ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜੀ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾ-ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਹਿੰਦੀ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਇਸਦਾ ਦੂਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਜਰਮਨਿਕ ਸ਼ਾਖਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਹਿਤ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਵੀ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਪੰਜਵੀਂ ਅਤੇ ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੇ ਟਾਪੂਆਂ ਉੱਤੇ ਉੱਤਰ ਵਲੋਂ ਏਂਗਲ ਅਤੇ ਸੈਕਸਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੈਲਟਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮਕਾਮੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਆਇਰਲੈਂਡ ਅਤੇ ਵੇਲਸ ਦੇ ਵੱਲ ਧਕੇਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਅਠਵੀਂ ਅਤੇ ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਲੋਂ ਵਾਇਕਿੰਗਸ ਅਤੇ ਨੋਰਸ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਤਮਾਨ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਖੇਤਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਮਿਲ ਗਏ । ਜਿਵੇਂ ਡਰੀਮ dream ਦਾ ਅਰਥ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਆਨੰਦ ਲੈਣਾ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਉੱਤਰ ਦੇ ਵਾਇਕਿੰਗਸ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਪਨੇ ਦੇ ਅਰਥ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਕਰਟ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਉੱਤਰੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਆਇਆ। ਲੇਕਿਨ ਇਸਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਕੇ ਸ਼ਰਟ shirt ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਸ਼ਬਦ ਵੱਖ ਵੱਖ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਸੰਨ 500 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1100 ਤੱਕ ਦੇ ਕਾਲ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਦੌਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 1066 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਡਿਊਕ ਆਫ ਨਾਰਮੰਡੀ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਦੇ ਐਂਗਲੋ ਸੈਕਸਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਫਤਹਿ ਪਾਈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੁਰਾਣੀ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਮਕਾਮੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਲੱਗੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਇਹ ਦੌਰ 1100 ਤੋਂ 1500 ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਾਲਾ ਦੌਰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਨੂੰਨ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਚੌਸਰ Chaucer ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਉਦਾਹਰਣ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਨ 1500 ਦੇ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਮਿਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਦੌਰ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਵਰਗੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਨ 1800 ਤੱਕ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕਤਮ ਦੌਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਆਕਰਣ ਸਰਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਵੀਂ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਿਕ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਅਫਰੀਕੀ ਪਰਜਾ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਸੰਸਾਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸਾਹਿਤ ਪੇਸ਼ਾ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਵੀ ਸੀ। ਹਿੱਜਿਆਂ ਦੀ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸੁਗਮ ਸ਼ੈਲੀ ਅਮਰੀਕੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ । ਇਬੋਲਾ ਵਾਇਰਸ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਰੋਗ ਈਵੀਡੀ ਜਾਂ ਇਬੋਲਾ ਲਹੂ-ਵਹਾਅ ਬੁਖ਼ਾਰ ਈਐੱਚਐੱਫ਼ ਇਬੋਲਾ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖੀ ਰੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਕਿਸੇ ਲਾਗ ਗ੍ਰਸਤ ਜਾਨਵਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਂਦਰ ਜਾਂ ਫਰੂਟ ਚਮਗਾਦੜ ਦੇ ਖੂਨ ਜਾਂ ਸਰੀਰਕ ਤਰਲ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ;ਤੇ ਫੈਲਸ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਰੂਟ ਚਮਗਾਦੜ ਸੰਕ੍ਰਮਿਤ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਇਸ ਵਾਇਸਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਲਿਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫੈਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਗ ਫੈਲਣ ਤੇ ਇਹ ਰੋਗ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੈਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਸ਼ ਇਸ ਰੋਗ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂਆਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਫੈਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਨਿਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਦੂਜੇ ਲੱਛਣਾਂ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਲੇਰੀਆ ਕੋਲਰਾ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਕਾਰਨ ਖੂਨ ਵੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬੁਖਾਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਲਈ ਖੂਨ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੀ ਵਾਇਰਲ ਐਂਟੀਬਾਡੀਜ਼ ਵਾਇਰਲl RNA ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਲਈ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੋਕਥਾਮ ਵਿੱਚ ਰੋਗ ਨੂੰ ਲਾਗ ਗ੍ਰਸਤ ਬਾਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਸੂਰਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਣਾ ਰੋਕਣਾ ਸ਼ਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੌ ਲਾਗ ਵਾਸਤੇ ਜਾਂਚ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਜੇ ਰੋਗ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਹੀ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੀਟ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਕਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮੀਟ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸੁਰੱਖਿਆਤਮਕ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣਾ ਵੀ ਮਦਦਗਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰੋਗ ਵਾਲੇ ਵਅਕਤੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਹੋਣ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆਤਮਕ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣਾ ਅਤੇ ਹੱਥ ਧੋਣਾ ਵੀ ਮਦਦਗਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੋਗ ਵਾਲੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਤਰਲ ਅਤੇ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਤੇ ਖਾਸ ਸਾਵਧਾਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰੋਗ ਲਈ ਕੋਈ ਖਾਸ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਲਾਗ ਗ੍ਰਸਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਮੂੰਹ ਰਾਹੀਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇਲਾਜ ਪੀਣ ਲਈ ਹਕਲਾ ਮਿੱਠਾ ਅਤੇ ਨਮਕੀਨ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਨਸ ਰਾਹੀਂ ਤਰਲ ਦੇਣਾ। ਇਬੋਲਾ ਵਾਇਰ ਦੀ ਰੋਗ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਡਾਨ ਅਤੇ ਕਾਂਗੋ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।< ref> ਕੈਲਾਸ਼ ਸਤਿਆਰਥੀ ਜਨਮ 11 ਜਨਵਰੀ 1954 ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਕਾਰਕੁੰਨ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ 2014 ਲਈ ਨੋਬਲ ਅਮਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਉਸਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮਲਾਲਾ ਯੂਸੁਫਜਈ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਲੈਕਟਰਾਨਿਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕੈਲਾਸ਼ ਸਤਿਆਰਥੀ 26 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੈਰੀਅਰ ਛੱਡਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਗਲੋਬਲ ਮਾਰਚ ਅਗੇਂਸਟ ਚਾਇਲਡ ਲੇਬਰ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੀ ਹੈ। ਨੋਬਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ 1994 ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਦ ਏਇਕਨਰ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪੀਸ ਅਵਾਰਡ 1995 ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਰਾਬਰਟ ਐਫ ਕੈਨੇਡੀ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਅਵਾਰਡ 2007 ਵਿੱਚ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਆਫ ਇਟੈਲੀਅਨ ਸੈਨੇਟ ਅਤੇ 2009 ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਡਿਫੈਂਡਰਸ ਆਫ ਡੈਮੋਕਰੇਸੀ ਅਵਾਰਡ ਸਹਿਤ ਕਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।< ref> ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ਕੈਲਾਸ਼ ਸਤਿਆਰਥੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਦਿਸ਼ਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 11 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ 1954 ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਵਿਦਿਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਟਕਨਾਲੋਜੀ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਤੋਂ ਇਲੈਕਟਰੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਸਤਿਆਰਥੀ ਅਨੇਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਭਾਸ਼ਣ ਸ਼ੋਅ ਐਡਵੋਕੇਸੀ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।< ref> ਸਤਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਇਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ 2014 ਨੋਬਲ ਅਮਨ ਪੁਰਸਕਾਰ 2009 ਡਿਫੈਂਡਰਸ ਆਫ ਡੈਮੋਕਰੇਸੀ ਅਵਾਰਡ ਯੂਐਸ< ref> 2008 ਅਲਫਾਂਸੋ ਕੋਮਿਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਵਾਰਡ ਸਪੇਨ< ref> 2007 ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਆਫ ਇਟੈਲੀਅਨ ਸੈਨੇਟ 2007< ref> 2007 recognized in the list of "Heroes Acting to End Modern Day Slavery" by the US State Department< ref> 2006 ਫ਼ਰੀਡਮ ਅਵਾਰਡ ਯੂਐਸ< ref> 2002 ਵੈਲਨਵਰਗ ਮੈਡਲ ਮਿਸ਼ੀਗਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪੁਰਸਕਾਰ।< ref> 1999 Friedrich Ebert Stiftung Award Germany< ref> 1998 ਗੋਲਡਨ ਫਲੈਗ ਅਵਾਰਡ ਨੀਦਰਲੈਂਡ< ref> 1995 ਰਾਬਰਟ ਐਫ ਕੈਨੇਡੀ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਅਵਾਰਡ ਯੂਐਸ< ref> 1995 ਦ ਟਰੰਪਟਰ ਅਵਾਰਡ ਯੂਐਸ< ref> 1994 ਦ ਏਇਕਨਰ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪੀਸ ਅਵਾਰਡ ਜਰਮਨੀ 1993 Elected < ref> ਗੋਦੋ ਦੀ ਉਡੀਕ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ En attendant Godot ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ Waiting for Godot ਸੈਮੂਅਲ ਬੈਕਟ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਇੱਕ ਅਬਸਰਡ ਡਰਾਮਾ ਹੈ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵੇਟਿੰਗ ਫਾਰ ਗੋਦੋ ਬੈਕਟ ਦੇ ਹੀ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਡਰਾਮੇ ਏਨ ਅਟੇਂਡੇਂਟ ਗੋਦੋ ਦਾ ਖੁਦ ਆਪ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਤਰਾਸਦੀ ਕਾਮੇਡੀ ਦਾ ਉਪ-ਸਿਰਲੇਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਮੂਲ ਰਚਨਾ 9 ਅਕਤੂਬਰ 1948 ਅਤੇ 29 ਜਨਵਰੀ 1949 ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸਦਾ ਸਟੇਜ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ 5 ਜਨਵਰੀ 1953 ਨੂੰ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਡਿ ਬਾਬਿਲਾਨ ਨਾਮਕ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਸਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਰਾਜਰ ਬਲਿਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੋਜੋ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। ਕਥਾਨਕ ਵੇਟਿੰਗ ਫਾਰ ਗੋਦੋ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਕਿਸੇ ਗੋਦੋ ਨਾਮ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ ਵਿਅਰਥ ਅਤੇ ਨਿਸਫਲ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਪ ਹੀ ਕਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਗੇ ਇਸਤੋਂ ਸਾਬਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣਦੇ। ਇਸ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਅਸਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਹ ਖਾਣਾ ਸੌਣਾ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਕਰਨਾ ਖੇਲ ਖੇਡਣਾ ਕਸਰਤ ਕਰਨਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੈਟ ਬਦਲਨਾ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਆਤਮਹੱਤਿਆ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਵਰਗੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਅਜਿਹਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਾਰਜ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਸੰਨਾਟੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਭਾਗ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਵਿੱਚ ਅਸਟਰਾਗਨ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਨਾਲ ਜੁੱਤਾ ਕੱਢਣ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਰ ਕੇ ਉਹ ਬੁੜਬੁੜਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਕ ਨੂੰ ਫੜਕੇ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਕਾਰਜ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸਟਰਾਗਨ ਜੁੱਤਾ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਝਾਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ। ਇਸਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਆਪਣੇ ਹੈਟ ਵਿੱਚ ਝਾਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਸਾਰੇ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਯੀਸ਼ੂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਾਸ ਉੱਤੇ ਟੰਗੇ ਗਏ ਦੋਨੋਂ ਚੋਰਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਅਵੇਂਜਲਿਸਟ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦੋ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਚੋਰ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਚਰਚਾ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬਾਈਬਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅਨੇਕ ਚਰਚਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜੋ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਤੋਂ ਇਹ ਆਭਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਮੂਲ ਅਤੇ ਲੁੱਕਿਆ ਵਿਸ਼ਾ ਰੱਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਣ ਹੈ। ਜਦ ਜਦ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਗੋਦੋ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਚੀਖ ਉਠਦੇ ਹਨ ਅਸੀ ਬੱਚ ਗਏ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਅਸਟਰਾਗਨ ਦੀ ਸੰਵਾਦ ਅਕੁਸ਼ਲਤਾ ਤੇ ਨਰਾਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਓਏ ਗੋਗਾਂ ਤੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਗੇਂਦ ਵਾਪਸ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਭੇਜ ਸਕਦਾ ਹੈਂ? ਉਹ ਅਸਟਰਾਗਨ ਅਤੇ ਗੋਗਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੰਵਾਦ ਕਲ਼ਾ ਸੁਧਾਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗੋਗਾਂ ਸਾਰੇ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੋਨੋਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਤੋਂ ਆਗੂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਚ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਗੋਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਵੀ ਖੋਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਿਆਦਾਤਰ ਦੋਨੋਂ ਵਿੱਚ ਨੇੜਤਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੈਤਰੀਪੂਰਨ ਗਲਵੱਕੜੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਦਰਸ਼ਕ ਦੀਰਘਾ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਆ ਬੇਰੰਗ ਮਾਹੌਲ ਹੈ। ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਦੂਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਦਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਨੋਂ ਪਾਤਰ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਂਦੇ ਕਿ ਗੋਦੋ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦਾ ਨਿਅਤ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਅੱਜ ਅਤੇ ਹੁਣ ਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕਿਹੜਾ ਦਿਨ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਾਂ ਖੰਡਿਤ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਅਸਤਿਤਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਗੱਲ ਦਾ ਪੂਰਨਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਦਰਖਤ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਉਹ ਦਰਖਤ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਉਠਾਉਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਗੋਗਾਂ ਉਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਚਾਰ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਬੋਰ ਕਰੇ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੇਸ਼ਿਆਘਰ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣਾ ਹਾਸੇ ਭਰਿਆ ਕਿੱਸਾ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਸੁਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਧਨ ਨਿਯਮ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਟਰਾਗਨ ਨਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਂ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਕੀ ਕਰੋ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੂਲੀ ਉੱਤੇ ਲਟਕ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਦੋਨੋਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬੱਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤਿ ਕਸ਼ਟਮਈ ਹੋਵੇਗਾ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਸਤਾ ਚੁਣਦੇ ਹਨ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਇਹੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਸਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਗੋਦੋ ਆਏਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕੀ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਲਈ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੁਝਦਾ ਅਤੇ ਉਹ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਹਿ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕੁੱਝ ਪੱਕਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸਟਰਾਗਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਗਾਜਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਨੂੰ ਉਹ ਜਿਆਦਾ ਪਸੰਦ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਪਰ ਖਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਂ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਉਪਾਅ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਟਰਾਗਨ ਕਹਿ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੁਣ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੋਨੋਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਇੰਤਜਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਭਾਰ ਨਾਲ ਲੱਦਿਆ ਦਾਸ ਲੱਕੀ ਉਥੋਂ ਗੁਜਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਦਰਦਪੂਰਨ ਰੁਦਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਕੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਗਰਦਨ ਵਿੱਚ ਰੱਸੀ ਬੱਝੀ ਹੈ। ਉਹ ਅੱਧੀ ਸਟੇਜ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੂਜਾ ਨੋਕ ਫੜੇ ਪੋਜੋ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੋਜੋ ਆਪਣੇ ਦਾਸ ਲੱਕੀ ਉੱਤੇ ਖੂਬ ਚੀਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸੂਰ ਕਹਿਕੇ ਪੁਕਾਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਅਸਟਰਾਗਨ ਅਤੇ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਸਕਾਰੀ ਸਭਿਆਚਾਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੋਜੋ ਨੂੰ ਹੀ ਗੋਦੋ ਸਮਝ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹਠੀ ਅਤੇ ਅਸਭਿਅ ਵਰਤਾਉ ਦੇ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਗੋਦੋ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਪੋਜੋ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਨ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਪੋਜੋ ਚਿਕਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਕੇ ਅਰਾਮ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਖਾਕੇ ਹੱਡੀਆਂ ਸੁੱਟਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸਟਰਾਗਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਲਪਕਦਾ ਹੈ। ਇਸਤੋਂ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਅਤਿਅੰਤ ਗਿਲਾਨੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੋਜੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਲੱਕੀ ਲਈ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸਟਰਾਗਨ ਨੂੰ ਲੱਕੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਲੱਕੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੱਕੀ ਚੁਪ ਰਹਿਕੇ ਮੁੰਹ ਝੁੱਕਿਆ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨ ਕੇ ਅਸਟਰਾਗਨ ਹੱਡੀਆਂ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਪੋਜੋ ਨੂੰ ਲੱਕੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਰਦਈਪੂਰਨ ਵਰਤਾਉ ਲਈ ਪ੍ਰਤਾੜਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪੋਜੋ ਉਸ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਲੱਕੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪੋਜੋ ਉਸਤੋਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਲੱਕੀ ਆਪਣਾ ਬੋਝ ਹੇਠਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ। ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਪੋਜੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੱਕੀ ਉਸਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਫੇਰ ਨਾ ਵੇਚ ਦੇਵੇ। ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਲੱਕੀ ਰੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਪੋਜੋ ਉਸਨੂੰ ਰੁਮਾਲ ਥਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਸਟਰਾਗਨ ਉਸਦੇ ਹੰਝੂ ਪੂੰਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਲੱਕੀ ਉਸਦੇ ਟਖਨਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚੋਟ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੋਜੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਮਨ ਬਹਿਲਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਪੈਸਾ ਮੰਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਨਰਾਜ ਹੋਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੋਜੋ ਲੱਕੀ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਨਾਚ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਵੇ। ਲੱਕੀ ਦਾ ਨਾਚ ਸਾਰਾ ਅਤੇ ਅੱਗੜ ਦੁਗੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਟੋਪੀ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ਸੋਚ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਅਚਾਨਕ ਨੀਂਦ ਨਾਲ ਜਾਗ੍ਰਤ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਅਰਥ ਸੰਵਾਦ ਹੈ। ਲੱਕੀ ਦਾ ਏਕਾਲਾਪ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਠੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਸਮਝ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਦੋਂ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਆਪਣੀ ਹੈਟ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਹਟਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਲੱਕੀ ਵਾਪਸ ਦਾਸ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਦੇਸ਼ਾਨੁਸਾਰ ਸਾਮਾਨ ਸਮੇਟਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਲੱਕੀ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਦੋਨੋਂ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਗੋਦੋ ਦਾ ਦੂਤ ਆਦਰ ਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਦੋ ਅੱਜ ਸ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਪਰ ਕੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਆਵੇਗਾ। ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵਿੱਚ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਮੁੰਡੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਕੱਲ ਵੀ ਆਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਪਾਤਰ ਅਨੰਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਗੋਦੋ ਦੇ ਇੰਤਜਾਰ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਨੰਤ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਹ ਚੱਲਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਵੀ ਜਾਣ ਦਾ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਅਜਿਹਾ ਦੋਨੋਂ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰਦਾ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ। ਭਾਗ ਦੋ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੁਆਰਾ ਗੀਤ ਗੁਨਗੁਨਾਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਕੁੱਤੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੀਤ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੰਗੀਤ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਉਤਸਵ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ। ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਕੁਕਕੁਰ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੰਦਰਭਾਂ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨੂੰ ਇਸ ਆਸ਼ੇ ਦਾ ਆਭਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਲਝਿਆ ਹੈ ਉਹ ਉਤਸਵਮਈ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਤਸਵਾਂ ਦਾ ਆਭਾਸ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਲਕੀਰੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ ਤਦ ਵੀ ਉਹ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਜੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਿਵਸਾਂ ਨੂੰ ਤਥਾਵਤ ਦੋਹਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੇ ਗੀਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਯੂਜੀਨ ਵੇਬ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਗੀਤ ਦਾ ਕਾਲ ਲਕੀਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਉਸ ਅੰਤਹੀਨ ਹਾਲਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਕੇਤਕ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇੱਕਮਾਤਰ ਸਦੀਵੀ ਅੰਤ ਹੈ ਮੌਤ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਅਸਟਰਾਗਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਰਾਤ ਇੱਕ ਖਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਅਤੇ 10 ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਝੰਬਿਆ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਚੋਟ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਉਹਨੂੰ ਰੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਮੌਸਮੀ ਬਦਲਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰ ਅਸਟਰਾਗਨ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਜਿਆਦਾ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਲੱਕੀ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਸਟਰਾਗਨ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਟਖਨੇ ਦਾ ਦਰਦ ਹੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਸਟਰਾਗਨ ਆਪਣੀ ਟੰਗ ਦਿਖਾਏ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਅਸਟਰਾਗਨ ਟੰਗ ਦਿਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਜਖਮ ਹੁਣ ਗਹਿਰਾ ਹੋ ਚਲਿਆ ਹੈ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸਟਰਾਗਨ ਨੇ ਕੋਈ ਜੁੱਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ। ਗਾਜਰ ਤਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੱਲੀ ਹੈ ਸੋ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਅਸਟਰਾਗਨ ਨੂੰ ਸ਼ਲਗਮ ਅਤੇ ਮੂਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਚੋਣ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਮੂਲੀ ਚੁਣਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਾਲੀ ਹੋਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਮੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਅਸਟਰਾਗਨ ਸੌਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਠੀਕ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਵਾਲੀ ਭਰੂਣ ਦੇ ਸਮਾਨ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਉਸਨੂੰ ਲੋਰੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨੂੰ ਲੱਕੀ ਵਾਲੀ ਹੈਟ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੈਟ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਲੱਕੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅਸਟਰਾਗਨ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਲੱਕੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਬਸ ਕੇਵਲ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੁਲਹ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕੁੱਝ ਸਰੀਰਕ ਝਟਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਯੋਗ ਆਸਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦੋਨੋਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਲੱਕੀ ਦਾ ਆਗਮਨ ਫਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੋਜੋ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੱਕੀ ਗੂੰਗਾ ਹੈ। ਰੱਸੀ ਹੁਣ ਕਾਫ਼ੀ ਛੋਟੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪੋਜੋ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹੁਣ ਲੱਕੀ ਰਹਿਨੁਮਾ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਪੋਜੋ ਸਮੇਂ ਦਾ ਆਭਾਸ ਖੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਯਾਦ ਕਿ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਅਸਟਰਾਗਨ ਅਤੇ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨਾਲ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਕੱਲ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਹੇਂਗੀ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਦੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਖਾਣਾ ਨਿਕਲਵਾਉਣ ਜਾਂ ਲੱਕੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦਾ ਇਹੀ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੇ ਲੰਮੀ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੋਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨੋਂ ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਲੱਕੀ ਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਮਨ ਵੱਡੀ ਇਲਾਇਚੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਵੀ ਗੋਦੋ ਦੀ ਲੰਮੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸਾਥ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਭ ਉਠ ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਗ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਪੋਜੋ ਇੱਕ ਦੰਭੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਅੰਨ੍ਹੇਪਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਰਿਪੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਉਸਦੇ ਅੰਤਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਨਮ ਦਾ ਸਥਾਨ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸ਼ਵਗ੍ਰਹ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇੱਕ ਪਲ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਫਿਰ ਰਾਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੱਕੀ ਅਤੇ ਪੋਜੋ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹੀ ਮੁੰਡਾ ਗੋਦੋ ਦਾ ਦੂਤ ਫਿਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅੱਜ ਗੋਦੋ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨਾ ਕਰੀਏ ਪਰ ਕੱਲ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਆਵੇਗਾ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਅਸਟਰਾਗਨ ਦੀ ਬੈਲਟ ਨਾਲ ਲਟਕ ਕੇ ਆਤਮਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦੋਨੋਂ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਉਹ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਦੀ ਪੈਂਟ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਤੱਦ ਤੱਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ। ਉਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਕੱਲ ਮਜਬੂਤ ਰੱਸੀ ਲਿਆਉਣਗੇ ਅਤੇ ਫੇਰ ਆਤਮਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਗੇ ਜੇਕਰ ਗੋਦੋ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਪਾਤਰ ਬੈਕਟ ਨੇ ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਾਨਣ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਬੈਕਟ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਸਰ ਰਾਲਫ ਰਿਚਰਡਸਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੋਜੋ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਬੈਕਟ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੰਗੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਉਹ ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਜਿਆਦਾ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਹੈ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਅਤੇ ਅਸਟਰਾਗਨ ਜਦੋਂ ਬੈਕਟ ਨੇ ਡਰਾਮਾ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੱਦ ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਅਤੇ ਅਸਟਰਾਗਨ ਦਾ ਕੋਈ ਬਿੰਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ ਉਸਨੇ ਕਿਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂ ਵਖਾਇਆ ਹੈ। ਰੋਜਰ ਬਲਿਨ ਨੇ ਦੱਸਿਆ "ਬੈਕਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਂ ਸੁਣਦਾ ਸੀ ਮਗਰ ਆਪਣੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵਰਣਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਗੱਲ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਬਾਲਰ ਹਨ।" "ਬਾਲਰ ਹੈਟ ਬੈਕਟ ਦੇ ਘਰ ਨਗਰ ਫਾਕਸਰਾਕ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਵਸਤਰ ਸੀ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਉਹਨੂੰ ਬੇਰੇਟ ਚਪਟੀ ਗੋਲ ਟੋਪੀ ਪਹਿਨਣ ਤੋਂ ਟੋਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਲਰ ਹੈਟ ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜੋ ਬੈਕਟ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵੀ ਪਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।" ਦੋਨੋਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਆਦਾ ਭਾਰੀ ਸੀ। ਬਾਲਰ ਹੈਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਾਸਰਸੀ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਧੁਨਿਕ ਦਰਸ਼ਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਲਾਰੇਲ ਅਤੇ ਹਾਰਡੀ ਨਾਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ‘ਦ ਕਾਮਿਕ ਮਾਇੰਡ ਕਾਮੇਡੀ ਐਂਡ ਦ ਮੂਵੀਜ’ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੂਸਰਾ ਸੰਸਕਰਨ 1979 ਨਾਮਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਗੇਰਾਲਡ ਮਾਸਟ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਪਰੋਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਾਰੂਪ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੈਕਟ ਦੇ 1953 ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਆਪਣੇ ਹੋਰ ਨਾਵਲ ਵਾਟ ਵਿੱਚ ਲਾਰੇਲ ਅਤੇ ਹਾਰਡੀ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਬੈਕਟ ਨੇ ਇੱਕ ਤੰਦੁਰੁਸਤ ਝਾੜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਾਰਡੀ ਲਾਰੇਲ ਜਾਂ ਇੱਕ ਮਜਬੂਤ ਲਾਰੇਲ ਕਹਿ ਕਰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸਟਰਾਗਨ ਅਕਸਰ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੌਂ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "ਅਸਟਰਾਗਨ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਬੇਚੈਨ।" ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚਦਾ ਹੈ। ਉੱਧਰ "ਅਸਟਰਾਗਨ ਪੱਥਰ ਵਰਗਾ ਹੈ" ਸਧਾਰਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਜ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਲਝਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਖਾਣ ਅਤੇ ਦਰਦ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਪਾਉਂਦਾ। ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਭੁਲੱਕੜ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੇ ਯਾਦ ਦਵਾਉਣ ਉੱਤੇ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨੇ ਉਸਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ "ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਗਾਸਪੇਲ ਯਾਦ ਹੈ?" ਇਸ ਉੱਤੇ ਅਸਟਰਾਗਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਪਵਿਤਰ ਸਥਾਨ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਨਕਸ਼ੇ ਯਾਦ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਮ੍ਰਿਤ ਸਾਗਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਹਨੀਮੂਨ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਲਘੂ ਮਿਆਦ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਕਮਜੋਰ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਅਲਜਹਾਈਮਰ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਹੋਵੇ। ਉੱਧਰ ਅਲ ਅਲਵਾਰੇਜ ਲਿਖਦਾ ਹੈ "ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਭੁਲੱਕੜਪਨ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਇਆ। ਅਸਟਰਾਗਨ ਭੁੱਲਦਾ ਹੈ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਯਾਦ ਦਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਂ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।" ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਇਕਠੇ ਹਨ ਪਰ ਪੋਜੋ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੱਸਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਨੇਕ ਕਸ਼ਟ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਖ਼ਤ ਜਾਨ ਹੈ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਦਾ ਦਰਦ ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਾਨਸਿਕ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਲੱਕੀ ਨਾਲ ਵੀ ਆਪਣਾ ਹੈਟ ਬਦਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਿਮਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੂਰ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਡੀਡੀ ਅਤੇ ਗੋਗਾਂ ਕਹਿ ਕਰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੱਕ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸ੍ਰੀਮਾਨ ਅਲਬੇਅਰ ਕਹਿ ਕੇ ਪੁੱਕਾਰਿਆ। ਬੈਕਟ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਸਟਰਾਗਨ ਲਈ ਲੇਵੀ ਨਾਮ ਚੁਣਿਆ ਸੀ ਪਰ ਪੋਜੋ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਮਾਗਰਾਗੋਰ ਆਦਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਨਾਮ ਕਟੂਲੇ ਜਾਂ ਕਟੂਲਸ ਨਾਲ ਵੀ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਖਾਸਕਰ ਪਹਿਲਾਂ ਫਾਬਰ ਸੰਸਕਰਨ ਵਿੱਚ। ਅਮਰੀਕੀ ਸੰਸਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਐਡਮ ਬਣ ਗਿਆ। ਬੈਕਟ ਨੇ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਟੂਲਸ ਤੋਂ ਅੱਕ ਗਏ ਸਨ। ਵਿਵਿਅਨ ਮਰਸਰ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵੇਟਿੰਗ ਫਾਰ ਗੋਦੋ ਡਰਾਮਾ ਨੇ ਇੱਕ ਅਸੰਭਵ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਰਤੀਮਾਨ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦਾ ਮਗਰ ਫਿਰ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕ ਇਕਾਗਰ ਹੋਕੇ ਇਸਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦਾ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਕਟ ਨੇ ਇਹ ਅਜਬ ਲਿਖ ਪਾਇਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਵਾਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਆਇਰਿਸ਼ ਟਾਈਮਸ 18 ਫਰਵਰੀ 1956 ਵਰਕੇ 6। ਅਖਬਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਸੰਸਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ ਸਨ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਬੈਕਟ ਨੇ ਕਟਾਕਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੈਕਟ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ "ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਹੈਜਿਵੇਂ ਗੋਗੋ ਅਤੇ ਡੀਡੀ ਨੇ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਹ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਨਹੀਂ ਹਨ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ।" ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਤੀਤ ਅੱਛਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਗਿਆਤ ਹੈ ਉਹ ਇੱਕ ਵਾਰ ਈਫਲ ਟਾਵਰ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਰ੍ਹੋਨ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਅੰਗੂਰ ਤੋੜੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ ਨਾਟ ਮੰਚਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੈਕਟ ਨੇ ਖੁਦ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਬਸਤਰ ਗੰਦੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮਗਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਧਾਰਣ ਹਨ। ਉੱਧਰ ਅਸਟਰਾਗਨ ਦੁਆਰਾ ਬੈਗ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਮੰਗਣ ਉੱਤੇ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਭੜਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਵਰਤਾਉ ਉਚਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਆਭਾਸ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਲੱਕੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਬੇਕੇਟ ਨੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਪਰ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਭਿਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਹੈ। ਜੀਨ ਮਾਰਟਿਨ ਦੀ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਮਿੱਤਰ ਮਾਰਥੇ ਗਾਟਿਅਰ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਸਾਲਪੇਟਰੀਅਰ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਰਟਿਨ ਨੇ ਉਸਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੁਣ ਮਾਰਥਰ ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ ਉਸ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵਾ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਕਿਹਾ ਪਾਰਕਿਨਸਨ ਦੇ ਮਰੀਜਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਉਸਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮਰੀਜ ਦੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਕੰਬਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਕੰਬੇ ਬਿਨਾਂ ਬੋਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ। ਮੈਂ ਤੱਦ ਕਿਹਾ ਐਨ ਇਹੀ ਚੀਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। " "ਬੈਕਟ ਅਤੇ ਰਾਜਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਘੱਟ ਆਸ਼ਵਸਤ ਸਨ ਮਗਰ ਫਿਰ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ।" ਜਦੋਂ ਮਾਰਟਿਨ ਨੇ ਬੈਕਟ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਲਕੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਰਕਿਨਸਨ ਦੇ ਮਰੀਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨਗੇ ਤਾਂ ਬੈਕਟ ਨੇ ਕਿਹਾ ਜ਼ਰੂਰ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਜਿਕਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਹੀ ਰੋਗ ਸੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ' ਜਦੋਂ ਬੈਕਟ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਲਕੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਲਕੀ ਭਾਗਸ਼ਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਕੋਈ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਡੀਡੀ ਅਤੇ ਗੋਗੋ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੰਤੁਲਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਕੀ ਅਤੇ ਪੋਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਤਾਰ ਹਨ। ਐਪਰ ਪੋਜੋ ਅਤੇ ਲਕੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਪੋਜੋ ਦਾ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬੇਮਾਅਨੀ ਸੀ। "ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਉੱਤੇ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਕੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਨੱਚਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਨੌਕਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੋਜੋ ਦੇ ਖਾਲੀਪਣ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪੋਜੋ "ਲਈ" ਹੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੰਚ ਤੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਹੀ ਪੋਜੋ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਲਕੀ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਪੋਜੋ ਸਵੀਕਾਰ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਕੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ-ਕਲਾ ਸਭ ਰੱਟੇਬਾਜ਼ੀ ਸੀ। ਪੋਜੋ ਦਾ ਆਕਾਸ਼ ਬਾਰੇ "ਪਾਰਟੀ ਪੀਸ" ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਚਿਨੁਆ ਅਚੇਬੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀChinua Achebe; 16 ਨਵੰਬਰ 1930 – 21 ਮਾਰਚ 2013 ਇੱਕ ਨਾਇਜੀਰੀਆਈ ਨਾਵਲਕਾਰ ਕਵੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਨਾਵਲ ਥਿੰਗਜ਼ ਫਾਲ ਅਪਾਰਟ 1958 ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅਫਰੀਕੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਫਾਰੇਨ ਪਾਲਿਸੀ ਨੇ ਸਾਲ 2012 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ 100 ਸੰਸਾਰ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਅਚੇਬੇ ਨੂੰ 68ਵੇਂ ਨੰਬਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 2007 ਵਿੱਚ ਚਿਨੁਆ ਅਚੇਬੇ ਨੂੰ ਮੈਨ ਬੁਕਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਨਾਮ ਦਾ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਛੇ ਲੱਖ ਪਾਉਂਡ ਦੀ ਈਨਾਮੀ ਰਕਮ ਵਾਲਾ ਇਹ ਇਨਾਮ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ।< ref> 1 ਚੀਨ ਲੋਕ ਗਣਰਾਜ 2 ਚੀਨ ਗਣਰਾਜ ਤਾਇਵਾਨ ਜਮੈਕਾ ਕੈਰੀਬਿਆਈ ਸਾਗਰ ਦੇ ਗ੍ਰੇਟਰ ਐਂਟੀਲਜ਼ ਟਾਪੂ-ਸਮੂਹ ਦਾ ਚੌਥਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਟਾਪੂਨੁਮਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਸਥਾਨਕ ਅਰਾਵਾਕੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਤਾਈਨੋ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਨਾਂ Xaymaca ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ "ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਧਰਤੀ" ਜਾਂ "ਬਸੰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ"।< ref> ਜਾਨ ਓਕੀਫ਼ ਜਾਂ ਜਾਨ ਓਕੀਫ਼ ਐੱਫ਼ਆਰਐੱਸ ੧੮ ਨਵੰਬਰ ੧੯੩੯ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਆਇਰੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਕੌਗਨੀਟਿਵ ਨਿਊਰੋਸਾਇੰਸ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਾਲਜ ਲੰਡਨ ਦੇ ਅੰਗ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਚ ਇੱਕ ਤੰਤੂ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਹੈ। ਇਹਨੂੰ ਹਿੱਪੋਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਪਲੇਸ਼ ਕੋਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਅਤੇ ਥੀਟਾ ਫ਼ੇਜ਼ ਪ੍ਰਿਸ਼ੈਸ਼ਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁੜਪੁੜੀ ਦੀ ਕੋਡਿੰਗ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ੨੦੧੪ ਵਿੱਚ ਇਹਨੂੰ ਮੇਅ-ਬ੍ਰਿਟ ਮੋਜ਼ਰ ਅਤੇ ਐਡਵਰਡ ਮੋਜ਼ਰ ਸਮੇਤ ਸਰੀਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। ਜੋ ਰਚਨਾ ਸੁਣਨ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਰਸ ਅਨੁਭੂਤੀ ਕਰਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਡਰਾਮਾ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ – ਕਾਵਿ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗਲਪ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੰਚ ਤੇ ਅਦਾਇਗੀ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਰ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਵਣੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਰਮਣੀਅਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਰਵਣੀ ਕਵਿਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਜਿਆਦਾ ਘਨਿਸ਼ਠ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਮੰਚਨ ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਡਰਾਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ ਕਥਾਵਸਤੂ ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਜਾਂ ਸਾਮਾਜਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਚਰਿੱਤਰ ਹੀ ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਜਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਥਾਵਸਤੂ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਨਾਇਕ ਧਰੋਦਾਤ ਧੀਰ ਲਲਿਤ ਧੀਰ ਸ਼ਾਂਤ ਜਾਂ ਕਰੋਧੀ ਹੋਵੇ। ਰਸ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਨੌ ਰਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਠ ਦਾ ਹੀ ਪਰਿਪਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ ਡਰਾਮਾ ਲਈ ਵਰਜਿਤ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਵੀਰ ਜਾਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਦਾਕਾਰੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵੀ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਰੇਸ਼ਟਤਾ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਵਾਕਚਾਤੁਰਤਾ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਕਲਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 1 ਆਂਗਿਕ ਅਦਾਕਾਰੀ ਸਰੀਰਕ ਅੰਗਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਅਦਾਕਾਰੀ 2 ਵਾਚਕ ਅਦਾਕਾਰੀ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਰੇਡੀਓ ਡਰਾਮਾ 3 ਆਹਾਰਿਆ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵੇਸ਼ਭੂਸ਼ਾ ਮੇਕਅਪ ਸਟੇਜ ਸੈਟਿੰਗ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਵਸਥਾ ਆਦਿ 4 ਸਾਤਵਿਕ ਅਦਾਕਾਰੀ ਜੀਵਾਤਮਾ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਦਾਕਾਰੀ । ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਰੰਗ ਮੰਚ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਉੱਨਤੀ ਦੀ ਪਰਾਕਾਸ਼ਠਾ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਦਾ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਡਰਾਮਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮੌਕਿਆਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪੁਰਬਾਂ ਸਾਮਾਜਕ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਕੀਏ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਤਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਮੰਚੀਕਰਨ ਖ਼ਤਮ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਉਦਏ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਵਚਿੱਤਰ ਸੰਜੋਗ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਧਰਮਕੱਟੜਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਉੱਥੇ ਲੋਕ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਮੰਚ ਦਾ ਅੱਛਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਹੋਇਆ। ਰਾਸਲੀਲਾ ਰਾਮਲੀਲਾ ਅਤੇ ਨੌਟੰਕੀ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕਧਰਮੀ ਨਾਟ ਮੰਚ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਭਕਤੀ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਬ੍ਰਜ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਰਾਸਲੀਲਾਵਾਂ ਦਾ ਬਰਜਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਤਰਫ਼ ਵਿਜੈਦਸ਼ਮੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾ ਵੱਡੀ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਈ ਜਾਣ ਲੱਗੀ । ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਸ ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਪਦ ਬੱਧ ਹਿੰਦੀ ਛਾਇਆਨੁਵਾਦ ਵੀ ਹੋਏ ਜਿਵੇਂ ਨੇਵਾਜ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਯਾਦ ਸ਼ਾਕੁਂਤਲ’ ਸੋਮਨਾਥ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਮਾਲਤੀ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ’ ਹ੍ਰਦਇਰਾਮਚਰਿਤ ‘ਹਨੁਮੰਨਾਟਕ’ ਆਦਿ ; ਕੁੱਝ ਮੌਲਕ ਪਦ ਬੱਧ ਸੰਵਾਦਾਤਮਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈ ਜਿਵੇਂ ਲਛਿਰਾਮ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਕਰੁਣਾਭਰਣ’ ਰਘੁਰਾਮ ਨਾਗਰ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਸਭਾਸਾਰ’ ਡਰਾਮਾ ਗਣੇਸ਼ ਕਵੀ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਪ੍ਰਦਿਉਂਨਵਿਜੈ’ ਆਦਿ ; ਉੱਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕੀ ਪੱਧਤੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਗੁਜਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਕੇਵਲ ਸੰਵਾਦਾਤਮਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗਕਰਮ ਦੇ ਵੱਲ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ । ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਾਇਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਉਦਏ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾ ਨੌਟੰਕੀ ਆਦਿ ਦੇ ਲੋਕਮੰਚ ਨੇ ਹੀ ਚਾਰ ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਰੱਖਿਆ । ਇਹ ਲੋਕਮੰਚ ਪਰੰਪਰਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ । ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾਵਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ‘ਵੀਰ ਅਭਿਮਨਿਉ’ ‘ਸੱਚ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ’ ਆਦਿ ਡਰਾਮੇ ਅਤੇ ‘ਰੂਪ ਬਸੰਤ’ ‘ਹੀਰ – ਰਾਂਝਾ’ ‘ਹਕੀਕਤਰਾਏ’ ‘ਬਿਲਵਾਮੰਗਲ’ ਆਦਿ ਨੌਟੰਕੀਆਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ । ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਮਿਲਿਆ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਮੁੱਚੇ ਭੀਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਾਇਕ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈਆਂ । ਨਾਟਿਆਰੰਗਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਬੰਗਲਾ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ । ਸੰਨ 1835 ਈ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ । ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸੰਭਰਾਂਤ ਪਰਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਈਸਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿਵਸਾਇਕ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਅਸਾਹਿਤਕ ਯਤਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਸੀ । ਬੰਗਲਾ ਦੇ ਇਸ ਨਾਟ ਸਿਰਜਣ ਅਤੇ ਨਾਟਿਆਰੰਗਨ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਇਸ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਦੇ ਰੰਗਾਂਦੋਲਨ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਹਾਲਤ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲੀ ਸੀ । ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਇਸ ਆਰੰਭਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਯਤਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਡਰਾਮੇ ਰਚੇ ਗਏ ਉਹ ਮੂਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਛਾਇਆਨੁਵਾਦ ਜਾਂ ਰੂਪਾਂਤਰ ਸਨ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦਾ ਆਰੰਭਿਕ ਪ੍ਰਯਤਨ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਛਾਇਆਨੁਵਾਦ ਦਾ ਹੀ ਸੀ । ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੀ ਗੀਤਨਾਟ ਅਮਾਨਤ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਨ 1853 ਈ ਵਿੱਚ ਲਖਨਊ ਦੇ ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੀ ਵਰਗਾ ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਇਆ । ਸੰਨ 1862 ਈ ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ‘ਜਾਨਕੀ ਮੰਗਲ’ ਨਾਮਕ ਖਾਲਸ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਛੁਟਪੁਟ ਯਤਨਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਵਧਕੇ ਪਾਰਸੀ ਮੰਡਲੀਆਂ ਓਰਿਜਿਨਲ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਏੰਪ੍ਰੇਸ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਏਲਫਿੰਸਟਨ ਥਿਏਟਰੀਕਲ ਕੰਪਨੀ ਅਲਫਰੇਡ ਥਿਏਟਰੀਕਲ ਅਤੇ ਨਿਊ ਅਲਫਰੇਡ ਕੰਪਨੀ ਆਦਿ ਨੇ ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਬਣਾਇਆ । ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਲਖਨਊ ਬਨਾਰਸ ਦਿੱਲੀ ਲਾਹੌਰ ਆਦਿ ਕਈ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਘੁੰਮਕੇ ਹਿੰਦੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋ ਕਰਨ ਲੱਗੀਆਂ । ਇਸ ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਨਸਰਬਾਨੀ ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ ਰੌਣਕ ਬਨਾਰਸੀ ਵਿਘਨ ਪ੍ਰਸਾਦ ‘ਤਾਲਿਬ’ ‘ਅਹਸਨ’ ਆਦਿ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਡਰਾਮੇ ਲਿਖੇ । ਜਨਤਾ ਦਾ ਸਸਤਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਧਨ ਕਮਾਉਣਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਇਹ ਆਪਣੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਵਿਖਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਸਸਤੇ ਅਤੇ ਅਸ਼ਲੀਲ ਸ਼ੋ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਰਾ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਜਨਤਾ ਦੀ ਰੁਚੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭ੍ਰਮਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਬੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਵਚਿੱਤਰ ਪਰਦੇ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਭੜਕੀਲੀ ਚਟਕੀਲੀ ਵੇਸ਼ਭੂਸ਼ਾ ਪਰਦੀਆਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਚਮਤਕਾਰਪੂਰਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਵੱਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਪਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸੰਗੀਤ ਵਾਜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਟੇਜ ਦੇ ਅਗਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਗੰਭੀਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੱਦੇ ਹਾਸਪੂਰਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਚ ਸ਼ਾਇਰੀ ਗਜਲਾਂ ਅਤੇ ਤੁਕਬੰਦੀ ਖੂਬ ਚੱਲਦੀ ਸੀ । ਭਾਸ਼ਾ ਉਰਦੂ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਸੀ । ਸੰਵਾਦ ਪਦ ਰੂਪ ਅਤੇ ਤੁਕਪੂਰਣ ਖੂਬ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਰਾਘੇਸ਼ਿਆਮ ਕਥਾਵਾਚਕ ਨਾਰਾਇਣਪ੍ਰਸਾਦ ਬੇਤਾਬ ਆਗਾਹਸ਼ਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਜੌਹਰ ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸਾਹਿਤਕ ਪੁਟ ਦੇਕੇ ਸੁਧਾਰਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ । ਪਰ ਵਿਵਸਾਇਕ ਵ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਸੁਧਾਰ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਸ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਵਸਾਇਕ ਬਣ ਜਾਣਾ ਪਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਹੀਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਸਕਿਆ ਨਹੀਂ ਸਥਾਈ ਹੀ ਬਣ ਸਕਿਆ । ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਰੰਭ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਕਾਲ ਦੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਇਸਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਾਮਾਜਕ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਣ ਦਾ ਅੱਛਾ ਮੌਕੇ ਮਿਲਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਹਾ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸ਼ਰੀਗਣੇਸ਼ ਆਗਾਹਸਨ ‘ਅਮਾਨਤ’ ਲਖਨਵੀ ਦੇ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਨਾਮਕ ਗੀਤ ਰੂਪਕ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਦੀ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਆਨੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸਟੇਜ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਨੌਟੰਕੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਵੱਲ ਦਰਸ਼ਕ ਬੈਠਦੇ ਸਨ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਖ਼ਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ ਦਾ ਆਸਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਨਾਲ ਵਿੱਚ ਪਰੀਆਂ ਲਈ ਕੁਰਸੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਸਾਜਿੰਦਿਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਪਰਦਾ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵਲੋਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ ਪਰੀਆਂ ਆਦਿ ਪਾਤਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਵਾਦ ਬੋਲਕੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਟਿਆਰੰਗਨ ਇੰਨਾ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਮਾਨਤ ਦੀ ‘ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਦੇ ਨਕਲ ਉੱਤੇ ਕਈ ਸਭਾਵਾਂ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ‘ਮਦਾਰੀਲਾਲ ਦੀ ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ‘ਦਰਿਆਈ ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ‘ਹਵਾਈ ਇੰਦਰ ਸਭਾ’ ਆਦਿ । ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਜਲਿਸੇਪਰਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ । ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਡਰਾਮਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਟਕਾਭਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੈਰੋਡੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ‘ਬਾਂਦਰ ਸਭਾ’ ਲਿਖੀ ਸੀ । ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਨਾਟ ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਵਸਾਇਕ ਅਤੇ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਯਤਨ ਤਾਂ ਹੋਏ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਿਰਮਿਤ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ ਸੀ । ਸੰਨ 1850 ਈ ਤੋਂ ਸੰਨ 1868 ਈ ਤੱਕ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਉਦਏ ਅਤੇ ਪ੍ਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਉੱਤੇ ਉਸਦਾ ਸੁਰੁਚਿਪੂਰਣ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਨਿਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਸੀ । ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਵੀ ਛੁਟਪੁਟ ਵਿਵਸਾਇਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋਈ ਉੱਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੁਰੁਚਿ ਸੰਪੰਨਤਾ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੀ ਰਿਹਾ । ਵਿਵਸਾਇਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਜਤਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਜੋ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਬਣੀ ਸੀ ਪ੍ਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਜੋ ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੋ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ ਉਸ ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ ਸੀ । ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਵਿਦਿਆਸੁੰਦਰ ੧੮੬੭ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਵਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਡਰਾਮਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਨੇਮੀ ਤੌਰ ਤੇਖੜੀਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਡਰਾਮਾ ਲਿਖਕੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਹੀ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਸੁਦ੍ਰੜ ਬਣਾਇਆ । ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੀਵਾ ਨਿਰੇਸ਼ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਸਿੰਘ ੧੮੪੬ ੧੯੧੧ ਦੇ ਬ੍ਰਜਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਾਟਕ ਆਨੰਦ ਰਘੁਨੰਦਨ ਅਤੇ ਗੋਪਾਲਚੰਦਰ ਦੇ ਨਹੁਸ਼ ੧੮੪੧ ਨੂੰ ਅਨੇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਡਰਾਮਾ ਮੰਣਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਰੋਚਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਪਾਲਚੰਦਰ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਨ । ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਖਾਲਸ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਨਾਟ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸੰਨ 1868 ਈ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਮੰਚੀਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ਰੀਗਣੇਸ਼ ਇਸ ਸਾਲ ਹੋਇਆ । ਇਸਦੇ ਪੂਰਵ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਪਰਵੇਸ਼ ਗਮਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਯੋਜਨਾ ਆਦਿ ਵਲੋਂ ਯੁਕਤ ਕੋਈ ਅਸਲੀ ਡਰਾਮਾ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੋਪਾਲਚੰਦਰ ਚਿੱਤ ‘ਨਹੁਸ਼’ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਸਿੰਹ ਰਚਿਤ ‘ਆਨੰਦਰਘੁਨੰਦਨ’ ਵੀ ਸਾਰਾ ਡਰਾਮਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਨਹੀਂ ਪਰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਾਲਾ ਵਿਕਸਿਤ ਰੰਗ ਮੰਚ ਹੀ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ; ਨਾਟਿਆਰੰਗਨ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਯਤਨ ਵੀ ਹੁਣੇ ਤੱਕ ਮੁਂਬਈ ਆਦਿ ਅਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਉਰਦੂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਤ ਖਿਚੜੀ ਰੂਪ ਹੀ ਸੀ । 3 ਅਪ੍ਰੈਲ ਸੰਨ 1868 ਨੂੰ ਪਂ ਸੀਤਲ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰਚਿਤ ‘ਜਾਨਕੀ ਮੰਗਲ’ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ‘ਬਨਾਰਸ ਥਿਏਟਰ’ ਵਿੱਚ ਆਜੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ਮਣ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ਪਾਰਟ ਕਰਣਾ ਸੀ ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਦਿਨ ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਗਿਆ । ਲਕਸ਼ਮਣ ਦੇ ਅਭਿਨਏ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਮੌਜੂਦ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਜਵਾਨ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਦੇ ਤਾਂ ਨਾਟਿਆਯੋਜਨ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਣਾ ਪੈਂਦਾ । ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਇੱਕ ਡੇਢ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ ਲਕਸ਼ਮਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਯਾਦ ਕੇ ਲਈ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ‘ਜਾਨਕੀ ਮੰਗਲ’ ਡਰਾਮਾ ਨੂੰ ਹੀ ਮਸਤਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਲਿਆ । ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਭਿਜਾਤਿਅ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਉੱਚ ਕੁਲ ਦੇ ਲੋਕ ਅਭਿਨਏ ਕਰਣਾ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਠਾ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੱਮਝਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਡਰਾਮਾ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਸਰਗਰਮ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਨਾਟ ਸਿਰਜਣ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਸੰਨ 1868 ਈ ਵਲੋਂ ਸੰਨ 1885 ਈ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਸਵਲਪ ਅਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਵਿਅਸਤ ਜੀਵਨ ਵਲੋਂ ਬਾਕੀ 17 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਸਿਰਜਣ ਕੀਤਾ ਅਨੇਕ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਅਭਿਨਏ ਕੀਤਾ ਅਨੇਕਰੰਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂਨਿਰਮਿਤ ਕਰਾਈਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਸਥਾਪਨ ਦਾ ਸਤੁਤਯ ਯਤਨ ਕੀਤਾ । ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਅਨੇਕ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਰੰਗਕਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਟ ਸਿਰਜਣ ਅਤੇ ਅਭਿਨਏ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ । ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਸਦੁਦਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਵਲੋਂ ਕਾਸ਼ੀ ਪ੍ਰਯਾਗ ਕਾਨਪੁਰ ਆਦਿ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋਇਆ । ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੁੱਝ ਰੰਗ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸਨ 1 ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਵਿੱਚ ਨੇਸ਼ਨਲ ਥਿਏਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ । ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਆਪਣਾ ‘ਅੰਨ੍ਹੇਰ ਨਗਰੀ’ ਚੁਹਲਬਾਜ਼ੀ ਇਸ ਥਿਏਟਰ ਲਈ ਇੱਕ ਹੀ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ 2 ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ‘ਆਰਿਆ ਨਾਟ ਸਭਾ’ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਸ਼ਰੀਨਿਵਾਸਦਾਸ ਦਾ ‘ਰੰਗਧੀਰ ਪ੍ਰੇਮਮੋਹਿਨੀ’ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਰ ਅਭਿਨੀਤ ਹੋਇਆ ਸੀ 3 ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਸਾਥੀ ਪਂ ਪ੍ਰਤਾਪਨਾਰਾਇਣ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ‘ਵੈਦਿਕੀ ਹਿੰਸਾ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਭਵਤੀ’ ‘ਸੱਚ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ’ ‘ਭਾਰਤ ਦੁਰਦਸ਼ਾ’ ‘ਅੰਨ੍ਹੇਰ ਨਗਰੀ’ ਆਦਿ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ਕਰਾਇਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬਲਵਾਨ ਡੁਮਰਾਂਵ ਲਖਨਊ ਆਦਿ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਨਾਟ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਦ੍ਰੜ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ । ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਟ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਿੱਥੇ ਕਿੱਥੇ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸਮਰੱਥ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਨਾਟ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸੂਤਰਪਾਤ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੀ ਹੀ ਨੌ ਪ੍ਰਵਰਤਨਕਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀਭਾ ਵਲੋਂ ਹੋਇਆ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਨਾਟ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸਿਰਜਣ ਯਤਨ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਦਾ ਉਦਭਵ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੀ ਹੀ ਲੇਖਿਨੀ ਵਲੋਂ ਹੋਇਆ । ਖ਼ੈਰ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਾਹਿਤਿਅ ਵਿਧਾ ਦਾ ਅਣਹੋਂਦ ਸੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਨਾਟ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਿੱਥੋ ਲਈ ? ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੀ ਖੋਜ ਦੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਪੁਰਾਣੇ ਭਾਰਤੀ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਦੀ ਸਮਸਾਮਾਇਕ ਨਾਟ ਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਧਾਰਾ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲਈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਭਾਸ ਕਾਲੀਦਾਸ ਭਵਭੂਤੀ ਸ਼ੂਦਰਕ ਆਦਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਮਰਿਧ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਬਾਬੂ ਨੇ ਉਸ ਸਮਰਿਧ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਨਮੁਖ ਰੱਖਿਆ । ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਪਭਰੰਸ਼ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਰਥਾਤ ਈਸਾ ਦੀਆਂ 9ਵੀਂ 10 ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਡਰਾਮਾ ਹਰਾਸੋਂਮੁਖ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅਪਭਰੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਾਟ ਸਿਰਜਣ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਉੱਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਵਰਗਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟ ਸਾਹਿਤ ਸੀ । ਅਤ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਹਰਾਸਗਾਮੀ ਪਰੰਪਰਾ ਰਹੀ । ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮੁਰਾਰਿ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਜੈ ਦੇਵ ਆਦਿ ਦੀ ਕਰਮਸ਼ ‘ਅਨਰਘਰਾਘਵ’ ‘ਬਾਲਰਾਮਾਇਣ’ ‘ਪ੍ਰਸੰਨਰਾਘਵ’ ਆਦਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਬਣੀ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਥਿਅ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਹ ਗਾੰਭੀਰਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਾਲਿਦਾਸ ਆਦਿ ਦੀ ਅਮਰ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀ ਸ਼ੈਲੀ ਸ਼ਿਲਪ ਦੀ ਸਰੇਸ਼ਟਤਾ ਸੀ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਪੂਰਵ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਸਰਵਥਾ ਮੁਰਦਾਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਾਮਾਇਕ ਸਾਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਝਲਕ ਪੈਦਾ ਕੇ ਨਵੋਂਮੇਸ਼ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਪ੍ਰਾਣਤਾ ਦੀ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਾਰਤੇਂਦੁਕਾਲੀਨ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਕਥਿਅ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸ਼ੈਸ਼ਵ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਤਕਰਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਬਾਦ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਦੇ ਸਤਿਅਪ੍ਰਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗਕਰਮ ਅਤੇ ਨਾਟ ਲਿਖਾਈ ਦੀ ਦ੍ਰੜ ਪਰੰਪਰਾ ਚੱਲੀ। ਪਰ ਸੰਨ 1885 ਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦੇ ਨਿਧਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਉਤਸ਼ਾਹ ਕੁੱਝ ਮੰਦ ਪੈ ਗਿਆ। 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰੀ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਛੁਟਪੁਟ ਯਤਨ ਹੋਏ। ਕਈ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਯਾਗ ਦੀ ‘ਸ਼ਰੀ ਰਾਮਲੀਲਾ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀ’ ਅਤੇ ‘ਹਿੰਦੀ ਨਾਟ ਕਮੇਟੀ’ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਜੀ ਦੇ ਭਤੀਜਿਆਂ ਸ਼ਰੀਕ੍ਰਿਸ਼ਣਚੰਦਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਬਰਜਚੰਦਰ ਦੁਆਰਾ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ‘ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀ’ ਅਤੇ ‘ਕਾਸ਼ੀ ਨਾਗਰੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀ। ’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀਆਂ ਦੇ ਜਤਨ ਨਾਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ‘ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ’ ‘ਸੱਤਵਾਦੀ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ’ ‘ਮਹਾਂਭਾਰਤ’ ‘ਸੁਭਦਰਾਹਰਣ’ ‘ਭੀਸ਼ਮਪਿਤਾਮਾ’ ‘ਬਿਲਵ ਮੰਗਲ’ ‘ਸੰਸਾਰ ਸਵਪਨ’ ‘ਕਲਜੁਗ’ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਮੰਚਨ ਹੋਇਆ । ਉੱਤੇ ਇਹ ਯਤਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕੇ । ਧਨਾਭਾਵ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦੇ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਜਤਨ ਕਾਲਾਂਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਸੋ ਗਏ । ਇਸ ਛੁਟਪੁਟ ਕੋਸ਼ਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਰੰਗਮੰਚਾਨੁਕੂਲ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ । ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਯਤਨ ਅੱਛਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਯਤਨ ਸੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਵਲਪ । ਦੂੱਜੇ ਇਸ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗਾਂਦੋਲਨ ਵਲੋਂ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਰੰਗ ਮੰਚ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵਲੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਿੰਨ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਹੀ ਪਰਦੀਆਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਸੰਗੀ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਲੋਂ ਸੰਪੰਨ ਘੁੱਮਣ ਵਾਲੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦਾ ਵਿਕਾਸ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਸੀ । ਆਵਾਜ ਯੰਤਰ ਆਦਿ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਦੇ ਪਾਏ । ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਾਰਸੀ ਡਰਾਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਪ੍ਚਾਰ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਧੱਕਾ ਲਗਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਏ । 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿਨੇਮੇ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨੇ ਪਾਰਸੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨੂੰ ਸਰਵਥਾ ਖ਼ਤਮ ਕੇ ਦਿੱਤਾ । ਪਰ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਏਧਰ ਉੱਧਰ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰੰਗ ਮੰਚ ਕੇਵਲ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵੱਡੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਏਕਾਂਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਅਪਣਾਕਰ ਚੱਲਿਆ । ਇਸਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ ਇੱਕ ਤਾਂ ਅਜੋਕਾ ਦਰਸ਼ਕ ਘੱਟ ਵਲੋਂ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਦੂੱਜੇ ਆਯੋਜਕਾਂ ਲਈ ਵੀ ਵੱਡੇ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਸ਼ੋ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਇਕਾਂਕੀ ਦਾ ਸ਼ੋ ਸਰਲ ਹੈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਧਾਨ ਆਦਿ ਇਕਾਂਕੀ ਵਿੱਚ ਸਰਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਾਤਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਲਯੋਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਆਯੋਜਨਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਏਕਾਂਕੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਸ਼ੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਡਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ ਉਪੇਂਦਰਨਾਥ ਅਸ਼ਕ ਸੇਠ ਗੋਵਿੰਦ ਦਾਸ ਜਗਦੀਸ਼ਚੰਦਰ ਮਾਥੁਰ ਆਦਿ ਸਾਡੇ ਅਨੇਕ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸੁੰਦਰ ਅਭਿਨਏ ਲਾਭਦਾਇਕ ਇਕਾਂਕੀ ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਨੇ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਡਰਾਮਾ ਰਚ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਰਿਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਅਨੇਕ ਡਰਾਮੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਕਠਿਨਾਈ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਫਿਰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਕੱਟ ਛਾਂਟ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਦੇ ਆਮਤੌਰ ਸਾਰੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਅਭਿਨਏ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਅਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਹੋਇਆ । ਜਾਰਜ ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾ ਇਬਸਨ ਆਦਿ ਪੱਛਮੀ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਲੋਂ ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਸਾਦੋੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਰੰਗ ਮੰਚੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਸ੍ਰਸ਼ਟਿ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪੂਰੇ ਡਰਾਮਾ ਵੀ ਰੰਗਮੰਚੋਂ ਵਲੋਂ ਦਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੋਏ । ਅਜਾਦੀ ਦੇ ਪਾਸ਼ਚਾਤ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਸਥਾਈ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਜਤਨ ਹੋਏ ਹਨ । ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਵੀ ਕਈ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਆਰਥਕ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁਣ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਅਭਿਨਏ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲੱਗੀ ਹਨ । ਸਕੂਲਾਂ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਹੁਣ ਅੱਛਾ ਸ਼ੋ ਹੋਣ ਲਗਾ ਹੈ । ਅਨੇਕ ਸਾਮਾਜਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਬਣੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਥਿਏਟਰ ਸੇਂਟਰ ਦੇ ਤੱਤਵਾਵਧਾਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਬੰਬਈ ਕਲਕੱਤਾ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਬੰਗਲੌਰ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਆਦਿ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸਥਾਈ ਰੰਗ ਮੰਚ ਸਥਾਪਤ ਹਨ । ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਇਸ ਵੱਲ ਸਮਰੱਥ ਧਿਆਨ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਸਰਵਭਾਸ਼ਾਈ ਰੰਗਮੰਚੋਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਿਖਾਰਨ ਸੀ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਡਰਾਮਾ ਅਕਾਦਮੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਵੀ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਜਤਨ ਹੋਏ ਹਨ । ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਲਾਕਾਰ ਸਵਰਗੀਏ ਪ੍ਰਥਵੀਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਹੋਏ ਧਰਤੀ ਥਿਏਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਕਈ ਡਰਾਮਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ‘ਦੀਵਾਰ’ ‘ਗ਼ਦਾਰ’ ‘ਪਠਾਨ’ ‘ਕਲਾਕਾਰ’ ‘ਆਹੂਤੀ’ ਆਦਿ । ਪੈਸਾ ਦੀ ਨੁਕਸਾਨ ਚੁੱਕਕੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਇਸ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਉਤਸਾਹਪੂਰਵਕ ਅੱਛਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਇਨ੍ਹੇ ਯਤਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬੰਬਈ ਦਿੱਲੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਸਥਾਈ ਵਿਵਸਾਇਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਤਾ ਵਿੱਚ ਕਠਿਨਾਇਆਂ ਹਨ । ਲੋਕ ਡਰਾਮਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਯੁੱਗ ਢਲਣ ਲਗਾ ਤੱਦ ਚੌਦਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੋਂ ਉਂਨੀਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਨਾਟਕਾਂ folk theatre ਨੇ ਲਿਆ । ਅੱਜ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਡਰਾਮਾ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । • ਜਾਤਰਾ ਬੰਗਾਲ ਉਡੀਸਾ ਪੂਰਵੀ ਬਿਹਾਰ • ਤਮਾਸ਼ਾ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ • ਨੌਟੰਕੀ ਜਵਾਬ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪੰਜਾਬ • ਭਵਈ ਗੁਜਰਾਤ • ਯਕਸ਼ਗਾਨ ਕਰਣਾਟਕ • ਥੇਰੁਬੁੱਟੂ ਤਮਿਲਨਾਡੁ • ਨੱਚਿਆ ਛੱਤੀਸਗੜ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਸਾਲਾਨਾ ਰਾਇਲ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਸਾਇੰਸ ਵਲੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਚ ਵਰਣਨਯੋਗ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 1895 ਚ ਅਲਫ਼ਰੈਡ ਨੋਬਲ ਦੀ ਵਸੀਹਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਪੰਜ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਨੋਬਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਇਹ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹਨ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਹਿਤ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਇਨਾਮ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਰਾਇਲ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ ਸਾਇੰਸ ਵਲੋਂ ਚੁਣੀ ਗਈ ਪੰਜ ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਜੇਤੂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ 10 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਨੋਬਲ ਦੀ ਬਰਸੀ ਤੇ ਸਟਾਕਹੋਮ ਚ ਇਹ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੋਣ ਢੰਗ ਹੋਰ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਚ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਦੀ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਅਤੇ ਚੋਣ ਦਾ ਢੰਗ ਲੰਬਾ ਅਤੇ ਜਟਿਲ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਨਾਮ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਚੋਣ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੌਰ ਚ ਕੁਝ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਹਿਰਾਂ ਵਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਾਂ ਤੇ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਛਾਂਟੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਰੂਪ 'ਚ ਜੇਤੂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਧੀ ਲੱਗਭਗ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਚੁਣੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੀ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਲਈ ਫਾਰਮ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਮਜ਼ਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਨਤਕ ਰੂਪ ਚ ਨਹੀਂ ਐਲਾਨੇ ਜਾਂਦੇ। ਕਮੇਟੀ ਵਲੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸਕ੍ਰੀਨਿੰਗ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਲੱਗਭਗ ਦੋ ਸੌ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰੂਪ ਚ ਤੈਅ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੂਚੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਉਹ ਪੰਦਰਾਂ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਮੇਟੀ ਸਹੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਸੌਂਪਦੀ ਹੈ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਜਾਂਚੀਆਂ-ਪਰਖੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਇਨਾਮ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦ ਜਾਂ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਦੇ ਨਾਮ ਜਾਂ ਖੇਤਰ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਹਿਤ ਸਰੀਰ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿਗਿਆਨ ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਇਨਾਮ ਭਾਰਤੀ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਵੈਕਟਾਰਮਨ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਨੇ 2009 ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਮਰੱਤਿਆ ਸੇਨ ਨੇ 1998 ਵਿੱਚ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਨੇ 1983 ਵਿੱਚ ਭੋਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਦਰ ਟੈਰੇਸਾ ਨੇ 1979 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਗੋਬਿੰਦ ਖੋਰਾਣਾ ਨੇ 1968 ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੀ ਵੀ ਰਮਨ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਭੋਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰਾਬਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੇ 1913 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੈਲਾਸ਼ ਸਤਿਆਰਥੀ ਨੇ 2014 ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋਰ ਦੇਖੋ ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਇਨਾਮ ਸਵੀਡਿਸ਼ Nobels fredspris ਸਵੀਡਿਸ਼ ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਐਲਫ਼ਰੈਡ ਨੋਬਲ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਪੰਜ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਚਾਰ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿਹਤ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨੋਬੇਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ ਪੈਤਰਿਕ ਮੋਦਿਆਨੋ ਜਨਮ 30 ਜੁਲਾਈ 1945 ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਲੇਖਕ ਹੈ। 2014 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜੀਵਨ ਮੋਦਿਆਨੋ ਦਾ ਜਨਮ ਬੁਲੋਨ-ਬਿਲਾਂਕੂਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਯਹੂਦੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਬੈਲਜੀਅਨ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਇਸਦੇ ਮਾਪੇ ਦੂਸਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ। ਇਸਦਾ ਬਚਪਨ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਬੀਤਿਆ ਇਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਨਾਮੌਜੂਦਗੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਇਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਰਕਾਰੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਮੋਹ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਰੂਦੀ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜੋ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਬਿਮਾਰੀ ਕਰਕੇ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ 1967 ਤੋਂ 1982 ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਾ ਪਲਾਸ ਦ ਲੇਤੋਆਲ ਲਾ ਰੋਂਦ ਦ ਨੂਈ ਲੇ ਬੂਲੇਵਾਰ ਦ ਸਿਐਨਤੂਰ ਲਾਕੋਂਬ ਲੂਸੀਐਨ ਵੀਲਾ ਤ੍ਰੀਸਤ ਲੀਵਰੇ ਦ ਫਾਮੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਸਕ੍ਰੀਨਪਲੇ ਲਾਕੋਂਬ ਲੂਸੀਐਨ 1973 ਬੋਂ ਵੋਯਾਜ 2003 ਪੁਲਾੜ ਟਟੋਲ ਜਾਂ ਪੁਲਾੜ-ਟਟੋਲੂ ਇੱਕ ਬਿਨਾਂ ਚਾਲਕ ਵਾਲ਼ਾ ਪੁਲਾੜੀ ਜਹਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਧਰਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਪੁਲਾੜ ਦੀ ਖੋਜ-ਪੜਤਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।< ref> ਇਹ ਚੰਨ ਤੱਕ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਅੰਤਰਗ੍ਰਿਹੀ ਖ਼ਲਾਅ ਵਿੱਚ ਵੜ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਹੋਰ ਪੁਲਾੜੀ ਪਿੰਡਾਂ ਕੋਲ਼ੋਂ ਲੰਘ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਉੱਤਰ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਜਾਂ ਅੰਤਰਤਾਰੀ ਖ਼ਲਾਅ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰੋਬੌਟਕ ਪੁਲਾੜੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਗਿਆਨਕੋਸ਼ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਆਪਣੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ੩ ਜੂਨ ੨੦੦੨ ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ ਪਰ ਇਸਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਲੇਖ ਅਗਸਤ ੨੦੦੪ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਗਏ। ਅਗਸਤ ੨੦੧੨ ਤੱਕ ਇਸ ’ਤੇ ੩੪੦੦ ਲੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ’ਚੋ ਇਸਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਕਰੀਬਨ ੨੬ ਲੱਖ ਸੀ< ref> ਅਤੇ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਵਿਕੀ ’ਤੇ ਲੇਖ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕੁੱਲ ਰਜਿਸਟਰ ਵਰਤੋਂਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕੁੱਲ ਫੇਰ-ਬਦਲ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਦਾ ਵਰਜ੍ਹਨ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਰਕਸ਼ਾੱਪ 28 ਜੁਲਾਈ 2012 ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਲਾਈ ਗਈ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਫ਼ਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ français la langue française ਇੱਕ ਰੁਮਾਂਸ ਬੋਲੀ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਫ਼੍ਰਾਂਸ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਬੋਲੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ ੯ ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ੧੯ ਕਰੋੜ ਦੁਆਰਾ ਦੂਜੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ੨੦ ਕਰੋੜ ਦੁਆਰਾ ਅਧਿਗਰਹਿਤ ਬੋਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਨੇਡਾ ਬੈਲਜੀਅਮ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਅਫ਼ਰੀਕੀ ਫਰੇਂਕੋਫੋਨ ਲਕਜ਼ਮਬਰਗ ਅਤੇ ਮੋਨੇਕੋ ਸਮੇਤ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ੫੪ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਯੁੰਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਆਧਿਕਾਰਕ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਲੈਟਿਨ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਬੋਲੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਇਤਾਲਵੀ ਰੋਮਾਨੀਅਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਬੋਲੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕੈਟੇਲਾਨ ਆਦਿ। ਇਸ ਬੋਲੀ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਉੱਤੇ ਮੂਲ ਰੋਮਨ ਗੌਲ ਦੀਆਂ ਕੈਲਟਿਕ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਰੋਮਨ ਫਰੈਕਿਸ਼ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੀ ਜਰਮਨੇਕ ਬੋਲੀ ਦਾ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਇਹ ੨੯ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਯੂਰਪੀ ਸੰਘ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਦੇ ੨੭ ਮੈਂਬਰ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ੧੨੯ ਕਰੋੜ ੪੯੭੧੯੮੭੪੦ ਦਾ ੨੬% ਲੋਕ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸੀ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਸਮਾਂ ਵਲੋਂ ੬੫ ਕਰੋੜ ੧੨% ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ੬੯ ਕਰੋੜ ੧੪% ਇਸਨੂੰ ਦੂਜੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਘ ਦੀ ਤੀਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਬੋਲੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ੨੦ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸੀ ਯੂਰਪੀ ਅਤੇ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੂਟਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਯੂਰਪ ਦੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਵਰਗ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵੀ ਸੀ। ਧੁਨੀਆਂ ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਜਿਹੀ ਧੁਨੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਚਾਰਣ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਇਹ ਵਿਅੰਜਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ s t f c q r x p n m ਤਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਜੇਕਰ ਵਰਤਨੀ ਸਪੇਲਿੰਗ ਹੈ français ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਉਚਾਰਣ ਹੋਵੇਗਾ ਫਰਾਂਸੇ ਨਾ ਕਿ ਫਰਾਂਸੇਸ। ਨ ਅਤੇ ਮ ਸਵਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਸਲ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਹੋਰ ਵਿਅੰਜਨ ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉੱਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਉਚਾਰਣ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮੰਨ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਨੇਮਬੱਧਤਾ ਹੈ। ਬਿਸਮਿੱਲਾਹ ਖਾਨ 21 ਮਾਰਚ 1913 21 ਅਗਸਤ 2006 ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਸਨੂੰ 2001 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਵਾਦਕ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਵਾਦਕ ਸਨ। ਉਥੋਂ ਹੀ ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਵਜਾਉਣਾ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਪਮਹਾਦੀਪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਏ ਦਾ ਕੋਈ ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਵਾਦਕ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਬਾਦਤ ਦੇ ਵਕ਼ਤ ਵਜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਉਥੇ ਹੀ ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿੱਲਾਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਲਾਸਿਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਨਾਖਤ ਦਵਾਈ। ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿੱਲਾਹ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸਭ ਵਲੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨਮਾਨ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਨਾਲ ਵੀ ਨਵਾਜਿਆ ਗਿਆ। ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਨਾਲ ਵਾਰਾਨਸੀ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ 2006 ਨੂੰ ਇੰਤਕਾਲ ਹੋਇਆ। ਬੋਲੀਵੀਆ ਅਧਿਕਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੋਲੀਵੀਆ ਦਾ ਬਹੁ-ਕੌਮੀ ਮੁਲਕ ਕੇਚੂਆ Bulivya Mamallaqta}} ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇੱਕ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਇਸਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਅਰਜਨਟੀਨਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਗੁਏ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਚਿਲੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਪੇਰੂ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। {{ਅੰਤਕਾ}} {{ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੇਸ਼}} ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਚਿਤ੍ਰ ਤੇ ਜਟਿਲ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ। ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਸ਼ੀਨ ਨਿਰਵਿਘਨ ਸਹਿਜ ਹੀ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖ਼ਰਾਬੀ ਆ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਕੁਝ ਲੱਛਣਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੁੱਖ ਨਾ ਲੱਗਣਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਦੁਖਣ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣੀ ਆਦਿ। ਇਹ ਲੱਛਣ ਸੰਕੇਤ ਹਨ ਕਿਸੇ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਖ਼ੁਦ ਬਿਮਾਰੀ ਨਹੀਂ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਭਾਵ ਬਿਮਾਰੀ ਲੱਭਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਗਿਆਨ ਅੱਗੇ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਅੰਗ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹਰੇਕ ਬਾਹਰੀ ਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਗ ਦਾ ਨਿਤ ਪ੍ਰਤੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਚਿਤਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਅੰਗ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੌਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ਸਿਰ ਚਿਹਰਾ ਗਰਦਨ ਮੋਢਾ ਛਾਤੀ ਸਤਨ ਨਾਭੀ ਪੇਟ ਜਨਣ ਅੰਗ- ਯੋਨੀ ਇ- ਲਿੰਗ ਪੁਰਸ਼ ਪੱਟ ਗੋਡਾ ਲੱਤ ਅੱਡੀ ਪੈਰ ਆਦਿ। ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਗ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਗ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ- ਦਿਮਾਗ ਦਿਲ ਫੇਫ਼ੜੇ ਜਿਗਰ ਪਿੱਤਾ ਮਿਹਦਾ ਪਾਚਕ-ਗ੍ਰੰਥੀ ਗੁਰਦੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਮਸਾਨਾ ਬੋਨ ਮੈਰੋ ਰਗਾਂ ਧਮਨੀਆਂ ਢਾਂਚਾ ਆਦਿ। ਮਨੁੱਖੀ ਪਿੰਜਰ ਪਿੰਜਰ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉਹ ਅੰਗ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਕਈ ਸੌ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜਵੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੇ।ਇਕ ਬਾਲਗ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਿੰਜਰ ੨੦੬ ਹੱਡੀਆ ਦਾ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੌਂ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਹੱਡੀ ਪੱਟ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਫੀਮਰ enfemur ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਭ ਤੌਂ ਛੋਟੀ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਓਸੀਕਲਸenossicles ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ੩ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ੧ ਹੈ। ਬਣਤਰ ਬਣਤਰ ਮੁਤਾਬਕ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ੪ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- ਲੰਬੀ ਹੱਡੀ ਛੋਟੀ ਹੱਡੀ ਪੱਧਰੀ ਹੱਡੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਆਕਾਰ ਵਾਲੀ ਹੱਡੀ| ਹੱਡੀਆਂ ਅੰਦਰ ਲਹੂ ਨਾੜੀਆਂਨਾੜੀ ਕੋਸ਼ਕਾਵਾਂ ਤੇ ਜਿੰਦਾ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਤੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਮਾਦੇ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਕਵਚ ਚੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹੈ। ਪਿੰਜਰ ਦੇ ਕਾਰਜ ਮਨੁੱਖੀ ਪਿੰਜਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ੬ ਕਰਤਵ ਹਨ। ਆਸਰਾ ਪਿੰਜਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਰਤਵ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਜਾਂ ਢਾਂਚਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਦਿਲ ਵਰਗੇ ਕੋਮਲ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਚੋਟ ਲਗਣ ਤੌਂ ਰੱਖਿਆ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਸਲੀਆ ਤੌਂ ਬਿਨਾਂ ਤਾਂ ਦਿਲ ਜਿੰਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਹਰਕਤ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿਚਲੇ ਜੋੜ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਹਿਲਜੁਲ ਜਾਂ ਹਰਕਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਜੋੜਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਦੁਸਰਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੂਲੇ ਦੇ ਗੇਂਦ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਖੋੜ ਵਰਗੇ ਜੋੜ ਜਾਂ ਗੋਡੇ ਦੇ ਕਬਜੇ ਵਰਗੇ ਜੋੜ ਦੀ ਹਰਕਤ ਗਿੱਚੀ ਦੇ ਇੱਕ ਧੁਰੇ ਜੋੜਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦਿ ਹੈ।ਇਹ ਹਰਕਤ ਪਿੰਜਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਮਾਸ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਮਾਸ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੱਢੀਆਂ ਦੇ ਜੋੜ ਤੇ ਨਸ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਤਾਲ-ਮੇਲ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਮਸ਼ੀਨਸਾਜੀ ਤੰਤਰ ਹੈ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਿੰਜਰ ਕਈ ਜੀਵਨਦਾਈ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਰੱਖਿਅਕ ਹੈ। ਖੋਪੜੀ ਦਿਮਾਗਅੱਖਾਂ ਤੇ ਅੰਦਰਲੇ ਕੰਨਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕੰਗਰੋੜ ਪਿੱਠ ਦੀ ਹੱਡੀ ਮੇਰੂਦੰਡ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆਂ ਨਸਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਸਲੀਆਂ ਤੇ ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦਾ ਪਿੰਜਰਾ ਫੇਫ਼ੜੇ ਦਿਲ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲਹੂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੀਵ ਹੰਸਲੀ ਤੇ ਸਪੈਕੁਲਾ ਮੋਢੇ ਦੇ ਜੋੜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਚਪਣੀ ਤੇ ਅਲਨਾ ਅਗਲੀ ਬਾਂਹ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਹੱਡੀ ਗੋਡੇ ਦਾ ਜੋੜ ਤੇ ਅਰਕ ਦੇ ਜੋੜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਾਰਪਲ ਤੇ ਟਾਰਸਲ ਵੀਣੀ ਤੇ ਗਿੱਟੇ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭੰਡਾਰਣ ਹੱਡੀਆਂ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦਾ ਭੰਡਾਰਣ ਕਰਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਹੱਡੀਆ ਅੰਦਰ ਦਾ ਬੋਨਮੈਰੋ ਲੋਹੇ ਵਰਗੇ ਖਣਿਜ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਹਨ।ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਖਣਿਜ ਖਣਿਜਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੂ ਕਿਰਿਆ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਰਮੋਨਜ਼ ਦਾ ਨਿਯੰਤ੍ਰਣ ਹੱਡੀਆ ਦੀਆ ਕੋਠੜੀਆਂ ਇੱਕ ਔਸਟੋਕੈਲਸਿਨ ਨਾਂ ਦਾ ਹਾਰਮੋਨ ਛੱਡਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕਰ ਦੇ ਮਾਦੇ ਤੇ ਚਰਬੀ ਦੇ ਜਮਾਵੜੇ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਔਸਟੋਕੈਲਸਿਨ ਇੰਸੂਲਿਨ ਦੀ ਮਿਕਦਾਰ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲਹੂ ਕੋਠੜੀਆਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿਚਲਾ ਬੋਨਮੈਰੋ ਹੈਮਟੋਪੋਇਸਿਸ ਰਾਹੀਂ ਲਹੂ ਕੋਠੜੀਆਂ ਦੇ ਪੁੰਗਰਣ ਤੇ ਹੌਂਦ ਵਿੱਚ ਆਣ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ। ਪਿੰਜਰ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਘਣਤਾ BMD ਦਾ ਘਟਣਾ ਇੱਕ ਮੁਖ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਉਮਰ ਦੇ ਢਲਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਭੁਰਭੁਰੀਆਂ ਤੇ ਕਮਜੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਵਾਰੀ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੌਂ ਬਾਦ ਇਹ ਅਕਸਰ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਰਮੋਨਲ ਅਨਿਯਮਿਤਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਸਿਗਰਟ ਸਟੀਰਾਇਡ ਦਵਾਈਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨ ਡੀ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਨੂੰ ਟਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਬਾਈਫਾਸਫੋਨੇਟਸ ਰਸਾਇਣ ਤੇ ਹੋਰ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਜੋੜ ਹੱਡੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆ ਹਨ। ਦੋ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜੋੜ ਵਾਲੀ ਜਗਾਹ 'ਤੇ ਇੱਕ ਝਿੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜ਼ੂਦ ਤਰਲ ਰਗੜ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ| ਜੋੜ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਉਂਗਲ ਗੋਡੇ ਕੂਹਣੀ ਮੋਢੇ ਦਾ ਜੋੜknuckle jointਚੂਲੇ ਦਾ ਜੋੜball & socket joint ਆਦਿ।ਇਹ ਜੋੜ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਜੁਲ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਤੇ ਬੰਦਸ਼ ਵੀ ਲਗਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੱਟ ਫੀਮਰ ਅਤੇ ਬਾਂਹ ਹਿਊਮਰਸ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਬੋਨ ਮੈਰੋ ਖੂਨ ਸੈੱਲ ਬਣਾਓੁਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਸੀਂ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਮੂੰਹ ਚ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਲਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਚਿੱਥਦੇ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਇਹ ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਰਾਹੀਂ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਊੁਰਜਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਹ ਖੂਨ ਸੰਚਾਰ ਵਾਲੇ ਝਿੱਲੀਦਾਰ ਅੰਗ ਵਾਲਵ ਰਾਹੀਂ ਹੋ ਕੇ ਛੋਟੀਆਂ ਅੰਤੜੀਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਹ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦਾ ਹੋਇਆ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋਣ ਤੇ ਉੂਰਜਾ ਨੂੰ ਪਾਚਨ ਗ੍ਰੰਥੀ ਤੋਂ ਖੂਨ ਰਾਹੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋਈ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਗੁਦੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ ਕੱਟਣ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਪਦਾਰਥ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਚ 24 ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਪੇਟ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ 4 ਘੰਟੇ ਛੋਟੀਆ ਅੰਤੜੀਆਂ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਵੱਡੀਆਂ ਅੰਤੜੀਆਂ ਅੱਠ ਘੰਟੇ ਅਤੇ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ 8 ਘੰਟੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਇਹ ਭਾਗ ਲੋੜੀਂਦੀ ਉੂਰਜਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਧੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਤਕ 24 ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਭੋਜਨ ਸਖ਼ਤ ਜਾਂ ਤਰਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਾਚਨ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰਾ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮਾਦਾ ਭੋਜਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਸਾਹ ਤੰਤਰ ਸਾਹ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹ-ਨਾਲੀ ਦੋ ਸੱਜੀ ਤੇ ਖੱਬੀ ਮੁੱਖ ਸਾਹ-ਨਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਫੇਫੜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਫੇਫੜਿਆਂ ਅੰਦਰ ਸਾਹ-ਨਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਆਖ਼ਰ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਖਿੱਚਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਇਹ ਖ਼ੂਨ ਵਿੱਚ ਰਲ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਤੇ ਤੰਤੂਆਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ। ਖ਼ੂਨ ਵਿਚਲੀ ਕਾਰਬਨ ਡਾਇਆਕਸਾਈਡ ਫੇਫੜਿਆਂ ’ਚੋਂ ਹੀ ਸਾਹ ਦੁਆਰਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਇਸ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਹ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਵਾ ਵੀ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੀ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਮੂਤਰਣ ਤੰਤਰ ਮੂਤਰਣ ਤੰਤਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਤੰਤਰ ਹੈ ਜੋ ਮੂਤਰ ਪੈਦਾ ਭੰਡਾਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਮੂਤਰਣ ਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਗੁਰਦੇਦੋ ਮੂਤਰਣ ਨਾਲੀਆਂਮਸਾਨਾ ਤੇ ਮੂਤਰ ਰਾਹ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।ਇਸਤਰੀ ਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਵਰਗ ਦੇ ਮੂਤਰਣ ਤੰਤਰ ਲਗਭਗ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨਕੇਵਲ ਅੰਤਰ ਮੂਤਰ ਰਾਹ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੇ ਗੁਰਦੇ ਰਵਾਂਹ ਜਾਂ ਲੋਬੀਆ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ ਜੋ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਪਸਲੀਆਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰ ਥੱਲੇ ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਲੰਬਰlumber ਹਿੱਸੇ ਕੋਲ ਪਾਚਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਛਾਇਆ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ।ਗੁਰਦੇ ੧੨੫ ਲਿਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਲਹੂ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਕੁਲ ਲਹੂ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ੨੫% ਆਪਣੀਆਂ ਲਹੂ ਨਾੜੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮੱਗਰੀ ਪੇਟ ਦੀਆਂ ਲਹੂ ਨਾੜੀਆਂ ਦਵਾਰਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਦਿਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਰਤਵ ਤਾਂ ਲਹੂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚੌਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਰੱਦੀ ਪਦਾਰਥ ਛਾਣ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ।ਇਸ ਤੌਂ ਇਲਾਵਾ ਗੁਰਦੇ ਈਲੈਕਟਰੋਲਾਈਟਸ ਸੋਡੀਅਮਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਤਿਜਾਬੀ ਜਾਂ ਖਾਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਸੁਭਾਅPH Value ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਮੂਤਰ ਨੂੰ ਸੰਘਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮੂਤਰਨਲੀ ਸਿਰੇ ਵਾਲੇ ਜੋੜ ਰਾਹੀਂ ਮੂਤਰ ਨੂੰ ਮਸਾਨੇ ਵਲ ਧਕੇਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਸਾਨਾਪਰੋਸਟੇਟ ਤੇ ਮੂਤਰ ਰਾਹ ਇਕ ਮਰਦ ਦੇ ਮੂਤਰ ਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਮਸਾਨੇ ਤੌੰ ਬਾਦ ਮੂਤਰ ਰਾਹ ਦੁਆਲੇ ਪਰੋਸਟੇਟ ਗ੍ਰੰਥੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ ਜੋ ਗੁਦਾ ਤੇ ਮਸਾਨੇ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਮਸਾਨੇ ਤੋਂ ਮੂਤਰ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਲਈ ਪਰੋਸਟੇਟ ਇੱਕ ਟੂਟੀ ਜਾਂ ਵਾਲਵ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਛੋਟ ਛੋਟੇ ਮੁਲਾਇਮ ਪੱਠੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਮੂਤਰ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਦ ਕਿ ਪਰੋਸਟੇਟ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਜਨਣ ਤੰਤਰ ਦਾ ਵੀ ਮੁਖ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਪਰੋਸਟੇਟ ਗ੍ਰੰਥੀ ਅਲੱਗ ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਕਿਨਜ਼ ਗਲੈਂਡSkene’s Gland ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੋਗ ਰੋਧਕ ਤੰਤਰ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਬਕਾਇਦਾ ਇੱਕ ਰੋਗ-ਰੋਧਕ ਸਿਸਟਮ ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਕੰਮ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਨਿਰੰਤਰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।< ref> ਆਓ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕਰੀਏ। ਸਾਡੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਅਨੇਕਾਂ ਜੀਵਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਬਿਮਾਰੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਗਾਣੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੋਗਾਣੂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕਾਰਜ-ਵਿਧੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਚਰਣ ਪੜਾਅ ਦਾ ਬਚਾਓ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਰੋਗਾਣੂ ਦਾ ਸਰੀਰ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਢਲੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਜੋਂ ਸਾਡੀ ਚਮੜੀ Skin ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਝਿੱਲੀਆਂ Mucus Membrane ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਮੜੀ ਖੁਦ ਇੱਕ ਸਥੂਲ ਢਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰਲੇ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਵਚ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਸਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਚਿਕਨਾਹਟ ਤੇ ਪਸੀਨਾ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮਾਦਾ ਰੋਗਾਣੂ-ਨਾਸ਼ਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਈਜ਼ੋਜਾਈਮ Lysozyme ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪਦਾਰਥ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸੰਨ 1922 ਵਿੱਚ Alexander Flemming ਜਦੋਂ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਉੱਪਰ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਉਸਨੂੰ ਛਿੱਕ ਆ ਗਈ। ਛਿੱਕ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨੱਕ ਦਾ ਨਜ਼ਲਾ ਜਦੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪਈ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੀ ਕਲਚਰ-ਪਲੇਟ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਹੱਦ ਨਾ ਰਹੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਸਨੇ ਨੱਕ ਦੇ ਨਜ਼ਲੇ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰਕ ਰਿਸਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬੈਕਟੀਰੀਆ-ਵਿਰੋਧੀ ਪਦਾਰਥ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਉਸਨੇ ਲਾਈਜ਼ੋਜ਼ਾਈਮ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਲਾਈਜ਼ੋਜ਼ਾਈਮ ਤੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮਾਦਾ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹਰ ਉਸ ਦੁਆਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਰੋਗਾਣੂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੂੰਹ ਅੱਖਾਂ ਨੱਕ ਕੰਨ ਗੁੱਦਾ ਤੇ ਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ। ਅਗਰ ਕੋਈ ਰੋਗਾਣੂ ਮੂੰਹ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੁੱਦਾ ਤੱਕ ਉਸਨੂੰ ਅਣਸੁਖਾਵੇਂ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੂੰਹ ਦੇ ਥੁੱਕ ਵਿਚਲੇ ਲਾਈਜ਼ੋਜ਼ਾਈਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਤੋਂ ਅੱਗੇ ਟਾਂਸਿਲ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ’ਤੇ ਦੋ ਗਾਰਡ ਬਣਕੇ ਗਲ਼ੇ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੋਗਾਣੂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਬੋਚ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਅਗਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੋਈ ਰੋਗਾਣੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮਿਹਦੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਓਥੇ HCl ਤੇਜ਼ਾਬ ਉਸਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਟਾਂਸਿਲ ਵਰਗੀਆਂ ਲਿੰਫ਼ਨੋਡਸ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਅਗਰ ਕੋਈ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਪਦਾਰਥ ਜਾਂ ਰੋਗਾਣੂ ਅੰਤੜੀਆਂ ਤੱਕ ਬਚ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਦਸਤ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਕੇ ਉਹ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਗਰ ਕੋਈ ਰੋਗਾਣੂ ਨੱਕ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਨੱਕ ਦੇ ਵਾਲ ਐਡੀਨਾਈਡ ਗਿਲਟੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਹ ਨਾਲੀ ਦੀ ਝਿੱਲੀ ਦਾ ਰਿਸਾਓ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ ਛਿੱਕ ਖਾਂਸੀ ’ਤੇ ਬਲਗ਼ਮ ਦੇ ਰਾਹੀਂ। ਇਹੀ ਬਚਾਓ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼-ਦੁਆਰਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਚਰਣ ਦਾ ਬਚਾਓ ਅਗਰ ਕੋਈ ਤਾਕਤਵਰ ਰੋਗਾਣੂ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਅੰਤੜੀਆਂ ਤੱਕ ਦੇ ਬਚਾਓ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਲਹੂ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਬਚਾਓ-ਅਮਲਾ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ਸੰਭਾਲਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਚਿੱਟੇ ਕਣ WBC ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਰੋਗਾਣੂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਨਿਗਲ ਜਾਣ Phagocytosis ਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਜਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਓ ਨਾਲ ਮਾਰ-ਮੁਕਾਉਣ ਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੱਟੇ ਕਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਾਕਤਵਰ ਰੋਗਾਣੂ ਦੇ ਲਹੂ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਚਿੱਟੇ ਕਣ ਖੁਦ ਵੀ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਨਫੈਕਸ਼ਨ ਹੋਣ ’ਤੇ ਬੁਖਾਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਵੀ ਇਸੇ ਬਚਾਓ-ਪੜਾਅ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਿਮਾਰੀ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਬੁਖਾਰ ਦੀ ਦਵਾਈ ਖਾ ਕੇ ਬੁਖਾਰ ਉਤਾਰ ਲੈਣ ਨੂੰ ਅਕਲਮੰਦੀ ਸਮਝ ਬੈਠਦੇ ਹਾਂ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਨਫੈਕਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਬੁਖਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਡਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਦੋਸਤ ਹੈ। ਬੁਖਾਰ ਚੜ੍ਹਨ ਦਾ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਮਕਸਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੁਖਾਰ ਚੜ੍ਹਨ ਭਾਵ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਦੀ ਕਾਰਜ-ਸ਼ਕਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਜਲਦੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਫਟਾਫਟ ਬੁਖਾਰ ਦੀ ਗੋਲੀ ਖਾ ਕੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਇਸ ਬਚਾਓ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਰੋਗ ਹੋਰ ਵੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਜੇ ਚਰਣ ਦਾ ਬਚਾਓ ਅਗਰ ਕੋਈ ਮਹਾਂ ਬਲੀ ਰੋਗਾਣੂ ਚਿੱਟੇ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਦੀ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਬਚਾਓ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਚਿੱਟੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ B-Lymphocytes ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਮ ਕਣਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਗਾਣੂ ਨੂੰ ਨਿਗਲਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ਬਲਕਿ ਉਹ ਹਮਾਲਵਰ ਰੋਗਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਖਾਸ ਉਸੇ ਰੋਗਾਣੂ ਦੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਐਂਟੀਬੌਡੀਜ਼ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਕਿ ਰੋਗਾਣੂ ’ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਵਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਨਕਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਾ ਸਿਰਫ ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਰੋਗਾਣੂ ਦਾ ਹੀ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਬਲਕਿ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਸਦੇ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਸਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੋਗਾਣੂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਐਂਟੀਬੌਡੀਜ਼ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਲਾਲਾ ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਪਸ਼ਤੋ ملاله یوسفزۍ ਜਨਮ 12 ਜੁਲਾਈ 1997 ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਕੂਲ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਹੈ ਅਤੇ 2014 ਲਈ ਨੋਬਲ ਅਮਨ ਇਨਾਮ ਵਿਜੇਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਮੀਂਗੋਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਹੈ। 2009 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ 11 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਤਾਲਿਬਾਨ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਗੁਪਤ ਨਾਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਬੀਬੀਸੀ ਲਈ ਇੱਕ ਬਲਾਗ ਲਿਖ ਕੇ ਸਵਾਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਇਕਾ ਬਣ ਗਈ। ਲੇਕਿਨ ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਇਹ ਇਨਾਮ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤ ਸਕੀ ਅਤੇ ਇਹ ਇਨਾਮ ਦੱਖਣ ਅਫਰੀਕਾ ਦੀ 17 ਸਾਲ ਦਾ ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਮਲਾਲਾ ਨੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੇ ਫਰਮਾਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਅਭਿਆਨ ਚਲਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਤਾਲਿਬਾਨ ਆਤੰਕੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਨਰਾਜ ਹੋਕੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਿਟ ਲਿਸ‍ਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਅਕਤੂਬਰ 2012 ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ ਸਵਾ 12 ਵਜੇ ਸਵਾਤ ਘਾਟੀ ਦੇ ਕਸਬੇ ਮੀਂਗੋਰਾ ਵਿੱਚ ਸ‍ਕੂਲ ਤੋਂ ਪਰਤਦੇ ਵਕ‍ਤ ਉਸ ਉੱਤੇ ਆਤੰਕੀਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੀ ਜਿੰ‍ਮੇਦਾਰੀ ਤਹਿਰੀਕ-ਏ-ਤਾਲਿਬਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟੀਟੀਪੀ ਨੇ ਲਈ। ਮੁਢਲੀ ਜਿੰਦਗੀ ਮਲਾਲਾ ਦਾ ਜਨਮ 12 ਜੁਲਾਈ 1997 ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸਵਾਤ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਗ਼ਮਜ਼ਦਾ ਹੈ ਮਲਾਲਾ-ਏ-ਮੇਵਨਦ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰਾ ਅਤੇ ਜੰਗਜੂ ਔਰਤ ਸੀ। ਮਲਾਲਾ ਦਿਵਸ ੧੨ ਜੁਲਾਈ ੨੦੧੩ ਨੂੰ ਮਲਾਲਾ ਦੇ ਸੋਲਵੇਂ ਜਨਮਿਦਨ ਉਪਰ ਉਸਨੇ ਸਯੁੰਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉਪਰ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਪਰ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ। ਸਯੁੰਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਮਲਾਲਾ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਫੈਂਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ 10 ਅਕਤੂਬਰ 2014 ਨੂਂ ਮਲਾਲਾ ਨੂਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ| ਮਾਈ-ਬ੍ਰਿਤ ਮੂਸਰ ੪ ਜਨਵਰੀ ੧੯੬੩ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਨਾਰਵੇਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਤੰਤੂ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਤਰਾਂਦਹਾਈਮ ਨਾਰਵੇ ਵਿਚਲੀ ਨਾਰਵੇਈ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਾਵਲੀ ਤੰਤੂ-ਵਿਗਿਆਨ ਅਦਾਰਾ ਅਤੇ ਤੰਤੂ-ਹਿਸਾਬ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਬਾਨੀ ਸੰਚਾਲਕ ਹੈ। ਮੂਸਰ ਅਤੇ ਇਹਦੇ ਘਰਵਾਲ਼ੇ ਐਦਵਾਤ ਮੂਸਰ ਨੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਖ਼ਲਾਅ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲ਼ੀ ਬਣਤਰ ਉੱਤੇ ਘੋਖ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮਾਈ-ਬ੍ਰਿਤ ਮੂਸਰ ੨੦੧੪ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਓਕੀਫ਼ ਅਤੇ ਐਦਵਾਤ ਮੂਸਰ ਸਮੇਤ ਸਰੀਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। ਮਾਰਸ ਐਟਮਸਫ਼ੀਅਰ ਐਂਡ ਵੌਲੇਟਾਈਲ ਐਵੋਲਿਊਸ਼ਨ ਭਾਵ ਮੰਗਲ ਦੇ ਹਵਾਮੰਡਲ ਅਤੇ ਉੱਡਣਹਾਰਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇੱਕ ਪੁਲਾੜੀ ਪੜਤਾਲ ਹੈ ਜਿਹਨੂੰ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਚੱਕਰ ਕੱਢਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੰਗਲ ਦੇ ਹਵਾਮੰਡਲ ਦੀ ਘੋਖ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਇਜ਼ਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਟੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਤਾ ਲਾਉਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗਲ ਦਾ ਹਵਾਮੰਡਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸਨ ਸਮਾਂ ਪੈ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਏ। ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ਮੰਗਲ ਹੇਂਠ ਲਿਖੇ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਸਾਡੇ ਸੂਰਜ ਮੰਡਲ ਦਾ ਇੱਕ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਗਲਵਾਰ ਹਫ਼ਤੇ ਦਾ ਦਿਨ ਮੰਗਲ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਮਿਸ਼ਨ ਜਾਂ ਮੰਗਲਯਾਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਹ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ‘ਪੀਐਸਐਲਵੀ ਸੀ25’ ਉਡਾਣ ਭਰਨ ਦੇ 40 ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ ਧਰਤੀ ਪੰਧ ਉਪਰ ਪੈ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ 24 ਸਤੰਬਰ 2014 ਨੂੰ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਫਸਟ ਲਾਂਚ ਪੈਡ ਦੇ ਪੈਰ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 444 ਮੀਟਰ ਉੱਚਾ ਰਾਕਟ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ 76 ਮੀਟਰ ਉੱਚੇ ਮੋਬਾਈਲ ਸਰਵਿਸ ਟਾਵਰ ਨੇ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਂਚ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਜੇ 230 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤੂਫਾਨ ਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਚੰਦਰਮਾ ਤੋਂ ਵੀ ਦੂਰ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਸ਼ਨ ਹੈ। 11 ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਸਫਰ ਤੇ ਨਿਕਲਿਆ ਮੰਗਲਯਾਨ ਰਾਕਟ ਸ਼੍ਰੀਹਰੀਕੋਟਾ ਤੋਂ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਰੋ ਨੇ 44 ਸਾਲ ਦੇ ਲੰਬੇ ਇਤਿਹਾਸ ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਮਿਸ਼ਨ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਮਿਸ਼ਨ ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਧਰਤੀ ਪੰਧ ਉਪਰ ਪੈਣ ਦੇ ਕਰੀਬ 20-25 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇਹ 1 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਵੱਲ ਚਾਲੇ ਪਾਏਗਾ। ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਉਪਰ 450 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਲਾਗਤ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਪੁੰਜ 500 ਕਿਲੋਗਰਾਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰੋਪੇਲੈਟ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਆਕਸੇਡਾਈਜਰ ਹੈ ਦਾ ਪੁੰਜ 850 ਕਿਲੋਗਰਾਮ ਹੈ। ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਸਫਲ ਹੋਣ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਮੰਗਲ ਮਿਸ਼ਨ ਭੇਜਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਚੌਥਾ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਰਪੀਨ ਸਪੇਸ ਏਜੰਸੀ ਨਾਸਾ ਤੇ ਰੂਸ ਦੀ ਰੋਸਕੋਸਮੋਸ ਤਿੰਨ ਏਜੰਸੀਆਂ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਲਈ ਭੇਜ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਲਈ ਭੇਜੇ ਕੁੱਲ 51 ਮਿਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ 21 ਹੀ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨੀ ਇਸ ਮੰਗਲ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਮਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੋ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ ਕੇ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਚੇਅਰਮੈਨ ਇਸਰੋ< ref> ਐਸ ਰਾਮਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ ਸਪੇਸ ਸੈਂਟਰ ਐਮ ਅੰਨਾਦੁਰਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਮੰਗਲ ਮਿਸ਼ਨ ਏਐਸ ਕਿਰਨ ਕੁਮਾਰ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ ਐਮਵਾਈਐਸ ਪ੍ਰਸਾਦ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸਤੀਸ਼ ਧਵਨ ਸਪੇਸ ਸੈਂਟਰ ਐਸਕੇ ਸਿਵਾਕੁਮਾਰ ਪੀ ਕੁਨੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਐਸ ਅਰੁਨਨ ਬੀ ਜੈਯਕੁਮਾਰ ਐਮਐਸ ਪੰਨਿਰਸੇਲਵਮ। ਬਣਤਰ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਉਪ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਮਾਰਜ਼ ਔਰਬਾਈਟਰ’ ਨੂੰ 444 ਮੀਟਰ ਲੰਬੇ ਪੀਐਸਐਲਵੀ ਲਾਂਚ ਰਾਕਟ ਰਾਹੀਂ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਦਾਗਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਲਾਂਚਰ 320 ਟਨ ਭਾਰਾ ਹੈ। ਪੀਐਸਐਲਵੀ-ਸੀ25 ਲਾਂਚਰ ਔਰਬਾਈਟਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੁਆਲੇ ਗ੍ਰਹਿਪੰਧ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਏਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜ ਵੱਖ ਵੱਖ ਮਸ਼ਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਉਪ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਮੰਗਲ ਦੇ ਰਾਹ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਹਿਲੀ ਮਸ਼ਕ 7 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗੀ। ਪੰਜਵੀਂ ਤੇ ਆਖਰੀ ਮਸ਼ਕ 16 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਅਸਲ ਉਦੇਸ਼ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਮਤਲਬ ਕਿ ਡੀਪ ਸਪੇਸ ਕਮਿਊਨੀਕੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਤਕਨੀਕੀ ਟੀਚਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਫਿਲਹਾਲ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਇਹ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਭੇਜਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੀ ਤਲਾਸ਼ੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਮੰਗਲ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਮਿਥੇਨ ਸੈਂਸਰ ਫਾਰ ਮਾਰਸ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਮਾਰਸ ‘ਤੇ ਮਿਥੇਨ ਗੈਸ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕੇ ਕਿ ਮੰਗਲ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲ ਸਕੇਗੀ। ਮੰਗਲ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਸਪੈਕਟਰੋਮੀਟਰ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਮੰਗਲ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਖਣਿਜ ਹਨ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਖਣਿਜਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਨੀ ਮੁਖਰਜੀ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ। ਵਿਲੀਅਮ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ William Shakespeare ਇੱਕ ਉੱਘੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 38 ਨਾਟਕ 154 ਛੋਟੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਅਤੇ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਏ। 1589 ਤੋਂ 1613 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਉੱਘੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। "ਏ ਮਿਡਸਮਰ ਨਾਈਟ'ਜ਼ ਡ੍ਰੀਮ" "ਹੈਮਲੇਟ" ਮੈਕਬੈਥ "ਰੋਮੀਓ ਐਂਡ ਜੂਲੀਅਟ" "ਕਿੰਗ ਲੀਅਰ" "ਉਥੈਲੋ" ਅਤੇ "ਟਵੈਲਥ ਨਾਈਟ" ਉਸਦੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਚਰਚਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਹਨ। ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਦਾ ਜਨਮ ਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਸਟਰੈਟਫੋਰਡ-ਅਪੋਨ-ਏਵਨ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਐਨ ਹੈਥਵੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਹੋਏ ਸੁਜ਼ਾਨਾ ਪੁੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੋ ਜੁੜਵੇਂ ਬੱਚੇ ਹੈਮਨੇਟ ਅਤੇ ਜੂਡਿਥ। 1585 ਅਤੇ 1592 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂਨੇ ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਐਕਟਰ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਲਾਰਡ ਸ਼ੈਮਬਰਲੇਨਜ਼ ਮੈੱਨ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗਜ਼ ਮੈੱਨ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਈ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਵਿੱਚ ਭਿਆਲ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1613 ਦੇ ਲਾਗੇ-ਚਾਗੇ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਸਟਰੈਟਫੋਰਡ ਆ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਘੱਟ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੈਕਸ ਜੀਵਨ ਧਾਰਮਿਕ ਖਿਆਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਿਆਸਰਾਈਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੈ। ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਚਨਾਵਾਂ 1589 ਅਤੇ 1613 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਚੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਨਾਟਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਕਮੇਡੀਆਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਰ 1608 ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਤਰਾਸਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ "ਹੈਮਲੇਟ" ਮੈਕਬੈਥ "ਕਿੰਗ ਲੀਅਰ" ਅਤੇ "ਉਥੈਲੋ" ਵੀ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਟ੍ਰੈਜੀ-ਕਮੇਡੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਮਾਂਸ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਲਾਵੋਏ ਜੀਜੇਕ ਜਾਂ ਸਲਾਵੋਜ ਜੀਜੇਕ ਸਲੋਵੀਨੀ‌ ਵਿਚ Slavoj Žižek ਜਨਮ 21 ਮਾਰਚ 1949। ਜੀਜੇਕ ਲਿੱਖਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਜੀਜੇਕ ਸਲੋਵੀਨੀ ਹਫਤਾਵਾਰੀ ਰਸਾਲੇ ਮਲਾਦੀਨਾ Mladina ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਜੀਜੇਕ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਕਿਤਾਬ ਦ ਸਬਲਾਈਮ ਆਬਜੈਕਟ ਆਫ ਆਈਡੀਆਲਾਜੀ The Sublime Object of Ideology ਛਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ< ref> । ਕਿਤਾਬ 1989 ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ। ਜੀਜੇਕ ਡੈਮੋਕਰੇਸੀ ਨਾਓ Democracy Now ਨਾਂ ਦੇ ਟੀਵੀ ਚੈਨਲ 'ਤੇ ਅਕਸਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਲੈਨਿਨ ਬਾਰੇ ਜੀਜੇਕ ਜੀਜੇਕ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲੈਨਿਨ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਪਰ ਯੁਵਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਸ਼ੈਤਾਨ ਵਾਲੀ ਇਮੇਜ ਹੈ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੈ? ਜੀਜੇਕ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ "ਮੈਂ ਮੂਰਖ ਨਹੀ ਹਾਂ ਕਿ ਲੈਨਿਨ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਵਾਂ ।ਦੁਹਰਾਉਣ ਨਾਲ ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਲੈਨਿਨ ਵਰਗੀ ਮਜਦੂਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਸਗੋਂ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ 1914 ਦੇ ਲੈਨਿਨ ਵਿੱਚ ਹੈ ਉਸ ਸਪ੍ਰਿਟ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜੋ ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਲੈਨਿਨ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਸਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਉਭਾਰ ਸੀ। ਰੂਸ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਾਰੇ ਡੇਮੋਕਰੇਟ ਦਲ ਯੁਧ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੈਨਿਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਲੈਨਿਨ ਠਹਰਾਓ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਨਿਰਣੇ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਰੈਡੀਕਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਇਹੀ ਲੈਨਿਨ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲੈਨਿਨ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਸਾਥੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਇਹ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ਵਰਗਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਉਹ ਤਾਂ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਵਿਲੋਮ ਹੈ। ਲੈਨਿਨ ਤਾਂ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹੈ। ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਕਲਪ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਾਂ। ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਜੋ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਹੀ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਜਿਆਦਾ ਰੈਡੀਕਲ ਢ਼ੰਗ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਹੈ।" ਹਵਾਲੇ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ WordPress 'ਤੇ ਜੀਜੇਕ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਲੇਖ On The European Graduate School website ਸ਼ਟੈਫ਼ਾਨ ਹੈੱਲ ੨੩ ਦਸੰਬਰ ੧੯੬੨ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਰੋਮਾਨੀਆ ਦਾ ਜੰਮਪਲ ਜਰਮਨ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਟਿੰਗਨ ਜਰਮਨੀ ਵਿਚਲੇ ਮਾਕਸ ਪਲਾਂਕ ਜੀਵ-ਭੌਤਿਕੀ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਚਾਲਕ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਜਾਂ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਉਚਾਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸਾਂਤਾ ਬਾਰਬਰਾ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿਭਾਗ ਵਿਖੇ ਜਪਾਨੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ 1901 ਤੋਂ ਹਰ ਸਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਅਲਫ਼ਰੈਡ ਨੋਬਲ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ "ਆਦਰਸ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕੰਮ" ਮੂਲ ਸਵੀਡਿਸ਼ den som inom litteraturen har producerat det mest framstående verket i en idealisk riktning ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਭਾਵੇਂ ਕਈ ਵਾਰ ਅੱਡ ਅੱਡ ਰਚਨਾਵਾਂ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਥੇ "ਕੰਮ" ਦਾ ਮਤਲਬ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਹੈ। ਸਵੀਡਿਸ਼ ਅਕੈਡਮੀ ਕੀ ਕਿਸੇ ਸਾਲ ਇਹ ਇਨਾਮ ਕਿਸ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ ਅਕੈਡਮੀ ਚੁਣੇ ਗਏ ਲੇਖਕ ਦਾ ਨਾਮ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। < ref> ਸੂਰਜੀ ਭਾਂਬੜ ਸੂਰਜ ਦੀ ਉਤਲੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਜਾਂ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਅਚਨਚੇਤ ਵੇਖੀ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਤੇਜ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਚੁੰਧਿਆਊ ਲਿਸ਼ਕੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ੬ × ੧੦੨੫ ਜੂਲ ਤੱਕ ਦੀ ਊਰਜਾ ਛੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਹੀਂ ਵੱਡੇ ਅਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਚੱਕਰੀ ਵਹੀਰ ਛੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੈਮੂਅਲ ਬੈਕਟ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ Samuel Beckett 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1906 22 ਦਸੰਬਰ 1989 ਇੱਕ ਆਇਰਿਸ਼ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨਾਟਕਕਾਰ ਰੰਗ ਮੰਚ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਕਵੀ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਬਾਲਗ ਜੀਵਨ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਦੋਨੋਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਰਚਿਆ। ਬੈਕਟ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਜੇਮਸ ਜਾਇਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅਖੀਰਲੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲਈ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਪਹਿਲੇ ਉੱਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੈਕਟ ਨੂੰ 1969 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਇੱਕ ਵਿਮਾਨ ਹੈ ਜੋ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉਡਦਾ ਹੈ। ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ ਦੀ ਖੋਜ ਰਾਈਟ ਭਰਾਵਾ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ।ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਤੋ ਬਿਨਾ ਢੋਆ ਢਹਾਈ ਅਤੇ ਫੋਜੀ ਕੰਮਾ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤੋ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਰਲੇ ਲਿੰਕ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹਾਂਗ ਕਾਂਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਖੇਤਰ ਜਨਵਾਦੀ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਚੀਨ ਦਾ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਹੈ ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਗੁਆਂਗਡੋਂਗ ਅਤੇ ਪੂਰਵ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਚੀਨ ਸਾਗਰ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਹਾਂਗ ਕਾਂਗ ਇੱਕ ਸੰਸਾਰਿਕ ਮਹਾਂਨਗਰ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿੱਤੀ ਕੇਂਦਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਉੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਹੈ । ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੋ ਨੀਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਨੂੰ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸਵਾਇੱਤਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਕੇਵਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲੀਆਂ ਅਤੇ ਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਜੋ ਜਨਵਾਦੀ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਚੀਨ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਹੈ । ਹਾਂਗ ਕਾਂਗ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮੁਦਰਾ ਕਨੂੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਵਸਥਾ ਅਪ੍ਰਵਾਸ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਸੜਕ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਭੂਮੀ ਚੀਨ ਵਲੋਂ ਵੱਖ ਇੱਥੇ ਦੀ ਰੋਜ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਲੋਂ ਜੁਡ਼ੇ ਵੱਖਰਾ ਪਹਲੁ ਹਨ । ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਬੰਦਰਗਾਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹਾਂਗ ਕਾਂਗ 1842 ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਇਟੇਡ ਕਿੰਗਡਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ ਬੰਨ ਗਿਆ । 1983 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਬਰੀਟੀਸ਼ ਨਿਰਭਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । 1997 ਵਿੱਚ ਜਨਵਾਦੀ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਚੀਨ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਭੁਤਾ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੁਖ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਕੁਦਰਤੀ ਬੰਦਰਗਾਹ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਇਸਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਹਾਨਗਰੀਏ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਜਿੱਥੇ ਦੇ ਭੋਜਨ ਸਿਨੇਮਾ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮ ਦਾ ਮਿਲਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 95 % ਹਾਨ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਤੇ ਹੋਰ 5 % ਹੈ । 70 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ 1 054 ਵਰਗ ਕਿਮੀ 407 ਵਰਗ ਮੀਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਂਗ ਕਾਂਗ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭਤੋਂ ਘਨੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪੀਪਲਜ਼ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਥਾਈ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ 2017 ਨੂੰ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਚੋਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਚੋਣ ਸੁਧਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਉਸਦੇ ਜਲਦ ਬਾਅਦ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਮੁਜਾਹਰਿਆਂ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਸਿਵਲ ਨਾਫਰਮਾਨੀ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। < ref> ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਪਗ 80000 ਨਾਗਰਿਕ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਪੁਲੀਸ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਮਿਰਚਾਂ ਦੇ ਪਾਊਡਰ ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਅਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਚੀਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਹ ਆਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਇਹ ਤੈਅ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਚੀਨ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਉਮੀਦਵਾਰ ਕੌਣ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਚੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਚੁਣੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਹੁਦਾ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਕਿ "ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।" < ref>ਇਹ ਆਦੇਸ਼ ਉਸ ਵਾਅਦੇ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਹੈ ਜੋ ਚੀਨ ਨੇ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਤੋਂ ਕਬਜਾ ਲੈਣ ਸਮੇਂ 1997 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਿਰੋਸ਼ੀ ਅਮਾਨੋ ਜਨਮ 11 ਸਤੰਬਰ 1960 ਨੂੰ ਹਮਾਮਾਤਸੂ ਵਿੱਚ ਹੁਘੇਸ ਏਚ-੪ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ ਹੈ| ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੀ ਉੱਡਿਆ ਸੀ। 1913 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੈ। ਘਟਨਾ ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ ਜਨਮ ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ ਮਰਨ ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ ੧੯੪੯ 1949 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੈ। ਘਟਨਾ 27 ਦਸੰਬਰ–ਹਾਲੈਂਡ ਦੀ ਰਾਣੀ ਜੂਲੀਆਨਾ ਨੇ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਨੂੰ 300 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦਿਤੀ। ਜਨਮ ਮਰਨ ੧੯੭੯ 1979 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੈ। ਘਟਨਾ ਜੂਨ ੭ – ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਯੂਰਪੀ ਸੰਸਦ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ 27 ਦਸੰਬਰ–ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰੂਸ ਦੇ ਕਠਪੁਤਲੀ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਾਬਰਕ ਕਾਰਮਾਲ ਨੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ। ਜਨਮ ਮਰਨ 2013 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਹਾਕੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੈ। ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ ਜਨਮ ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ ਮਰਨ ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ ੨੦ ਮਾਰਚ ਗ੍ਰੈਗਰੀ ਕਲੰਡਰ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਸਾਲ ਦਾ 79ਵਾਂ ਲੀਪ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 80ਵਾਂ ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸਾਲ ਦੇ 286 ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਹਨ। ਵਾਕਿਆ 1739 –ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮੋਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਾਲੇ ਤਖ਼ਤ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆ। 1792 – ਪੈਰਿਸ 'ਚ ਅਸੈਂਬਲੀ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਗਿਲੋਟੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿਤੀ। 1918 – ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਬਾਸ਼ਵਿਕਾਂ ਨੇ ਰੂਸੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। 1993 – ਰੂਸੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬੋਰਿਸ ਯੈਲਤਸਿਨ ਨੇ ਐਮਰਜੰਸੀ ਲਾਈ ਤੇ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਈ। 1995 – ਤੁਰਕੀ ਦੀ 35000 ਫ਼ੌਜ ਕੁਰਦਿਸ਼ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਵਾਸਤੇ ਇਰਾਕ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈ। 1998 – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਾਜਪਾਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਨਿਊਕਲਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਨਮ 1630 –ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਰਾਠਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ੨੧ ਮਾਰਚ ਗ੍ਰੈਗਰੀ ਕਲੰਡਰ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਸਾਲ ਦਾ ੮੦ਵਾਂ ਲੀਪ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ੮੧ਵਾਂ ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸਾਲ ਦੇ ੨੮੫ ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਹਨ। ਵਾਕਿਆ 1747– ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਭਰਾ ਯਾਹੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿਤਾ। 1788– ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਅੱਗ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਨਿਊ ਓਰਲੀਅਨਜ਼ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰਾ ਹੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ। 856 ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈਆਂ। 1857– ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਟੋਕੀਓ ਵਿਚ ਭੂਚਾਲ ਨਾਲ 1 ਲੱਖ 7 ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। 1963– ਅਲਕਤਰਾਜ਼ ਟਾਪੂ ਵਿਚ ਬਣਾਈ ਜੇਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੁਜਰਮ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਇਕ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਫ਼ਿਲਮ ਵੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। 1980– ਰੂਸ ਵਲੋਂ ਅਫ਼ਗਾਨੀਸਤਾਨ ਵਿਚ ਫ਼ੌਜੀ ਦਖ਼ਲ ਵਿਰੁਧ ਰੋਸ ਵਜੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਮਾਸਕੋ ਵਿਚ ਉਸ ਸਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। 2001– ਨਿਨਟੈਂਡੋ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਗੇਮ ਬੁਆਏ ਐਡਵਾਂਸ ਰੀਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ। ਛੁੱਟੀਆਂ ਜਨਮ ੨੨ ਮਾਰਚ ਗ੍ਰੈਗਰੀ ਕਲੰਡਰ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਸਾਲ ਦਾ 81ਵਾਂ ਲੀਪ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 82ਵਾਂ ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸਾਲ ਦੇ 284 ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਹਨ। ਵਾਕਿਆ 1457– ਗੁਥਨਬਰਗ ਬਾਈਬਲ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈੱਸ 'ਚ ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਬਣੀ। 1664– ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਹੁਣ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਮਿਲੇ। 1794– ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਅਪਣੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਲੋਂ ਗ਼ੁਲਾਮਾਂ ਦੀ ਖ਼ਰੀਦੋ-ਫ਼ਰੋਖ਼ਤ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਈ। 1882– ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿਤਾ। 1902– ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਪਰਸ਼ੀਆ ਹੁਣ ਈਰਾਨ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਨੂੰ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ਼ ਰਾਹੀਂ ਜੋੜਨ ਦਾ ਮੁਆਹਿਦਾ ਹੋਇਆ। 1903– ਸੋਕੇ ਕਾਰਨ ਨਿਆਗਰਾ ਝਰਨਾ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਕਨੇਡਾ 'ਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਅ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। 1904– ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰੰਗੀਨ ਤਸਵੀਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲੰਡਨ ਡੇਲੀ ਐਂਡ ਮਿਰਰ ਨਿਊਜ਼ਪੇਪਰ ਵਿਚ ਛਪੀ। 1905– ਬਰਤਾਨੀਆ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖਾਣਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ 8 ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। 1919– ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰੈਗੂਲਰ ਹਵਾਈ ਸੇਵਾ ਪੈਰਿਸ ਤੇ ਬਰੱਸਲਜ਼ ਚ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। 1923– ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ 179 ਝੋਲੀ ਚੁੱਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। 1924– ਜੈਤੋ ਦਾ ਮੋਰਚਾ ਵਾਸਤੇ ਤੀਜਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜੱਥਾ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਚਲਿਆ। 1935– ਪਰਸ਼ੀਆ ਮੁਲਕ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਈਰਾਨ ਰਖ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। 1982– ਸਪੇਸ ਸ਼ਟਲ ਕੋਲੰਬੀਆ ਪੁਲਾੜ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। 1992 – ਵਿਸ਼ਵ ਜਲ ਦਿਵਸ ਛੁੱਟੀਆਂ ਜਨਮ