en beeldend kunstenaar< ref> Ton Luijten 76 Nederlands neerlandicus en publicist< ref> 14 april Percy Sledge 73 Amerikaans soulzanger< ref> Roberto Tucci 93 Italiaans kardinaal< ref> 15 april Jonathan Crombie 48 Canadees acteur< ref> Ton van der Kleij 66 Nederlands drummer< ref> Felice Leonardo 100 Italiaans bisschop< ref> Mingiedi Mawangu 85 Congolees muzikant< ref> 16 april Dicky Boltini 83 Nederlands circusartiest< ref> Stanislav Gross 45 Tsjechisch premier< ref> Johnny Kemp 55 Bahamees zanger< ref> Heino Kleiminger 76 Oost-Duits voetballer< ref> Jef Penders 86 Nederlands componist en dirigent< ref> 17 april Renato Altissimo 74 Italiaans politicus< ref> Francis George 78 Amerikaans kardinaal< ref> 18 april Erwin Waldner 82 Duits voetballer< ref> 19 april Michel Graindorge 75 Belgisch advocaat< ref> Elio Toaff 99 Italiaans geestelijke< ref> 20 april Richard Anthony 77 Frans zanger< ref> Frederic Morton 90 Amerikaans schrijver< ref> 21 april Rinus l'Amie 86 Nederlands voetballer< ref> Werner Leismann 78 Duits zanger componist en muziekproducent< ref> John Moshoeu 49 Zuid-Afrikaans voetballer< ref> 22 april Régis Ghesquière 65 Belgisch atleet< ref> Luxemburg officieel het Groothertogdom Luxemburg Luxemburgs Groussherzogtum Lëtzebuerg; Frans Grand-Duché de Luxembourg; Duits Großherzogtum Luxemburg is een land in het westen van Europa dat grenst aan België Duitsland en Frankrijk Met een oppervlakte van en met iets meer dan een half miljoen inwoners is het groothertogdom na Malta het kleinste land binnen de Europese Unie De hoofdstad en grootste stad van het land is het gelijknamige Luxemburg Luxemburg is een parlementaire democratie met een groothertog als constitutioneel monarch Sinds de stichting van het graafschap Luxemburg in 963 is het land volop beïnvloed door het veel grotere Frankrijk aan de ene kant en het eveneens veel grotere Duitsland aan de andere kant waardoor het diverse malen onderwerp van conflict is geweest Desondanks wist het groothertogdom in 1867 zijn onafhankelijkheid te garanderen al was het tot 1890 nog wel in personele unie met Nederland verbonden en is het in beide wereldoorlogen door Duitsland overrompeld De afgelopen jaren heeft het groothertogdom zich getoond als een voorstander van internationale economische politieke en militaire samenwerking Zo behoort het land tot de grondleggers van diverse internationale organisaties zoals de Europese Unie de NAVO de Verenigde Naties de OESO en de Benelux Deze internationale samenwerking heeft ervoor gezorgd dat Luxemburg zich de laatste decennia heeft kunnen ontwikkelen van een voornamelijk op staalproductie gebaseerde economie tot een economie die vooral berust op internationale handel en bankwezen Gevolg is dat het land vandaag de dag behoort tot de welvarendste landen ter wereld getuige een bruto binnenlands product bbp per hoofd van de bevolking van 104512 Amerikaanse dollar 2009 waarmee het het land is met het hoogste bbp per hoofd van de bevolking volgens het Internationaal Monetair Fonds Algemeen Etymologie De oorspronkelijke benaming van Luxemburg is Lützelburg De eerste vermeldingen ervan in oorkonden zijn echter verlatijnsde vormen waarvan de oudste Lucilinburhuc is in 963 Vervolgens wordt er in 1125 van burgus Lucelenburgensis en van opidum et castrum Luxelenburgensis gesproken De naam Lützelburg bestaat uit twee Germaanse woorden lutila klein en burg burcht Lützelburg betekent dus zoveel als een kleine burcht Het Germaanse woord lutila komt overeen met het Nederlandse woord luttel dat ook klein of onbeduidend betekent In de loop van de middeleeuwen veranderde in het Frans en Diets de tweede letter "l" in een "n" De Franse spelling breide voort op de Latijnse door de "tz"-klank te blijven schrijven als "c" en later als "cc" Het is bekend dat in de 16e en 17e eeuw Nederlandse schrijvers het als Lutzenburgh spelden Vervolgens veranderde in het Nederlands deze "tz" in een "x" Vlag en wapen De vlag van Luxemburg is een horizontale driekleur bestaande uit banen van rood bovenaan wit midden en lichtblauw onderaan Luxemburg gebruikt deze vlag als civiele vlag te land staatsvlag en oorlogsvlag Als handelsvlag wordt een ander ontwerp gebruikt dat een banier is van het wapen van Luxemburg De kleuren rood wit en blauw op de vlag zijn overgenomen van het Luxemburgse wapenschild Dit wapenschild toont de rode leeuw De Roude Léiw op een achtergrond van blauwe en witte banen Ook het Luxemburgse roundel toont de rode leeuw op een witblauwe achtergrond Het wapen is mogelijk gebaseerd op het wapen van het hertogdom Limburg waarbij de zilveren achtergrond is vervangen door blauwe en witte strepen De vlag lijkt op de vlag van Nederland die een donkerdere kleur blauw heeft kobaltblauw in plaats van hemelsblauw De beide vlaggen hebben echter geen gezamenlijke geschiedenis Het feit dat de Nederlandse koning in de 19e eeuw ook groothertog van Luxemburg was heeft niets te maken met de kleuren van beide vlaggen Wel is er samenhang met de vlag van de Belgische provincie Luxemburg aangezien die vlag eveneens gebaseerd is op het Luxemburgse wapen De provincie Luxemburg werd in 1839 aan het groothertogdom onttrokken maar bleef het Luxemburgse wapen voeren De Luxemburgse vlag werd tussen 1845 en 1848 voor het eerst gebruikt maar werd pas in 1972 officieel aangenomen De kleuren zelf zijn op 27 juli 1993 exact vastgesteld Op 11 januari 2007 is door volksvertegenwoordiger Michel Wolter een wetsvoorstel ingediend om de handelsvlag in te stellen als nationale vlag waarmee deze de huidige driekleur vervangt omdat deze te vaak wordt verward met de Nederlandse vlag Dit voorstel vindt volgens de uitkomsten van een peiling steun bij 80% van de Luxemburgse bevolking De Luxemburgse premier Jean-Claude Juncker heeft echter in juli 2007 gezegd dat onder zijn regering de vlag niet veranderd wordt Volksliederen Luxemburg heeft twee volksliederen een burgerlijk volkslied Ons Heemecht en een groothertogelijk volkslied Wilhelm Het lied Ons Heemecht Ons Vaderland is geschreven in het Luxemburgs door Michel Lentz en de muziek is gecomponeerd door Jean-Antoine Zinnen Het lied werd in 1864 voor het eerst opgevoerd en is in 1895 aangenomen als het officiële volkslied van Luxemburg Het groothertogelijke volkslied werd in 1919 gecomponeerd door Nikolaus Welter en heeft in tegenstelling tot het burgerlijk volkslied geen tekst Geschiedenis Kelten Romeinen en Franken De eerste nederzettingen uit het gebied dat nu Luxemburg heet zijn Keltische nederzettingen uit de 2e eeuw vChr Tussen 58 en 51 vChr trok de Romeinse veldheer Julius Caesar het gebied binnen en werd het een deel van het Romeinse Rijk Tijdens de volksverhuizingen die ontstonden bij het uiteenvallen van het Romeinse Rijk in de 5e eeuw verdrongen de Germaanse Franken de Romeinen uit het gebied In de daaropvolgende eeuwen werden de inwoners door monniken tot het christendom bekeerd en werden er kloosters gebouwd De Abdij van Echternach werd in 698 door de Angelsaksische missionaris Willibrord gesticht Graafschap Luxemburg In 963 maakte het gebied deel uit van het Heilige Roomse Rijk In dat jaar verwierf gouwgraaf Siegfried van de Ardennengouw vanwege een ruil met de abdij Sankt Maximin in Trier het gebied met de burcht Lucilinburhuc Hiermee legde hij de grondslag voor het Duitse adellijke geslacht Luxemburg en het Graafschap Luxemburg Met de dood van Koenraad II in 1136 stierf het eerste geslacht Luxemburg uit en erfde Hendrik de Blinde graaf van Namen het gebied Hierdoor ontstond een korte vereniging van Luxemburg met het Graafschap Namen Na de dood van Hendrik werden de graafschappen echter weer opgesplitst doordat diens erfenis aan zijn 10-jarige dochter Ermesinde II van Namen betwist werd door haar achterneef Filips van Henegouwen In 1199 werd Namen daarom aan Filips toegewezen terwijl Ermesinde en haar echtgenoot Theobald I van Bar de graafschappen Luxemburg La Roche-en-Ardenne en Durbuy toegewezen kregen Na Theobalds dood hertrouwde Ermesinde met Walram III van Limburg zodat ook het Graafschap Aarlen bij het graafschap Luxemburg ging horen Zo ontwikkelde zich rond het fort geleidelijk een plaatsje dat het centrum werd van het kleine graafschap met grote strategische waarde In 1308 werd graaf Hendrik VII van Luxemburg tot keizer van het Heilige Roomse Rijk gekroond en twee jaar later werd zijn zoon Jan de Blinde koning van het koninkrijk Bohemen zodat de macht van de Luxemburgers in het Heilige Roomse Rijk steeds groter werd In 1354 verhief keizer Karel IV die zelf graaf van Luxemburg was geweest het land tot hertogdom onder hertog Wenceslaus I Hertogdom Luxemburg Wenceslaus I werd in 1383 opgevolgd door Wenceslaus II Deze besloot echter het hertogdom in 1388 te verpanden aan Jobst van Moravië zodat er vanaf dat moment tot in 1457 zowel een hertog van Luxemburg bestond als een hertog van Luxemburg bij verpanding Na de dood van keizer Sigismund die ook hertog van Luxemburg was in 1437 kwam het Huis Luxemburg wegens een gebrek aan mannelijke erfgenamen in een opvolgingscrisis terecht Dit leidde ertoe dat de hertogin bij verpanding Elisabeth van Görlitz in 1443 besloot tot de verkoop van Luxemburg aan Filips de Goede van Bourgondië zodat Luxemburg een deel werd van de Bourgondische Nederlanden Na de dood van de laatste hertog van Bourgondië in 1477 kwam Luxemburg samen met de andere Bourgondische erven in handen van diens dochter Maria van Bourgondië en haar echtgenoot de latere keizer Maximiliaan I Bij de opsplitsing van het Habsburgse Huis in een Spaanse en een Oostenrijkse Habsburg kwam Luxemburg in 1555 toe aan de Spaanse linie In Luxemburg waren betrekkelijk weinig calvinisten en daarom bleef het land de Beeldenstorm bespaard en bleef het gedurende de gehele Tachtigjarige Oorlog Spaansgezind Na het beëindigen van de Frans-Spaanse Oorlog in 1659 wordt bij de Vrede van de Pyreneeën besloten tot de eerste deling van Luxemburg het zuiden van het land tussen Diedenhoven en Montmédy wordt afgescheiden van de rest en komt toe aan Frankrijk Tussen 1684 en 1697 staat het land overigens even als gevolg van de herenigingen van Lodewijk XIV geheel onder Franse heerschappij Ten gevolge van de Spaanse Successieoorlog kwam Luxemburg in 1714 toe aan de Oostenrijkse Nederlanden en werd daarmee opnieuw een Habsburgs land In 1795 kwam het land echter weer vanwege Napoleons veroveringen onder Franse heerschappij en werd het hertogdom omgevormd tot het Woudendepartement Groothertogdom Luxemburg Huis Oranje-Nassau Nadat Napoleon in 1815 verslagen was werd Luxemburg betwist door Nederland en Pruisen Op het Congres van Wenen werd toen besloten tot de vorming van het Groothertogdom Luxemburg met de Nederlandse koning Willem I als groothertog van Luxemburg ter compensatie voor het verlies van het vorstendom Nassau-Oranje Bovendien werd Luxemburg lid van de Duitse Bond en kreeg het een fort dat bezet werd door Pruisische troepen Het Congres van Wenen had ook een tweede deling van Luxemburg tot gevolg Bitburg en omgeving werd onderdeel van de Pruisische Rijnprovincie Bij het Verdrag van Londen 1839 dat de officiële onafhankelijkheid van België betekende werd Luxemburg voor de derde maal opgesplitst en verloor het meer dan de helft van zijn grondgebied aan België Luxemburg had zich tijdens de Belgische opstand van 1830 namelijk massief achter België geschaard behalve de stad Luxemburg die nog altijd bezet werd door Pruisische troepen die loyaal bleven aan de Nederlandse koning Het grotere overwegend Franstalige westelijke deel werd daarom samen met het voormalige Hertogdom Bouillon de Belgische provincie Luxemburg terwijl het kleinere overblijvende Duitstalige oostelijke deel in personele unie met Nederland verenigd bleef In 1867 leidde de Luxemburgse kwestie bijna tot een oorlog met Pruisen De Franse keizer Napoleon III probeerde Luxemburg namelijk te kopen van de Nederlandse koning Willem III die hier wel wat in zag Dit viel bij de Pruisische kanselier Otto von Bismarck echter niet in goede aarde Luxemburg het vaderland van het Huis Luxemburg dat vier Rooms-Duitse keizers voortgebracht heeft mocht niet in handen van de ‘vijand’ vallen Uit deze tijd stamt ook het motto van Luxemburg mir wëlle bleiwe wat mir sinn wij willen blijven wat wij zijn dat wil zeggen geen Duitser of Fransman worden Bij het Verdrag van Londen 1867 werd de twist bijgelegd door Luxemburg voor altijd neutraal te verklaren Daarnaast werd besloten tot de ontmanteling van het Pruisische fort Hierdoor werd Luxemburg in feite onafhankelijk hoewel het land nog wel in personele unie met Nederland verenigd bleef Groothertogdom Luxemburg Huis Nassau-Weilburg Aan de personele unie met Nederland kwam een einde in 1890 het jaar waarin koning Willem III overleed zonder een mannelijke opvolger na te laten Wilhelmina werd toen koningin van Nederland terwijl Adolf van Nassau-Weilburg de nieuwe groothertog van Luxemburg werd Het tot dan toe zeer arme zuiver agrarische Luxemburg werd eind 19e eeuw welvarend dankzij de opleving van de ijzerindustrie Door het omstreeks 1870 uitgevonden Thomas-Gilchristprocedé werd het namelijk mogelijk om uit het fosforrijke Luxemburgse ijzererts goed staal te fabriceren De nieuwe industrie werd grotendeels gefinancierd met Duits kapitaal Terwijl het relatief overbevolkte Luxemburg in de tweede helft van de 19e eeuw bijna een kwart van zijn bevolking kwijtraakte door emigratie voornamelijk naar Frankrijk en de Verenigde Staten werd het land vanwege de vele Italiaanse emigranten een immigratieland Tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914-1918 werd de Luxemburgse neutraliteit geschonden door Duitsland dat Luxemburg gebruikte om op te kunnen trekken naar Frankrijk Na de oorlog kwam het tot een staatscrisis in Luxemburg vanwege de pro-Duitse houding in deze oorlog van groothertogin Maria Adelheid Dit leidde in 1919 tot het aftreden van de groothertogin ten gunste van haar zus Charlotte Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Luxemburgse neutraliteit wederom geschonden Het land werd in mei 1940 door Duitse troepen bezet en in augustus 1942 formeel door het Derde Rijk geannexeerd Tijdens de Duitse bezetting was de Volksduitse Beweging de enige toegestane partij in het land Op 10 september 1944 werd Luxemburg door de Amerikanen bevrijd In 1945 werd Luxemburg lid van de Verenigde Naties en in 1948 richtte het samen met België en Nederland de Benelux op Een jaar later trad het land toe tot de NAVO In 1957 werd Luxemburg een van de zes oprichters van de Europese Economische Gemeenschap EEG een voorloper van de Europese Unie In 1985 sloot Luxemburg met vier andere EEG-lidstaten het Schengenverdrag dat in 1995 in werking trad genoemd naar de gelijknamige Luxemburgse plaats Schengen In 1986 verkreeg het gezamenlijke Luxemburgse volk de Karlsprijs wegens bijzondere verdiensten voor de Europese eenheid In 1999 trad het land toe tot de eurozone en in 2002 heeft de euro de Luxemburgse frank als wettig betaalmiddel vervangen Geografie Landschap Het noorden van Luxemburg wordt Ösling genoemd en maakt onderdeel uit van de Ardennen Het gebied heeft een gemiddelde hoogte tussen de 450 en 500 meter en bestaat uit beboste bergen heuvels en rivierdalen De Kneiff vormt het hoogste punt van het land met 56094 meter Veel bekender is echter de Buurgplaatz maar deze berg is met 55835 meter iets lager In het noorden van het land aan de Duitse grens bevindt zich ook het 789 km² grote Duits-Luxemburgse Natuurpark waarvan er 357 km² in Luxemburg ligt Andere natuurparken in de Ösling zijn het Natuurpark Our en het Natuurpark Uewersauer Het zuidelijke deel van het land is heuvelachtig te noemen Het is minder ruig en daardoor geschikter voor landbouw en in dit gebied wonen dan ook meer mensen en bevindt zich meer industrie dan in het noorden Het staat daarom ook wel bekend als het Gutland en het behoort tot het Cuestaland van Lotharingen Het gebied toont meer diversiteit dan het noorden en kan geografisch onderverdeeld worden in verschillende subregio’s Het Luxemburgs Plateau in Zuid-Centraal-Luxemburg is een grote vlakke zandsteenformatie waarop de hoofdstad van het land gelegen is Klein Zwitserland met het Mullerthal is een rotsachtig terrein met dichte bossen en vormt een toeristische trekpleister Hier bevindt zich een bekende waterval de Schiessentümpel De Moezelvallei is de laagst gelegen subregio en strekt zich uit langs de zuidgrens van het land De Rode Landen in het uiterste zuiden en zuidwesten van het land vormen het industriële hart van Luxemburg en hier liggen dan ook de meeste grote plaatsen De grens met Duitsland wordt voor het grootste gedeelte gevormd door de Our de Sûre en de Moezel Andere rivieren zijn de Alzette in het zuiden van het land de Clerve in het noorden de Attert de Wiltz de Zwarte Ernz Schwaarz Iernz de Witte Ernz Wäiss Iernz en de Äisch De valleien van de Sûre en de Attert vormen de grens tussen het Gutland en de Ösling Het laagste punt van het land 129 meter boven zeeniveau bevindt zich op de plaats waar de Sûre en de Moezel samenkomen bij Wasserbillig Flora en fauna De meest voorkomende boomsoorten in de Ösling het noorden van het land zijn de beuk de eik de esdoorn en de spar Op de onbeboste vlaktes zijn onder andere de dopheide en de hulst karakteristiek De vegetatie in het lager gelegen zuiden van het land het Gutland is sterk aangetast door bebouwing en de wijnbouw aan de Moezel Wel komen in het zuidoosten van het land twee mediterrane planten voor de echte gamander en de trosgamander Qua fauna bevinden zich in de Ösling grote hoeveelheden edelherten wilde zwijnen en roofvogels; maar ook zeldzamere diersoorten zoals de zwarte ooievaar en het hazelhoen komen hier voor Onder de vele andere diersoorten is echter een dramatische teruggang te zien Zo waren er in de jaren 1960 nog tussen de 3400 en 4200 broedparen van de steenuil maar was hun aantal teruggelopen tot minder dan 20 paren in 2006 In het milde Moezeldal bevindt zich nog wel de muurhagedis Luxemburg staat verder bekend om zijn rijkheid aan vissen zoals forellen snoeken snoekbaarzen palingen en karpers Klimaat Luxemburg heeft over het algemeen net als Nederland en België een gematigd zeeklimaat maar omdat het land door de Ardennen wordt beschut ligt het klimaat iets meer tussen een gematigd zeeklimaat en een zwak continentaal klimaat in In het midden en het zuiden van Luxemburg is het iets warmer dan in het noorden De gemiddelde jaartemperatuur schommelt tussen ongeveer 7 en 9 °C De gemiddelde jaarlijkse hoeveelheid neerslag is 740 mm In het noorden valt de meeste neerslag en in het zuiden de minste De maanden mei en juni zijn het zonnigst terwijl juli en augustus het warmst zijn In augustus en december valt de meeste neerslag Sneeuw van betekenis valt er vooral in het hoger gelegen noordelijk deel van het land Bevolking Bevolkingsopbouw De inwoners van Luxemburg worden Luxemburgers genoemd Het totaal aantal inwoners bedraagt De bevolkingsgroei in 2011 bedroeg 1135%< ref> Het aantal immigranten onder de bevolking is in de 20e eeuw fors toegenomen door de komst van immigranten uit België Frankrijk Duitsland Italië en vooral Portugal Ten tijde van de oorlogen in Joegoslavië heeft Luxemburg ook vele immigranten zien komen uit Bosnië en Herzegovina Montenegro en Servië Momenteel heeft Luxemburg een positief migratiesaldo van 844 per 1000 inwoners De meeste migranten zijn afkomstig uit EU-landen Naar verwachting zal in 2015 de meerderheid van de bevolking van buitenlandse afkomst zijn Momenteel ligt dit nog op 447% van de bevolking 2009 Onder de allochtone bevolking is de grootste groep van Portugese afkomst 165% van de totale bevolking Daarna komen de Fransen 61% de Italianen 38% de Belgen 34% de Duitsers 26% de Britten 12% de Serven en de Montenegrijnen samen 09% en de Nederlanders 09% In de gemeente Larochette is meer dan 60% van buitenlandse afkomst en hiermee is het de Europese gemeente met percentueel gezien het grootste aantal buitenlanders In Luxemburg leven verder nog circa 2500 Jenische als minderheid zonder eigen status Het bekendste Jenische plaatsje is Weimerskirch waar al sinds vele generaties Jenische wonen 185% van de Luxemburgers is jonger dan 15 jaar 667% is tussen de 15 en 64 jaar en 148% is boven de 65 2008 De gemiddelde leeftijd bedraagt 392 jaar De levensverwachting bij de geboorte ligt op 761 voor mannen en 828 jaar voor vrouwen Talen Volgens de Luxemburgse grondwet is het Luxemburgs de officiële taal Daarnaast worden Frans en Duits als administratieve talen gebruikt Het Luxemburgs is een Germaanse taal die sinds 24 februari 1984 de status van officiële taal heeft 52% van de bevolking heeft het als moedertaal 2012 en de taal wordt door zeker 70% van de bevolking begrepen Voor de onderlinge communicatie speelt het Luxemburgs dan ook een belangrijke rol maar dan voornamelijk in gesproken vorm In geschreven vorm wordt het Luxemburgs veel minder gebruikt en is het Frans een veel gebruikte taal naast het Duits 16% van de bevolking heeft het Frans als moedertaal en deze taal wordt door circa 88% van de bevolking begrepen Het Duits daarentegen is de primaire taal binnen de media 85% van de kranten is in het Duits en de kerk Het Portugees dat de moedertaal is van 19% van de Luxemburgers is geen officiële taal in het land en heeft zodoende ook geen functie als algemene communicatietaal Andere belangrijke immigrantentalen zijn het Italiaans en het Kaapverdisch Creools met respectievelijk 20800 en 3000 sprekers Het Engels wordt door een groot deel van de bevolking verstaan en zelfs het Nederlands wordt soms begrepen vooral in het bankwezen en de toeristische sector Het Jenisch wordt in Luxemburg gesproken door de kleine Jenische minderheid Volgens de laatste taalbarometer van de EU 2012 worden de volgende talen als moedertaal in Luxemburg gesproken Religie Een grote meerderheid van de bevolking van Luxemburg is katholiek Sinds 1980 is het de Luxemburgse overheid bij wet niet meer toegestaan om gegevens te verzamelen over de geloofsovertuigingen van de bevolking Naar een schatting uit 2000 is 87% van de bevolking katholiek De Luxemburgse grondwet voorziet in godsdienstvrijheid Het katholicisme het jodendom de Grieks-orthodoxe Kerk het anglicanisme de Russisch-orthodoxe Kerk en de islam worden officieel erkend Luxemburg werd reeds gekerstend in de vierde eeuw In 1988 werd het Bisdom Luxemburg door Paus Johannes Paulus II tot aartsbisdom verheven De Heiligen Cunegonde Filippus en Willibrordus zijn de patroonheiligen van Luxemburg Bestuur en instellingen Politiek Luxemburg is een parlementaire democratie met als staatshoofd een constitutioneel monarch de groothertog wiens opvolging erfelijk bepaald is De huidige groothertog van Luxemburg is Hendrik Luxemburg is het enige land in de wereld dat een groothertog als staatshoofd heeft Formeel heeft de groothertog verreikende uitvoerende en wetgevende bevoegdheden Hij benoemt en ontslaat de regering en hij ondertekent alle wetten maar in de praktijk neemt de groothertog bijna alleen maar representatieve taken waar De groothertog staat boven alle partijen maar van zijn recht om de Chambre des Députés de Kamer van Afgevaardigden naar huis te sturen heeft hij nog nooit gebruikgemaakt In 2008 weigerde de groothertog een nieuwe wet te ondertekenen die euthanasie legaliseerde en daarom stemde het parlement van Luxemburg datzelfde jaar in met een wijziging van de grondwet waardoor ondertekening van een wet door de groothertog niet meer nodig is Volgens de grondwet van 1868 ligt de uitvoerende macht bij de groothertog en het kabinet dat bestaat uit een eerste minister die de Staatsminister wordt genoemd en veertien andere ministers De huidige regering staat onder leiding van Xavier Bettel van de DP en is op 4 december 2013 ingesteld na de verkiezingen van 20 oktober 2013 De regering is gevormd uit een coalitie van liberalen DP sociaaldemocraten LSAP en groenen DG Etienne Schneider van de LSAP is vice-premier Jean Asselborn van de LSAP is minister van Buitenlandse Zaken en Pierre Gramegna partijloos is minister van financiën De wetgevende macht ligt bij de Kamer van Afgevaardigden de Chambre des Députés de Chamber die voor een periode van vijf jaar direct wordt verkozen gelijktijdig met de verkiezingen voor het Europees Parlement De voorzitter van de Chamber is sinds december 2013 Mars Di Bartolomeo van de LSAP en hij draagt daarom de titel ´Eerste Burger van Luxemburg´ De Chamber bestaat uit 60 zetels waarvan de verdeling sinds de laatste verkiezingen als volgt is de Chrëschtlech Sozial Vollekspartei CSV heeft 23 zetels de Lëtzebuerger Sozialistesch Aarbechterpartei LSAP 13 de liberale Demokratesch Partei DP eveneens 13 de groenen Déi Gréng 7 de rechtsconservatieve Alternativ Demokratesch Reformpartei ADR 3 en de socialistische Déi Lenk 2 De Kommunistesch Partei Lëtzebuerg KPL is niet in het parlement vertegenwoordigd Voor de verkiezingen van de Chamber is het land verdeeld in vier kiesdistricten die elk een bepaald aantal afgevaardigden leveren Kiesdistrict Sud 23 Kiesdistrict Centre 21 Kiesdistrict Nord 9 en Kiesdistrict Est 7 Kiezers kunnen naast op een partij te stemmen ook op een specifieke persoon stemmen Sinds 1919 bestaat er een stemplicht voor alle burgers van 18 jaar en ouder De Staatsraad of Conseil d'Etat bestaande uit 21 burgers heeft als taak de groothertog te adviseren alvorens hij een wetartikel ondertekent De leden worden benoemd door de groothertog maar voorgedragen door de regering en de Kamer van Afgevaardigden Het groothertogdom heeft een Hooggerechtshof dat gevestigd is in de stad Luxemburg Daarnaast zijn er drie lagere tribunalen Justice de paix in Esch-sur-Alzette Diekirch en de stad Luxemburg Diekirch en de stad Luxemburg bevatten ook nog elk een districtstribunaal Bestuurlijke indeling Luxemburg is bestuurlijk opgedeeld in 3 districten Deze districten zijn Diekirch Grevenmacher en Luxemburg De districten zijn opgedeeld in 12 kantons Het district Diekirch is verdeeld in de kantons Clervaux Diekirch Redange Vianden en Wiltz; het district Grevenmacher is verdeeld in de kantons Echternach Grevenmacher en Remich; en het district Luxemburg is verdeeld in de kantons Capellen Esch-sur-Alezette Luxemburg en Mersch De kantons op hun beurt bestaan uit 106 gemeenten waarvan er twaalf een plaats bevatten die stadsrechten heeft De verstedelijking in Luxemburg is zeer groot; ongeveer 82% van de inwoners woont in een stad in 2008 De grootste stad van het land is de hoofdstad Luxemburg met ruim 107000 inwoners >160000 in de hele agglomeratie Andere grote plaatsen zijn Esch-sur-Alzette 35500 inwoners Differdange 24500 inwoners en Dudelange 21000 inwoners De grootste plaatsen in het noorden van het land die beide stadsrechten hebben zijn Ettelbrück 7500 inwoners en Diekirch 6500 inwoners die samen met nog vier andere gemeenten de Nordstad vormen Defensie Bij het Verdrag van Londen van 1867 werd niet alleen de eeuwige neutraliteit van Luxemburg uitgesproken maar werd ook bepaald dat Luxemburg onbewapend zou moeten zijn Vanwege slechte ervaringen in beide wereldoorlogen waarin tot tweemaal toe de Luxemburgse neutraliteit werd geschonden werd in 1948 de neutraliteit opgeheven en de dienstplicht ingevoerd In 1967 werd de dienstplicht echter weer afgeschaft Vandaag de dag heeft Luxemburg een klein leger dat ongeveer 1200 man groot is Er is één infanteriebataljon en er zijn twee verkenningsbataljons Vanwege het feit dat het land niet aan zee grenst is er geen marine Er is ook geen luchtmacht maar de 17 AWACS van de NAVO staan wel in Luxemburg geregistreerd en samen met België heeft het land geld geïnvesteerd in een Airbus A400M militair vrachtvliegtuig dat momenteel wordt ontwikkeld Binnen de NAVO en binnen VN-verband heeft Luxemburg de afgelopen decennia meegedaan aan diverse operaties zoals KFOR in Kosovo EUFOR in Bosnië en Herzegovina en ISAF in Afghanistan Sinds enkele jaren is het iedere inwoner van de Europese Unie toegestaan dienst te nemen in het Luxemburgse leger zonder dat hij of zij de Luxemburgse nationaliteit hoeft aan te nemen Wel wordt er geëist dat men minimaal 3 jaar ononderbroken in Luxemburg woonachtig is en dat men de Luxemburgse taal beheerst Inlichtingendienst De Service de Renseignement de l’Etat SRE is de inlichtingendienst van Luxemburg Het moet informatie verzamelen en benutten om terroristische aanslagen in Luxemburg te voorkomen en is speciaal voor dit doel na de aanslagen op 11 september 2001 omgevormd Internationale samenwerking Luxemburg is lid van diverse internationale organisaties zoals de Benelux de Europese Unie de Raad van Europa het IAEA de NAVO de OVSE de OESO de UNESCO UNICEF de Verenigde Naties de Wereldbank en de WHO Luxemburg huisvest diverse belangrijke Europese instellingen zoals het Europees Gerechtshof de Europese Rekenkamer de Europese Investeringsbank en het Secretariaat van het Europees Parlement Binnen de EU is Luxemburg dan ook een actief lid en het zet zich fors in om als klein land toch volop mee te kunnen praten binnen de unie Het land is een groot voorstander van Europese samenwerking en ratificeerde ook als eerste het Verdrag van Maastricht Economie en onderwijs Economie Voor de komst van de euro was de Luxemburgse frank de officiële munt van het land Deze was gekoppeld en gelijk aan de Belgische frank De euro heeft het belang van de in 1921 opgerichte Belgisch-Luxemburgse Economische Unie BLEU flink verminderd De stabiele economie met hoge inkomens vertoont een gestage groei lage inflatie en een lage werkloosheid De industrie werd tot voor kort gedomineerd door staal maar is steeds diverser geworden en omvat nu ook chemicaliën rubber en andere producten Tijdens de afgelopen decennia was de groei in de financiële sector groter dan de terugval in de staalsector Diensten in het bijzonder het bankwezen maken nu een belangrijk deel uit van de Luxemburgse economie Een tiende van de banen bevindt zich in het bankwezen en een vierde van het bni wordt door deze sector gegenereerd Het succes van de Luxemburgse banken wordt voornamelijk verklaard door het bankgeheim dat veel vermogen heeft aangetrokken Daarbij heeft Luxemburg een gunstig belastingstelsel voor de vestiging van investeringsfondsen holdings en securitisatievennootschappen Hierdoor zijn er in Luxemburg zeer veel trustkantoren van kleine lokale spelers tot vestigingen van grotere wereldwijd opererende bedrijven De Luxemburgse regering tracht te streven naar een belastingstelsel dat enerzijds aantrekkelijk is voor de vestiging van vennootschappen maar anderzijds wel voldoet aan Europese en OESO-normen De financiële sector heeft nu een aandeel van 28% van het bbp van Luxemburg het aandeel van de industrie is 136% 2008 De landbouw is gebaseerd op kleine familiale boerderijen en bedraagt slechts 04% van het bbp In de zuidelijke gemeente Esch-sur-Alzette werd vroeger ijzererts gewonnen uit de Gaalgebierg maar deze mijnen zijn nu gesloten Luxemburg heeft nauwe handelsbanden met de buurlanden en geniet als lid van de EU de voordelen van een open Europese markt Het staat met een bbp van 113044 dollar per hoofd van de bevolking 2008 bovenaan de lijst van het IMF en op de vierde plaats in de Quality-of-life index 2005 Vanwege de lage belastingen op brandstof komen er ieder jaar veel automobilisten uit de omringende landen in Luxemburg tanken Jaarlijks levert dit de Luxemburgse staatskas ongeveer 600 miljoen euro op En ook de verkoop van tabak brengt veel geld op ongeveer 400 miljoen euro op jaarbasis Daarnaast hebben diverse internetbedrijven zoals eBay Amazon en PayPal zich uit belastingoverwegingen in Luxemburg gevestigd Van de ongeveer 207000 mensen in 2008 die in Luxemburg werkzaam zijn woont 60% niet in Luxemburg maar in een van de buurlanden 52% van deze niet-Luxemburgers komt uit het Franse Lotharingen 27% uit België en 21% uit een van de Duitse bondslanden Rheinland-Pfalz en Saarland Circa 7500 niet-Luxemburgers werken in Luxemburg bij een van de Europese instellingen Onderwijs Het onderwijssysteem in Luxemburg is drietalig en van hoogstaand niveau De eerste jaren van het basisonderwijs zijn in het Luxemburgs maar daarna gaat men over op het Duits om vervolgens bij het secundair onderwijs over te gaan op het Frans Leerlingen worden geacht aan het einde van het secundair onderwijs alle drie de talen alsmede Engels te spreken In Luxemburg geldt een leerplicht van 4 tot 16 jaar Van het derde tot en met het elfde levensjaar gaan leerlingen naar het primair onderwijs dat verdeeld is in vier cycli De eerste cyclus bestaat uit een eenjarige facultatieve éducation précoce en de verplichte tweejarige éducation préscolaire en is vergelijkbaar met de kleuterschool Cycli 2 tot en met 4 duren elk twee jaar en vormen gezamenlijk de enseignement primaire primair onderwijs Vanaf 12 jaar gaan leerlingen naar het enseignement postprimaire secundair onderwijs dat tot ten minste het zestiende levensjaar duurt Ongeveer twee derde van de leerlingen kiest hierbij voor het enseignement secondaire technique lyceum Dit lyceum is opgedeeld in het classe modulaire du régime préparatoire de l’enseignement secondaire technique dat minstens vijf jaar duurt en toegang geeft tot diverse beroepsopleidingen en het lycée technique general dat naast de beroepsopleidingen ook toegang verleent tot een studie aan een hogeschool De overige een derde van de leerlingen kiest voor het lycée classique het gymnasium dat na 7 jaar leidt tot het diplôme de fin d’études secondaires en dat toegang tot de universiteit geeft Beroepsonderwijs In verschillende steden natuurlijk in Luxemburg-stad maar ook in Esch-sur-Alzette zijn er middelbare beroepsopleidingen op allerhande gebied Van zorg tot techniek en van mode tot horeca Dit is vergelijkbaar met het MBO in Nederland Hogeschool In Luxemburg is er een conservatorium het "Conservatoire de musique de la Ville de Luxembourg" Ziekenhuizen verzorgen op HBO-niveau opleidingen op het gebied van verpleegkunde laborant en andere disciplines Daarnaast fungeert de hierna genoemde universiteit ook als hogeschool op bachelorniveau voor verschillende vakgebieden Universiteit In Luxemburg bestaat sinds 2003 een universiteit de Universiteit van Luxemburg waar studies te volgen zijn in de natuurwetenschappen techniek biomedische wetenschappen rechten economie en in de sociale en pedagogische wetenschappen De universiteit herbergt studenten uit de hele wereld kent een uitgebreide campus verschillende vestigingen in de stad en genereert een actief studentenleven in Luxemburg-stad Alle bachelor- en masterstudies zoals vermeld zijn aan deze universiteit te volgen en te voltooien Vervoer Luxemburg heeft een efficiënt wegennet van in totaal 2873 km lengte waarvan 165 km autosnelwegen zijn De snelwegen zijn de naar Duitsland lopende A1 de naar Frankrijk lopende A3 de A4 de naar België lopende A6 de A7 de B7 en de naar Duitsland lopende A13 Het land heeft een internationale luchthaven in Findel Luchthaven Luxemburg-Findel 6 km buiten de stad Luxemburg Luxair is de nationale luchtvaartmaatschappij van het land en Cargolux is de vrachtmaatschappij Op het gebied van vracht is Luxemburg een van de drukste luchthavens van Europa en het staat op de wereldranglijst binnen de top 10 van drukste luchthavens In 2006 telde Luxemburg-Findel 1605540 passagiersbewegingen en werd er 751645 ton vracht vervoerd In 1964 werd de Moezelhaven Mertert heropend en sindsdien speelt de binnenvaart weer een rol in het land Er zijn ongeveer 70 zeeschepen die onder Luxemburgse vlag varen Openbaar vervoer per trein en bus Het treinverkeer wordt verzorgd door de nationale maatschappij CFL Société Nationale des Chemins de Fer Luxembourgeois Totaal is er 275 km spoor Verder zijn er de busmaatschappijen AVL Autobus de la Ville de Luxembourg RGTR Régime Général des Transports Routiers TICE Transport intercommunal de personnes dans le canton d'Esch-sur-Alzette De komst van de TGV naar Parijs heeft geleid tot een renovatie van het Station Luxembourg Een rit met de TGV van de stad Luxemburg naar Parijs duurt nu nog maar 2 uur Plannen zijn er ook voor hogesnelheidslijnverbindingen met Straatsburg met Brussel en richting Duitsland Er zijn verder plannen voor de aanleg van tramverbindingen in de stad Luxemburg en de aanleg van een lightrailverbinding naar de omliggende plaatsen Cultuur en sport Tradities en feestdagen Van eind augustus tot begin september vindt het Schueberfouer plaats een belangrijke jaarmarkt in de wijk Limpertsberg in de stad Luxemburg die zijn oorsprong vindt in de 14e eeuw Met Émaischen het traditionele Emmausfeest op Tweede Paasdag trekken mensen naar het plein bij de vismarkt om daar de alleen op deze dag verkrijgbare keramiekpijpen in vogelvorm te verkrijgen de Péckvillchen Op Invocabit de eerste zondag van de Veertigdagentijd wordt in veel plaatsen het Buergbrennen gevierd waarbij een groot vuur gemaakt wordt en symbolisch de winter wordt verbrand Het belangrijkste religieuze feest in Luxemburg is de Muttergottesoktav dat van de derde tot de vijfde zondag na Pasen gevierd wordt en waarbij Maria beschermheilige van Luxemburg aanbeden wordt Tijdens het feest is er een jaarmarkt de Oktavmäertchen op de Knuedler een plein in de stad Luxemburg De Processie van Echternach is een religieuze processie die ieder jaar op de dinsdag na Pinksteren plaatsvindt De deelnemers springen hierbij op een polkamelodie in rijen door de stad tot aan de Sint-Willibrordusbasiliek met het graf van de heilige Willibrord National Feierdaag is de nationale feestdag van Luxemburg en vindt plaats op 23 juni vijf maanden na de geboortedag van de voormalige groothertogin Charlotte Andere nationale feestdagen in Luxemburg zijn Nieuwjaarsdag 1 januari Eerste en Tweede Paasdag Émaischen Dag van de Arbeid 1 mei Hemelvaart Eerste en Tweede Pinksterdag Maria Hemelvaart 15 augustus Allerheiligen 1 november en eerste en tweede kerstdag 25 en 26 december Musea en werelderfgoed Luxemburg kent diverse musea waarvan de meeste zich bevinden in de hoofdstad Hieronder vallen het natuurhistorisch museum Musée national dhistoire naturelle MNHN het museum voor kunstvoorwerpen uit de Luxemburgse geschiedenis Musée national dhistoire et dart MNHA en het museum voor moderne kunst Musée dArt Moderne Grand-Duc Jean Mudam Het Nationales Militärgeschichtliches Museum MNHM in Diekirch staat bekend om zijn weergave van de Slag om de Ardennen De binnenstad van de stad Luxemburg staat sinds 1994 op de werelderfgoedlijst van de UNESCO vanwege het historische belang van haar verdedigingswerken en oude wijken De stad was tweemaal in de geschiedenis culturele hoofdstad van Europa De eerste maal was in 1995 en de tweede maal in 2007 toen het grensoverschrijdende gebied van het Groothertogdom Luxemburg het Rheinland-Pfalz en het Saarland in Duitsland de Franstalige en Duitstalige regio´s in België en de Lotharingen in Frankrijk allen als zodanig werden aangemerkt Het evenement was een poging om de mobiliteit en uitwisseling van ideeën te promoten en daarmee fysisch psychologisch artistiek en emotioneel de grenzen te overschrijden Schilderkunst fotografie en film Het land heeft een aantal internationaal bekende kunstenaars voortgebracht zoals de schilders Joseph Kutter en Michel Majerus als ook de fotograaf Edward Steichen De The Family of Man-tentoonstelling van Steichen is permanent ondergebracht in Clervaux en is op UNESCO's werelderfgoedlijst voor documenten geplaatst De Luxemburgse filmindustrie is zeer klein en er komen dan ook zelden films in het Luxemburgs uit Eentje ervan is de speelfilm Perl oder Pica uit 2006 van Pol Cruchten Wel zijn er diverse buitenlandse filmproducties geweest die Luxemburg als decor hebben gebruikt Hieronder vallen Girl with a Pearl Earring uit 2003 met Scarlett Johansson en de met drie Oscars genomineerde film Shadow of a Vampire Internationaal bekende Luxemburgse acteurs zijn onder andere André Jung en Thierry van Werveke Deze laatste vertolkte de rol van Henk in de film Knockin on Heavens Door De Luxemburgse regisseur Andy Bausch is ook in Duitsland bij diverse series en televisiefilms actief Literatuur Vanwege het feit dat de grenzen van Luxemburg in de loop der tijd gewijzigd zijn en doordat er drie verschillende talen gesproken worden is het moeilijk te bepalen wat precies deel uitmaakt van de Luxemburgse literatuur Uit de periode voor het Verdrag van Londen 1839 is daarom weinig Luxemburgse literatuur aan te wijzen Wel is van rond 1290 de in het Oudluxemburgs geschreven Codex Mariendalensis bekend Dit is een gedicht over Yolande van Vianden en is waarschijnlijk geschreven door de monnik Hermann von Veldenz Uit latere tijd is de Historia Luxemburgensis een beschrijving van de geschiedenis van Luxemburg die geschreven is door de in 1544 in Leuven geboren abt Johannes Bertelius In de 19e eeuw werd de Luxemburgse literatuur gedomineerd door de drie bekende klassieke schrijvers Michel Lentz 1820-1893 Edmond de la Fontaine 1823-1891 en Michel Rodange 1827-1876 Lentz staat vooral bekend om het schrijven van het Luxemburgse volkslied Ons Heemecht maar hij schreef daarnaast ook diverse andere patriottische gedichten Edmond de la Fontaine staat beter bekend onder zijn pseudoniem Dicks en wordt gezien als de grondlegger van het theater in het Luxemburgs Rondange tenslotte schreef onder andere de fabel Renert oder de Fuuß am Frack an a Ma’ansgrëßt dat gebaseerd is op Goethes Reineke Fuchs De dichter politicus en grootindustrieel Caspar Mathias Spoo 1837-1914 was behalve schrijver ook de vader van het socialisme in Luxemburg Een bekend Luxemburgse schrijver uit de 20e eeuw is Lex Jacoby Hij debuteerde in 1952 met Die Sehnsucht des Schamanen een verzameling gedichten en korte poëtische verhalen Naast poëzie schreef hij ook diverse reisverhalen en romans Zijn werken zijn vooral in het Duits maar enkele zijn in het Frans Andere 20e-eeuwse Luxemburgse schrijvers zijn Fernand Hoffmann 1929-2000 Adolf Berens 1880-1956 Roger Manderscheid 1933 Josy Braun 1938 Jhemp Hoscheit 1951 en de politicus Albert Borschette 1920-1976 Lucien Czuga en Roger Leiner zijn de bedenkers van de in Luxemburg populaire op Superman gebaseerde stripfiguur Superjhemp Muziek Buiten Luxemburg hebben de Luxemburgse bands nog weinig bekendheid verworven maar in het land zelf hebben ze de laatste jaren wel meer aan populariteit gewonnen Eentje van hen is de band Eternal Tango Klassieke muziek staat in Luxemburg hoog aangeschreven Het Orchestre Philharmonique du Luxembourg het voormalige RTL Symfonieorkest en het Musique militaire grand-ducale Lëtzebuerger Militärmusek zijn orkesten van belang Bovendien heeft Luxemburg diverse solisten voortgebracht die met de Solistes Européens onder leiding van Jack Martin Händler optreden Gastronomie Typisch Luxemburgse gerechten zijn Judd mat Gaardebounen gerookt varkensvlees met tuinbonen Bouneschlupp bonensoep met aardappels en de zogenaamde Kniddelen grote knödels bestaande uit meel water ei en zout Luxemburgse nagerechten zijn Quetschentaart pruimentaart en Ommelette soufflée au kirsch luchtige omelet met kirsch De gebakken vis uit de Moezel en de Sûre is in Luxemburg een specialiteit Een andere specialiteit is Kachkéis gekookte kaas die vaak met kruiden verfijnd wordt De wijnbouw in Luxemburg vindt plaats langs de zuidoostgrens van het land Het zijn overwegend lichte frisse witte zomerwijnen Er worden ook veel mousserende wijnen gemaakt Volgens het Guinness Book of Records van 2008 wordt in Luxemburg de meeste alcohol per hoofd van de bevolking geconsumeerd In 2003 kwam het alcoholgebruik neer op 126 liter pure alcohol per inwoner per jaar Dit zijn echter vooral statistische gegevens en ze liggen waarschijnlijk ver af van de werkelijkheid aangezien veel alcohol gekocht wordt door Belgen Fransen en Duitsers van over de grens die vanwege de lagere belastingen in Luxemburg daar hun alcoholische producten kopen Om dezelfde reden liggen ook de tabak- en benzineverkoop per inwoner extreem hoog Sport De meest beoefende sport in Luxemburg is voetbal dat alleen op amateurniveau gespeeld wordt De enige professionals in het Luxemburgs voetbalelftal zijn Mario Mutsch Gilles Bettmer en Aurélien Joachim Het mannenelftal staat op de 126e plaats oktober 2014 van de FIFA-wereldranglijst en het dameselftal op de 105e plaats september 2014 De hoogste competitie in het land heet de Nationaldivisioun De wedstrijden van het nationale elftal vinden plaats in het Stade Josy Barthel De nationale voetbalbond van Luxemburg is de Fédération Luxembourgeoise de Football FLF De succesvolste sport in Luxemburg is het wielrennen Zo won er vijfmaal een Luxemburger de Tour de France François Faber in 1909 Nicolas Frantz in 1927 en 1928 Charly Gaul in 1958 en Andy Schleck in 2010 Bekende wielrenners van dit moment zijn Jempy Drucker Ben Gastauer Benoit Joachim Kim Kirchen en de broers Andy en Fränk Schleck Luxemburg heeft al een hele tijd een continentale wielerploeg Continental Team Differdange Sinds 2011 heeft het land ook een World Tour-ploeg Team Leopard-Trek De Ronde van Luxemburg is een meerdaagse wielerwedstrijd die jaarlijks in Luxemburg wordt verreden Luxemburg heeft twee Olympische gouden medaillewinnaars bij de atletiek voortgebracht Michel Théato behaalde bij de Olympische Zomerspelen van 1900 goud op de marathon en Josy Barthel won in 1952 bij de Spelen in Helsinki goud op de 1500 meter De medaille van Théato staat echter officieel op naam van Frankrijk in plaats van Luxemburg omdat men lang gedacht heeft dat hij een Fransman was De enige andere medaille die Luxemburg ooit op de Zomerspelen gehaald heeft was de zilveren medaille op de Spelen van 1920 bij het gewichtheffen Het beste resultaat op de Olympische Winterspelen zijn de twee zilveren medailles van Marc Girardelli bij het alpineskiën op de Winterspelen van 1992 Bekende Luxemburgse sporters zijn verder de proftennissers Gilles Müller Mandy Minella en Claudine Schaul en de schaakgrootmeester Alberto David Media en communicatie Kranten en tijdschriften Luxemburg heeft een divers perslandschap met een gezamenlijke oplage van ongeveer 160000 kranten De grootste krant van het land is de op christendemocratische grondslag liggende Luxemburger Wort met een oplage van 75000 exemplaren 2005 Andere kranten zijn het aan de vakbond OGBL gelieerde Tageblatt het liberale Lëtzebuerger Journal het communistische Zeitung vum Lëtzebuerger Vollek en de gratis krant Point24 Daarnaast zijn er nog de weekbladen woxx en dLëtzebuerger Land Belangrijke weekbladen zijn het satirische Den neie Feierkrop het boulevardblad Lëtzebuerger Privat en de magazines Télécran en Revue De meeste kranten en tijdschriften in Luxemburg zijn meertalig maar de artikelen zijn overwegend in het Duits Er zijn echter ook een paar geheel Franstalige kranten Le Jeudi La Voix du Luxembourg Le Quotidien en de gratis krant lessentiel Radio en televisie Vanwege de soepele mediawetgeving hebben een flink aantal televisie- en radiostations zich in Luxemburg gevestigd waarvan die van de RTL Group Europa´s grootste tv- en radioproductiebedrijf het bekendste zijn In Luxemburg is ook SES Astra gevestigd een belangrijke satellietdienst in onder andere Duitsland en Groot-Brittannië Een beperkt aantal televisiezenders richt zich specifiek op de Luxemburgse markt en deze zenden dan ook in het Luxemburgs uit Het grootse marktaandeel hiervan heeft RTL Télé Lëtzebuerg Andere zenders zijn Den 2 RTL dok Den Oppene Kanal Luxe TV de parlementszender Chamber TV en het regionale Nordliicht TV De RTL Group heeft verder nog diverse andere kanalen die zich richten op het buitenland maar hun licentie in Luxemburg hebben liggen Hieronder vallen het op Wallonië richtende Club RTL Plug RTL en RTL TVI; het op Nederland richtende RTL 4 RTL 5 RTL 7 en RTL 8 en het op Frankrijk richtende RTL 9 Luxemburg heeft een divers aantal radiozenders waarvan RTL Radio Lëtzebuerg de bekendste is Andere radiostations zijn Eldoradio DNR Den Neie Radio Radio LRB het Portugeestalige Radio Latina en het culturele Radio 1007 Het Duitstalige RTL Radio richt zich behalve op Luxemburg ook op de aangrenzende regio’s in Duitsland Verder is er in Luxemburg nog het internationale Radio Luxembourg gevestigd Telefonie en internet In Luxemburg zijn er ruim 360000 telefoonaansluitingen Het internationale voorkiesnummer is +352 Er zijn geen netnummers Daarnaast zijn er ruim 707000 gsm-aansluitingen 2008 De aanbieders zijn LUXGSM dochteronderneming van post- en telecommunicatiebedrijf P&TLuxembourg Tango dochteronderneming van Belgacom en Orange zusterbedrijf van Mobistar Met 141 gsm-aansluitingen per 100 inwoners staat Luxemburg qua gebruik op de eerste plaats in de wereld In Luxemburg heeft volgens RTL Télé Lëtzebuerg in september 2014 ruim 955% van alle woningen internet waarmee ook het aantal internetaansluitingen per inwoner tot de hoogste ter wereld behoort Externe links De Malagassiërs Malagassisch Foko Malagasy Frans Malgache zijn de inheemse bevolkingsgroep die het grootste deel van de populatie van Madagaskar vormen De Malagassische bevolking bestaat uit twee geografisch gescheiden groepen de hooglanders op het centrale plateau en de kustbewoners Elke groep heeft zijn eigen etnische wortels die met name liggen in Zuidoost-Azië Oost-Afrika en het Arabisch Schiereiland In de loop der eeuwen hebben de eilandbewoners veel gebruiken van elkaar overgenomen Dankzij de geïsoleerde ligging van Madagaskar is een groot deel van deze unieke mengeling van culturen nog intact Geschiedenis De Malagassiërs worden onderverdeeld in twee geografische groepen de hooglanders op het centrale plateau van Madagaskar de Merina de Sihanaka de Betsileo en de Zafimaniry en de kustbewoners ook wel bekend als coîtiers Deze scheiding vindt haar oorsprong in de geschiedenis beide groepen hebben een eigen etnische achtergrond Immigratie in Madagaskar De hooglanders stammen af van Dajaks uit Borneo en andere Zuidoost-Aziaten die voor hun tocht naar Madagaskar meer dan 6000 kilometer over de Indische Oceaan moesten afleggen Wanneer zij op Madagaskar aankwamen is niet duidelijk De meeste geleerden schatten dit tijdstip ergens in de 2e of de 3e eeuw maar er zijn er ook die denken dat het al in de 1e eeuw was De Zuidoost-Aziaten vestigden zich in de centrale hooglanden waar ze rijstvelden aanlegden met behulp van rijst die ze vanuit hun thuislanden hadden meegenomen Na verloop van tijd richtten ze er verschillende koninkrijken op In de legendes van de Malagassiërs worden deze eerste bewoners van Madagaskars centrale hooglanden de Vazimba genoemd De periode van deze eerste immigratie duurde waarschijnlijk voort tot in de 10e eeuw De tegenwoordige kustbewoners zijn van oorsprong waarschijnlijk voornamelijk Bantoevolken uit Oost-Afrika misschien vermengd met Zuidoost-Aziaten die via Oost-Afrika op de westkust van Madagaskar aankwamen De zeereis die de Oost-Afrikanen maakten was met een lengte van ongeveer 380 kilometer aanmerkelijk korter dan die van de Zuidoost-Aziaten Vanaf wanneer ze arriveerden is onbekend maar in ieder geval nadat de Vazimba hun koninkrijken hadden gesticht In Malagassische legendes heten de eerste kustbewoners de Vezo een naam die tegenwoordig ook gebruikt wordt voor een clan van de Sakalava die aan de westkust leeft Later verspreidden de kustbewoners zich over de gehele kust van Madagaskar en richtten er hun eigen koninkrijken op Om contact met de Vazimba te vermijden kwamen ze maar zelden in de centrale hooglanden Over de reis van Zuidoost-Azië naar Madagaskar bestaat een groot aantal theorieën die in de loop der jaren naar voren zijn gebracht en waarvan vele inmiddels zijn verworpen Hier volgen twee theorieën die nog steeds als plausibel worden beschouwd Sommige etnologen opperen dat de Zuidoost-Aziaten op hun reis naar Madagaskar lange tussenstops maakten in India het Arabisch Schiereiland en Oost-Afrika waar ze zich vermengden met de bevolking daar Volgens deze theorie resulteerde dit in een mix van meerdere etnische groepen Doordat ze op het eiland verder landinwaarts leefden hadden de Vazimba weinig contact met de Afrikanen die later op Madagaskar arriveerden Hierdoor hebben ze minder overeenkomsten met de Oost-Afrikanen dan de kustbewoners Andere wetenschappers zijn van mening dat de reis van Zuidoost-Azië naar Madagaskar in een keer is afgelegd Onderzoek heeft aangetoond dat gunstige stromingen in westelijke richting dit heel goed mogelijk maakten De Zuidoost-Aziaten beschikten waarschijnlijk over vernuftig vervaardigde kanos met langsdrijvers uitlegger-kanos voorzien van een driehoekig zeil en een roer Later zou vermenging met Afrikanen die na hen op Madagaskar arriveerden ervoor gezorgd hebben dat de eerste bewoners hun karakteristieke uiterlijk kregen waarschijnlijk nog voordat de Vazimba de hooglanden introkken Kustbewoners Tussen de 10e en 16e eeuw arriveerden andere nationaliteiten aan de kust van Madagaskar zoals Portugezen Perzen Arabische Omanieten en Indiërs Sommigen vestigden zich permanent in Madagaskar waar ze zich mengden onder de inheemse kustbewoners Arabische handelaren introduceerden de islam en diverse oosterse gebruiken Met name de Antaimoro en de Antambahoaka hebben hun wortels bij deze Arabieren In de 17e eeuw groeide het Menabe-koninkrijk van de Sakalava uit tot het grootste koninkrijk van Madagaskar In het midden van deze eeuw werd de Menabe-prins Andria­mandresiarivo door zijn moeder verbannen nadat hij zijn oom had gedood Hij trok met zijn slaven en soldaten naar het zuidoosten van Madagaskar en stichtte daar het Antaisaka-koninkrijk wat vervolgens uitgroeide tot het op drie na grootste koninkrijk in die tijd Ondertussen bouwden de Sakalava een handelsimperium op in slaven en goederen en deden zaken met handelaren uit allerlei delen van de wereld De Sakalava behielden het monopolie in de handel tot in de 18e eeuw Veel Malagassiërs weigerden de Sakalava als hun heersers te erkennen en vluchtten naar geïsoleerde of afgelegen gebieden in Madagaskar zodat nieuwe etnische subgroepen ontstonden als de Antankarana en de Mikea Piraten In 1691 stichtte de piraat Adam Baldridge een handelscentrum op Île Sainte-Marie een eiland net buiten de oostkust van Madagaskar Hier voerde hij handel met de zeerovers die er aanmeerden Île Sainte-Marie werd hierop een populaire trekpleister voor piraten Sommigen namen het idee van Adam Baldridge over en stichtten gelijksoortige nederzettingen aan de kust Aan het begin van de 18e eeuw was Madagaskar een broeinest van piraten geworden Dankzij hen werden volken als de Bezanozano en de Sihanaka rijk door de handel in slaven die ze doorverkochten aan de Merina In de jaren 20 vestigde de piraat James Plantain zich een paar kilometer ten noorden van Île Sainte-Marie en veroverde met behulp van zijn leger bestaande uit Malagassiërs grote delen van Madagaskar In 1725 trouwde hij een Malagassische prinses en liet zich uitroepen tot Koning van Madagaskar James Plantains regering duurde tot 1728 toen een staatsgreep werd gepleegd en hij uit Madagaskar moest vluchten Na de vlucht van James Plantain bleven piraten tot het einde van de 18e eeuw het handelsmonopolie op Madagaskar behouden Ze mengden zich met de bevolking van de oostkust en huwden er inheemse vrouwen De grondlegger van het Betsimisaraka-koninkrijk Ratsimilaho ca 1694 – 1750 was een zoon van een Engelse piraat en Antavaratra Rahena een Malagassische prinses Het Merina-koninkrijk Aan het begin van de 19e eeuw waren vier inheemse koninkrijken enorm gegroeid en maakten de dienst uit in het overgrote deel van Madagaskar Dit waren die van de Merina en de Betsileo in de hooglanden de Sakalava in het westen en de Betsimisaraka in het oosten De Merina-koning Radama I maakte er een begin mee om grote delen van Madagaskar te veroveren Hij slaagde erin de andere drie koninkrijken te onderwerpen en in 1817 stichtte hij het Koninkrijk Madagaskar In de daaropvolgende jaren breidde het koninkrijk zich onder de opvolgers van Radama I steeds meer uit en kreeg het grip op vrijwel het gehele eiland Om aan de belastingen en andere vormen van onderdrukking te ontkomen vluchtten veel Malagassiërs naar naburige eilanden of andere moeilijk te bereiken plaatsen en mengden zich daar met de aanwezige volken De invloed van de Merina liet zich gelden bij veel andere volken Verschillende rituelen en andere gebruiken van de Merina werden door hen in de loop der jaren overgenomen Radama I en andere monarchen streefden naar modernisering en waren derhalve geïnteresseerd in de westerse cultuur Er werden contacten met Frankrijk en Groot-Brittannië gelegd en Britse missionarissen werden in 1820 naar Madagaskar gehaald om het onderwijs te verbeteren Radama's opvolgster Ranavalona I sloot de grenzen voor de Europeanen en verbood in 1835 het christendom Na haar dood in 1861 besteeg haar liberale zoon Radama II de troon Hij herstelde de godsdienstvrijheid en de verbroken banden met Europa Uiteindelijk werd het christendom in 1869 de officiële religie van het Koninkrijk Madagaskar Geleidelijk aan begon Frankrijk zich steeds meer te bemoeien met de wijze waarop de Merina het land bestuurden In 1894 eiste Frankrijk dat koningin Ranavalona III zou aftreden Dit werd geweigerd waarop Frankrijk Madagaskar de oorlog verklaarde Madagaskar werd op 30 september 1895 ingenomen en werd in 1896 een kolonie van Frankrijk Hiermee hield het Koninkrijk Madagaskar op te bestaan De Franse kolonisatie en volgende jaren In de jaren van de Franse kolonisatie trokken veel Franse ingenieurs naar Madagaskar en verbeterden er de infrastructuur Hiervoor gebruikten ze goedkope contractarbeiders die ze uit China India en Italië over lieten komen Veel van deze arbeiders vestigden zich er permanent De verbeteringen die Frankrijk aanbracht in de infrastructuur het onderwijs en andere zaken wogen echter niet op tegen het verlangen naar vrijheid van de Malagassiërs Dit was vooral het geval bij de kustbewoners; zij verdachten de Fransen ervan dat ze de hooglanders meer vrijheid en invloed gaven Tijdens de Eerste Wereldoorlog legde Frankrijk Malagassische mannen de dienstplicht op waarop de drang van onafhankelijkheid nog meer groeide Overal in Madagaskar ontstonden tijdens de Tweede Wereldoorlog rellen als de Malagassiërs alweer voor Frankrijk moesten opdraven deze keer door hen dwangarbeid op te leggen om zo het leger te kunnen bekostigen Ook na de Tweede Wereldoorlog bleven de Malagassiërs onrustig ze wilden meer dan ooit hun onafhankelijkheid en begonnen zich te bewapenen In 1947 begon de Malagassische Opstand en Malagassiërs begonnen Franse kolonisten te vermoorden Frankrijk stuurde versterkingen naar Madagaskar en tienduizenden Malagassiërs werden daarop gedood Uiteindelijk gaf Frankrijk toe aan de vele protesten en op 20 juni 1960 werd Madagaskar een onafhankelijke republiek Wrijvingen tussen de hooglanders en kustbewoners bestaan echter nog steeds In de loop der jaren hebben veel kustbewoners een aversie ontwikkeld tegen de Merina en de westerse invloeden die deze in het verleden introduceerden Etniciteit Genetici hebben aangetoond dat het overgrote deel van de huidige Malagassische bevolking bestaat uit nakomelingen van de Zuidoost-Aziatische en Oost-Afrikaanse immigranten waarbij beide voorouderlijke groepen ongeveer even groot zijn Etnische groepen De Malagassische bevolking bestaat uit een groot aantal etnische groepen subgroepen en clans Deze verdeling in etnische groepen is echter meer gebaseerd op de in het verleden gestichte koninkrijken en interne conflicten dan op etniciteit Wat betreft de classificatie van deze etnische groepen en subgroepen zijn niet alle wetenschappers het derhalve met elkaar eens Het is typisch dat de namen van een derde van deze groepen beginnen met Anta- wat kan worden vertaald met De mensen van Dit soort namen dienen vaak om aan te geven in wat voor een gebied de betreffende groep leeft Zo betekent Antankarana de mensen van de rotsen en zijn de Antandroy de mensen van de doorns een verwijzing naar het doornig struikgewas dat in hun leefomgeving groeit Volgens eigen definitie behoort een Malagassiër tot een van de inheemse etnische groepen van Madagaskar die ze zelf Madagasikara of Malagasikara noemen Nakomelingen van immigranten die zich na de 17e eeuw in Madagaskar vestigden vallen hier niet onder Niet-inheemse volken zijn voornamelijk Europeanen Indiërs Creolen Comoren en de Makoa uit Mozambique Maatschappij Economie Een groot deel van de bevolking van Madagaskar bestaat uit landbouwers die voornamelijk rijst verbouwen maar ook maïs aardappelen en groenten Landbouwers maken daarbij gebruik van zeboes die ze ook houden voor de melkproductie Zeboe-vlees wordt echter weinig gegeten Zeboes worden meestal alleen geslacht voor bepaalde rituelen zoals begrafenissen Andere bronnen van inkomsten zijn voornamelijk de visserij de mijnbouw voornamelijk saffier grafiet chromiet bauxiet en kolen en het toerisme De industrie van Madagaskar produceert voornamelijk zeep bier leer suiker textiel glaswerk papier petroleum en verwerkte vleesproducten Door grootschalige ontbossing kan het eiland Madagaskar niet genoeg drinkwater en voedsel produceren voor de bevolking Dit is de grootste oorzaak van de armoede in het land; 70% van de bevolking leeft onder de armoedegrens Geografische verspreiding De identiteit van de etnische groepen van Madagaskar wordt voor een groot deel bepaald door het gebied waar ze wonen In het bergachtige oosten van Madagaskar leven de Betsimisaraka in het noordelijke gedeelte en verschillende kleinere etnische groepen aan de zuidzijde De oostkust van Madagaskar werd vroeger door Europese handelslieden regelmatig bezocht Als gevolg daarvan is de overzeese handel van oudsher een van de middelen van bestaan van de oostelijke volken Daarnaast leven ze van de visserij en de landbouw Het westen van Madagaskar heeft de laagste bevolkingsdichtheid en bestaat voornamelijk uit droge loofbossen en open graslanden De Sakalava zijn de grootste etnische groep in dit gebied zij leven vooral van visserij en veehouderij Het zuiden van Madagaskar is erg droog de voornaamste begroeiing is doornig struikgewas en baobabs De etnische groepen die hier leven de Antandroy de Antanosy en de Mahafaly hebben derhalve een taai karakter Zij zijn voornamelijk veehouders en landbouwers Het uiterste noorden van Madagaskar is bergachtig en wordt door kalkstenen rotsformaties gescheiden van de rest van Madagaskar Door deze geografische grens leven de Antankarana een subgroep van de Sakalava geïsoleerd van andere etnische groepen Zij leven voornamelijk van de landbouw visserij en veehouderij De Merina en de Betsileo zijn de voornaamste bewoners van de dichter bevolkte centrale hooglanden van Madagaskar De hooglanders verschillen niet alleen van de kustbewoners door hun geschiedenis maar ook door geografische ligging Het landschap in de hooglanden is heel divers uitgedoofde vulkanen en bergmassieven worden afgewisseld met heuvels en grote grasvlaktes De hooglanders hebben zich van oudsher toegelegd op de rijstteelt en de Merina worden als de beste rijsttelers van Madagaskar beschouwd Dankzij het succes in de rijstteelt en de rijkdommen die zijn vergaard in de dagen van het Merina-koninkrijk is de levensstandaard in de hooglanden een stuk hoger dan aan de kust Malagassische diaspora Tijdens de Sakalava-regering zijn Malagassiërs als slaven naar alle delen van de wereld gestuurd vooral naar het Amerikaanse continent Vanaf het einde van de 19e eeuw zijn ook groepen Malagassiërs geëmigreerd naar Frankrijk Tenslotte worden Malagassiërs ook aangetroffen in Madagaskars omliggende eilanden zoals Mayotte Réunion en de Comoren Samenleving In veel dorpen in Madagaskar leven de Malagassiërs nog volgens traditionele wijze Traditioneel kent een Malagassisch dorp een dorpshoofd die de belangrijke beslissingen neemt en twee georganiseerde groepen voor beide sekses de analahy amin-dray de broeders en de vaders en de anakavy amin-dreny de zusters en de moeders Volwassen leden van de analahy amin-dray beleggen vergaderingen waarin zaken die de gemeenschap betreffen worden besproken terwijl de anakavy amin-dreny bij elkaar komen om zaken te bespreken als het dagelijks leven onderlinge relaties en beslissingen die de mannen hebben genomen Vergaderingen waarbij beide groepen vertegenwoordigd zijn komen zelden of nooit voor maar er kan wel tussen beiden bemiddeld worden door het dorpshoofd zodat onderlinge wrijvingen opgelost kunnen worden Dit resulteert doorgaans in een hechte samenleving Er wordt ook grote waarde gehecht aan het in stand houden van de traditionele rites Veel jongeren die zich hiertegen verzetten verhuizen naar de steden zij vertegenwoordigen de voornaamste stroom van migratie binnen Madagaskar Een Malagassisch huishouden bestaat meestal uit een getrouwd koppel een man en een vrouw hun kinderen en eventueel kleinkinderen en of pleegkinderen Aan bejaarden wordt veel respect bewezen in de Malagassische samenleving Zij worden bij de maaltijd het eerste bediend en krijgen het beste voedsel Naast de levende familieleden neemt het geloof in de invloed van de overleden voorouders razana ook een grote plaats in het leven van een Malagassiër Binnen een gezin heeft elk gezinslid gewoonlijk zijn eigen taak De kinderen krijgen al op de peuterleeftijd de opdracht om de simpele huishoudelijke taken te verrichten zoals brandhout verzamelen en water halen De mannen bewerken meestal het land vissen of verdienen de kost als contractarbeider De vrouwen zorgen voor het huishouden en de kinderen en doen de boodschappen Daarnaast helpen ze mee op het land Bij veel etnische groepen hebben de vrouwen specifieke taken die traditioneel niet door de man worden verricht zoals de oogst van de rijst bij de Antaisaka Pasgeboren kinderen worden volgens traditie ongeveer zeven dagen binnenshuis gehouden Na de zeven dagen wordt het kind naar buiten gedragen voor een kleine ceremonie Het kind slaapt bij de ouders en blijft de gehele dag in hun buurt totdat het gespeend is Na deze periode slaapt het kind bij zijn broers en zussen die nu medeverantwoordelijk zijn voor het toezicht Andere kinderen worden nadat ze gespeend zijn onder voogdij gesteld van hun grootouders of tantes Andere veel voorkomende ceremonieën die betrekking hebben op de eerste kinderjaren zijn de besnijdenis bij de jongetjes en de eerste keer dat de haren worden geknipt De Malagassische samenleving kent een groot aantal tradities rond het huwelijk Sommige jonge Malagassische mannen dragen een kam in het haar om aan te geven dat ze op zoek zijn naar een huwelijkspartner Bij het huwelijk trekt de vrouw normaal gesproken in bij de familie van de man of beiden betrekken een nieuwe woning In het verleden werden huwelijken gewoonlijk gearrangeerd om de banden tussen twee families of dorpen te verstevigen Tegenwoordig worden zulke huwelijken in mindere mate nog steeds gesloten Bij de Bara komen huwelijken tussen neven en nichten veel voor De verloving wordt meestal door de grootmoeder gearrangeerd en pas na haar dood wordt het huwelijk gesloten Het slachten van een zeboe is het voornaamste onderdeel van de huwelijksceremonie bij de Bara De noordelijke Sakalava kennen geen ceremonie; een huwelijk wordt simpelweg gesloten doordat de vrouw bij de man intrekt Polygamie was voorheen een teken van welstand maar werd aan het einde van de 19e eeuw door Frankrijk verboden Bij sommige volken zoals de Bara komt polygamie echter nog steeds regelmatig voor Echtscheiding komt erg veel voor onder Malagassiërs Aan het einde van de 18e eeuw stelde de Merina-koning Andrianampoinimerina een wet op die het Malagassische mannen makkelijker maakte om van hun vrouw te scheiden zodat ze in het leger konden gaan In de loop der jaren werd echtscheiding vervolgens steeds laagdrempeliger Redenen die tegenwoordig worden aangevoerd zijn ontrouw en verwaarlozing van de taken Na de scheiding worden de goederen tussen beide partners gelijk verdeeld en trekken de kinderen meestal bij de moeder in Eenoudergezinnen waarbij de kinderen bij hun vader wonen zijn ongebruikelijk in Madagaskar Volgens een traditie in het zuidoosten van Madagaskar erven na het overlijden van beide ouders de zonen het onroerend goed zoals het land en het ouderlijk huis terwijl de dochters de inboedel van het ouderlijk huis krijgen Dit kan resulteren in een heel oneerlijke verdeling en is tegenwoordig verboden bij de wet Desalniettemin wordt deze traditie door veel Malagassiërs in het zuidoosten van Madagaskar nog steeds gehandhaafd Onderwijs Malagassische kinderen worden al op jonge leeftijd onderwezen in hun plichten en zaken die verboden zijn Bij dit onderwijs wordt ook de nadruk gelegd op het respect dat de kinderen hun ouders en de overleden voorouders moet betonen Hierbij wordt onder andere gebruikgemaakt van legendes die verhalen hoe ongehoorzame kinderen door hun ouders of overleden voorouders worden vervloekt Het gedrag van een kind wordt verklaard aan de hand van vintana het lot afhankelijk van de stand van de hemellichamen Bij ongewenst gedrag van een kind kan de hulp van een astroloog worden ingeroepen die het vintana zal trachten te beïnvloeden In Madagaskar zijn kinderen leerplichtig van de leeftijd van 6 tot 14 jaar maar in sommige dunbevolkte gebieden wordt hier niet altijd aan gehouden Sinds de onderwijsvernieuwingen in 1972 is het alfabetisme in Madagaskar gedaald tot 20 procent in 1991 In 1966 was dit nog 72 procent Of een Malagassiër hoger onderwijs zal volgen ligt ten dele aan het feit of dit financieel haalbaar is voor zijn ouders Kasten Tijdens de regering van het voormalige Merina-koninkrijk werd door de Merina een kastenstelsel in gebruik genomen dat drie kasten onderscheidde de andriana edelen de hova vrije mensen en de andevo lijfeigenen Omliggende etnische groepen zoals de Betsileo namen dit kastenstelsel in hoofdlijnen over Tijdens de Franse overheersing werd dit kastenstelsel verboden maar het had in de tussentijd al zijn stempel gedrukt op Madagaskars maatschappij in de hooglanden Toen het kastenstelsel nog in gebruik was gingen de andevo bijvoorbeeld vaak echtverbintenissen aan met negerslaven die de Merina en de Sakalava uit Oost-Afrika importeerden met als gevolg dat hun nakomelingen donkerder gekleurd zijn dan andere Malagassiërs Hoewel de kasten niet meer bestaan worden donkerder gekleurde Malagassiërs nog steeds vaak gediscrimineerd in de omgeving van de hoofdstad Antananarivo Nazaten van de andriana zijn over het algemeen rijker dan de gemiddelde Malagassiër; ze krijgen het beste onderwijs en bekleden hoge functies in het land Ook wordt er nog vaak onderscheid in deze kasten gemaakt bij de traditionele ceremoniën zoals huwelijken en begrafenissen Talen Het Malagasi is de hoofdtaal en verschillende dialecten hiervan vertonen zoveel overeenkomsten dat zelfs de Antankara uit het uiterste noorden en de Antandroy uit het zuiden elkaar kunnen verstaan Het Malagasi vertoont veel overeenkomsten met het Ma'anjan uit Borneo maar vertoont ook veel invloeden van de Bantoetalen Hoe het komt dat de Malagassische taal veel meer overeenkomsten heeft met Zuidoost-Aziatische talen dan met Oost-Afrikaanse talen is voor geleerden nog steeds een raadsel De officiële vorm van het Malagasi is het Merina Deze werd voor het eerst op schrift gesteld rond het begin van de 18e eeuw De Merina-koning Andrianampoinimerina stelde Antaimoro-geleerden aan in zijn hof die bekwaam waren in het schrijven van een Arabisch schrift De Antaimoro gebruikten dit schrift al sinds het einde van de 15e eeuw en noemden het Sorabe wat groot schrift betekent Dit was het enige bekende schrift in Madagaskar tot de komst van de missionarissen David Jones en David Griffiths die een Latijns alfabet ontwikkelden voor de Malagassische taal en een groot aantal Malagassiërs leerden lezen en schrijven Ongeveer 20000 islamieten in Madagaskar spreken Comorese dialecten Door de Franse kolonisatie is ook het Frans een belangrijke taal in Madagaskar geworden maar buiten de maatschappelijke bovenlaag meestal de Merina spreken de meeste Malagassiërs deze taal nauwelijks Religie Madagaskar kent een grote vrijheid van religie en Malagassiërs zijn erg tolerant ten opzichte van andere religies In 2005 werden twee christelijke splintergroeperingen verboden bij een wegens illegale praktijken en de andere wegens falen in het correct registreren Dit zijn de enige gereporteerde acties die de regering van het Republiek Madagaskar tegen religieuze groeperingen troffen De voornaamste religies van de Malagassiërs zijn animistische religies ca 52% christelijke religies ca 41% en de islam ca 7% Veel Malagassiërs die zich christenen of islamieten noemen houden echter wel vast aan de animistische gebruiken van hun voorouders Zo is het niet ongebruikelijk dat een Malagassiër die zondagochtend naar de kerk is geweest vervolgens in de middag een offer brengt aan zijn overleden voorouders Animisme De Zuidoost-Aziaten en de Afrikanen namen van huis uit hun eigen traditionele religies mee toen ze in Madagaskar immigreerden Dit resulteerde in een unieke mengeling van animistische religies dat typerend is voor Madagaskar Hoofdelementen hierin zijn de verering van de razana geesten van overleden voorouders het beoefenen van spiritisme en astrologie en het geloof in vintana het lot tody karma hasina heilige levenskracht en fady taboes De traditionele Malagassische godenwereld kennen drie oppergoden De scheppergod Andriananahary speelt maar een kleine rol in het leven van de Malagassiërs zij geloven dat deze god zich weinig van zijn schepping aantrekt De andere twee goden zijn Andriamanitra de Koning van de Hemel en Zanahary de Hoge God Naast deze hoofdelementen hebben de etnische groep ook nog kleine verschillen onderling in hun overtuigingen rituelen fady en geestenwereld Zo komt de besnijdenis van jongens alleen in sommige delen van Madagaskar voor Fady en vintana Veel animistische religies kennen taboes maar de fady van Madagaskar zijn wel heel uniek De fady omvatten een groot aantal regels en gebruiken omtrent verboden handelingen Sommige fady zijn in heel Madagaskar wijdverbreid zoals het wijzen naar een graf Andere fady gelden alleen in bepaalde regio's dorpen of huisgezinnen Westerse invloeden en de introductie van het christendom in de geschiedenis hebben het geloof in fady nauwelijks aan kracht laten inboeten; aan fady wordt nog steeds strikt de hand gehouden De meeste Malagassiërs geloven dat het veronachtzamen van fady tot grote ongelukken als misoogsten en sterfgevallen kan leiden Fady zijn vaak gerelateerd aan vintana het lot gedirigeerd door de stand van de hemellichamen De Merina begraven hun familieleden bijvoorbeeld niet op een dinsdag want dit zou een volgend sterfgeval veroorzaken Bij belangrijke gebeurtenissen als een huwelijk of een begrafenis raadplegen Malagassiërs de mpanandro maker van de dagen een waarzegger die aan de hand van astrologie bepaalt wanneer bepaalde gebeurtenissen dienen plaats te vinden Razana en famadihana De animistische Malagassiërs geloven dat het land Madagaskar in bezit is van de razana de geesten van overleden voorouders Wanneer een Malagassiër overlijdt wordt verondersteld dat hij direct toetreedt tot het rijk van de razana Aan de razana wordt een grote invloed op het leven van zijn familieleden en stamgenoten toegeschreven groter nog dan toen zij nog leefden Zo geloven de Malagassiërs dat de razana de bewakers zijn van de vintana en deze ook kunnen beïnvloeden Malagassiërs geloven zo sterk in de invloed van de razana op alle facetten van hun leven dat zij veel gebruiken kennen om de razana gunstig te stemmen Zo is het gebruikelijk om na het openen van een nieuwe fles rum een plengoffer te maken in de noordoostelijke hoek van de kamer De begrafenisceremonie is een gewichtige gebeurtenis voor de Malagassiërs Ze proberen tijdens de ceremonie een zo groot mogelijk respect te tonen ten opzichte van de overleden persoon in de hoop dat deze hem gunstig gezind zal zijn Meestal worden de doden begraven in gemeenschappelijke graftombes kibory genaamd Bij veel etnische groepen wordt grote aandacht besteed aan de uitvoering van de graftombes in het bijzonder bij die van invloedrijke personen zoals koningen en stamhoofden "Een begraafplaats is voor eeuwig en een woning is tijdelijk" is de algemene redenatie bij de Malagassiërs Vandaar dat graftombes over het algemeen van duurzamere materialen zijn gebouwd dan de Malagassische woningen In het zuiden van Madagaskar worden de graftombes van de Mahafaly de Antanosy en de Antandroy versierd met stenen zuilen zeboehoorns en houten beeldjes aloalo Ook de Sakalava en de Betsileo kennen soortgelijke begraafplaatsen De graftombes van de Merina zijn tegenwoordig westers van uiterlijk en lijken op kleine woningen Toch zijn er ook etnische groepen die weinig aandacht aan het graf besteden Zij begraven hun doden in een holle boom of een grot die vervolgens wordt afgesloten met stenen en zeboehoorns Het respect voor de razana is er bij hen echter niet minder om Eén ding hebben al deze verschillende begraafplaatsen gemeen de grond eromheen is heilig en het is in veel gevallen fady voor buitenstaanders om dit te betreden Zelfs vragen naar de locatie van een graf is fady bij de Betsileo en sommige andere etnische groepen De Merina introduceerden het famadihana in Madagaskar het omdraaien van de beenderen Dit feestelijk ritueel is in vrijwel heel Madagaskar in zwang gekomen en heeft als doel om de familie met de overleden persoon te herenigen Een graftombe wordt elke zeven of tien jaar na de eerste begrafenis geopend waarop de lijken van een nieuw doodskleed worden voorzien en opnieuw ritueel worden begraven Soms wordt het lijk na de famadihana pas in het gemeenschappelijke familiegraf gelegd terwijl het voorheen in een grot of een ander natuurlijk graf lag Christelijke religies De Rooms-katholieke Kerk is de voornaamste christelijke kerkgenootschap in Madagaskar gevolgd door de Gereformeerde Kerk de Lutherse kerk en de Anglicaanse Kerk Andere christelijke stromingen zijn die van de Jehova's getuigen de Mormonen en de Zevendedagsadventisten Christelijke feestdagen als Pasen Pinksteren Hemelvaartsdag Allerheiligen en Kerstmis zijn nationale feestdagen op Madagaskar Portugese Britse en Franse missionarissen hebben vanaf de 17e eeuw de christelijke leer gepredikt bij de Malagassiërs waar ze vooral onder de hooglanders succes boekten Veel christelijke Malagassiërs aanbidden nog steeds de traditionele god Andriamanitra Missionarissen die de christelijke leer predikten zagen hoe moeilijk het de Malagassiërs viel om hun traditionele gebruiken de rug toe te keren dus introduceerden zij Jezus Christus als het equivalent van Andriamanitra Islam Arabische handelaren die zich vestigden in Madagaskar introduceerden de islam in Madagaskar Volken waar de islam het meest wordt beleden zijn de Antanosy ca 9% de Sihanaka ca 8% de Tanala ca 8% de Antaimoro ca 7% de Antaisaka ca 6% de Merina ca 5% en de Betsileo ca 3% Sommige Malagassiërs zoals veel Antambahoaka belijden niet zozeer de islam maar stellen wel hun vertrouwen in islamitische amuletten zoals verzen uit de Koran Indiërs die zich in Madagaskar vestigden introduceerden ook islamitische stromingen zoals het Ismaëlisme Andere religies Naast de bovenstaande religies introduceerden Indiërs het hindoeïsme en Chinezen het Chinees volksgeloof in Madagaskar Bovendien heeft het land een kleine Joodse populatie Cultuur Wat geldt voor de religie geldt in dezelfde mate ook voor de cultuur van Madagaskar Invloeden uit Zuidoost-Azië en Afrika en Madagaskars geïsoleerde ligging hebben namelijk voor een unieke cultuur gezorgd die buiten Madagaskar nergens anders te vinden is De hooglanders en kustbewoners kenden in het verleden enorme verschillen qua cultuur maar migraties en de heerschappijen van de Sakalava en de Merina hebben ervoor gezorgd dat veel etnische groepen traditionele gebruiken hebben overgenomen van andere volken Er blijven echter nog veel onderlinge verschillen Geïsoleerde leefgebieden zoals die van de Antankarana hebben ertoe geleid dat sommige etnische groepen hun oeroude gebruiken intact hebben gehouden Vervolgens heeft aversie tegen overheersende klassen bij veel etnische groepen een weerstand tegen hun gebruiken ontwikkeld zoals bijvoorbeeld bij de Antandroy tegen de Merina Een andere belangrijke oorzaak van onderlinge verschillen is het karakter van het volk zelf De Tsimihety bijvoorbeeld zijn over het algemeen erg nuchter ingesteld Al hun voorwerpen zijn puur functioneel en kennen hoegenaamd geen versiering Zaken als muziek of het vertellen van verhalen worden louter als tijdverspilling bezien Keuken De keuken van Madagaskar heeft zijn voornaamste invloeden uit Zuidoost-Azië en heeft rijst vary als hoofdbestanddeel Bij maaltijden wordt de rijst geserveerd met laoka het bijgerecht De laoka kan uit verschillende ingrediënten bestaan zoals groenten zoete aardappelen cassave yams en maïs en pindas Afhankelijk per regio bevat de laoka kip vlees vis of zeevruchten De saus in de laoka verschilt per streek In de hooglanden is het meestal een tomatensaus in veel kuststreken wordt ingedikte kokosmelk als basis voor de saus gebruikt en in het droge zuiden van Madagaskar gekookte of gerookte zeboemelk Voor de smaak wordt onder andere zout knoflook uien gember tomaten en milde currys gebruikt In de kuststreken gebruiken ze daarnaast ook kokosmelk en vanille Muziek en podiumkunsten De kabosy een soort mandoline heeft zijn oorsprong in Arabië en is verder ontwikkeld door de Merina maar wordt tegenwoordig zelfs in de zuidelijke kuststreken van Madagaskar bespeelt Een ander veel gebruikt instrument in Madagaskar is de valiha; een cilindervormige citer die zijn oorsprong vind in het oosten van Borneo Een typisch voorbeeld hoe de cultuur zich heeft verspreid in Madagaskar zijn de rondtrekkende Merina-muzikanten hiragasy genaamd Hiragasy zijn al sinds het begin van de 19e eeuw populair in heel Madagaskar en hebben met hun muziek dans en vertelkunst een belangrijke bijdrage geleverd aan de verspreiding van de Merina-cultuur Na de Franse kolonisatie van Madagaskar werd het westerse theater geïntroduceerd en beïnvloedde de stijl van de hiragasy Tegenwoordig is de hiragasy-muziek nog steeds een populair muziekgenre in Madagaskar Een ander populair Malagassisch muziekgenre is salegy Dit genre is vooral populair bij de kustbewoners van Madagaskar Het heeft zijn wortels in Afrika en Arabië en werd later door de Betsimisaraka en de Tsimihety gebruikt bij hun traditionele rituelen In de loop der tijd heeft salegy een heel eigen stijl ontwikkeld; de moderne salegy is snel funky en zit vol energie Typisch zijn zware bass-lijnen van elektrische basgitaren ritmische percussie en drum hoge gitaar-riffs en zang in vraag-en-antwoord-vorm Andere instrumenten die veel worden gebruikt zijn elektrische accordeons en synthesizers Op Madagaskar is salegy overal in de nachtclubs en feesten te horen en is ook buiten Madagaskar populair geworden Andere belangrijke salegy-muzikanten zijn bijvoorbeeld Ninie Doniah en Vaiavy Chila In de loop van de 20e eeuw zijn naast de traditionele muziek diverse westerse muziekgenres populair geworden zoals rock jazz reggae en hip-hop Dansen is een erg populaire bezigheid op Madagaskar Naast de dansen die de hiragasy in hun repertoire hebben kennen de Malagassiërs talloze andere dansstijlen Traditionele dansen begeleidden van oudsher diverse religieuze rites zoals begrafenissen of de verwelkoming van een koning De meeste Malagassiërs dansen echter ook puur als een vorm van ontspanning De regering van Madagaskar stichtte in 1975 het Office du Cinema Madagaskar maar de filmindustrie van Madagaskar staat nog altijd in de kinderschoenen De bekendste Malagassische regisseur is Raymond Rajaonarivelo< ref> maar de meeste Malagassiërs geven de voorkeur aan westerse films met name actie- en horrorfilms Er is slechts een klein aantal bioscopen in Madagaskar Drie daarvan stammen nog uit de koloniale tijd maar deze zijn slechts sporadisch in gebruik Literatuur en vertelkunst Veel van wat we nu weten over de geschiedenis van Madagaskar is gebaseerd op mondeling overgedragen vertellingen want tot het midden van de 19e eeuw was het analfabetisme in Madagaskar nog wijdverbreid De Merina-koning Radama I die erg geïnteresseerd was in de westerse cultuur liet tijdens zijn regering missionarissen van de London Missionary Society naar Madagaskar komen om er scholen te stichten Veel Malagassiërs leerden er lezen en schrijven zodat verhalen over hun geschiedenis voortaan op schrift konden worden gesteld Raombana 1809-1855 was een leerling van deze school en schreef over de 19e eeuwse geschiedenis van de Merina in het Malagassisch en het Engels Hij werd de eerste Malagassische historicus De Malagassiërs kennen tegenwoordig drie populaire vormen van vertelkunst de kabary redevoeringen de ohabolana spreuken en de hainteny poëzie Een bekend voorbeeld van hainteny is Ibonia een episch gedicht dat al eeuwenoud is maar desondanks nog steeds in heel Madagaskar populair is Het gedicht bevat mythologische legendes en biedt veel inzicht in het gedachtegoed van de Malagassiërs in het verleden De eerste moderne Afrikaanse dichter was een Merina genaamd Jean-Joseph Rabearivelo 1901 of 1903-1937 Hij mengde traditionele hainteny met moderne westerse poëzie en introduceerde met zijn gedichten een nieuwe populaire vorm van poëzie in Madagaskar Kunstnijverheid De kunstnijverheid van Madagaskar illustreert hoe creatief de Malagassiërs zijn in het gebruik van natuurlijke materialen De traditionele lamba bijvoorbeeld is een handgeweven katoenen doek die door zowel mannen als vrouwen als een toga in heel Madagaskar wordt gedragen De lamba is geweven van raffiabladeren katoen bast of zijde Het uiterlijk verschilt sterk per regio die van de Merina zijn vaak wit terwijl de zijden lamba van de Betsileo juist rijk gedecoreerd zijn In Madagaskar worden naast lamba's onder andere ook vloermatten manden en hoeden geweven Houtsnijwerk is een ander typisch voorbeeld van de Malagassische kunstnijverheid Het uiterlijk van de houtsnijwerken verschilt sterk per regio De Zafimaniry snijden kunstige abstracte patronen in het hout van hun huizen die rijk zijn aan mythologische symbolisme Deze traditie is door de eerste immigranten van Madagaskar meegenomen uit Borneo en wordt tegenwoordig door antropologen bestudeerd om meer inzicht te krijgen in de geschiedenis en het gedachtegoed van de Malagassiërs het houtsnijwerk van de Zafimaniry is daarom in 2003 toegevoegd op de werelderfgoedlijst van UNESCO Een ander mooi voorbeeld van de Malagassische houtsnijkunst zijn de aloalo houten beeldjes van de Sakalava en de zuidelijke etnische groepen Deze beeldjes die op de graftombes worden geplaatst zijn uit één stuk gesneden en ook deze zijn rijk aan symboliek Sommige aloalo stellen overleden personen voor terwijl anderen een abstracte voorstelling geven van de de natuur het leven na de dood of de relatie tussen de levenden en de razana Architectuur Toen de Dajaks uit Borneo in Madagaskar arriveerden introduceerden zij er hun traditionele bouwstijl Hun huizen hadden houten wanden en waren gefundeerd op lange palen die diep in de grond werden gegraven zodat ze maar een klein stukje boven het maaiveld uitstaken Het rieten dak is hoog en puntig en word gedragen door een centrale steunbeer die de Malagassiërs de andry noemen In veel delen van Madagaskar is de andry heilig en wordt nadat hij is opgericht gewijd met zeboebloed De dakstijlen zijn vaak rijk gedecoreerd en steken een heel eind boven het dak uit De dakstijlen van de andriana edelen van de Merina werden tandro-trano genoemd en waren zo bewerkt dat ze eruit zagen als koeienhoorns In het zuidoosten van Madagaskar lieten Malagassiërs zich inspireren door deze tandro-trano en gebruikten echte zeboehoorns om hun dakstijlen mee te versieren Hoewel de oorspronkelijke bouwstijl die de Dajaks introduceerden alleen nog door de Zafimaniry wordt gebruikt zijn veel kenmerken nog steeds aanwezig in de meeste Malagassische woningen inclusief die van de kustbewoners Deze hebben nog steeds een houten vloer op een houten paalfundering en een puntig rieten dak Tijdens de overheersing van de Merina werd de bouwstijl van de hooglanders sterk door die van Europa beïnvloed Tegenwoordig hebben veel hooglanders bakstenen huizen met meerdere verdiepingen Het dak wordt bij deze huizen niet langer ondersteund door een centrale steunbeer maar door meerdere stenen pilaren in de wanden van de woning De status van een Malagassiër is vaak af te lezen aan de afmetingen van zijn woning De ligging van de woning en de positie van meubels deuren en ramen zijn vaak gerelateerd aan fady In de meeste Malagassische dorpen zijn de deuropeningen van de huizen naar het noorden gericht Sommige etnische groepen hebben een tweede ingang in hun woning die ze alleen gebruiken om een overleden gezinslid naar buiten te dragen Sport en recreatie Veel westerse sporten zijn populair in Madagaskar zoals voetbal diverse vechtsporten en het Franse ballenspel pétanque Rugby is een van de populairste sporten en wordt gezien als de nationale sport van Madagaskar In 1964 deed Madagaskar voor het eerst mee aan de Olympische Spelen Moringue is een traditionele Malagassische vechtsport en is vooral erg populair onder de kustbewoners Een andere traditionele sport en een populair tijdverdrijf onder de kustbewoners is het worstelen met zeboes in Madagaskar tolon-omby of savyka genoemd Het traditionele bordspel fanorona is erg populair in de hooglanden en is gebaseerd op het oosterse bordspel alquerque Masqat ook Mascate Maskat of Muscat is de hoofdstad van Oman In de stad met de voorsteden Muttrah Ruwi Qurum en Seeb leven ongeveer 540000 mensen 2001 De stad ligt aan de oostkust van het land aan de Golf van Oman aan een soort baai Geschiedenis De haven van Masqat was reeds in de 9e eeuw een belangrijke ankerplaats voor schepen onderweg naar India om drinkwater in te slaan De haven ontwikkelde zich verder maar bleef achter bij die van Sohar en van Hormuz in Iran In 1507 landden de Portugezen onder leiding van Vasco da Gama op weg naar Indië voor het eerst in Masqat Ze bezetten de stad om zo de handel in de Perzische Golf te kunnen controleren Tot ongeveer 1650 behielden de Portugezen deze handelspost in Oman Ter verdediging van de natuurlijke haven bouwden zij op het hoger gelegen deel van de stad de Al Mirani en Al Jalali forten In 1650 werden ze door de Yaruba-dynastie onder Sultan ibn Saif I verdreven Van 1650 tot 1808 was Masqat de zetel van de sultans van deze dynastie Tegen het einde van de 19e eeuw werd de stad ommuurd met een 45 meter hoge muur Sinds 1970 werd de stad gemoderniseerd Met de exportopbrengst van olie werd de Haven Sultan Qaboes de belangrijkste handelshaven van het land Bezienswaardigheden Sultan Qaboes-moskee Royal Opera House Muscat Stadsmuur met de poorten al-Bab al-Kabir Grote poort Bab al-Matha'ib al-Bab as-Saghir Kleine poort en Bab al-Waldschat Soek van Muttrah Al Alam-palace is het officiële paleis van de sultan Het ligt aan de baai van Masqat en wordt voornamelijk gebruikt bij speciale aangelegenheden en staatsbezoeken Fort Al Jalali en Fort Al Mirani liggen aan de baai van Masqat ter verdediging van de haven Voor de komst van de Portugezen waren er al verdedigingstorens maar deze werden belangrijk uitgebreid rond 1588 Begin 18e eeuwe werden de forten nogmaals uitgebreid door Iman Achmed Ibn Said de stichter van Al Busaidi tot de huidige staat Het oostelijk deel van het Al Jalali fort was tot de 70-er jaren in gebruik als gevangenis De forten zijn niet open voor het publiek Muttrah Corniche de boulevard langs zee en haven Musea Museum of Omani Heritage werd geopend in 1974 en heeft veel archeologische vondsten in de collectie National Museum of Oman heeft in de collectie onder andere traditionele kledij historische munten oude manuscripten meubels en scheepsmodellen Oman Children's Museum is het kindermuseum van de hoofdstad Kinderen kunnen hier wetenschappelijke experimenten doen Oman Natural History Museum Bait al Zubair geeft een kijk op het dagelijkse leven in Oman in de 20e eeuw Het museum heeft etnische voorwerpen traditionele kledij juwelen muziekinstrumenten en khanjars tentoongesteld Oman Oil and Gas Exhibition Centre is een geschenk van Petroleum Development Oman de nationale oliemaatschappij van het land Het museum geeft een overzicht van het zoeken winnen en toepassingen van aardolie en aardgas Het werd in 1995 voor het publiek geopend Omani French Museum is gevestigd in de voormalige Franse ambassade en residentie van de Franse consul Het gebouw werd gebouwd in 1896 en is ook bekend onder de naam Bait Faransa Het was tot 1920 in gebruik als dienstwoning en in 1989 schonk sultan Qaboes bin Said Al Said het gebouw terug aan Frankrijk Na een verbouwing van drie jaar werd het als museum heropend door de sultan en François Mitterrand Het laat de relatie tussen beide landen zien aan de hand van meubels foto's en historische documenten Sultan's Armed Forces Museum is gevestigd in een oud zomerverblijf van de sultan Het werd in 1845 gebouwd en werd later vooral gebruikt als militair hoofdkwartier vanwege de strategische ligging Het museum geeft een overzicht van de militaire geschiedenis van Oman met wapens en andere militaire uitrusting in de collectie Omani Aquarium and Marine Science and Fisheries Centre Evenementen Muscat Festival Economie Winkelen Enkele winkelcentra zijn Mucat City Center Markaz Al Bahja Jawharat A'Shati Sabco Centre Al Araimi Al Harthy complex Al Sarooj Capital Commercial Centre en Zakher Shopping Mall Onderwijs Sultan Qaboes-universiteit Sport Sultan Qaboos Sports Complex Masqat FC Muscat Golf Open Verkeer en vervoer De luchthaven is Muscat International Airport Haven Sultan Qaboes is de belangrijkste haven van Oman Externe link Mensensmokkel is een term die wordt gebruikt voor het onwettig en georganiseerd smokkelen van mensen over internationale grenzen heen Vaak handelen mensensmokkelaars om financieel gewin De Nederlandse wetgever heeft mensensmokkel strafbaar gesteld in artikel 197a lid 1 in Titel VIII Misdrijven tegen het openbaar gezag van het Wetboek van Strafrecht Door het criminele en grensoverschrijdende karakter van het delict houden internationale politieorganisaties als Europol en Interpol zich met mensensmokkel bezig Interpol beschreef in een recente mededeling mensensmokkel als volgt Het smokkelen van mensen is wereldwijd de aangewezen handel van een groeiend aantal misdadige netwerken geworden die door steeds verfijnder te werk te gaan steeds grotere aantallen mensen met steeds hogere winsten kunnen vervoeren Vaak zoeken vluchtelingen en asielzoekers die uit ellendige omstandigheden willen ontkomen hun soelaas bij mensensmokkelaars of eufemistisch "reisagenten" Daarbij komt het voor dat zij het slachtoffer worden van beroving of oplichting of zelfs wederrechtelijke vrijheidsberoving en afpersing en dat zij de voorgenomen reis moeten maken onder levensgevaarlijke omstandigheden Soms moeten de "cliënten" van zulke mensensmokkelaars een mislukte reis met de dood bekopen bijvoorbeeld door uitputting of verdrinking Indien hun grensoverschrijding niet lukt en zij door de autoriteiten van een doorkomstland worden teruggezonden naar het land van herkomst kan het gebeuren dat zij daar dan terugkeren zonder middel van bestaan wanneer zij al hun bezittingen hadden verkocht om de reis te betalen De mensensmokkel is een schimmige "ondergrondse" branche in Rusland en mogelijk ook in andere landen zouden criminele organisaties van immigranten bestaan die zich juist gespecialiseerd hebben in het op hun beurt weer beroven van naar hun zeggen malafide mensensmokkelaars Aanhoudingen op verdenking van mensensmokkel In 2013 werden in Nederland 272 aanhoudingen verricht op verdenking van mensensmokkel In 2014 werden door politie en Marechaussee 336 verdachten aangehouden een kwart meer dan het jaar ervoor Zie ook Mensenhandel Slangekop Asielzoekers en illegale immigratie op Lampedusa Michał Kwiatkowski Działyń 2 juni 1990 is een Pools wielrenner die sinds 2012 uitkomt voor Etixx-Quick-Step Biografie Jeugd Hij werd in 2007 Europees kampioen op de weg bij de junioren en tweede in de individuele tijdrit Daarnaast won hij dat jaar het eindklassement van de Vredeskoers voor junioren wat hij een jaar later herhaalde In 2008 werd hij naast Europees kampioen tijdrijden bij de junioren ook wereldkampioen tijdrijden bij de junioren en in 2009 Pools kampioen op de weg bij de beloften Elite In 2012 won hij de proloog in de Driedaagse van West-Vlaanderen In 2013 brak hij door bij de internationale wielertop Hij wist als vierde en beste jongere te eindigen in Tirreno-Adriatico werd vierde in de Amstel Gold Race en eindigde op amper 23-jarige leeftijd als 11e in zijn eerste Ronde van Frankrijk Kwiatkowski begon 2014 uitstekend met overwinningen in onder meer de Ronde van de Algarve en de Strade Bianche waar hij op indrukwekkende wijze Peter Sagan klopte Eind september werd Kwiatkowski wereldkampioen op de weg in Ponferrada door een groepje favorieten met onder andere Simon Gerrans en Alejandro Valverde voor te blijven in de laatste kilometers Palmares Overwinningen ;2007 Europees kampioen op de weg Junioren Europees kampioen tijdrijden Junioren ;2008 Europees kampioen tijdrijden Junioren Wereldkampioen tijdrijden Junioren ;2009 Pools kampioen op de weg Beloften 2e etappe Ronde van Slowakije ;2012 Proloog Driedaagse van West-Vlaanderen ;2013 1e etappe Tirreno-Adriatico ploegentijdrit Jongerenklassement Tirreno-Adriatico Pools kampioen op de weg Elite UCI Ploegentijdrit in Firenze ;2014 Trofeo Serra de Tramuntana 2e en 3e etappe Ronde van Algarve Eindklassement Ronde van Algarve Strade Bianche 1e etappe Tirreno-Adriatico ploegentijdrit Puntenklassement Ronde van het Baskenland Proloog Ronde van Romandië Pools kampioen tijdrijden Elite 4e etappe Ronde van Groot-Brittannië Puntenklassement Ronde van Groot-Brittannië Wereldkampioenschap op de weg in Ponferrada ;2015 Proloog Parijs-Nice Jongerenklassement Parijs-Nice Amstel Gold Race Resultaten in voornaamste wedstrijden | |} Ploegen 2010-Caja Rural 2011-Team RadioShack 2012-Omega Pharma-Quick Step 2013-Omega Pharma-Quick Step 2014-Omega Pharma-Quick Step 2015-Etixx-Quick Step Michael Matthews Canberra 26 september 1990 is een Australische wielrenner die sinds 2012 uitkomt voor Orica-GreenEdge In 2006 werd hij Australisch kampioen bij de nieuwelingen Een jaar later werd hij samen met Matthew Meisel-Dennis Thomas Palmer en Alastair Loutit tweede op het nationale kampioenschap ploegenachtervolging voor junioren In 2009 werd hij derde in het Australisch kampioenschap tijdrijden voor beloften Op het kampioenschap op de weg werd hij tweede Ook op de Oceanische Spelen reed hij goed en werd tweede op de individuele tijdrit voor beloften Hij behaalde dat jaar tevens zijn eerste top-10 klassering in een elitekoers door als negende in het eindklassement van de Ronde van Japan te eindigen In 2010 werd hij zowel op de weg als in de individuele tijdrit derde bij de beloften op het Australisch kampioenschap Voorts won hij etappes in de Ronde van Langkawi Ronde van Japan en de Ringerike GP en eindigde als tweede in de Ronde van Vlaanderen voor U23 Zijn belangrijkste resultaat behaalde hij in Geelong alwaar hij het Wereldkampioenschap op de weg voor beloften won Zijn sterke seizoen werd beloond met een overgang naar het ProTeam van Rabobank Voor dit team ging hij in 2011 van start met zijn eerste World-Tour evenement de Tour Down Under waarin hij al in de derde etappe de gevestigde sprinters klopte en zo zijn eerste grote profzege binnensleepte In maart dat jaar was hij weer de sterkste in de openingsrit van de Ronde van Murcia Op 25 april wist hij ook zijn eerste grote eendagskoers te winnen namelijk de Duitse semi- klassieker Rund um Köln In 2014 won hij de 6e etappe in de Ronde van Italië in de roze leiderstrui Hij reed deze Ronde van Italië niet uit Matthews werd vervolgens wel geselecteerd voor de Ronde van Frankrijk Een paar dagen voor het begin van deze ronde kwam Matthews hard ten val Daarom werd hij op het laatste moment vervangen door zijn Canadese teamgenoot Christian Meier Palmares Overwinningen 2006 Australisch kampioen op de weg Nieuwelingen 2008 Proloog en 3e etappe deel B Tre Ciclistica Bresciana Junioren 2009 Oceanisch kampioen tijdrijden Elite Oceanisch kampioen op de weg Beloften 2010 8 zeges 4e etappe Ronde van Wellington 1e en 3e etappe Ronde van Langkawi proloog Ronde van Japan 2e en 3e etappe Ringerike GP 1e etappe Ronde van Thüringen ploegentijdrit Wereldkampioen op de weg Beloften 2011 3 zeges 3e etappe Tour Down Under 1e etappe Ronde van Murcia Rund um Köln 2012 2 zeges Clásica de Almería 3e etappe Ronde van Utah Puntenklassement Ronde van Utah 2013 4 zeges 2e en 4e etappe Ronde van Utah Puntenklassement Ronde van Utah 5e en 21e etappe Ronde van Spanje 2014 6 zeges Ronde van La Rioja 3e etappe Ronde van het Baskenland 1e etappe Ronde van Italië ploegentijdrit 6e etappe Ronde van Italië 1e etappe Ronde van Slovenië individuele tijdrit Puntenklassement Ronde van Slovenië 3e etappe Ronde van Spanje 2015 2 zeges 3e etappe Parijs-Nice Puntenklassement Parijs-Nice 1e etappe Ronde van het Baskenland Resultaten in voornaamste wedstrijden tussen haakjes aantal individuele etappe-overwinningen< small> | |} {| class"wikitable" style"font-size80%;text-align center;" |- |colspan12 stylewidth47%|Resultaten in kleinere rondes |- !stylewidth2%| Jaar !stylewidth10%|Tour Down Under !stylewidth10%|Parijs-Nice !stylewidth10%|Ronde van het Baskenland !stylewidth10%|Ronde van Utah |- |2010 |81e | | | |- |2011 |4e 1 | | | |- |2012 |9e | |opgave |58e 1 |- |2013 | |91e |opgave |58e 2 |- |2014 |60e |opgave |opgave 1 | |- |2015 | |51e 1 | | |} Ploegen 2009- 2010-Team Jayco-Skins 2011-Rabobank 2012-Rabobank 2013-Orica-GreenEdge 2014-Orica-GreenEdge 2015-Orica-GreenEdge De Middellandse Zee is gelegen tussen Zuid-Europa West-Azië en Noord-Afrika Het gebied is 3850 km lang en heeft een gemiddelde breedte van 600 km de gemiddelde diepte van de zee is ongeveer 1430 m De totale oppervlakte is ongeveer 25 miljoen km² Geografie De Middellandse Zee is een intercontinentale middellandse zee of middelzee die tevens de grens vormt tussen Europa en Afrika en gedeeltelijk ook die tussen Europa en Azië De zee is via de Straat van Gibraltar tussen Spanje en Marokko verbonden met de Atlantische Oceaan en via de Bosporus met de Zwarte Zee De verbinding met de Rode Zee is een kunstmatige en verloopt via het Suezkanaal dat in Egypte ligt Tot de Middellandse Zee behoren ook de Adriatische Zee ten oosten van Italië de Egeïsche Zee tussen Griekenland en Aziatisch Turkije de Ionische Zee tussen Italië en Griekenland de Tyrreense Zee ten westen van Italië de Ligurische Zee ten noorden van Corsica de Levantijnse Zee ten oosten van Cyprus de Zee van Alborán tussen Spanje en Marokko de Balearische Zee tussen Spanje en de Balearen en de Libische Zee tussen Libië en Kreta Eilanden De belangrijkste eilanden gelegen in de Middellandse Zee zijn in het westen de Balearen met Majorca Menorca en Ibiza centraal Corsica Sardinië Sicilië Malta en Djerba in het oosten Kreta Lesbos Rodos en Cyprus Landen Landen die aan de Middellandse Zee grenzen zijn in het noordwesten en noorden Spanje Frankrijk Monaco Italië Slovenië Kroatië Bosnië en Herzegovina Montenegro Albanië in het noordoosten en oosten Griekenland Turkije Syrië Libanon en Israël aan de zuidzijde Egypte Libië Tunesië Algerije en Marokko eilandstaten Malta en Cyprus ;Andere gebieden Akrotiri en Dhekelia Verenigd Koninkrijk; op het eiland Cyprus Ceuta en Melilla Spanje; zuidwesten Gazastrook Palestina; oosten Gibraltar Verenigd Koninkrijk; noordwesten Turkse Republiek Noord-Cyprus Turkije; de facto onafhankelijke eilandstaat Rivieren De Afrikaanse rivier de Nijl is verreweg de grootste rivier die uitmondt in de Middellandse Zee Alle andere grotere rivieren langer dan 400 kilometer die in de Middellandse Zee uitmonden ontspringen in Europa Van west naar oost zijn het de Ebro de Rhône de Tiber de Po de Adige Etsch en de Maritsa Evros Middellandse Zeeklimaat Het mediterraan klimaat wordt ook wel "Middellandse Zeeklimaat" genoemd De term verwijst naar het klimaat in landen rond de Middellandse Zee De grote relatief warme watermassa is van grote invloed op de landen rondom de Middellandse Zee De noordelijk gelegen landen zijn daardoor relatief warm; de zuidelijke landen relatief koel De zomers zijn warm en de winters waarin de meeste regenval plaatsvindt zijn zacht Het mediterraan klimaat maakt volgens de klimaatclassificatie van Köppen onderdeel uit van het gematigd klimaat Geschiedenis De Middellandse Zee speelt een nauwelijks te overschatten rol in de geschiedenis van de Westerse beschaving In het tweede millennium voor Christus bloeiden er de Egyptische de Kretenzische of Minoïsche en de Myceense cultuur De zeevolken waaronder waarschijnlijk de Filistijnen vestigden zich op de oostelijke kusten De Phoeniciërs bevoeren vanuit Tyrus en Sidon de Middellandse Zee Zij stichtten koloniën als Carthago en verbreidden het alfabet In de klassieke periode 600-300 v Chr bevoeren de Grieken naast de Atheners ook de koloniën in Klein-Azië en Italië oa de Egeïsche zee en versloegen er hun Perzische vijand Alexander de Grote verspreidde de Griekse cultuur over het gehele gebied Rond de derde eeuw voor Christus kwam de Romeinse Republiek op Nadat in de Punische oorlogen 241-146 v Chr Carthago was verslagen en vernietigd kwam de gehele kust rondom de Middellandse Zee in Romeinse handen en de Romeinen noemden de zee Mare Nostrum; onze zee In de Middeleeuwen waren het Noormannen Byzantijnen Venetianen kruisvaarders en zeerovers die de zee bevoeren In de Tweede Wereldoorlog speelden de Britse en Franse koloniën aan de noordkust van Afrika een rol Operatie Torch en aan het einde ervan de tweede invasie vanuit Noord-Afrika naar Sicilië Operatie Husky en de asmogendheid Italië Nadat de Spanjaarden en Portugezen een nieuwe zeeroute naar Indië ontdekten via Kaap de Goede Hoop en ten westen van de Atlantische Oceaan Amerika hadden ontdekt verloor de Middellandse Zee haar centrale positie als de verkeersader tussen Europa Noord-Afrika en het Midden-Oosten Trivia Van 1928 tot aan zijn dood in 1952 werkte de Duitse architect Herman Sörgel aan het plan Atlantropa waarmee hij tot doel had het waterpeil van de Middellandse Zee sterk te verlagen en de Zee gedeeltelijk droog te leggen door middel van een stuwdam bij Gibraltar Hiermee wilde hij energie opwekken bouwgrond voor gewassen droogleggen en de wereldvrede bevorderen Zie ook Mediterrane Dialoog een forum voor landen rond de Middellandse Zee en de NAVO Messiniaanse Crisis een geologische periode waarin de Middellandse Zee drooggevallen was De Nederlandstalige Wikipedia is de Nederlandstalige editie van het Wikipedia-project een vrije internetencyclopedie die door vrijwilligers wordt geschreven De Nederlandstalige Wikipedia dateert van juni 2001 en was van juni 2013 tot juli 2014 gemeten naar het aantal artikelen – op de Engelstalige Wikipedia na – de grootste editie van deze internetencyclopedie Daarna werd de Nederlandstalige Wikipedia ingehaald door de Zweedstalige Wikipedia De naam Wikipedia en de servers waarop deze draait zijn eigendom van de Wikimedia Foundation Landelijke verenigingen waaronder Wikimedia Nederland en Wikimedia België vzw ondersteunen de Wikimedia Foundation binnen een bepaald geografisch gebied Beginperiode De Nederlandstalige Wikipedia begon op 19 juni 2001 vijf maanden nadat de Engelstalige van start ging Veel conventies richtlijnen en functies die zijn ontwikkeld tijdens de opbouw van deze editie zijn later overgenomen door andere taaledities waaronder de Nederlandstalige Welk artikel het eerste werd geschreven is niet meer na te gaan omdat als gevolg van databaseconversies een deel van de vroegste geschiedenis verloren is gegaan Het thans oudste artikel is definitie Op 3 augustus 2003 verscheen op de Nederlandstalige Wikipedia het 10000e artikel Groei Op 27 januari 2005 verscheen het 50000e artikel en op 14 oktober van datzelfde jaar werd de mijlpaal van 100000 artikelen bereikt Op 17 december 2011 verscheen het 1000000ste artikel op de Nederlandstalige Wikipedia Vanaf de start van de Nederlandstalige editie is het aantal artikelen dat dagelijks wordt toegevoegd geleidelijk gestegen Vanaf maart 2006 groeide de encyclopedie plotseling sterk met een piek van 1000 nieuwe artikelen per dag in mei 2006 door de inzet van een bot die in 6 weken tijd 35000 artikelen over gemeenten in Frankrijk toevoegde Hierna nam de dagelijkse groei sterk af tot een gemiddelde van ongeveer 250 nieuwe artikelen per dag< ref> Met tientallen projecten wordt getracht zo veel mogelijk artikelen aanzienlijk uit te breiden en te verbeteren In de tweede helft van 2011 was een zeer sterke groei te zien in nog geen half jaar bijna 300000 artikelen erbij Dit kwam door de herstart van een project dat beoogt alle wetenschappelijk beschreven diersoorten een eigen lemma te geven waardoor op een enkele dag soms meer dan 25000 artikelen werden aangemaakt Net als bij de toevoeging van Franse gemeenten aan de encyclopedie is hierbij gebruikgemaakt van een bot Op dit moment zijn er artikelen op de Nederlandstalige Wikipedia Waardering Van de 1000 best bezochte websites in Nederland werd nlwikipediaorg in 2006 door internetgebruikers gewaardeerd met een rapportcijfer van 81 In het naamsbekendheid- en waarderingsonderzoek van Multiscope kwam de website daarmee op een derde plaats na googlenl 83 en mailgooglecom 82 In een test van april 2008 door Personal Computer Magazine PCM haalden de Nederlandstalige en Engelstalige Wikipedia's een score van 5 op de aanwezigheid van 5 Nederland-gerelateerde trefwoorden De online-encyclopedieën Encarta 2008 en Britannica 2008 scoorden respectievelijk 1 en 2 De Nederlandstalige Wikipedia haalde een score van 25 op de aanwezigheid van 26 trefwoorden de Engelstalige 26 Encarta 2008 haalde 15 Britannica 2008 haalde 17 Noël De Pauw Sint-Denijs-Boekel 25 juli 1942 – Sint-Stevens-Woluwe 13 april 2015 was een Belgisch wielrenner De Pauw was professional tussen 1964 en 1972 De Omloop Het Volk van 1965 won hij na een solo van vijftien kilometer Belangrijkste overwinningen 1965 Omloop Het Volk Gent-Wevelgem 1967 2e etappe deel a Vierdaagse van Duinkerke 2e etappe deel b Ronde van België Resultaten in voornaamste wedstrijden tussen haakjes aantal individuele etappe-overwinningen< small> | |} Non-profit wil zeggen dat er geen winstoogmerk is Een non-profitorganisatie heeft niet als doel winst te maken Toch kan het zijn dat degenen die gebruikmaken van de diensten van een non-profitorganisatie daarvoor moeten betalen De doelstelling van een non-profitorganisatie is de ondersteuning van private of publieke aangelegenheden voor niet-commerciële maatschappelijke doeleinden Dit kan gaan over een grote variatie aan zaken zoals kunst educatie politiek onderzoek of ontwikkelingshulp Hoewel de organisaties geen winstoogmerk hebben hebben zij wel inkomsten nodig Deze zijn over het algemeen afkomstig uit subsidies giften en eigen inkomsten Deze eigen inkomsten kunnen voorkomen uit acties en bijdrage van "klanten" aan de gemaakte kosten Non-profitorganisaties die gesubsidieerd zijn door de overheid worden ook door de overheid op kwaliteit gecontroleerd Als de organisatie niet aan de kwaliteitseisen van de overheid voldoet kan de subsidie stopgezet worden Een uitbreiding op non-profit is Not Only For Profit NOFP Dit is een manier van ondernemen vergelijkbaar met sociaal ondernemen en maatschappelijk verantwoord ondernemen MVO Bij NOFP komen non-profit en ondernemerschap financiële winst samen en wordt er gestreefd naar maatschappelijke winst NOFP impliceert een trant van denken Daniel Lubetzky bracht de term in 2007 op zijn blog over sociaal ondernemerschap De term wordt door marketeers ook wel als modeterm bezien en voor bedrijven gebruikt om deze een meer sociaal gezicht te geven Zie ook Niet-gouvernementele organisatie Vereniging zonder winstoogmerk Ideële organisatie Een nulmeridiaan is een meridiaan die als nullijn is aangewezen Deze nullijn is van belang bij cartografie navigatie en landmeetkunde omdat ze samen met de evenaar het referentiepunt geeft voor de geografische coördinaten waarmee plaatsbepaling op aarde mogelijk is Waar de evenaar een geografisch logische keuze is aangezien deze haaks staat op de aardrotatie en precies in het midden tussen de polen is de keuze voor een bepaalde nulmeridiaan arbitrair en eerder politiek dan geografisch bepaald In 1884 werd de Meridiaan van Greenwich gekozen als wereldwijd geldende nulmeridiaan zij het dat in de praktijk meestal de IERS referentiemeridiaan gehanteerd wordt die daar iets van afwijkt Introductie Een meridiaan is een denkbeeldige lijn over het aardoppervlak haaks op de evenaar tussen noordpool en zuidpool Het aantal meridianen is oneindig groot maar slechts eentje daarvan is de nulmeridiaan en elk geografisch coördinatensysteem heeft een nullijn nodig Naar het noorden en zuiden telt men in breedtegraden vanaf de evenaar naar het oosten en westen in lengtegraden vanaf de nulmeridiaan Met deze twee eenheden plus eventueel de hoogte kan elke plaats op aarde éénduidig worden aangegeven in een stelsel van geografische coördinaten In de loop der eeuwen zijn er meerdere nulmeridianen soms zelfs gelijktijdig in gebruik geweest De Oud-Griekse astronoom en geograaf Eratosthenes derde eeuw v Chr heeft zich als eerste beziggehouden met het berekenen van geografische lengte en breedte en hij hanteerde daarvoor een nullijn door Alexandrië Daarna hebben vele cartografen en astronomen maar ook politici vorsten en andere belanghebbenden gemeend er één te moeten aanwijzen Het belang of niet van een specifieke nulmeridiaan is gelegen in de mate waarin zij gebruikt en geaccepteerd wordt Aangezien het daarbij gaat om plaatsbepaling op de hele aarde is internationale ondersteuning doorslaggevend gebleken Vanaf midden negentiende eeuw heeft men zich ingespannen voor het hanteren van een wereldstandaard en voor die rol werd niet lang daarna de meridiaan van Greenwich aangewezen De meridianen die als nulmeridiaan fungeerden worden in het Nederlands doorgaans niet met die term aangeduid maar met de constructie meridiaan van Plaatsnaam Bij wetenschappelijke en technische systemen wordt heden ten dage de term "referentiemeridiaan" gebruikt Opmeten van de aarde Voor geografische coördinaten wordt een stelsel van rechte lijnen als uitgangspunt genomen Op een bolvorm als de aarde betekent dit dat de grootste breedtecirkel over het oppervlak de evenaar is en dat de breedtecirkels naar de polen toe steeds kleiner worden Haaks daarop staan de lengtecirkels die naar de polen toe steeds dichter bij elkaar komen Lengte en breedte worden aangeduid in booggraden De breedtecirkels tellen alle 360° graden ongeacht hun grootte De lengtegraden of meridianen tellen elk 180° en met hun spiegelbeeld aan de andere kant van de planeet dus weer 360° Een graad telt 60 boogminuten een boogminuut 60 boogseconden De 360° die de omtrek rond de aardbol meet worden uitgezet door vanaf de nulmeridiaan in beide richtingen tot en met 180 te tellen Op de 180e graad komen deze tellingen weer bij elkaar en zodoende is de aardbol in twee helften verdeeld westelijk en oostelijk halfrond Van een nulmeridiaan is er maar één en hetzelfde geldt voor haar spiegelbeeld de 180°-lijn Van de andere lengtegraden zijn er altijd twee naar het westen aangeduid met westerlengte WL naar het oosten met oosterlengte OL Amsterdam ligt op 4 graden en 53 minuten ten oosten van de nulmeridiaan 4° 53 OL Brussel ligt iets minder ver naar het oosten op 4° 21 17" OL 4 graden 21 minuten en 17 seconden Een verschil in kilometers is met deze methode lastig aan te geven daar de lengtegraden over een bol naar de polen toe steeds dichter bij elkaar komen Afstand is tijd tijd is afstand Aangezien de aarde in een etmaal om haar as draait verstrijkt er per 15° geografische lengte 360 24 één uur Andersom geldt dat als men tussen twee plaatsen een uur tijdsverschil waarneemt deze dus 15 graden in de lengte uit elkaar liggen In de Griekse oudheid gebruikte men onder meer maansverduisteringen om deze berekening te maken Deze en andere astronomische verschijnselen kunnen op onderling ver van elkaar gelegen plaatsen gelijktijdig worden waargenomen In later eeuwen produceerden astronomen nauwkeurige tabellen van voorspelbare verschijnselen aan de hemel efemeriden genaamd Hiermee kon op afgelegen plaatsen zoals op open zee een berekening gemaakt worden van het tijdsverschil en dus van de lengte Deze methode was echter verre van nauwkeurig en had niet zelden rampzalige gevolgen Dit probleem werd in de achttiende eeuw verholpen met de uitvinding van de chronometer die onder alle omstandigheden gelijk bleef lopen met de tijd op de nulmeridiaan Een tweede klok de scheepsklok werd dagelijks aangepast aan de plaatselijke tijd zodat het verschil meteen te zien was en de lengte te berekenen Die scheepsklok werd afgesteld om 1200 uur als de zon op haar hoogste punt aan de hemel stond Een meridiaan wordt ook vastgesteld aan de hand van die specifieke stand van de zon; de naam is afgeleid van het Latijnse woord voor middag meridies Zodoende was de nulmeridiaan vanaf de achttiende eeuw niet alleen de nullijn in afstand maar ook in tijd Landmeetkunde Vanaf eind zeventiende eeuw hebben diverse nationale organisaties inspanningen verricht om landen of delen daarvan met wetenschappelijke precisie op te meten Daarbij werd gebruikgemaakt van de principes van de driehoeksmeting en zo'n stelsel had belang bij een nulpunt of nullijn In veel gevallen hebben bestaande geaccepteerde nulmeridianen die rol vervuld Eerste nulmeridianen Alexandrië en Rhodos Het geografische concept "lengte" vindt zijn oorsprong in de Oud-Griekse wetenschap ten tijde van de Hellenistische periode 323-146 vChr Naast het op basis van waarnemingen schatten van de omtrek van de aarde in 240 vChr moet de astronoom en geograaf Eratosthenes zich als eerste bezig hebben gehouden met het berekenen van de onderlinge afstand van toentertijd bekende steden Hij hanteerde daarbij een nullijn door de plaats van zijn leven en werk Alexandrië Van deze meridiaan nam hij abusievelijk aan dat hij ook door Rhodos en Syene Aswan liep De eveneens Oud-Griekse astronoom geograaf en wiskundige Hipparchus ca 190-120 vChr bouwde voort op het werk van Erathostenes met betrekking tot het berekenen van afstanden en daarvoor introduceerde hij twee belangrijke vernieuwingen Ten eerste bedacht Hipparchus de methode van de maansverduisteringen om geografische lengte te schatten Ten tweede hanteerde hij voor het eerst een systeem van graden minuten en seconden om de aarde mee te verdelen Als nullijn gebruikte hij een meridiaan van Rhodos mogelijk dezelfde misrekening makend als zijn voorganger Het was de Romeinse historicus filosoof en geograaf van Griekse afkomst Strabo ca 64 vChr-19 nChr van wie een groot deel van onze kennis over voornoemde twee wetenschappers stamt In Boek II van zijn encyclopedie van de toenmalige bekende wereld Geographika geeft Strabo de tot dan toe opgebouwde kennis van onder andere meridianen weer Verder geeft hij voor veel toen bekende steden een geografische lengte op basis van de meridiaan van Alexandrië De Grieks-Romeinse astronoom wiskundige en geograaf Claudius Ptolemaeus ca90-168 schreef verscheidene verhandelingen over uiteenlopende wetenschappelijke onderwerpen Hij hanteerde deels een meridiaan van Alexandrië als nullijn maar nam ook de meridiaan van de "gezegende eilanden" over van de wiskundig-geograaf Marinus van Tyrus Almagest is de eerste van de drie meest bekende werken van Ptolemaeus en gaat hoofdzakelijk over astronomie maar het verwijst al naar zijn latere Geographia In boek 2 sectie 13 van Almagest schrijft hij " daar zullen we vermelden wat van elk van die steden de afstand in graden is van de meridiaan door Alexandrië ten oosten of westen gemeten langs de equator want is de meridiaan waarvoor we de tijden van de posities vaststellen" Ferro In het genoemde Geographia een rond het jaar 150 gemaakte atlas en verhandeling over de geografie introduceerde Ptolemaeus een nieuwe nullijn die net ten westen liep van wat de "fortunatae insulae" gezegende eilanden werd genoemd Voor deze eilanden die in de Griekse mythologie ook met het paradijs werden geassocieerd hebben verschillende eilandengroepen kandidaat gestaan Bij de herontdekking van de Canarische eilanden rond 1300 werd vrijwel meteen aangenomen dat dit de gezegende eilanden van Ptolemaeus waren De eerste drukkers van het werk van Ptolemaeus aan het eind van de zestiende eeuw meenden dat de Griekse geograaf specifiek het eiland Ferro bedoelde omdat dit het meest westelijke van die eilanden is Zij moeten dan ook beschouwd worden als de naamgevers van de meridiaan van Ferro Deze nulmeridiaan is tot ver na deze periode in algemeen gebruik geweest en op sommige landkaarten zelfs tot in de eenentwintigste eeuw Kaap Verde en Kaapverdië Het waren de Arabische wetenschappers die in de Middeleeuwen de klassieke tradities hoog hielden In het begin van de negende eeuw systematiseerde en corrigeerde Al-Chwarizmi het werk van Ptolemaeus waarbij hij een nulmeridiaan trok langs de oostelijke grens van de Middellandse Zee Hoewel andere Arabische cartografen deze meridiaan gehanteerd moeten hebben kwam hij nooit echt in zwang Twee eeuwen later meldde Al-Biruni 973-1048 dat een nullijn in het uiterste westen nog immer gebruikelijk was Toch zou er verwarring bestaan over welk uiterste precies bedoeld werd Sommigen namen Kaap Verde als meest westelijke punt van Afrika anderen een van de Kaapverdische eilanden zo'n 450 km naar het westen Op basis van gegeven afstanden en berekeningen betogen sommige wetenschappers dat Ptolemaeus met de gezegende eilanden al de Kaapverdische moet hebben bedoeld Renaissance en vroegmoderne tijd Cartografen uit de Lage landen Voor de ontwikkeling van de cartografie waren de cartografen uit de Lage Landen als Mercator Hondius en Willem Blaeu van groot belang In eerste instantie hanteerde Mercator een nulmeridiaan door het Canarische eiland Fuerteventura later plaatste hij zowel de Canarische eilanden als de Azoren op zijn nullijn In beide gevallen was de invloed van Ptolemaeus nog sterk herkenbaar In 1569 verplaatste Mercator zijn nulmeridiaan naar Boa Vista in Kaapverdië waarmee hij als een van de eersten het idee van de magnetische meridiaan zie onder vorm gaf Anderen trokken hun nullijnen door Corvo Santiago in Kaapverdië of Palma Het vaststellen van de exacte lengtegraad van deze eilanden zonder een sterrenwacht was toentertijd bepaald een uitdaging Een meridiaan door de vulkaan El Teide op Tenerife werd ook gebruikt mogelijk omdat deze bij zeelieden al bekendheid genoot als uitgangspunt voor een gegist bestek Nadat het idee van een magnetische meridiaan was losgelaten kreeg de meridiaan van Tenerife in de noordelijke Nederlanden gaandeweg de voorkeur tot en met een officiële status op last van de Admiraliteit van Amsterdam in 1787 Antwerpen Een enkele bron meldt de mogelijkheid dat men met een meridiaan van Antwerpen heeft gewerkt De Nederlandse arts en wiskundige Gemma Frisius uitvinder van de driehoeksmeting als geografisch instrument schreef in 1533 '' ende ic maeck van desen puncte wederom eenen circule den welcken ick deyle byden Meridiaen verschillende vanden Meridiaen van Antwerpen overal even verre In de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal te Antwerpen loopt op de vloer een messing strip Dit is een meridiaanlijn een aan meridianen verwante soort zonnewijzer Of dit ook de locatie is van de door Frisius gebruikte meridiaan valt thans niet met zekerheid vast te stellen Warschau Sint-Petersburg en anderen Indien cartografen niet een versie van de klassieke meridiaan van Ptolemaeus hanteerden dan gebruikten zij meest referentielijnen door de hoofdstad van hun vaderland of door sterrenwachten die her en der werden gesticht Voorbeelden daarvan zijn de meridiaan van Toledo die van Warschau en de meridiaan van het Pulkovo Observatorium in Sint-Petersburg in Rusland De door Tycho Brahe 1546-1601 verrichte waarnemingen langs de meridiaan van Uraniborg hielpen Johannes Kepler bij het formuleren van zijn wetten Ook diens Rudolfijnse tafels een soort efemeriden werden op deze meridiaan gebaseerd Buiten Europa was de meridiaan van Ujjain vanaf de vierde eeuw in gebruik bij astronomen in India doch dezen gebruikten hem uitsluitend als astronomisch ijkpunt voor de tijdmeting Arabische geografen moeten deze lijn wel als nulmeridiaan hebben gebruikt waarbij ze zowel de geografische locatie als de naam verhaspelden Ze plaatsten de stad abusievelijk op de evenaar zo'n 10 graden te ver naar het westen en noemden haar Arin In de twaalfde eeuw bedacht de Joods-Spaanse dichter en filosoof Juda Halevi het concept van een datumgrens als middel om te bepalen wie wanneer de sabbat diende te respecteren Hij plaatste deze op 90° ten oosten van Jeruzalem waarmee een meridiaan door die stad wordt geïmpliceerd De Orthodoxe Kerk berekent tegenwoordig nog de Paasdatum aan de hand van de maanstanden op de meridiaan van Jeruzalem Voor het verdrag van Tordesillas uit 1494 werd een demarcatielijn door de Atlantische Oceaan getrokken die de koloniale invloedssferen van Spanje en Portugal moest scheiden Deze lijn werd door cartografen van beide landen nog enige tijd als nulmeridiaan gebruikt Magnetische meridiaan Het kompas een Chinese uitvinding die Europa eind twaalfde eeuw bereikte bleek al snel een uiterst nuttig instrument voor de scheepvaart Dat de magnetische pool waarnaar een kompasnaald wijst niet precies met de geografische pool overeenkomt was in die tijd onbekend Bovendien is deze afwijking in Europa niet bijzonder groot en betreft dit een periode waarin het instrument zelf nog niet van de hoogste kwaliteit was Begin zestiende eeuw was het kompas flink verbeterd en inmiddels zeilde men de Atlantische Oceaan over Op een reis in westelijke richting neemt de afwijking van de magnetische met de geografische pool eerst flink af om daarna toe te nemen tot een veel groter verschil dan in Europa kan worden waargenomen In die tijd ontstond het idee dat er een door de schepping ingegeven nulmeridiaan zou bestaan die de magnetische polen met elkaar verbond en waarop men geen afwijking met de geografische polen zou waarnemen De meridiaan van Boa Vista die door Mercator werd gehanteerd was gebaseerd op deze gedachte daar hij in het gebied lag waar geobserveerde kompasafwijkingen relatief klein of zelfs nul waren Verscheidene cartografen van de zestiende en begin zeventiende eeuw zoals Abraham Ortelius en Jodocus Hondius sloten zich bij hun voorganger aan en plaatsten de magnetische meridiaan in de Azoren zij het op wisselende locaties In 1635 toonde de Engelse wiskundige Henry Gellibrand aan dat het aardmagnetisch veld niet statisch is en de magnetische polen daarom regelmatig iets verschuiven Daarmee kwam goeddeels een eind aan het idee van de magnetische meridiaan Parijs Hoewel Frankrijk nog in 1634 bij koninklijk decreet de meridiaan van Ferro als nationale standaard had vastgelegd kregen nationalistische sentimenten ook hier de overhand In 1666 gaf Lodewijk XIV van Frankrijk opdracht voor de bouw van een nieuw astronomisch observatorium Een van de hoofdtaken van deze instelling zou het nauwkeurig meten van lengtegraden moeten worden Op midzomerdag 1667 tekenden leden van de Académie des Sciences de contouren van het observatorium in de grond nabij de abdij van Port-Royal toentertijd net buiten Parijs De eminente astronoom Jean Picard trok daarop een noord-zuid georiënteerde lijn door het midden van de schets Deze lijn zou een kleine 250 jaar door Franse zeelieden en cartografen als nulmeridiaan worden gebruikt In 1679 startten in Frankrijk inspanningen om met behulp van driehoeksmeting het hele land op te meten en in kaart te brengen waarbij de meridiaan van Parijs als referentielijn werd gebruikt Een meting langs deze meridiaan tussen 1792 en 1799 stond aan de basis van het formuleren van de door de Fransen geïntroduceerde standaardmaat meter Greenwich De meridiaan van Greenwich is in 1685 vastgelegd door de Engelse astronoom John Flamsteed Flamsteed werd in 1675 door koning Karel II als eerste benoemd tot Astronomer Royal en daarmee was hij ook directeur van het Koninklijk Greenwich Observatorium dat in 1676 10 jaar na de Franse tegenhanger werd geopend Hierna is de meridiaan een paar maal iets naar het oosten verplaatst omdat er iedere keer een nieuwere meridiaankijker werd aangeschaft om met George Biddell Airy in 1851 zijn huidige positie te krijgen Vanwege het belang van de zeevaart voor de natie legde het Observatorium van Greenwich zich onder andere toe op het publiceren van zeer nauwkeurige astronomische tabellen Mede hierdoor werd de meridiaan van Greenwich eind negentiende eeuw door zo'n 70% van de internationale scheepvaart gebruikt Washington In de Verenigde Staten suggereerde de architect Pierre Charles L’Enfant het instellen van een nulmeridiaan in de tijd dat hij het stadsplan voor de hoofdstad Washington DC ontwierp in 1791 De meridiaan van Washington werd uitgezet door het "Congress House" tegenwoordig het Capitool en vervolgens werden er nog drie berekend Die door het oude "Naval Observatory" was de meest gangbare en in 1850 kreeg hij een wettelijke basis voor landkaarten waarbij die van Greenwich voor nautische doeleinden diende te worden gehanteerd Verandering van functie De hierboven beschreven periode laat zich wellicht omschrijven als de "Gouden Eeuw" van de meridianen op het terrein van de zeevaart en de bijbehorende cartografie Vanaf de achttiende eeuw traden er veranderingen op in het nut dat deze nullijnen hadden en de meest essentiële daarvan is de factor tijd Met de komst van de chronometer werd navigatie op zee een stuk betrouwbaarder Om daar lengtegraden mee te berekenen hadden zeevaarders niet zozeer behoefte aan een geografische nullijn als wel een ijkpunt in de tijd Nog lang nadat de meridiaan van Greenwich voor het eerst was ingesteld in 1685 en op basis daarvan Greenwich Mean Time was er in die plaats een verschil van 9 seconden met de tijd in centraal Londen en van wel 16 minuten met die in de havenstad Plymouth Door heel Engeland werden net als overal ter wereld lokale tijdrekeningen in stand gehouden en fervent verdedigd In de tijd dat men zich te voet of per paard en wagen verplaatste was dit op zijn best onhandig Doch met de komst van de spoorwegen aan het begin van de negentiende eeuw werd het ronduit ondoenlijk Hier was standaardisatie geboden en daarmee een ijkpunt Daarnaast werden vanaf eind zeventiende eeuw in Europa en later daarbuiten projecten ondernomen om door middel van driehoeksmeting gebiedsdelen en zelfs hele landen op te meten en in kaart te brengen Ook deze systemen hadden alle behoefte aan referentielijnen en in een aantal gevallen vervulde een bestaande meridiaan deze rol Amsterdam en Amersfoort In Nederland heeft men de Westertoren te Amsterdam vroeger als referentie gebruikt hoewel de meridiaan van Amsterdam oorspronkelijk werd berekend in de sterrenwacht bovenop de "tempel van de Verlichting" Felix Meritis Van 1909 tot 1937 gold hij als ijkpunt bij het bepalen van de wettelijke Nederlandse tijd die op 1 mei 1909 om middernacht in werking trad Van ca 1900 tot heden heeft de Onze Lieve Vrouwetoren in Amersfoort een speciale betekenis de spits van de toren is het referentiepunt en projectiecentrum van het Nederlandse stelsel van de Rijksdriehoeksmeting RD het officiële coördinatenstelsel van Nederland dat door het Kadaster onderhouden wordt Het is echter niet de nulmeridiaan en sinds een herziening die tot 1978 duurde is het om praktische redenen ook geen nulpunt meer Rome Cartografen en zeelieden uit Italië hebben naast die van Ferro een meridiaan van Pisa en eentje van Genua gebruikt Midden negentiende eeuw tekende de dominantie van Greenwich bij de internationale navigatie zich reeds af De in 1872 geïntroduceerde meridiaan van Rome had eigenlijk alleen nog een functie bij het maken van topografische landkaarten Tot midden twintigste eeuw is deze nullijn officieel in gebruik geweest Het observatorium van Rome ligt op de heuvel Monte Mario die zich iets ten noorden van Vaticaanstad bevindt zodat deze nullijn ook door de tuinen van het Vaticaan loopt Internationale standaard Nadat veel landen zich vanwege de tijdrekening over een nationale standaard hadden gebogen volgde als vanzelf de wens om tot een internationale te komen Daarnaast waren er wereldwijd tientallen nulmeridianen in gebruik waarbij sommige landen er zelfs vier vijf of zes als "officieel" hadden aangemerkt Tijdens meerdere internationale bijeenkomsten in de tweede helft van de negentiende eeuw werd op het instellen van een wereldstandaard aangedrongen In 1884 werd op uitnodiging van de Amerikaanse president de Internationale Meridiaanconferentie belegd waarop een grote meerderheid van landen instemde met het gebruik van de meridiaan van Greenwich als internationale standaard De Brazilianen en de Fransen onthielden zich van stemming en de laatsten bleven hun meridiaan die van Parijs gebruiken tot 1911 1914 voor wat betreft tijdrekening respectievelijk navigatie Hierna sloot ook Frankrijk zich aan bij de wereldstandaard Op deze conferentie werd ook besloten dat een dag 24 uur zou tellen te beginnen om 000 uur waarbij het middaguur op de meridiaan van Greenwich leidend zou zijn en de internationale datumgrens dientengevolge op 180° kwam te liggen De IERS referentiemeridiaan Technische ontwikkelingen binnen de geografische wetenschap hebben in de twintigste eeuw tot nieuwe wetenschappelijke inzichten geleid zoals platentektoniek en de bepaling van de vorm en grootte van de aarde geodesie Hierdoor ontstond er behoefte aan een nieuw referentiemodel van de aarde De exacte vorm van de aarde valt niet met een eenvoudig wiskundig model te beschrijven Daarom wordt deze benaderd met een ellipsoïde die zo goed mogelijk op de aarde gepast wordt met een geodetisch datum Voor metingen op het land worden nog veel lokale modellen gehanteerd die soms beter aansluiten bij plaatselijke omstandigheden Door ontwikkelingen in de ruimtevaart waarbij satellieten voor nieuwe meetresultaten zorgden was een nieuwe wereldstandaard wenselijk Vanaf de jaren 50 hebben diverse instanties bijgedragen aan het formuleren van een universele standaard voor plaatsbepaling op aarde zoals het wetenschappelijke geodetisch coördinatensysteem ITRS en het meer toegankelijke WGS 84 dat gebruikt wordt door gps Elk geodetisch systeem heeft een nulmeridiaan en die van het ITRS is de IERS referentiemeridiaan Deze kwam in 1969 tot stand op basis van metingen met behulp van het eerste satellietnavigatiesysteem TRANSIT Zij werd gekoppeld aan een voorganger van ITRS waarvan men meende dat deze aan de meridiaan van Greenwich was geijkt Na metingen in het Observatorium van Greenwich echter bleek zij 53 boogseconden meer naar het oosten te liggen hetgeen zich op de breedtegraad van die plaats laat vertalen als een verschil van 1025 meter Deze wetenschappelijke meridiaan is in de laatste twee decennia van de twintigste eeuw door steeds meer organisaties als standaard geaccepteerd waaronder de IERS waarnaar zij thans genoemd wordt De standaardtijd wordt inmiddels met atoomklokken bepaald maar door het invoeren van schrikkelsecondes wordt ervoor gezorgd dat deze synchroon blijft lopen met de aardrotatie en de middelbare zonnetijd in Greenwich Andere nullijnen Dat er een wereldstandaard is betekent niet dat zij op dit moment de enige gebruikte referentielijn is Integendeel er zijn er mogelijk honderden Ieder geodetisch datum heeft een referentielijn en velen hanteren die van Greenwich en in toenemende mate die van de IERS maar de exacte ligging van deze meridiaan verschilt al snel een paar centimeter of zelfs een paar kilometer Wetenschappelijke publicaties en kenniscentra geven doorgaans voor zo'n geodetisch datum een omrekenmodel waarmee zij aan het IERS gekoppeld kan worden coördinatentransformatie Nulmeridianen op andere hemellichamen Net als op aarde is de keuze voor een nulmeridiaan op een ander hemellichaam in essentie een arbitraire beslissing Voor de maan is een lijn gekozen midden door de zichtbare kant ervan Zij passeert de inslagkrater Bruce op korte afstand Op Mars loopt de referentielijn door de krater Airy-0 die deel is van de naar George Biddell Airy zieGreenwich genoemde krater Airy Ook op andere manen planeten en zelfs de zon zijn nulmeridianen gedefinieerd In literatuur Het boek Twintigduizend mijlen onder zee van Jules Verne dateert uit 1870 en in die tijd was de meridiaan van Greenwich nog geen wereldstandaard De schrijver vraagt aan kapitein Nemo welke nulmeridiaan hij hanteert om zo te achterhalen uit welk land de kapitein afkomstig is Nemo trapt er echter niet in hij noemt de meridiaan van Parijs omdat de schrijver uit Frankrijk komt In het stripalbum De schat van Scharlaken Rackham door Hergé bemerkt Kuifje dat ze verkeerd zoeken naar de schat op basis van de nulmeridiaan van Greenwich terwijl ridder Hadoque de meridiaan van Parijs hanteerde In Umberto Eco's roman Het eiland van de vorige dag strandt de edelman Roberto de La Grive op een schip aan de kust van een eiland Hij concludeert aan de hand van de nulmeridiaan dat tussen het schip en het eiland de datumgrens moet lopen waarop hij een groot aantal overpeinzingen over tijdreizen maakt Zie ook Meridiaan geografie Internationale datumgrens Oman officieel het Sultanaat Oman Arabisch سلطنة عُمان Salṭanat ʿUmān is een sultanaat in West-Azië aan de zuidoostkust van het Arabische Schiereiland Het grenst aan de Verenigde Arabische Emiraten in het noordwesten Saoedi-Arabië in het westen en Jemen in het zuidwesten De oppervlakte beslaat 309500 km² Tot 9 augustus 1970 stond het bekend als Maskat en Oman Het land is lid van de Arabische Liga en van de Samenwerkingsraad van de Arabische Golfstaten Geschiedenis Al eeuwenlang is Oman een centrum voor handelaars In 1508 werd de belangrijkste havenstad Masqat door de Portugezen bezet Van het 150-jarig verblijf van de Portugezen zijn veel sporen in het land achtergebleven zoals de forten en oude Portugese huizen in Masqat en Muttrah Zij hielden de controle totdat Oman veroverd werd door de Osmanen en in 1659 deel ging uitmaken van het Ottomaanse Rijk De Nederlandse VOC had tussen 1672 en 1675 een handelspost in Masqat In 1741 werden de Osmanen verdreven door Achmed Ibn Said die een dynastie van sultans heeft gevormd waarvan de huidige sultan nog steeds afstamt Vroeg in de 19e eeuw groeide Oman uit tot een grote machtsfactor met bezittingen in Perzië Beloetsjistan en Zanzibar Als grootmacht knoopte het land in 1801 diplomatieke betrekkingen aan met Groot-Brittannië De Britten maakten gebruik van de interne verdeeldheid binnen de leidende Omaanse familie en namen geleidelijk het feitelijke gezag over Het rijk verbrokkelde en de buitenlandse gebieden gingen verloren met als laatste Zanzibar in 1890 Oman werd in 1891 een Brits protectoraat en bleef dit tot 1971 Sultan Said Bin Taimur regeerde het land tot 1970 Onder zijn bewind was er nauwelijks sprake van enige ontwikkeling van infrastructuur gezondheidszorg of onderwijs De Britten poogden de sultan te overtuigen van de noodzaak het land te ontwikkelen en open te stellen voor buitenlanders maar met teleurstellende resultaten In 1970 werd de sultan door zijn enige zoon sultan Qaboes bin Said Al Said regeerperiode 1970 afgezet Hij veranderde de naam van het sultanaat in Oman Na het onderdrukken van opstandelingen in Dhofar in het uiterste zuiden van Oman startte de sultan met een vernieuwingsproces; scholen ziekenhuizen infrastructuur en irrigatieprojecten werden gebouwd Onder Qaboes en dankzij de inkomsten uit olieproductie is de economische situatie van het land enorm verbeterd Bovendien leeft het land in vrede met alle andere landen van het Midden-Oosten Geografie Oman ligt in de noordoosthoek van het Arabisch schiereiland Het land ligt tussen 1640° en 2620° NB én 5150° en 5940° OL De kustlijn heeft een lengte van 1700 kilometer en loopt langs de Indische Oceaan de Arabische Zee de Golf van Oman en tenslotte via de strategisch belangrijke Straat van Hormuz naar de Perzische Golf Het Hadjargebergte of Omangebergte is een bergketen in het noordoosten van Oman op ongeveer 50 tot 100 kilometer van de Golf van Oman Het centrale deel van het gebergte wordt gevormd door het massief Djabal Achdar dat het hoogste en meest woeste deel van het land vormt De hoogste berg is de Jabal Shams die tot 3000 meter reikt Musandam is een schiereiland en is een exclave van Oman de hoofdplaats is Khasab Musandam ligt aan de Straat van Hormuz en hier bereiken de hoogste bergen zo'n 1800 meter De grootste steden van Oman zijn Masqat 85000 inwoners agg meer dan 500000 inwoners Suhar 91000 Rustaq 66000 Nizwa 63000 Sur 60000 inwoners Salalah 156530 inwoners Het klimaat is divers met vochtige kuststreken en droge warme binnenlanden In de woestijn kan de temperatuur in de zomer oplopen tot 54° C Juni kent de hoogste gemiddelde temperatuur van 36° C De neerslag is beperkt en onregelmatig In het zuiden profiteert Dhofar van de moesson vanuit de Indische Oceaan tussen juni en september Een temperatuurverschil van ruim 10°C tussen het zuiden en het oosten van het land is niet ongewoon De meeste westerse toeristen bezoeken het land tussen oktober en april maar bezoekers uit de regio geven de voorkeur aan het regenseizoen Bevolking Er leven mensen in Oman De bevolkingscijfers variëren overigens per bron; volgens de volkstelling van Oman in 2010 waren er in totaal 2773479< ref> Ongeveer 30 percent van de bevolking is gastarbeider Oman is met gemiddeld 9 inwoners per vierkante kilometer een van de dunst bevolkte landen ter wereld; in de kustvlakte met de Golf van Oman in Masqat en Al Batinah woont ongeveer de helft van de totale bevolking De bevolking groeit echter snel en zal waarschijnlijk elke 20 jaar verdubbelen De bevolking bestaat hoofdzakelijk uit Arabieren die in stammen georganiseerd zijn Zo stammen de meeste Omani’s af van de Azd en de Nizary De Azd komen uit Jemen en de Nizary uit de Nadjd-regio in Saoedi-Arabië De traditionele stammenstructuur is de gehele geschiedenis door bewaard gebleven en pas door de huidige sultan Qabous is het volk verenigd Ondertussen ontstonden er in de loop der eeuwen veel meer stammen maar de meerderheid in Oman behoort nu tot de Bani Hinawi-stam kustbewoners en de Bani Ghafiri-stam bedoeïenen Er leven nog verschillende andere bevolkingsgroepen in Oman De zogenaamde Zanzibari’s zijn nakomelingen van Omani’s die vroeger naar Zanzibar trokken Sinds 1970 zijn er velen weer teruggekeerd Ze spreken naast het Arabisch ook Swahili Gastarbeiders komen voornamelijk uit Pakistan India Bangladesh de Filipijnen en Sri Lanka en werken vooral in de dienstverlenende sector De meeste Europeanen vooral Britten maar ook Nederlanders werken bij banken of hebben andere hooggekwalificeerde functies onder meer in de olie-industrie In het zuidelijke Dhofar wonen oa Arabieren afkomstig uit Jemen nomadische Jebali’s en verschillende bergstammen In Musandam wonen de Shihuh met Perzische en Arabische voorouders Religie Oman is het enige land ter wereld waar de meerderheid 75% van de bevolking de ibadistische stroming binnen de islam aanhangt Voorts hangt 24% van de bevolking het soennisme aan Een zeer kleine minderheid hangt het sjiisme aan Onder de grote groep buitenlanders die er meestal als gastarbeiders tewerk gesteld zijn treft men vooral hindoes 15% en christenen De katholieken van Oman ressorteren onder het Apostolisch vicariaat Zuid-Arabië Staatsinrichting en politiek Sultan Qaboes bin Said Al Said is het staatshoofd van Oman Hij is tegelijkertijd de Premier de minister van Defensie minister van Buitenlandse Zaken en opperbevelhebber van de strijdkrachten Oman is een absolute monarchie De sultan vaardigt alle wetten uit Het land heeft geen grondwet maar heeft wel een basiswet De sultan wordt geadviseerd door de Majlis van Oman De majlis bestaat uit twee kamers de lagere Adviesgevende Raad Majlis al-Shura en de hogere Staatsraad Majlis al-Dawla De 84 leden van de Adviesgevende Raad worden elke vier jaar gekozen door de Omaanse bevolking De 58 leden van de Staatsraad worden door het staatshoofd benoemd In 2011 volgend op protesten Arabische Lente heeft de sultan toezeggingen gedaan om de majlis meer bevoegdheden te geven In oktober 2011 vonden de meest recente verkiezingen plaats Oman kent geen politieke partijen en de kandidaten worden op persoonlijke titel verkozen Vrouwen hebben zowel actief als passief kiesrecht Bestuurlijke indeling Oman is sinds oktober 2011 onderverdeeld in elf gouvernementen< ref> muhafaza mv muhafazat Deze zijn op hun beurt onderverdeeld in districten wilayat Economie Aan het einde van de jaren 40 van de vorige eeuw was landbouw de belangrijkste economische activiteit De belangrijkste landbouwgebieden lagen in de omgeving van Djabal Achdar en in Dhofar Landbouwproducten die veel werden verbouwd waren gierst tarwe gerst abrikozen vijgen en koffie Oman stond en staat nog steeds bekend om de dadels; het was toen het voornaamste uitvoerproduct In Dhofar werd aan veeteelt gedaan De visserij was vooral langs de Golf van Oman actief en ook aan parelvisserij werd gedaan De industrie was van geen betekenins In 1925 werd een geologische studie gedaan naar olie in het land maar zonder resultaat Medio jaren dertig nam de belangstelling toe door grote vondsten in Saudi-Arabië De sultan Said Bin Taimur verleende een concessie voor 75 jaar aan de Iraq Petroleum Company IPC Koninklijke Olie had 2375% van de aandelen IPC in handen IPC had de activiteiten in het land ondergebracht in een aparte organisatie de Petroleum Development Oman and Dhofar Ltd Vanwege het moeilijke werkterrein een ontbrekende infrastructuur en een onveilige binnenlandse situatie werd pas in 1956 voor het eerst geboord bij Fahud Deze put was droog Zes jaar later werd bij Yibal wel olie aangeboord en in 1967 werd de eerste olie geëxporteerd Langzaam maar zeker werden nieuwe velden aangeboord en in 1975 produceerde Oman zo'n 340000 vaten olie per dag Dankzij de sterke stijging van de olieprijzen in 1973 kreeg de Omaanse overheid de financiële middelen om in 1974 een belang van 60% te nemen in de nationale oliemaatschappij De economie van Oman is sterk afhankelijk van de olie-industrie In 2010 was bijna 30% van het bruto binnenlands product bbp afkomstig uit deze sector Deze bijdrage kan sterk schommelen als een gevolg van fluctuaties in de olieprijs die op de internationale markt wordt bepaald Omaanse olie werd in 2010 tegen een gemiddelde dollarprijs van 766 per vat verkocht een stijging van 35% in één jaar Voor de overheidsinkomsten ligt dit aandeel zelfs op 80% en hetzelfde percentage geldt voor het aandeel van aardolie en aardgas in de exportopbengsten De belangrijkste exportmarkten van Oman exclusief olie en gas zijn de Verenigde Arabische Emiraten India en Saudi-Arabië De belangrijkste handelspartners met betrekking tot de importen zijn de Verenigde Arabische Emiraten de Verenigde Staten en Japan Oman beschikt over grote oliereserves Per eind 2010 werden de reserves getaxeerd op 55 miljard vaten en dat is voldoende om het huidige productietempo nog 17 jaar vol te houden In de periode 2000 tot en met 2010 schommelde de productie tussen de 715000 en 960000 vaten olie per dag In 2010 werden zo'n 865000 vaten olie per dag naar boven gehaald; dat is gelijk aan 1% van de mondiale olieproductie De Volksrepubliek China was met een aandeel van ruim 40% de grootste klant van Omaanse olie in 2010 gevolgd door Japan en India De aardgasreserves werden geschat op 700 miljard kubieke meter per ultimo 2010 In de afgelopen tien jaar is de productie verdrievoudigd tot 27 miljard kubieke meter aardgas in 2010 Het aardgas wordt voornamelijk gebruikt voor de elektriciteitsopwekking in het land en een deel wordt als lng geëxporteerd Oman LNG is de beheerder van de enige installatie voor het maken van vloeibaar aardgas Het staatsbedrijf Petroleum Development Oman PDO is de grootste olie- en gasproducent van het land Naast de Omaanse overheid met een belang van 60% is Shell ook een groot aandeelhouder in PDO met 34% van de aandelen Transport Oman lag tot 1970 zeer geïsoleerd Na 1970 gaf sultan Qaboes bin Said Al Said hoge prioriteit aan de modernisering van het land en de verbetering van het transportnetwerk Het land telt nu twee grote luchthavens waarvan de internationale luchthaven Muscat International Airport de belangrijkste is Dit is tevens de thuisbasis van de nationale luchtvaartmaatschappij Oman Air Bij Salalah in Dhofar ligt een belangrijk regionaal vliegveld Voor transport over zee is de haven bij Masqat de meest bekende Bij Salalah ligt een belangrijke haven voor de overslag van containers en bij Sohar werd in 2004 een nieuw haven- en industriecomplex geopend Het Havenbedrijf Rotterdam is de partner bij het beheer en de ontwikkeling van de haven van Sohar Bij Ad Duqm wordt een haven-industrieel complex gebouwd met nadruk op petrochemie In de plaats is een scheepswerf gebouwd met dokken die de grootste schepen aankunnen In 2014 wordt een nieuwe luchthaven geopend en dit zal ook het toersime in Al Wusta helpen ontwikkelen Voor het transport van aardolie en aardgas van de velden naar de belangrijkste verbruikcentra en exporthavens ligt bijna 8000 kilometer aan pijplijnen Het wegennet is ruim 50000 kilometer lang waarvan iets meer dan de helft geasfalteerd Het land heeft geen bevaarbare rivieren en spoorwegen Begin 2013 heeft Oman een nationale spoorwegmaatschappij opgericht Er waren al plannen om spoorwegen in het land aan te leggen waaronder deelname aan de Golfspoorweg maar deze worden nu geconcretiseerd De maatschappij zal de eerste fase van de bouwplannen overzien Deze plannen voorzien in vier spoorlijnen tussen Sohar en de hoofdstad Masqat 242 km van Masqat naar Ad Duqm 486 km en twee kortere lijnen beide vanaf Sohar naar Al Ain 136 km en naar Khatmat Malaha 58 km allebei gelegen op de grens met de Verenigde Arabische Emiraten Inclusief kleinere aanvullende trajecten komt de totale lengte uit op 1061 kilometer Dit dubbelspoornetwerk voor vracht- en passagierstreinen passen in de afspraken gemaakt voor de Golfspoorweg Zie ook Khanjar Monumenten op de Werelderfgoedlijst Het beschermd gebied van de Arabische Oryx in 2007 verwijderd Handelsposten van de VOC in het Midden-Oosten Externe links Het paard van Troje is een van de bekendste verhalen uit de Griekse mythologie Het vertelt hoe belegerende Grieken erin slaagden om Troje binnen te dringen door zich te verstoppen in een reusachtig houten paard dat door de nietsvermoedende inwoners van Troje binnen de stadsmuren werd gehaald Bij uitbreiding staat het voor een gewenste zaak die ergens wordt binnengehaald maar waarin een ongewenste lading is verborgen De ontvangers bewerkstelligen argeloos hun eigen ondergang Een bekend voorbeeld uit de Nederlandse geschiedenis is het Turfschip van Breda In haar boek De mars der dwaasheid bespreekt historica Barbara Tuchman het paard van Troje als een archetype van bestuurlijk onvermogen De Trojaanse Oorlog Verhaal Het Trojaanse paard vormt een episode in het verhaal van de Trojaanse Oorlog Omdat de Grieken er maar niet in slagen de stad Troje in te nemen bedenkt Odysseus een list De Grieken bouwen een reusachtig houten paard waarin soldaten zich verstoppen Dit paard wordt s avonds voor de poort van Troje achtergelaten in de hoop dat het s nachts door de Trojanen binnen de stadsmuren zal worden gehaald Omdat de Grieken argwaan bij de kant van de Trojanen verwachten laten zij Sinon buiten de poort achter terwijl de rest van het Griekse leger zich op hun boten achter een heuvel verschanst op het eiland Tenedos Sinon wordt zoals de bedoeling was aangetroffen door de Trojanen Hij vertelt hen dat hij is achtergelaten omdat hij ruzie heeft met Odysseus en dat het paard een geschenk is voor Pallas Athena dat opzettelijk zo groot is gemaakt dat de Trojanen het niet binnen hun muren kunnen krijgen Halen zij echter hun stadsmuur neer om het binnen te laten dan zal Athena de veiligheid van de stad garanderen De Trojanen trappen in de list slaan een bres in hun eigen muur en halen het paard de stad in Later die nacht komen de Griekse soldaten tevoorschijn om de poort voor hun kompanen te openen Het nu kansloze Troje wordt met gemak door de Grieken veroverd Vermelding Dit verhaal wordt overigens niet in de Ilias van Homerus verteld zoals men dikwijls denkt Wél is er een korte samenvatting in diens Odyssee VIII 493-520 Het verhaal werd uitgebreid behandeld in het epos Ilioupersis De verwoesting van Troje van Arctinus van Milete dat geheel verloren is gegaan maar de voornaamste bron was voor latere versies van het verhaal Een beroemde uitvoerige versie is die van Vergilius in het tweede boek van zijn Aeneïs In vroegere eeuwen en vooral in de middeleeuwen werden echter De geschiedenis van de verwoesting van Troje van Dares Phrygius en het Dagboek van de Trojaanse oorlog van Dictys Cretensis als belangrijkere bronnen beschouwd omdat ze ten onrechte voor ooggetuigenverslagen werden gehouden Strijders in het paard In de buik van het paard zaten dertig soldaten verstopt en twee spionnen in de mond Andere bronnen vermelden andere aantallen namen Apollodorus 50 Tzetzes 23 en Quintus Smyrnaeus 30 maar ze beweren dat er nog meer waren De late traditie hield het op veertig man namelijk< ref> Historische grondslag Aan de historische correctheid van het paard van Troje wordt getwijfeld Moderne historici menen dat het paard een literair verzinsel is Gemeend wordt wel dat het paard een metafoor is voor een stormram die de Grieken gebruikten om zich toegang te verschaffen tot de stad Troje Het wereldbeeld in de Homerische epiek maakt echter geen onderscheid tussen mythologie en wat tegenwoordig geschiedenis heet Een andere mogelijkheid is een misverstand door de mondelinge overlevering een stormram met de naam Paard Assyriërs gebruikten destijds belegeringswerktuigen met dierennamen Mogelijk was het Trojaanse Paard iets dergelijks Ook is wel beweerd dat het Paard een aardbeving voorstelde die de muren van Troje verwoestte< ref> De god Poseidon was zowel god van de zee als van paarden en aardbevingen De schade aangetroffen bij archeologische opgravingen van Troje VI een rijke en machtige handelsstad lijkt op die van een aardbeving Maar meestal wordt Troje VIIa beschouwd als het Troje uit Homerische tijden Sommige schrijvers kwamen met het idee dat het geschenk geen paard was met soldaten maar een boot met een vredesgezant In de oudheid werd inderdaad een schip als het paard van de zee beschouwd en was het paard een dier van de zeegod Poseidon Odysseus was de man van praatjes en bedrog en geschikt als diplomaat De beschrijving van de soldaten die in het paard kruipen komt overeen met scheepgaan Laocoön Een van de latere uitbreidingen die niet bij Homerus zijn te vinden is het verhaal van Laocoön Deze Trojaanse priester waarschuwt zijn stadsgenoten voor het paard omdat hij de list van Odysseus doorzien heeft Maar net als hij de meerderheid heeft overtuigd wordt Sinon de stad binnengesleept De Trojanen slaan opnieuw aan het twijfelen tot een gruwelijk voorteken hen van Laocoöns ongelijk overtuigt twee slangen komen uit zee aangekropen om Laocoön en zijn zoons te verzwelgen Onder andere Vergilius gebruikt deze uitbreiding in zijn Aeneis Vernoemingen en persiflage In de computerwereld wordt de term trojan horse of Trojaans paard gebruikt om een programma aan te duiden dat zonder medeweten van de gebruiker wordt geïnstalleerd wanneer deze een bestand downloadt of een programma installeert Een uitgaansgelegenheid in Den Haag heet Paard van Troje In Attractiepark Toverland staat naast houten achtbaan genaamd Troy een replica van het Paard van Troje De Britse komediegroep Monty Python persifleerde het Paard van Troje in hun film Monty Python and the Holy Grail uit 1975; daar reed men een gigantisch houten Konijn van Troje richting kasteelpoort waarna de truc jammerlijk mislukte De belegeraars keken aanvankelijk weliswaar gniffelend toe hoe de kasteelbewoners enthousiast het konijn binnenhaalden maar realiseerden zich later dat het konijn leeg was men was vergeten het vol te stoppen met soldaten De Nederlandse meidengroep Luv' heeft een hit gehad met het nummer "Trojan Horse" Zie ook Trojaburg Waar eens Troje lag Externe links Films Pain à la grecque is een typisch Brusselse specialiteit bestaande uit een rechthoekig brood met melk bruine suiker en kaneel versierd met kristalsuiker Etymologie De naam verwijst niet naar Griekenland maar is afgeleid van "grecht" het Brussels woord voor gracht In het centrum van Brussel niet ver van de Wolvengracht deelden de augustijnen in de 16e eeuw brood uit aan de armen Dit brood werd door de bevolking Wolf-Grecht-brood genoemd Door de Franstalige invloed in Brussel werd de naam verbasterd tot pain à la grecque en daarna zelfs terugvertaald naar het Nederlands als Grieks brood Zie ook Janhagel Externe link Bibliothèque et musée de la Gourmandise Bronnen Nicole Hanot et Charles-Xavier Ménage Nos recettes anciennes et belges CD-ROM uit de Bibliothèque et musée de la Gourmandise D 2002 8066 1 – ISBN 2-9600307-0-2 Percy Sledge Leighton Alabama 25 november 1940 – Baton Rouge 14 april 2015 was een Amerikaans soulzanger best bekend van de nummers "When a man loves a woman" en "My Special Prayer" Hij werd bekend van emotionele soulballads maar hij was ook een van de eerste artiesten die country met soul mengde waarbij hij covers van onder andere Kris Kristofferson zong Biografie Begin jaren zestig werkte Sledge nog als verpleger in een ziekenhuis toen hij zijn eerste treden in de muziek maakte als lid van de soulgroep de Esquires Combo Lokale dj Quin Ivy adviseerde hem in 1966 om solo te gaan "When a man loves a woman" door Sledge zelf geschreven was de eerste single die van hem werd uitgebracht in de zomer van 1966 bij Atlantic Records Al snel werd het wereldwijd een grote hit waaronder nummer één in de Verenigde Staten De single werd opgevolgd door de hits "Love me Tender" "Take Time to Know her" en in 1969 "My Special Prayer" In de jaren zeventig daalde zijn populariteit "Ill be your everything" uit 1975 was zijn laatste grote internationale hit Zijn optredens verkochten daarentegen een stuk beter en tot in de jaren negentig bleef hij uitverkochte zalen trekken In 1987 werd "When a man loves a woman" weer een hit dankzij een reclame van het jeansmerk Levis In 1993 werd Sledge opgenomen in de Alabama Music Hall of Fame Percy Sledge overleed op 74-jarige leeftijd aan de gevolgen van leverkanker in zijn huis in Baton Rouge te Louisiana Discografie Albums |- |align"left"|When a man loves||1980||25-10-1980||2||17 |} Singles |- |align"left"|When a man loves a woman||1966||18-06-1966||12||11|| Nr 10 in de Single Top 100 |- |align"left"|Love me tender||1967||12-08-1967||tip20||-|| |- |align"left"|Take time to know her||1968||27-04-1968||9||12|| Nr 7 in de Single Top 100 |- |align"left"|My special prayer||1969||06-09-1969||15wk||21|| Nr 1 in de Single Top 100 |- |align"left"|Silent night||1969||20-12-1969||12||3|| Nr 10 in de Single Top 100 |- |align"left"|True love travels on a gravel road||1970||07-02-1970||21||5|| Nr 16 in de Single Top 100 |- |align"left"|I've gotta get a message to you||1970||08-08-1970||tip4||-|| |- |align"left"|My special prayer||1969||30-11-1974||3||11|| Nr 4 in de Single Top 100 |- |align"left"|I'll be your everything||1975||29-11-1975||30||6|| Nr 27 in de Single Top 100 |} Radio 2 Top 2000 |- |align"left"|My special prayer||'666||1184||1724||1294||1147||924||795||976||1071||987||1334||1270||1370||1548||1780||1852 |- |align"left"|When a man loves a woman||'613||1123||1616||1478||868||864||754||1066||1160||975||1258||1110||1070||1277||1207||1223 |} Externe link Polen Pools Polska officieel de Republiek Polen Pools Rzeczpospolita Polska is een land in Midden-Europa In het westen wordt het begrensd door Duitsland Oder-Neissegrens in het zuiden door Tsjechië en Slowakije in het oosten door Litouwen Wit-Rusland en Oekraïne en in het noorden door de Oostzee en de Russische exclave Kaliningrad De meeste historici plaatsen de oprichting van een Poolse staat in 966 toen Mieszko I heerser over een territorium dat min of meer overeenkomt met het hedendaagse Polen zich bekeerde tot het christendom In 1025 werd het Koninkrijk Polen 1025-1385 opgericht en in 1569 creëerden Polen en het Grootvorstendom Litouwen met de Unie van Lublin het Pools-Litouwse Gemenebest Deze unie hield stand tot 1795 toen het Poolse gebied werd verdeeld tussen Rusland Habsburgse Monarchie en Pruisen Polen herwon zijn onafhankelijkheid in 1918 in de vorm van de Tweede Poolse Republiek In 1939 begon de Tweede Wereldoorlog met de inval in Polen door Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie Meer dan 6 miljoen Poolse burgers kwamen om in de oorlog Polen werd een satellietstaat van de Sovjet-Unie in 1944 en kreeg in 1952 de naam Volksrepubliek Polen In de jaren 1980-1989 werd met massale protesten onder leiding van Lech Wałęsa van de vakbond Solidarność de val van het communisme ingeleid De Derde Republiek was geboren en een nieuwe grondwet werd aangenomen waarbij Polen een democratie werd Polen is na de omwenteling snel lid geworden van de Europese Unie en geldt inmiddels als modelland in vele opzichten Zo is Polen het enige land van de Europese Unie dat ondanks de Kredietcrisis niet in een recessie belandde Polen heeft een oppervlakte van en een inwonertal van De hoofdstad en grootste stad van het land is Warschau Staatkundig is Polen een parlementaire republiek en een eenheidsstaat onderverdeeld in 16 woiwodschappen Polen is lid van een groot aantal internationale organisaties waaronder de Europese Unie de Verenigde Naties de NAVO de Wereldhandelsorganisatie en de OESO Ondanks de grote verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog is een groot deel van het Poolse culturele erfgoed bewaard gebleven Er zijn op dit moment 14 Poolse erfgoedplaatsen op de UNESCO Werelderfgoedlijst Geschiedenis De geschiedenis van Polen gaat terug tot 966 na Christus toen vorst Mieszko I zich bekeerde tot het christendom en de verschillende Slavische stammen op de laagvlakte tussen de rivieren Oder en Wisła verenigde Zijn zoon Bolesław de Dappere werd tot eerste koning gekroond en verstevigde de positie van de jonge staat in Midden-Europa Het woord Polen is afkomstig van het Poolse woord Pole hetgeen veld of vlakte betekent Het woord Polska echter wat in het Pools Polen betekent is afgeleid van de woorden pola en lasy wat velden en bossen betekent Onder koning Casimir de Grote regerend van 1333 tot 1370 moderniseerde Polen; de Universiteit van Krakau 1364 werd opgericht de economie groeide sterk en het land werd uitgebreid in oostelijke richting In 1386 werden Polen en Litouwen in personele unie samengevoegd in een gemenebest onder heerschappij van Władysław II Jagiełło koning van Polen grootvorst van Litouwen 1386-1444 Het Pools-Litouwse rijk was tussen 1386 en 1572 qua oppervlakte het grootste rijk in Europa dat zich uitstrekte vanaf de Oostzee tot de Zwarte Zee met het huidige Wit-Rusland en grote delen van het huidige Oekraïne binnen zijn grenzen In 1569 werden de twee staten nauwer aan elkaar verbonden in het Pools-Litouws Gemenebest Polen kreeg in 1791 de eerste geschreven grondwet in Europa Het hervormingsproces stopte met de verdelingen van Polen onder Rusland Oostenrijk en Pruisen 1772 1792 en 1795 zie Poolse Delingen Het tijdens de napoleontische oorlogen opgerichte Hertogdom Warschau werd door de Russische tsaren geannexeerd Tussen 1795 en 1918 vonden er twee grote opstanden plaats met als doel het herstel van een soeverein Polen Beide opstanden in 1830 en 1863 mislukten met grotere repressie van de overheersers tot gevolg Polen kende echter een sterke bloei van het veelal clandestiene culturele leven die van belang zouden zijn bij het in stand houden van het Poolse onafhankelijkheidsstreven In 1915 werd door Oostenrijk-Hongarije en het Duitse Keizerrijk het Regentschap Polen opgericht in het voormalig Congres-Polen maar oude Poolse gebieden zoals de provincie Posen Poznań Wielkopolska maakten hiervan geen deel uit Na de Eerste Wereldoorlog werd in 1918 een nieuw groter Polen opgericht dat zijn onafhankelijkheid tegenover de Sovjet-Unie succesvol verdedigde tijdens de Poolse-Russische Oorlog van 1919-1921 Bij de aanvang van de Tweede Wereldoorlog werd het land verdeeld tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie Na de Tweede Wereldoorlog waarbij 20% van de bevolking was omgekomen en het land zwaar was getroffen werden zowel de oostgrens als de westgrens naar het westen opgeschoven het kreeg uitgestrekte gebieden van het overwonnen Duitsland gebied 1931 zuidelijk Oost-Pruisen Pommeren Neder-Silezië Opper-Silezië Danzig Neumark Oost-Brandenburg maar verloor anderzijds nog meer oostelijke gebieden Kresy aan de Sovjet-Unie Litouwse Oekraïense en Wit-Russische sovjetrepublieken Dit had voor Polen enorme gevolgen in de voormalige Duitse gebieden hadden voor de oorlog 92 miljoen Duitsers gewoond; zij werden verdreven gedeporteerd en soms vermoord door de autoriteiten van de Volksrepubliek Polen bijgestaan door het Sovjet-leger Aan de andere kant moesten bijna één miljoen Poolse burgers de gebieden die nu aan Wit-Rusland en Oekraïne kwamen verlaten; de door Polen verloren oostelijke gebieden waren echter reeds veelal grotendeels Wit-Russisch of Oekraïens bewoond In 1980 ontstond de arbeidersonrust in Gdańsk onder Lech Wałęsa en de vakbond Solidarność In augustus 1989 won deze de verkiezingen de eerste vrije verkiezingen achter het IJzeren Gordijn Daarna volgde de ineenstorting van alle communistische regimes van de overige Centraal- en Oost-Europese landen met als symbolisch hoogtepunt de val van de Berlijnse muur In 1999 voegde Polen zich bij de NAVO sinds 1 mei 2004 is het land lid van de Europese Unie Geografie Fysieke kenmerken Polen heeft een oppervlakte van De totale omtrek van de Poolse landgrenzen bedraagt 3014 km er is een kustlijn van 524 km De grootste rivieren van het land zijn de Wisła ook bekend als Weichsel; 1047 km en de Oder Pools Odra Het Śniardwymeer 138 km² in het Mazurisch merengebied is het grootste meer In het Tatragebergte onderdeel van de Karpaten ligt het hoogste punt de Rysy 2499 meter In het oosten ligt het grootste restant van het Europese oerbos het oerbos van Białowieża Warschau Warszawa is de hoofdstad en grootste stad van Polen met circa 17 miljoen inwoners Andere grote steden zijn Krakau Kraków Łódź Wrocław Poznań en Gdańsk Klimaat Het klimaat van Polen is een overgang van een gematigd zeeklimaat in het noorden en westen van het land naar een droog landklimaat in het zuiden en oosten De neerslag bedraagt in de Karpaten en de Sudeten meer dan 800 mm per jaar; op de plateaus en meervlakten 600 tot 800 mm per jaar en in Centraal-Polen 450 mm In de maanden september en oktober wordt het frisser en neemt de kans op regen toe maar het aantal zonnige dagen is nog behoorlijk groot November en december hebben veel mist en regen De winters duren van circa half december tot in april en zijn door de oostenwinden in het oosten en het zuiden erg streng met veel sneeuwval Rivieren en meren zijn in die regio’s dan grotendeels bevroren In de bergen komt de temperatuur ca 130 dagen per jaar niet boven het vriespunt uit In de lange warme zomerperiode stijgt de temperatuur tot boven 25 °C; in de winter daalt het kwik tot onder 0 °C De gemiddelde julitemperatuur is 17 °C aan de Oostzee tot 20 °C in het zuidoosten; de gemiddelde januaritemperatuur varieert regionaal van -1 °C tot -6 °C Bevolking Polen telt inwoners Het land had in 2008 een geboortecijfer van 1001 en een sterftecijfer van 999< ref> Taal De officiële taal is Pools Bij de laatste volkstelling van 2002 werden 36983700 Polen geregistreerd oftewel 9674% van de bevolking De belangrijkste minderheden van de overgebleven 471500 123% zijn de Sileziërs 173200 en de Duitsers 152900 Bij de volkstelling gaven 774900 mensen 203% geen nationaliteit op In Silezië bevindt zich het grootste deel van een aanzienlijke Duitse minderheid een kleiner deel in Pommeren en Ermland Verdere minderheden zijn de Kasjoeben nabij Gdańsk alsmede kleine groepen Oekraïners Litouwers Wit-Russen en Roethenen Lemko Het Russisch Duits en het Engels worden het meest gesproken als tweede taal Engels dat sinds enkele jaren als tweede taal wordt geleerd op school meer onder jongeren Russisch en Duits meer onder ouderen ook al kan die laatste taal bij sommige Polen gevoelig liggen Het Russisch is jarenlang als tweede taal op scholen gegeven en wordt mede door de taalverwantschap nog steeds door veel Polen gesproken Religie In 2002 was 898 % katholiek 13 % was Pools-orthodox vooral een Wit-Russische minderheid in Podlachië 03 % protestant en 83 % had geen religie aangegeven veel meer dan in andere Europese landen en binnen de EU staat Polen op de eerste plaats Polen is een van de meest gelovige landen van Europa De Heiligen Casimir Stanislaus van Krakau Wojciech Adalbert Stanislaus Kostka Andreas Bobola Hyacinthus en Cunegonde zijn de patroonheiligen van Polen Paus Johannes Paulus II was een Pool en is voor vele Polen een symbool van hun land Hij is tot nu toe de enige Slavische paus geweest en was de eerste niet-Italiaanse paus in 455 jaar Hij wordt door velen gezien als een van de oorzaken van de ineenstorting van het communisme in Polen en in bredere context in Centraal- en Oost-Europa Een jaar nadat hij paus was geworden sprak hij in zijn geboorteland Polen zijn landgenoten toe en vertelde hen dat ze niet bang hoefden te zijn Zijn woorden drongen door tot veel Poolse zielen "Laat de Heilige Geest neerkomen en laat hem het beeld veranderen van het landdit land" Johannes Paulus II is een belangrijke figuur in de Poolse samenleving en zijn dood in 2005 zorgde voor nooit geziene taferelen van rouw en verdriet doorheen het hele land Belangrijke bedevaartplaatsen in Polen zijn het klooster op de Jasna Góra in Częstochowa het huis van Johannes Paulus II in Wadowice en de Mariabasiliek van Licheń Cultuur De cultuur van Polen is nauw verbonden met zijn ingewikkelde 1000 jaar aan geschiedenis Het unieke karakter van de cultuur is ontstaan als gevolg van de geografie van Polen en door de samenvloeiing van de Europese culturen Met een oorsprong in de cultuur van de Proto-Slaven werd na verloop van tijd de Poolse cultuur sterk beïnvloed door verweving en banden met de Germaanse Latijnse en Byzantijnse wereld evenals in een voortdurende dialoog met de vele andere etnische groepen en minderheden in Polen De mensen van Polen worden van oudsher gezien als gastvrij voor kunstenaars uit het buitenland en welwillend als het gaat om het volgen van culturele en artistieke trends die populair zijn in andere landen In de 19e en 20e eeuw was de focus in Polen eerder gericht op de culturele ontwikkeling boven politieke en economische activiteiten Deze factoren hebben bijgedragen aan het veelzijdige karakter van de Poolse kunst met al zijn complexe nuances Tradities en folklore Alle belangrijke Poolse feesten hebben een samenhang met de christelijke tradities Poolse feesten stammen niet alleen af van de christelijke rituelen maar ook van de gebruikelijke en bestendige elementen van de heidense plechtigheden Deze mengeling veroorzaakte dat de heidense tradities zich met de christelijke tradities vervlecht hebben en deze een nieuwe betekenis en maat gegeven hebben Muziek Artiesten uit Polen waaronder de beroemde componisten als Chopin of Penderecki en traditionele en op regionale schaal optredende folkmuzikanten creëren een levendige en gevarieerde muziekscene die ook haar eigen muziekgenres kent zoals poezja śpiewana en disco polo Sinds 2006 is Polen één van de weinige landen in Europa waar rock en hip hop domineren over popmuziek Literatuur De Poolse literatuur heeft een lange en ingewikkelde geschiedenis Tijdens de Middeleeuwen schreven de meeste Poolse schrijvers en academici Jan Długosz alleen in het Latijn dat toen de academische taal van Europa was die Europa verbond Jan Kochanowski doorbrak deze trend en werd de eerste auteur die het merendeel van zijn werken in de Poolse taal schreef Een aantal Poolse auteurs heeft grote bekendheid verworven in de afgelopen eeuwen maar dit vloeit grotendeels voort uit het aanvankelijke succes van de werken van Adam Mickiewicz die het eerste Poolse epos schreef Pan Tadeusz in 1834 Invloedrijke auteurs van het einde van de 19e en 20e eeuw zijn onder andere Henryk Sienkiewicz Władysław Reymont Witold Gombrowicz en Czesław Miłosz Tot op heden hebben vier Poolse auteurs de Nobelprijs voor de Literatuur gewonnen met Władysław Reymont als één van de slechts negen schrijvers die de prestigieuze prijs heeft ontvangen voor slechts één bepaald uitstekende literair werk Chłopi De boeren uit 1924 in plaats van voor hun gehele carrière Met betrekking tot poëzie heeft Polen een lange en eerbiedwaardige geschiedenis van dichters van wereldklasse De belangrijkste zijn de drie barden trzej wieszcze Mickiewicz Krasiński en Słowacki de drie nationale dichters van de Poolse romantische literatuur Overigens betekent het Poolse woord Wieszcz profeet of waarzegger een passende benaming voor de drie aangezien werd gedacht dat ze niet alleen de stem van het Poolse nationale sentiment waren maar ook de toekomst konden voorspellen Tegenwoordig worden de tradities van de Poolse literatuur en poëzie voortgezet door een nieuwe generatie schrijvers Tot deze groep behoorde onder andere Wisława Szymborska een best-selling auteur en ontvanger van de Nobelprijs voor de Literatuur in 1996 die in 2012 overleed< ref> Architectuur Poolse steden en gemeenten reflecteren het gehele scala aan Europese stijlen De Romaanse architectuur wordt vertegenwoordigd door de Andreaskerk in Krakau Kenmerkend voor de Poolse baksteengotiek is de Mariakerk in Gdańsk Rijk versierde zolders en arcadeloggia's zijn algemene elementen van de Poolse Renaissance architectuur Deze zijn te zien in bijvoorbeeld het stadshuis in Poznań Gedurende enige tijd stond de late renaissance het zogenaamde maniërisme met name zichtbaar in het bisschoppelijke paleis in Kielce naast het vroege barok zoals zichtbaar in de kerk van SS Peter en Paul in Krakau De geschiedenis is niet bepaald vriendelijk geweest voor de architecturale monumenten van Polen Toch heeft een aantal oude structuren het overleefd kastelen kerken en statige gebouwen vaak uniek in de regionale of Europese context Sommigen van hen zijn zorgvuldig gerestaureerd zoals het Wawel-kasteel of volledig gereconstrueerd nadat ze vernietigd waren in de Tweede Wereldoorlog inclusief het historisch centrum en het koninklijk paleis in Warschau en de oude binnenstad van Gdańsk De architectuur van Gdańsk is grotendeels die van een Hanzestad een gotische stijl gemeenschappelijke onder de vroegere handelsteden langs de Oostzee en in het noordelijke deel van Midden-Europa De bouwstijl van Wrocław is voornamelijk een Duitse architectuur aangezien het zich eeuwenlang bevond in de Duitse staten Het centrum van Kazimierz Dolny aan de Wisła is een goed voorbeeld van een goed bewaard gebleven middeleeuwse stad De oude hoofdstad van Polen Krakau behoort tot de best bewaarde gotische en renaissance stedelijke complexen in Europa Ondertussen speelde de erfenis van de Kresy van de oostelijke regio's van Polen waar Wilno en Lwów nu Vilnius en Lviv werden erkend als de twee belangrijke centra voor de kunsten een bijzondere rol in de ontwikkeling van de Poolse architectuur met katholieke kerk architectuur die speciale aandacht verdient In Vilnius Litouwen zijn er ongeveer 40 barok en renaissance kerken In Lviv Oekraïne zijn er ook een aantal gotische renaissancistische en barokke religieuze gebouwen die zijn ontleend aan en beïnvloed door Oosters-orthodoxe en Armeens-apostolische kerk architectuur De tweede helft van de 17e eeuw wordt gekenmerkt door barokke architectuur Zijtorens zichtbaar in het Branickipaleis in Białystok zijn typisch voor de Poolse barok De klassieke Silezische barok wordt vertegenwoordigd door de Universiteit in Wrocław De overvloedige decoraties van Branickipaleis in Warschau zijn kenmerkend voor rococo stijl Het centrum van het Poolse classicisme was Warschau onder het bewind van de laatste Poolse koning Stanisław August Poniatowski Het Łazienkipaleis is het meest opvallende voorbeeld van de Poolse neoklassieke architectuur Het Lublinkasteel staat voor de neogotische stijl in de architectuur terwijl de Izrael Poznański-paleis in Łódź een voorbeeld is van eclecticisme Bezienswaardigheden WerelderfgoedlijstPolen Historisch centrum van Kraków Wieliczka-zoutmijn en Bochnia-zoutmijn Nazi-Duitslands concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau 1940-1945 Woud van Białowieża Historisch centrum Stare Miasto van Warschau Oude stad Zamość Middeleeuwse stad Toruń Kasteel van de Duitse ridderorde in Malbork het grootste kasteel ter wereld qua oppervlakte Het Manneristisch architectonische en parklandschapcomplex en pelgrimspark Kalwaria Zebrzydowska Vredeskerken in Jawor en Świdnica Houten kerken van zuidelijk Małopolska Park Mużakowski gedeeltelijk in Duitsland in Wrocław Houten tserkva's van de Karpaten in Polen en Oekraïne Keuken De Poolse keuken is beïnvloed door de de keukens van de omringende landen Eeuwenlang was de Poolse keuken een concurrent van de Franse en Italiaanse keukens Hij is rijk aan vlees vooral varkensvlees kip en rundvlees wintergroenten bigos en kruiden Pasta komt ook voor in veel Poolse gerechten met als meest bekende de pierogi De Poolse nationale keuken deelt een aantal overeenkomsten met andere Europese tradities In het algemeen is de Poolse keuken stevig te noemen De voorbereiding van de traditionele keuken is over het algemeen tijdsintensief en Polen gebruiken dan ook een royale hoeveelheid tijd om zich voor te bereiden en om te genieten van hun feestelijke maaltijden waarvan een aantal maaltijden zoals kerstavond of paasontbijt een aantal dagen kost om in zijn geheel voor te bereiden Het is vermeldenswaard dat de meeste regio's van Polen hun eigen lokale gastronomische tradities en onderscheidende smaken hebben Opmerkelijke Poolse gerechten zijn onder meer de soepen rosół barszcz chłodnik żurek krupnik kapuśniak zupa pomidorowa zupa ogórkowa zupa grzybowa flaczki penssoep en andere gerechten zoals pierogi kiełbasa gołąbki oscypek kotlet schabowy kotlet mielony bigos verschillende aardappelgerechten aardappelpannenkoekjes zapiekanka en traditionele Poolse desserts zoals pączki faworki peperkoek rogal świętomarciński en babka Dranken Een traditioneel alcoholhoudende drank is van honing gemaakte mede Sinds de 13e eeuw is daar bier wijn en wodka bijgekomen Sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw is de wodka-consumptie sterk afgenomen De consumptie van bier toegenomen en die van wijn in verhouding eveneens toegenomen < ref> In de Poolse wijnbouw wordt sinds het begin dan de 21e eeuw geïnvesteerd in moderne technologieën Politiek Staatsinrichting Reeds in 1989 werd er een tweekamerstelsel ingevoerd De Sejm werd verdeeld in een hoger- en een lagerhuis Het lagerhuis Sejm telt 460 leden het hogerhuis Senaat telt 100 leden Via een speciale regeling wisten de communisten tot 1990 nog aan de macht te blijven In 1991 werd een stelsel van evenredige vertegenwoordiging ingevoerd De president wordt sinds 1991 rechtstreeks gekozen Hij heeft verregaande bevoegdheden en kan het parlement ontbinden heeft vetorecht en kan verkiezingen uitschrijven Bestuurlijke indeling In 1990 werd Polen gedecentraliseerd de lokale overheden kregen meer bevoegdheden Het land is bestuurlijk verdeeld in 16 woiwodschappen of provincies die verder zijn onderverdeeld in 379 districten powiats Deze powiats zijn weer onderverdeeld in 2478 gemeentes gmina's< ref> Voor lijsten van bestuurlijke indelingen zie Woiwodschappen van Polen Lijst van Poolse districten Lijst van Poolse gemeenten Politieke partijen Huidige Parlementair vertegenwoordigd PO Burgerplatform; conservatief liberaal PiS Recht en Rechtvaardigheid; conservatief nationalistisch Twój Ruch liberaal progressief liberalisme PSL Poolse Volkspartij; boerenpartij centrum-rechts SLD Alliantie van Democratisch Links; sociaaldemocratisch SP Solidarna Polska; conservatief Niet parlementair vertegenwoordigd Samoobrona Zelfverdediging van de Poolse Republiek nationalistisch populistisch LPR Liga van Poolse Gezinnen; nationalistisch katholiek conservatief Partia Demokratyczna demokracipl; sociaal-liberaal PR Rechtervleugel van de Republiek opgericht in april 2007 als afscheiding van PiS Polska Jest Najważniejsza opgericht als afscheiding van PiS Zieloni 2004 Groenen 2004 Vroegere PZPR 1948-1990; Poolse Verenigde Arbeiderspartij; communistisch Solidarność Solidariteit gesplitst in de AWS en UD later UW UD Democratische Unie KLD Liberaal-Democratisch Congres PC Centrumalliantie UW Vrijheidsunie; links-liberaal 1994-2005 AWS Verkiezingsactie Solidariteit; rechts Economie De Poolse economie is de op vijf na grootste van Europa en een van de snelst groeiende van Europa Het is ook de 20ste economie van de wereld Aan het begin van de economische crisis in 2009 was Polen het enige land van de Europese Unie dat géén recessie kende Sinds de crisis is er geen recessie noch contractie van de economie gekomen In 2011 was de economische groei 43% een van de beste resultaten van Europa Datzelfde jaar was de werkloosheidsgraad 97% Sinds de val van het communisme in Polen heeft Polen vele hervormingen doorgevoerd wat de economie enorm heeft geholpen In 1996 waren al 70% van de handelspartners leden van de Europese Unie en het buurland Duitsland is op dit moment de belangrijkste handelspartner van Polen In de Arabische wereld zijn de Verenigde Arabische Emiraten de belangrijkste handelspartner De grote potentiële groei een grote binnenlandse afzetmarkt EU-lidmaatschap en een hoge politieke stabiliteit overtuigen vele buitenlandse firma's om in Polen te investeren Recente groei van het BNP< ref> Verkeer en vervoer Polen telt in totaal 123 vliegvelden waarvan 12 bestemd voor burgerluchtvaart Naast het vliegveld van Warschau 106 miljoen passagiers in 2013 zijn Luchthaven Kraków-Balice 365 miljoen passagiers in 2013 Luchthaven Gdańsk Lech Wałęsa 28 miljoen passagiers in 2012 Luchthaven Katowice-Pyrzowice 25 miljoen passagiers in 2012 en Luchthaven Wroclaw-Copernicus 19 miljoen passagiers in 2012 het grootst Het Pools wegennet telt 423997 kilometer waarvan 295356 kilometer verhard en 128641 kilometer onverhard is stand 2008 Hiervan is circa 1600 kilometer snelweg 2011 De kwaliteit van de wegen is verschillend van zeer goed tot slecht Momenteel wordt er gewerkt aan het uitbreiden van het snelwegennet Er zijn zes snelwegen met een A-nummer waarvan 42% voltooid is stand augustus 2009 de Autostrada's A1 de A2 de A4 de A6 de A8 en de A18 Het gehele jaar is het in Polen verplicht met licht aan te rijden Op de snelwegen met een S-aanduiding mag vanaf 1 januari 2011 120 kilometer per uur worden gereden en op de snelwegen met een A-aanduiding 140 Polen kent een uitgebreid spoorwegennet van 23072 kilometer dat wordt beheerd door de Poolse staatsspoorwegmaatschappij PKP Polskie Koleje Państwowe Wel rijden treinen relatief langzaam op de meeste trajecten door achterstallig onderhoud Tot 2012 zullen de meeste lijnen tussen grote steden gemoderniseerd worden De snelheden zullen verhoogd worden naar 160 km h voor de klassieke treinen en 200 km h voor de hogesnelheidstreinen Tussen de grote steden rijden intercitys de rest van het land wordt bediend door sneltreinen versnelde treinen en stoptreinen Warschau is via een rechtstreekse Intercity verbonden met Berlijn Deze trein stopt ook in het ongeveer halverwege gelegen Poznań rijdt meerdere malen per dag en doet ongeveer 6 uur over de route Ook steden als Gdańsk Krakau Szczecin en Wrocław zijn rechtstreeks verbonden met Berlijn Een van de betere binnenlandse verbindingen op dit moment is het traject tussen Warschau en Krakau De intercitys en sneltreinen doen er 2 uur en 45 minuten over een afstand van ongeveer 300 kilometer In 2011 heeft PKP Intercity 20 Pendolino hogesnelheidstreinen besteld De eerste treinen zullen in 2014 afgeleverd worden In een aantal Poolse steden rijden trams Media Televisie Publiek Telewizja Polska TVP publieke omroep met twee landelijke netten namelijk TVP 1 en TVP 2 en een derde regionale TVP INFO en een internationale voor Polen in het buitenland TVP Polonia TVP HD TVP KULTURA TVP HISTORIA TVP SPORT Tevens enkele themakanalen Privaat TVN diverse kanalen van de Luxemburgse ITI Groep waaronder TVN Siedem vroeger RTL 7 Polen TVN Meteo TVN24 TVN&CNBC Biznes TVN Religia TVN HD TVN Turbo TVN Style TVN Lingua Mango 24 iTVN Polsat Polsat 2 Polsat Sport Polsat Sport HD Polsat Sport Extra Polsat Sport News Polsat Futbol Polsat NEWS Polsat Play Polsat Cafe TV Biznes TV4 Polcast Tele 5 en Polonia 1 Superstacja Viva Polska Kino Polska TV Puls TV Trwam katholiek verder Poolstalige versies van de zenders van MTV Discovery Channel Canal+ HBO The Walt Disney Company Time Warner Fox Entertainment Group Hallmark Channel en Comedy Central De meeste van deze netwerken hebben meerdere Poolse kanalen Bekende Polen of personen van Poolse afkomst Zie ook Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog Poolse regering in ballingschap 1939-1990 Poolse Delingen Poolse Corridor Polen van A tot Z Polen volk Externe links Onder religie van het Latijn religio zie verder Etymologie wordt gewoonlijk een van de vele vormen van zingeving of het zoeken naar betekenisvolle verbindingen verstaan waarbij meestal een hogere macht opperwezen of god centraal staat In bredere zin duidt het woord religie op een algemenere vorm van spiritualiteit gevoelens gedachten met betrekking tot de zin van het leven Deze religiositeit kan al dan niet beschouwd worden in relatie tot een macht of manifestaties van een macht of een bewust niet nader gedefinieerd beginsel essentie of entiteit Het gaat daarom dus niet per se om een identiteit een persoon Vaak ook wordt de term geloof gebruikt In monotheïstische religies wordt ook het specifiekere begrip godsdienst gebruikt In polytheïstische religies spreekt men daarentegen over een godendom Etymologie Bij Romeinse auteurs treft men de volgende etymologieën van het woord religio aan Cicero leidt het woord af van relegere herlezen overdoen nauwgezet in acht nemen en typeert daarmee het begrip religie als het voortdurend en ijverig in acht nemen van alles wat op de verering van de goden betrekking heeft vergelijk De natura deorum II 28 en De inventione II 22 en 53 Lactantius verklaart religie uit religare opnieuw binden goed binden en verstaat onder religie de band liga tussen God en de mens Divinae Institutiones IV 28 Aulus Gellius leidt het begrip af van relinquere achterlaten en geeft daarmee aan dat alles wat tot de religie behoort van het profane is afgezonderd Noctes Atticae IV 9 Augustinus brengt het woord in verband met re-eligere opnieuw verkiezen in de religie kiest de mens God die hij door de zonde had verloren weer als bron van zijn zaligheid De civitate Dei X 4 Antieke theorieën over woordafleiding etymologie zijn echter zelden betrouwbaar De moderne taalwetenschap leidt religio af van een niet overgeleverd werkwoord religere dat zoiets als verplichten moet hebben betekend Dat is ook in overeenstemming met de oudst vastgestelde betekenis van religio het naleven van een religieuze plicht De foutieve etymologie van Lactantius als zou religie eigenlijk verwijzen naar een verbinding tussen goden en mensen geniet in sommige religieuze kringen nog steeds een begrijpelijke populariteit Voor een dergelijk type verbinding reserveert het Latijn echter het woord coniunctio Algemeen Religie kan enerzijds worden gezien als een poging van de mens het universum en zijn bestaan daarin te verklaren en anderzijds als een reactie van de mens op wat hij interpreteert als openbaringen van een hogere macht mystieke ervaringen of inzichten In de meeste religies wordt die hogere macht beschouwd als Schepper van het universum en in sommige religies als een lagere godheid de zogeheten Demiurg Bij het ontbreken van een God of schepper in een religie kent men vaak een onpersoonlijk onnoembaar beginsel bijvoorbeeld bij het emanationisme Sommige onderzoekers waaronder Karen Armstrong zien de mens principieel als een religieus wezen In de religie zoekt de mens antwoord op vragen rond bestemming dood leven zin van het lijden doel van de geschiedenis etc De religie biedt in deze optiek houvast en troost in een chaotische wereld Het geeft ook antwoorden hoewel geen sluitende op de waaroms van het leven Anderen onder wie Ludwig Feuerbach Karl Marx Friedrich Nietzsche en Arthur Schopenhauer als meesters van de twijfel verwerpen met kracht de gedachte dat de mens een religieus wezen is Dit verschil in mening kan gemakkelijk verklaard worden door de mens te zien als een wezen dat naar zekerheid streeft zo is religie één manier die tracht deze zekerheid te bekomen Zie ook horror vacui Het overgrote deel van de mensheid is religieus al dan niet belijdend Het aantal aanhangers van de diverse wereldreligies verschilt sterk Globaal gelden ongeveer de volgende cijfers ] Definities van religie Het begrip religie is moeilijk zo niet onmogelijk te definiëren Vele tientallen definities zijn geopperd maar geen enkele definitie wordt universeel geaccepteerd Iedereen heeft echter een idee van wat met religie bedoeld wordt Wanneer men willekeurige mensen vraagt om een definitie van religie te geven dan krijgt men bijvoorbeeld de volgende antwoorden Het geloven in een goden theïsme Naar de kerk gaan en bidden kerkgang Een manier om met de onzekerheid van het bestaan om te gaan Het geloof in geestelijke wezens Tylor Geestelijken heilige boeken gebedshuizen etcetera Goed zijn voor anderen Een manier van leven Religie als cultuursysteem Edward Evan Evans-Pritchard Opium van het volk Karl Marx Een illusie Sigmund Freud Het is iets zoals christendom islam enzovoorts Het is een vorm van aanbidding Een serie antwoorden op de grote vragen zoals Waarom zijn we hier? Wat is goed kwaad en wie bepaalt dat? etc In de theologie sociologie filosofie en psychologie zijn vele definities bedacht Deze definities en beschrijvingen kunnen worden onderverdeeld in verschillende groepen Essentialistische of substantiële definities Een essentialistische definitie probeert religie te beschrijven vanuit haar essentie Men probeert de essentiële inhoud de substantie van religieuze voorstellingen en religieus gedrag te omschrijven Men probeert aldus religie te onderscheiden van andere menselijke fenomenen zoals filosofie wetenschap en politiek Een bekende vorm van deze definitie is het idee dat religie te maken heeft met een geloof in spirituele wezens Dit soort definities zijn echter problematisch omdat in sommige religies zoals Theravada taoïsme en confucianisme spirituele wezens niet centraal staan of zelfs niet voorkomen Een bekende essentialistische definitie stamt van Friedrich Schleiermacher "Religie is de honger van de ziel naar het onmogelijke het onbereikbare het onvoorstelbare" Rudolf Otto beschreef religie als het numineuze het geheel andere en transcendente Paul Tillich definieerde religie als een systeem van geloof en praktijken gericht op het ultieme Essentialistische definities zijn aantrekkelijk omdat ze in een kernachtige en vaak poëtische beschrijving pogen aan te geven wat religie is Het is echter niet mogelijk gebleken om een essentialistische definitie te vinden die alle geaccepteerde vormen van religie beschrijft Een essentialistische definitie verplaatst het probleem door het woord religie te vervangen met een filosofische abstractie zoals het ultieme Functionele definities In de functionele definitie wordt religie omschreven met betrekking tot hoe het functioneert in de samenleving Dit soort definities zijn geopperd om het probleem met essentiële definities te omzeilen Sigmund Freud dacht dat religie een manier is om de werkelijkheid te beheersen door middel van het uitvinden van een perfecte wereld In zijn visie is het idee God een versie van het vaderbeeld en is religie in wezen infantiel en neurotisch Hij ziet religie als een biologische en psychologische noodzakelijkheid om de contingentie van het bestaan aan te kunnen Freuds volgeling CG Jung had een veel meer sympathiserende opstelling tegenover religie Als agnosticus wees hij religieuze symboliek toch een belangrijke functie toe in de psychologie van een individu Aan het freudiaanse onderbewuste voegde hij een collectief onbewuste toe een soort opslagplaats van door alle culturen gedeelde universele beelden archetypen die ook aan de basis lag van het bestaan van religie Een andere psychoanalyticus die zich boog over de functie van religie is de Amerikaan Erich Fromm 1900–80 die de freudiaanse theorie modificeerde door het oedipuscomplex niet zozeer seksueel te interpreteren maar eerder als gebaseerd op een veel diepere begeerte namelijk de kinderlijke wens om zich blijvend te hechten aan beschermende figuren Alhoewel dit soort definities een betere beschrijving kunnen geven van wat religie is zijn functionele definities problematisch omdat ze vanuit een extern perspectief zijn geschreven De religieuze mens herkent zichzelf vaak niet in dit soort definities Functionele definities geven vaak een simplistisch beeld van de rol die religie speelt in het leven van de religieuze mens net zoals essentialistische definities het begrip religie op zich proberen te vereenvoudigen Fenomenologische definities De fenomenologie van de religie probeert het hele definitieprobleem te omzeilen door een opsomming van de fenomenen die alle religies gemeenschappelijk hebben Ninian Smart definieert religie als een verzameling van geïnstitutionaliseerde rituelen van een groep mensen die verbonden zijn met een traditie en die spirituele sentimenten met een buiten-menselijke focus uitbeelden of oproepen en ten minste ten dele gebaseerd op mythologie en of doctrines Ten eerste laat Smart zien dat religie geen opzichzelfstaand fenomeen is maar iets van een groep mensen Religies ontstaan echter niet uit het niets en Smarts definitie benadrukt dan ook de rol van de traditie Smarts definitie laat tevens een intern perspectief toe door middel van het uitbeelden van spirituele sentimenten Dit is echter tevens een zwakte van deze definitie omdat het begrip spiritueel net zo moeilijk te bevatten is als religie De toevoeging dat het om iets buiten-menselijks gaat verduidelijkt dit echter Het laatste aspect van de definitie stelt dat religies worden verwoord door mythologie en doctrines al dan niet schriftelijk vastgelegd Deze definitie laat de complexiteit van religie tot zijn recht komen het nadeel is echter dat de definitie erg uitgebreid is De fenomenologische definitie heeft als groot voordeel dat hierdoor religie in al haar aspecten kan worden ontleed en bestudeerd Het is dan ook een definitie die vooral door sociologen wordt gehanteerd Wat is religie? Bovenstaand overzicht geeft aan dat een perfecte definitie van religie niet mogelijk is Religie zal voor iedereen wat anders betekenen De fenomenologische definitie wordt tegenwoordig door de meeste godsdienstwetenschappers als de bruikbaarste ervaren Deze benadering heeft als minpunt dat het de fundamentele zijnsvragen ontwijkt of ontologie vervangt door fenomenologie Onderverdeling van religies Religies kunnen op grond van verschillende criteria worden onderverdeeld Een gangbare methode is een indeling aan de hand van de verhouding van een bepaalde religie tot de godheid Voor een uitgebreid overzicht van religieuze stromingen zie het en lijst