1946 1947 1948 __TOC__ Dhacdooyin Dhalashooyin Dhimashooyin Madaxda Aduunka 2000 2001 2002 waxyaabihii ugu waaweynaa ee dhacay sanadkaas waxaa ka mid ahaa - 11 sebteembar 2001 waxaa la qarxiyey guryaha WTO World Trade Center ee ku yaaley magalada New York __TOC__ Dhacdooyin Dhalashooyin Dhimashooyin Madaxda Aduunka Dhaqanka Somalida waa Mid hodan ah oo Cajiid ah Dad weynha aduunkana la yaabeen Dadka somalida isku dhaqan bey ahaayeen mudooyin quruuno ah oo ay ku dhaqmayeen dhaqancaaki wanaagsan Hordhac Soomaaligu waa mid ka mid ah afafka ugu muhiimsan Geeska Afrika waana ka rasmi wadanmada iyo Jabuutiwaxaa kaloo si wayn loogaga hadlaa qaybo ka mida Itoobiya iyo Kenya Waxuu ka tirsan yahay afafka loo yaqaan oo ah laan ka tirsan bahda luqadaha ]Kusheetikna wuxuu ka sii yahay Kusheetik Bari waxaana ku hadla qiyaastii 15 milyan oo qof oo ku nool waddamada ] ] ] iyo ] Qoristii Af Soomaaliga Af soomaaliga waxaa la qoray Sanadkii 1972-kii Af soomaaliga waxa lagu qoraa xuruufta laatiinka ka dib 11 sano markii la magacaabay guddigii Af Soomaaliga sanadkii 1961 Dood dheer ka dib guddigu wuu talo gafay Dowladii Kacaanka ayaa dib boorka uga jaftay guddiga waxaana muddo 2 sano ah lagu hirgeliay qorista iyo barashada Af Soomaaliga 18 nooc oo far Soomaali loo damacsanayaa ayaa waxaa soo bandhigay af yaqaano kala duwan Guddigii Af Soomaaliga ee shaqaynayay 1961 ilaa 1972 ayaa doortay fartii afyaqaan Shire Jaamac Axmed i taas oo horay uu ugu tijaabiyay buugaag biirayaal bille ah sida "Iftiinka Aqoonta" iyada ay jireen tartan balaaran oo dhanka xaruufta Carabiga ah maadama Soomaalidu Quraanka ku barato Alif Ba Xaruufta Laatiinka waxaa loo door biday arimo dhaqaale qalabkii wadanka yiil iyo asbaabo kale Olalihii Horumarinta Reer Miyiga iyo Qoristii Af Soomaaliga Olalihii Horumarinta Reer Miyiga ayaa lagu balaariyay tirada bulshada ee taqaan qorista iyo akhrinta Af Soomaaliga Barnaamijyo kumanaan saacadood oo ka baxay idaahadaha Radio Hargaisa iyo Radio Mogadishu iyo barayaal 20000 labaatan kun oo ay ku jiraan ardaydii dugsiyada sare ayaa u howl galay in aqoonta aas aaska ee bulshada laga qaado 2% lana gaarsiiyay 55% mar ay UNESCO baaris ku samaysay isbadalka uu ummada gaarsiiyay Ole Olihii Horumarinta Reer Miyiga Wakaalada Madbacada Qaranka Tiyaatarka Wakaalada Filimida iyo wasaarado badan ayaa ka qayb qaatay barnaamijka qorista iyo horumarinta Af Soomaaliga Lahjadaha Af Soomaaliga Lahjadaha Af Soomaaliga in kasta oo ay Badantahay hadana waxaa la yiraah "Waxaa jira Maxaa Tiri iyo May" Afka Soomaaliga waxa loo qaybiyaa labo qaybood oo kala ah 1af maxaa tiri 2af maay Maxaa Tiri waa af Halbeega Soomaaliyeed ee cilmiga iyo culuunta lagu barto ahna kan qoran Lahjada Maay waxaa looga hadlaa inta badan koonfurta soomaaliya qoraalkiisuna weli si rasmi ah layskuguma raacin Af soomaaligu waa af ka kooban erayotiraab iyo hawraar soomali ah oo ay kol kolka qaarkood ku darsamaan erayo carabi ama ingriisi ahi Af Soomaligu waa luqadda ugu fudud qoraal ahaan iyo codeynba hase ahaatee ku hadliddeedu way adagtahay kolka la barbardhigo afafka udunka qaar ka mida Far Soomaali Qoriddii Af-soomaaliga waxa ka qayb qaatay Aqoonyahanno ]yeed oo aad u fara badan Xarfaha higgaadda Af-soomaaligu waa Shaqal 5 xaraf ka kooban iyo Shibbane 21 xaraf ah Shibbane oo kala ah B T J X KH D R S SH DH C G F Q K L M N W H Y ama b t j x kh d r s sh dh c g f q k l m n w h y Shaqal oo kala ah Shaqal gaab A E I O U ama a e i o u Shaqal dheer AA EE II OO UU ama aa ee ii oo uu Afka Soomaaliga marka laga fiiriyo falalka waxay ku dhamaadaan laakiin ayadoo loo eegayo amar ahaan waxa uu ku dhamaado ayaa waxaa suura gal ah in ayu dhamaadaan kuwo kale sida fal amar ah oo ku dhamaado "o" da waxaa lagu bedelayaa "A" waxaana la raacshaa "SHO" Tusaale baxsashobaxso dhimodhimasho seexoseexasho fadhiisofadhiisasho Si la mooda waxaa kale oo jiira falal ku dhamaada "N" kaa oo amar haan marka aan ka soo gano uu ku idlaado "Y" ama "I" Tusaale xoojixoojin siisiin beer dareybeer dareyn Waxaa laga reebaa kuwoo amar ahaan ku dhammaada "OOW" laakiin isu bedesho "AANSHO" Sida jecloowjeclaansho ogoloowogolaansho Hadii la fiirayo meelaha ugu fudud waa tirooyinka 1 Kow Koowaad 2 Labo Labaad 3 Saddex Saddexaad 4 Afar Afaraad 5 Shan Shanaad 6 Lix Lixaad 7 Todobo Todobaad 8 Sideed Sideedaad 9 Sagaal Sagaalaad 10 Toban Tobanaad 20 Labaatan Labaatanaad 30 Sodon Sodonaad 40 Afartan Afartanaad 50 Konton Kontonaad 60 Lexdan Lexdanaad 70 Todbaatan Todbaatanaad 80 Sideetan Sideetanad 90 Sagaashan Sagaashanaad 100 Boqol 1000 Kun 1000000 Milyan Waxaa kale oo aan wax ka sheegi karna tilmaameyaasha Ka soo qaad kan kaas tan taas kuwan kuwaas Sidoo kale kama maaranno waxyaabaha aan albaab ahaan u balaqeyno this is a pen in aan u fasirno afkeena sidii la doono ayadoon ahaynkan qalin waaye kan waa qalin This kan Is waaye waa Pen qalin Laakiin my pen sideen u isticmaali karaa makan qalinbaa? Jawaabtu waa may ee waa lays daba mariyaa qalin + kan Aniga kayga qalinkan this pen waa is kayga mine Adiga kaaga Asaga kiisa Ayada keeda Anaga keena Idinka kiina Ayaga kooda Tirada ]ka ku hadla Af-Soomaaliga Tirada dhabta ee dadka ku hadla Af-soomaaliga lama yaqaan waxaase lagu qiyaasaa ilaa 1965 Milyan oo qof kuwaas oo ku kala firarsan Caalamka waxaana kaloo jira aragtiyo kale oo gaarsiiya ilaa 25 Milyan oo qof Meelaha looga hadlo ] ] 11000000 ] ] 1000000 ] ] 5000000 ] ] 7000000 ] ] 2000000 somaliland 5000000 iyo sidoo kale waddamada caalamka oo dhan afka soomaaliga waxaa kale oo ku hadlo dad badan oo asal ahaan soomaali eheen qaarkood weeba ku heesaan ' somali english turkish aniga I ben adiga you sen asaga he o ayada she o anaga we biz adinka you siz ayaga they onlar qaybaha falalkaficilada soomaaaliga kuwo ku dhamaado -id-asho-aansho-n sida afka soomaaliga hadaan tusaalooyin ka bixino fal dhacay aniga Sidoo kale fiiri ] ] ] ] Afar ama 4 waa tiro Arbaco waa maalin usbuuceed waxeyna u dhaxaysaa Talaadoda iyo Khamiista Arbacada waa maalinta shanaad ee usbuuca dhicana istandharka ISO 8601 waxay ka tahay maalinta sadaxaad ee usbuuca luqada Ingiriiska waxaa laguyiraahdaa Wednesday mida Finnishakana Keskiviikko Todobada maalin ee Todabaadka Sabti Axad Isniin Talaado Arbaco Khamiis Jimco Bahda Midaysay Qoraxdu Bahda Midaysay Qoraxdu ingiriis Solar System waa qoraxda 8da meere dayaxyo badan oo ku wareega meereyaasha dhowr duniyar iyo tiro badan oo dhagaxaan baraf iyo hawoooyin ah; kuwaas oo dhamaantood ku wareega qoraxda oo badhtanka ku taala Bahda Qoraxdu Midaysay waxay ka tirsan tahay nidaamka Galaagsiyada ee loo yaqaan The Milky Way Waxaana la sheegaa in meerayaasha dayaxyada dunidayar iyo dhamaan walxaha ku jira bahdan ay sameeysmeen wakhti hada laga joogo 45 bilyan oo sano ka hor < ref> Inta ugu badan cufka iyo mugu waxaa laga dhex helaa qoraxda oo ugu wayn dhamaantood iyo meeraha Cirjeex oo ugu wayn meerayaasha sideeda ah Afarta meere ee u dhow qoraxda Waxaraxir Dusaa Dhulka iyo Farraare kuwaas oo loo yaqaano Meere Dhagaxley waxay inta ugu badan ka samaysan yihiin bir Dhinaca kale afarta meere ee banaanka u baxsan ee loo yaqaano Neefaha Waawayn Cirjeex Raage Uraano iyo Docay kuwaas oo aad uga jidh iyo xajmi wayn meerayaasha dhagaxleyda ah waxay ka samaysan yihiin neefo< ref> Labada meere ee ugu xajmiga wayn bahda midaysay qoraxdu Cirjeex Si kastaba ha ahaatee bahda qoraxdu midaysay waxay leedahay deegaano ay ka buuxaan walxo yaryar< ref> Tusaale ahaan suunka asteroidska ee u dhaxaysa Farraare iyo Cirjeex si la mid ah meerayaasha dhagaxleyda ah waxaa ka dhex buuxa sheeyo yaryar oo ka samaysan bir iyo dhagaxaan Meereha Docay xadka ka dambeeya oo loo yaqaano Suunka Kuiber< ref> Kuiper Belt waxaa laga helaa duniyo yaryar oo la qaab ah Docay Meeshan waxaa ku jira in ka badan toban kun 10000 oo sheey kuwaas oo hadii ay aad u waynaan lahaayeen aygu isku wareegi lahaa Dunida yaryar ee ka dambeeysa Docay ee ku dhex jira suunka kubier waxaa ka mid ah asteroidka Ceres Bluto iyo Eris< ref> Lix ka mid ah meereyaasha iyo ugu yaraan 3 ka mid ah dunidayar iyo sheeyo yaryar oo kale waxaa ku wareega walxyo ka yar ayaga kuwaas oo loo yaqaano Dayaxa meere Meeraha Cirjeex ayaa ugu dayax badan ayadoo leh tiro dhan 67 dayax Taariikhda Bahda Qoraxdu Midaysay Dadku waxay waligoodba jeclaayeen ineey fahmaan isla markaana ogaadaan in duunyooyin kale oo sida dhulka ah jiraan Shan meere qoraxda dayaxa dusaa waxaraxir farraare cirjeex iyo raage oo isha lagu arki karo ayaa aqoon yar loo lahaa tan iyo tobanaan qarni ka hor kuwaas oo saamayn ku lahaa dadkii wakhigaas noolaa Wakhtiyadii hore dadka xidigyahanada ahaa waxay aqoon u lahaayeen sida iftiino gaar ahi cirka u dhex maraan xidigaha qaar wakhtiyada ay soo baxaan kuwaas ooy u isticmaali jireen ineey ku safraan oogada dhulka iyo badaha waawayn dhexdooda Ilbaxnimooyinkii hore sida Giriiga Shiinaha Baabiloon Babylon iyo kuwo kaleba waxay aaminsanaayeen in dhulku badhtan u yahay dhamaan koonka Baabiloon Ilbaxnimadii ugu horeeysay ee yeelata aqoon iyo fahan meerayaasha waxay ahayd Baabiloon babylon oo ku dhex taalay MesobotaamiyaBabylon and indeed all pre-modern civilizations ilaa 1000 sano ciise hortiis Qoraalo duug ah oo ku beegan 700 sano ciise hortii kuwaas oo ka hadhay ilbaxnimadii Baabiloon waxa ku xusan liiska dhowr meere uu ka mid yahay waxaraxir Sidoo kale waxaa ku qornaa liiska socodka meereyaasha waxaraxir dusaa farraare cirjeex iyo raage; iyo meelaha ay ka iftiimaan wakhtiga habeenkii iyo wakhtiyada la arki karo sanadka< ref> Boqortooyadii Hindiya Qiyaastii sanadkii 499 ciise hortii ayaa xidigisyahan Aryabhata ee wadanka Hindiya sheegay in dhulku ku wareego xariijintiisa taasi oo uu ku qeexay in wareega dhulku ka yimaado dhanka galbeed Sidoo kale wuxuu aaminsanaa ineey jiraan tiro kale oo meerayaal ah dhamantoodna ay ku wareegaan shay ka wayn< ref> Si kastaba ha ahaatee ardey baranayay Cilmi Fallaga sanadkii 1500 Nilakantha Somayaji ayaa sii horumariyey qaacidadii Aryabhata asagoo ku daray in dhulku sameeyo wareeg dheer oo uu ku wareego udub dhexaad iyo in meerayaasha kala ah Waxaraxir Dusaa Farraare Cirjeex iyo Raage dhamaantood ku wareegaan qoraxda Dowladii Muslimiinta Horaantii qarnigii 11aad ayaa aqoonta iyo cilmiga dowladii Islaamiyiintu aad u horumarisey fahanka iyo adeegsiga Cilmi Fallaga Waxaa jirey dugsiyo gaar u ah barashada cimiga xidigaha kuwaas oo lagu baran jirey wakhtiyada iyo meelahay ay ka soo baxaan xidiguhu isla markaana safarleeydu u isticmaali jireen jiheeye ahaan< ref> Waxa la sheegaa in badhtamihii qarnigii 12aad xidigisyahan ibn Bajjah Taasi waxay muujineysaa heerka aqoonta fiican eey Muslimiinta wakhtigaas u lahaayeen cilmiga xidigaha iyo sida ay u isticmaali jireen Reer Yurub Horaantii kacaankii sayniska ee qaarada Yurub waxaa la fahmey in meerayaashu yihiin duunyooyin dhisan lehna jidh la mid ah kan dhulka Aqoonyahanadii Cilmi Fallagu waxay isku keeneen cilmigii xidigaha ee dhamaan dunida ka jirey Waxay ogaadeen in dayaxa iyo qoraxdu ka duwan yihiin meerayaasha kale sidaas darteed waxay ku dareen liis ka duwan liiska meerayaasha Horaantii qarnigii 17aad waxay heleen in meereyaasha Cirjeex iyo Raage yihiin duni ka wayn dhulka Tan iyo intii laga gaadhayay qarnigii 19aad fahanka iyo aqoonta xidigaha iyo meerayaashu way isa soo tarayeen Qarnigii 19aad & 20aad Qarnigii 19aad dhexdiisa xidigisyahanadu waxay ogaadeen in duunyooyinka yaryar sida Ceres Pallas iyo Vesta aanay ahayn meere laakiin ay yihiin duni yar sidaas darteed wax lagu magacaabay Asteroids Sanadkii 1846dii waxaa la helay meeraha Docay neptune kaasi oo lagu daray liiska meerayaasha Si kastaba ha ahaatee horaantii qarnigii 20aad waxaa la helay dunida yar ee Buluuto pluto taasi oo wakhtigaas la aaminsanaa ineey ka xajmi weeyn tahay dhulka waxaana si dhakhso ah loogu aqoonsaday meeraha 9aad Qarnigii 21aad Qarniga 21aad wuxuu ku bilaabmay ayadoo aqoon fiican loo leeyahay meerayaasha dayaxyada qoraxda dunida yar asteroidska iyo dhamaan walxaha ku dhex jira Bahda Midaysay Qoraxdu Sidoo kale waxaa muran adag ka aloosmay in Buluuto ay ka mid ahaato meerayaasha iyo in loo aqoonsado duni yar Ugu dambayn sanadkii 2006da waxaa la isla af-gartey in buluuto loo yaqaano duni yar taasi oo tirada meerayaasha bahda midaysay qoraxda ka dhigeeysa sideed meere Waxaraxir Dusaa Dhulka Farraare Cirjeex Raage Uraano iyo Docey Dhinaca kale maadaama teknoolajiyada ilbaxnimada dadku horumartey waxaa la sameeyay teleskoobyo waawayn oo lagu fiirinayo baho qoraxyeedyo kale galaagsiyo kale iyo dhaamaan xidigaha ku baahsan koonka Sidoo kale wakhtigan waxaa la dul tagay dayaxa dayaxgacmeedyo iyo satelaatyo ayaa hawada loo direy dayaxgacmeed isagu ismaamulaya ayaa Farraare lagu dejiyay xidigo badan iyo galaagsiyo badana waa la magacaabay Tirada Meereyaasha Marka la tixraaco Midowga Caalamiga ee Cilmi Fallaga International Astronomical Union oo loo soo gaabiyo IAU waxa jira 8 meere iyo 5 duni yar oo la aqoonsan yahay ee Bahda Qoraxdu Midaysay Ayagoo ka sii fogaanaya dhanka Qoraxda meerayaashu waa Dusaa Waxaraxir Dhulka Farraare Cirjeex Raage Uraano Docay Cirjeex waa kan ugu muga wayn leh in u dhiganta 318 muga dhulka halka Waxaraxir yahan kan ugu cufka yar tiro u dhiganta 0055 muga dhulka Dhanka kale meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay waxaa loo qaybin karaa guutooyin ayadoo lagu saleeynayo walxaha ay ka kooban yihiin Meere Dhagaxley waa meerayaasha la midka ah dhulka kuwaas oo leh jidh ka samaysan dhagaxaan waxayna kala yihiin Waxaraxir Dusaa Dhulka iyo Farraare Waxaraxir waa midka ugu muga iyo miisaanka yar isla markaana ugu jidhka yar dhamaan Bahda Qoraxdu Midaysay halka dhulku yahay kan ugu wayn meerayaasha dhagaxleyda ah< ref> Neefaha Waawayn kuwani waa meerayasha inta ugu badan ka samaysan isku dhisyo neefo ah sida caadiga ahna way ka wayn yihiin meerayaasha dhagaxleyda ah waana Cirjeex Raage Uraano iyo Docay Meeraha Cirjeex waa kan ugu wayn dhamaan meerayaasha bahda qoraxdu midaysay Barafley Waawayn inta u dhexaysa Uraano iyo Docay waxaa jira neefo waawayn oo ka duwan kuwa aan kor ku soo sheegnay sababtoo ah waxay leeyihiin miisaan iyo cuf aad uga hooseeya kuwa kale Duni yar kuwani waa meerayaal aad u yaryar oo sanadkii 2006da loo aqoonsaday in lagu magacaabo Dwarf Planets waxaana ka mid ah Ceres Bluto Haumea Makemake iyo Eris-> Qoraxda Qoraxdu sun waa xidigta iftiimisa kulaylka gaadhiisa isla markaana cufisjiidad ku heeysa dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay Miisaanka iyo cufka qoraxdu wuxuu la mid yahay 332900 kan meeraha dhulka Sidoo kale bu'da dhexe ee qoraxda waxaa ka yimaada heerkulka falaadhaha radiationka elektaromagnetik radiation iyo 400 ilaa 700 nm oo falaadhaha ileyska muuqda ah Cadaymo la arkey waxay xaqiijiyeen in barta qoraxdu ku taalo suurto gelisay in dhulka ka jirto nololi Jiritaanka meerayashu waxay ku xidhan tahay nolosha qoraxda Hadii isbedel ku yimaado qoraxda nolosha dhulka iyo waxkasta weey doorsoomayaan Sida la qiyaasayo Hal bilyan sano ka dib midabka qoraxdu waa isbedeli iftiinkuna waa sii kordhi sababto ah Hiliyaamta bu'da qoraxda ayaa sii kordheeysa taas oo keeni doonta in 10% kordho iftiinka heerkulka iyo falaadhaha khatarta ah ee ka soo baxa qoraxda; halka 35 bilyan sano ka dib ay badan doonto 40% Aqoonyahanada Cimiladu waxay sheegeen isbedelkaas qoraxda ku yimid wakhtigaas sare u qaadi ilayska halista ah ee "radiation" taas oo lumin doonto biyaha badaha dhulka Wakhti yar gudaheed waxaa kor u kici heerkulka oogada sare ee dhulka sidoo kale isku-wareega Kaarboon Ogsaydh CO2< sub> oo muhiim u ah nolosha dhirta ayaa jaha wareeri iskuna bedeli Kaarbon afar C4 oo sun ah Dhirtu haday ka dhamaato dunida waxaa dhici in la waayo hawada Ogsajiin midaas oo sababaysa dhimashada noolaha oo dhan Hal bilyan sano oo kale kadib heerkulka maqaarka sare ee dhulka wuxuu gaadhi ugu yaraan 70 degree Salsiyas midan oo jaho-wareer ku keenaysa miisaanka iyo cufis-jiidadka dunida Midabka qoraxdu wuxu noqon casaan 5 bilyan sano ka dib isla markaan gacanka qoraxdu wuxuu gaadhi meel ka badan 250 jeer meesha uu hada joogo Wakhtigan lama hubo sida dhulku noqon laakiin waxa la og yahay in wareega dhulku isbedeli sababto ah aad ayuu uga fogaani qoraxda Mudo yar ka dib bu'da qoraxdu waxay isku bedeli cadaan bilaa kul iyo ileys ah halkaas ayaana ugu dambeeysa isku xidhnaanta Bahda Qoraxdu Midaysay Meeraha Dhexe Afarta Meere ee u dhow qoraxda kuwaas oo loo yaqaano Meere Dhagaxley sababtoo ah waxay ka samaysan yihiin dhagaxaan iyo macdano bir ah Intooda u badan waxay leeyihiin tiro yar oo dayaxaan ah ama maba laha Qaabdhismeedka jidhkoodu wuxuu ka samaysan yahay oogo sare oo ka kooban macdanta silikates iyo biro ay ka mid yihiin aayron iyo nikel kuwaas oo sameeya ubucda dhexe ee meerahaasi Dusaa Meeraha Dusaa mercury waa kan ugu dhow qoraxda masaafo dhan 04 AU u jirta qoraxda iyo kan ugu yar dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay asagoo leh 055 muga dhulka Meerahan Dusaa ma lahan wax dayax ah waxaana lagu yaqaanaa in uu leeyahay oogo sare oo heerkulkeedu aad u sareeyo isla markaana qani ku ah curiyeyaasha birta sida aayron nikel iyo salikaytis Waxaraxir Meeraha Waxaraxir Venus waa dunida labaad ee ugu dhow qoraxda masaafo dhan 07 AU u jirta qoraxda isla markaana waa mid aad ugu xajmi dhow dhulka ayadoo leh 0815 muga dhulka Sidoo kale si la mid ah dhulka meeraha Waxaraxir wuxuu leeyahay oogo sare oo ka samaysan silikayte iyo ubuc dhexe oo ka kooban birta aayron iyo nikel; iyo waliba cir< ref> sare oo hawooyin ku dahaaran tahay Meeraha Waxaraxir ma lahan wax dayax ah aad ayuuna u qalalan yahay taas macnaheedu waa biyo ma lahan Intaas waxaa dheer meerahan waa kan ugu kulul dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay ayadoo leh 400 °C 752°F< ref> Dhulka Meeraha Dhulka earth waa kan sadexaad ee qoraxda u dhow masaafo dhan 1 AU u jira qoraxda kan ugu wayn ee ugu culus meerayaasha dhagaxleyda ah Sidoo kale waa meeraha kali ah ee leh dhaqdhaqaaq jiyooloji iyo dunida kali ah eey ka jirto nolol< ref> inta la ogyahay Intaas waxaa dheer dhulku waa meeraha kali ah ee leh biyo dareere ah dhamaan meerayaasha dhexe Cirka sare ee dhulku waa mid ka duwan meerayaasha kale waxaana ku dhex jira 21% ogsajiin< ref> bilaash ah taasi oo taageertay nolosha ka dhex jirta ee xayawaanka iyo dhirta leh Meeraha dhulku wuxuu leeyahay hal dayax oo dabiici ah Farraare Meeraha Farraare mars waa kan afaraad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 15 AU taasi oo u dhiganta 06% cadaadiska dhulka Foolkaano aad u badan ayaa ka dhaca oogada sare ee Farraare carada< ref> meerahani waa mid cas sababtoo ah waxaa ku badan macdanta aayron ogsaydh aad u daxaleysatey Meeraha Farraare wuxuu leeyahay labo dayax oo dabiici ah Deimos iyo Phobos< ref> Meerayaasha Baxsan Afarta meere ee banaanka u baxsan waa meereyaasha Neefaha Waawayn ee Bahda Qoraxdu Midaysay kuwaas oo ah 99% walxaha ku wareega qoraxda Cirjeex iyo Raage ayaa waxay yihiin tobanaan kun oo jeer miisaanka iyo muga dhulka waxayna ka samaysan yihiin isku dhisyo haydarojiin iyo hiliyaam Dhanka kale Uraano iyo Docay waxay leeyihiin 20 jeer laab muga dhulka waxayna ka samaysan yihiin macdano dhalaali kara oo ka kooban baraf Cirjeex Meeraha Cirjeex Jupiter waa meeraha shanaad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 52 AU u jira qoraxda iyo 318 jeer muga dhulka Wuxuu ka samaysan yahay meerahani isku dhisyo u badan haydarojiin iyo hiliyaam Dhinaca kale meeraha Cirjeex waa kan ugu leh tirada ugu badan ee dayax asagoo leh 67 dayax Afarta ugu wayn lo Ganymede Callisto iyo Europa waxay leeyihiin qaabdhismeed u dhow meerayaasha dhagaxleyda ah sida foolkaanaha iyo gudo kulul< ref> Ganymede oo ah satelaytka ugu wayn Bahda Qoraxdu Midaysay ayaa wuxuu ka wayn yahay meeraha Waxaraxir mercury Raage Meeraha Raage saturn waa meeraha lixaad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 95 AU u jira qoraxda iyo 95 jeer muga dhulka Meerahan waxaa lagu yaqaanaa dariimada goobo ee ku wareegsan taasi oo ka samaysan xoogaa baraf iyo saxaro dhagaxaan ah wuxuuna leeyahay 60% cufka Cirjeex taasi oo ka dhigaysa meeraha ugu cufka yar dhamaan aduunyooyinka Bahda Qoraxdu Midaysay< ref> Meerahan Raage wuxuu leeyahay tirada labaad ee ugu badan dayaxyada taasi oo ah 62 dayax Labada dayax ee ugu wayn dayaxyada Raage Titan iyo Enceladus waxay leeyihiin dhaqdhaqaaq jiyooloji inkastoo ay ka samaysan yihiin baraf iyo hawo< ref> Titan oo ah satelite labaad ee ugu wayn wuxuu ka jidh wayn yahay meeraha Waxaraxir Uraano Meeraha Uraano waa kan todobaad ee qoraxda ugu dhow asagoo u jira masaafo dhan 192 AU iyo 14 jeer muga iyo miisaanka dhulka kaasi oo ah kan ugu fudud dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay Uraano wuxuu leeyahay ubuc dhexe oo ka qaboow badan oogada sare< ref> Meeraha Uraano wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan taasi oo dhan 27 dayax kuwa ugu waawayni waa Titania Oberon Umbriel Ariel iyo Miranda Docay Meeraha Docay neptune waa meeraha sideedaad ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna u jiraa qoraxda masaafo dherer dhan 30 AU wuxuu leeyahay cuf iyo miisaan u dhigma 17 jeer laab cufka dhulka< ref> Meeraha Docay wuxuu leeyahay 4 dayax oo kan ugu wayn yahay Triton oo leh dhaqdhaqaaq jiyooloji firfircoon< ref> Dunida Yar Waxa jira tiro dhowr ah oo meereyaal yaryar ah kuwaas oo loo yaqaano duniyar waxaana ka mid ah Bluto Dunida yar ee bluto waxy u jirtaa qoraxda masaafo dherer oo dhan 39 AU waana tan ugu wayn dhowrka duniyar ee la yaqaano waxaana la helay sanadkii 1930kii ayadoo wakhtigaas laga dhigay meeraha 9aad ee Bahda Qoraxda Midaysay Ka dib sanadkii 2006da ayaa laga saaray liiska meerayaasha ayadoo loo aqoonsaday in bluto tahay duniyar Tirada Dayaxa Meereyaasha Dayaxa meere waa duni yar oo ka samaysan dhagaxaan neef iyo isku dhisyo kale taasi oo ku wareegta meere Tusaale ahaan dayaxa meeraha dhulka Waxaa jira 173 dayax oo ku meeraysta meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay iyo sideed kale oo ku wareega dunida yaryar Meereyaasha Waxaraxir iyo Dusaa ma lahan wax dayax ah Dhulku wuxuu leeyahay hal dayax meeraya afaraad Farraare wuxuu leeyahay labo dayax oo kala ah Fobos Phobos iyo Dheymos Deimos< ref> Neefaha Waawayn waxay leeyihiin tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas oo qaarkood le'eg yihiin xajmiga dayaxa dhulka Meeraha Cirjeex waa kan leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 67 dayax Waxaa ku xiga meeraha Raage oo leh tirada labaad ee ugu badan dhamaan sideeda meere ee bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo ah 62 dayax Dhinaca kale meeraha Uraano wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo dhan 27 dayax< ref> Meeraha Docay wuxuu leeyahay 14 dayax Si kastaba ha ahaatee duunyooyinka yar qaar ka mid ah waxay leeyihiin dayaxyo yaryar oo ku wareega ayaga Dunida yar ee Ceres ma lahan wax dayax ah laakiin dunida yar ee Bluto waxay 5 dayax oo wareega Sidoo kale dunida yar ee Haumea waxay leedahay 2 dayax waxaa iyadna hal dayax leh dunida yar ee Eris Waxaa la aaminsan yahay in dayaxyada qaar ay ka jirto nolol sida dayaxa Titan ee Cirjeex iyo bisha Triton ee meeraha Docay laakiin lama hubo ineey jirto midaasi< ref> Dayaxa Dhulka Dayaxa dhulku waa kan ugu weeyn dhamaan dayaxyada meereyaasha Bahda Qoraxdu Midaysay kaas oo la odhan karo wuxuu ka wayn yahay meereyaasha yaryar qaarkood Cufis-jiidadka u dhexeeya dhulka iyo dayaxa ayaa keena mowjadaha badaha taas mi la mid ah ayaa keentay isku-xidhnaanshaha labadooda Dayaxa oo ku socda xawaare dhan 1022 kilomitir ilbiriqsigiiba ayaa waxay ku qaadataa 27 maalmood 7 saacadood iyo 43 daqiiqo in uu hal mar ku wareego dhulka Dhinaca kale isku wareega dayaxu circumference waa 10 921 km; cufkiisuna waa 21958 ×1010 km3< span> halka mugiisu yahay 73477 ×1022 kg< sup>< span> Maadaama dayaxa cirkiisu aad u khafiif yahay falaadhaha qoraxduna toos u soo taabtaan oogada dayaxa ayaa heerkulkiisu aad u sareeyaa ugu yaraan waa 100 Kalfin ugu badnaana wuxuu gaadhaa 390 K Jidhka dayaxu wuxuu ka samaysan yahay iskudhisyo kala duwan kuwaas oo u badan curiyeyaasha kala ah Argon Hiliyaam Sodhiyaam Botashiyaam Haydarojiin iyo Raadon Markii ugu horeeysay taariikhda bani-aadamka sanadkii 1959kii ayaa Dayax Gacmeed Ruushku leeyahay tagay dayaxa Ka dib 1968dii ayaa qofkii ugu horeeyay cagaha saaray dayaxa kaas oo ka socday Dawladda Maraykanka Sanadkii 2004 wixii ka dambeeyay ayaa wadanada Jabaan Hindiya Shiinaha iyo Yurub saldhigyo ka sameeysteen dayaxa Inkasto dayaxu lahayn cir sare oo ka difaaca kulka qoraxda cilmi baadhis la sameeyay waxay muujisay in dayaxu leeyahay biyo laga heli karo cidhifyada dayaxa iyo oogada sare dhexdeeda< ref> Dayaxa Farraare Meereha Farraare Mars wuxuu leeyahay labo dayax oo kala ah Fobos Phobos iyo Dheymos Deimos Dayaxa Cirjeex Meereha Cirjeex waa kan leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 67 dayax Tirada dayaxyada ee meerahan Cirjeex aad ayay u badan tahay dhamaantoodna aqoon fiican looma laha laakiin kuwa ugu caansan waxaa ka mid ah Europa Ganymede lo Callisto Dayaxa Raage Meereha Raage waa kan labaad ee leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 62 dayax Tirada dayaxyada ee meerahan Raage aad ayay u badan tahay dhamaantoodna aqoon fiican looma laha laakiin kuwa ugu caansan waxaa ka mid ah Titan Lapetus Enceladus Tethys Mimas Hyperion Dione Phoebe Janus Epimetheus Prometheus Dayaxa Uraano Meereha Uraano Uranus wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo dhan 27 dayax Meerahan Uraano wuxuu leeyahay tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas waxaa ugu caansan Titania Oberon Umbriel Miranda Dayaxa Docay Meereha DocayDocay Neptune wuxuu leeyahay tirada afaraad ee ugu badan Bahda Qoraxdu Midaysay< ref> Neptune wuxuu leeyahay tirada afaraad ee ugu badan Bahda Qoraxdu Midaysay kuwaas oo dhan 14 dayax Meerahan Docay wuxuu leeyahay tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas waxaa ugu caansan Proteus Triton Dayaxa Cirjeex Meereha Cirjeex waa kan leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 67 dayax Tirada dayaxyada ee meerahan Cirjeex aad ayay u badan tahay dhamaantoodna aqoon fiican looma laha laakiin kuwa ugu caansan waxaa ka mid ah Europa Ganymede lo Callisto Dayaxyada Bluto Dunida yar ee Bluto oo wakhtiyadii hore loo aqoonsanaa ineey tahay meeraha 9aad ee Bahda Qoraxdu Midaysay balse sanadkii 2006da loo aqoonsaday ineey tahay duniyar; ayaa waxay leedahay 5 dayax oo ku wareega ayada Samayska Meere Muuqaalka Meere Muuqaalka meere waa mid ku xidhan awooda cufka iyo muga ee ku taxan awooda cufisjiidadka isla markaana keenta awood elektaromangantig isku haysa muuqaalka meere oo ka dhigtay mid goobo ah Marka xadi go'an oo cuf ah uu ku xidhmo awooda cufisjiidadka oo u soo jiidta badhtanka walaxdaasi taasi ayaa keenta in sheygaasi yeesho qaab wareegsan< ref> Dhamaan meerayaasha xidigaha dhagaxaanta waawayn dunida yar iyo walxaha kale ee koonka dhex sabeeynaya waxay leeyihiin qaab dhismeed goobada u dhow taasi ooy sabab u tahay isku soo jiidashada bu'da dhexe ee shegaas oo cufisjiidadku ku hayo badhtanka Qaabdhismeedka Dhexe Meere kasta wuxuu ku bilaabmay marxalad dareere ah; samayska marka hore sheeyada miisaanka culus ee qarada adag leh waxay iskugu tagaan bu'da ama badhtanka ayadoo inta fudud soo marto korka sare isla markaana ku qaboowdo ka dibna adke noqoto Sidaas darteed meere kasta waa kala duwan yahay xubnaha ku jira ubucda ama qeybta dhexe< ref> Dhinaca kale meerayaasha dhagaxleyda ahi way ka duwan yihiin meerayaasha neefaha waawayn Kuwa dhagaxleyda ahi waxay leeyihiin qolof adag oo ku dahaadhan iyo ubuc ka samaysan curiyeyaal bir ah sida Aayron Nikel iyo iskudhisyo Silikoon ah halka neefaha waawayni ku daboolan tahay daruur hawo iyo adke jilicsan ah< ref> Cufisjiidadka Cufka & Muga Meereyaasha Wareega Meere Wareega Sanadle Sida la isku waafaqay dhamaan meerayaashu waxay ku wareegaan xidig Tusaale ahaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay dhamaantood waxay ku wareegaan qoraxda jiho la mid ah tan qoraxdu u ged-gedoonto waa qaab la mid ah habka saacadu u wareegto "clockwise" Ugu yaraan hal meere WASP-17b oo aad inooga fog ayaa la arkey inuu u wareego jiho ka duwan tan xidigtiisu u gedoonto< ref> Wakhtiga ay meere ku qaadato inuu dhamaystiro hal wareeg oo uu ku soo duurayo qoraxda waxaa loo yaqaanaa sanad Hadaba sanadada meerayaashu way kala duwan yihiin taasi oo ku xidhan kolba masaafada iyo fogaanta uu u jiro qoraxda Meeraha ugu fog masaafada qoraxda ayaa ugu sanad dheer isla markaana ugu socod gaaban sababtoo ah aad ayuu uga dheer yahay cufisjiidadka qoraxdaasi Gedgedoonka Meere Meere kasta wuxuu ku gedgedoomaa rotate xariijin udub-dhexaadkiisa ah taasi oon la arki karin Gedoonkaasi meere oo ka soo bilaabma bari ilaa galbeed ayaa waxay keentaa maalinta iyo habeenka sababtoo ah iftiinka qoraxda ayaa kolba dhinac ka mid ah meerahaais u muuqda< ref> Inta u badan meerayaasha bahda qoraxdu midaysay waxay u soo gedoomaan hab waafaqsan wareega saacada marka laga reebo meeraha Uraano oo asaga lagu wado in uu u gedoomo jiho lid ku ah wareega saacada Gedgedoonka meerayaashu way kala duwan tahay meeraha Dusaa waxay ku qaadataa dhowr saacadood inuu dhamaystiro gedoon xidhan taasi oo ah habeen iyo maalinta Dusaa; halka meerayaasha waawayn ee neefta ah ay ku qaadato maalmo badan iney sameeyaan hal gedoon oo dhamaystiran< ref> Masaafada Qoraxda U Jiraan Nolosha Ka Jirta Bahda Qoraxdu Midaysay Ilaa iyo hada inta la ogyahay meeraha kali ah ee nolol ka jirto waa meeraha dhulka Nolosha meeraha dhulka oo guud ahaan loo yaqaano "biosphere" ayaa waxa la aaminsan yahay ineey bilaabantay qiyaastii 35 bilyan sanno ka hor Dhulku wuxuu hooy u yahay malaayiin nooc oo noole ah kaas ooy ka mid yihiin Aadamuhu Ilaha Macdanta iyo habka is-daba-wareega biyaha ayaa ah mid u gaar ah meerahan isla markaana suurto gal ka dhigey ineey taageerada noolaha degan dhulka Sahaminta Meerayaasha Sawiraan ka kooban xubnaha Bahda Midaysay Qoraxdu iyo sharaxaada xajmiga Meereyaasha iyo dayaxyadooda Qoraxda in ka badan 10000 oo jeer ayay ka weeyn tahay isla markaana 41 tiriliyan ayay ka mug iyo cuf weeyn tahay dhamaantood Qoraalo La Mid ah Koon Neefaha Waawayn Meere Dhul Cir Meere Dhagaxley Dayax Dayaxa meere Qorax Xidig Xigasho Baraf waa biyo qaboobay oo dhagax noqday wadamada qaarkood baraf ayaa ka dhaco oo budo ah ama buunsho camal mararka qaar barafka asiga oo yar yar oo dhagax camal ah oo soo dhacaa Bilyan Bilyan ingiriis Billion waa tiro xisaabeed oo ka kooban toban god Tusaale ahaan hal Bilyan waa 1000000'000 Tiroda Bilyan waxa ka sareeya ama ka badan Tiriliyan oo ka sameeysan sadex-iyo-toban god hal tiriliyan 1000000000000 waxaana ka hooseeya Bilyanka tirada loo yaqaano Milyan oo ah todoba god hal milyan 1000000 Bir Bir Metal waa shey adke ah curiye Isku dhis iyo Jaandi taas oo iftiimaysa jidh adag leh isla markaana aad ugu wanaagsan gudbinta dabka iyo kulka Birtu waa curiye kimiko kuwaas oo leh calaamado iyo astaamo ka duwan kuwa Bir Ma ahe iyo Bir La Moodkaba Birtu waa shey marka la garaaco la qaloocin karo ayadoon kala jabayn la dhalaalin karo isla markaana la dhuubi karo ama wax dhuuban laga dhigi karo 91 curiye oo ka mid ah 118da curiye ee jadwalka Diwaanka Curiye waa bir 27ka kale ayaa u kala baxa neef bir ma ahe bir la mood iyo qeybaha kale ee Diwaanka Curiye Si ka duwan cilmiga Kemisteriga micnaha ereyga bir waa ku kala duwan yahay qeybaha aqoonta Tusaale ahaan aqoonyahana xidigaha ee Cilmi Falagu waxay ereyga bir u isticmaalaan dhamaan curiyayaasha marka laga reebo Haydarojiin H iyo Hiliyaamta He kuwaas oo ah walxaha ugu badan Xidigaha muuqda ee Koonka Dhinaca kale curiyeyaal badan iyo isku dhisyo badan ayaa noqda bir marka kuleyl badan lagu shido kuwaas waxaa loo yaqaanaa Sheyada Birta ee ka Samaysmay Bir Ma ahe Transitional Metals Guruubka 3aad Guruubka 3aad Iskaandhiyaam Sc Itriyaam Y Lanthanum La Aktiiniyaam Ac Luteetiyaam Lu iyo Lawreensiyaam Lr Guruubka 4aad Guruubka 4aad Titaaniyaam Ti Sirkooniyaam Zr Haafniyaam Hf iyo Rutherfordium Rf Guruubka 5aad Guruubka 5aad Fanadhiyaam V Dubniyaam Db Niyobiyaam Nb iyo Tantalum Ta Guruubka 6aad Guruubka 6aad Koroomiyaam Cr Molybdenum Mo Tungsten W iyo Siiborgiyaam Sg Guruubka 7aad Guruubka 7aad Manganiis Mn Teknetiyaam Tc Reheniyaam Re iyo Bohriyaam Bh Guruubka 8aad Guruubka 8aad Aayron Fe Rutheniyaam Ru Osmiyaam Os iyo Hasiyaam Hs Guruubka 9aad Guruubka 9aad Kobalti Co Roodhiyaam Rh Iridiyaam Ir iyo Meitneriyaam Mt Guruubka 10aad Guruubka 10aad Nikel Ni Baladiyaam Pd Balatiniyaam Pt iyo Darmstadtiyaam Ds Guruubka 11aad Guruubka 11aad Kober Cu Naxaas Ag Dahabka Au iyo Roentgeniyaam Rg Guruubka 12aad Guruubka 12aad Sinki Zn Kaadmiyaam Cd Meerkuri Au iyo Kobernishiyaam Cn Birta Alkali Birta Alkali Alkali Metal waa guuto curiyeyaal bir ah kuwaas oo leh astaamo kimiko isku mid ah Guruubka Birta Alkali waa lix curiye ee guruubka 1aad ee Diwaanka Curiye kuwaas oo kala ah Liithiyaam Li Sodhiyaam Na Botashiyaam K Rubiidhiyaam Rd Kaasiyaam Cs iyo Faransiyaam Fr Curiyayaasha safkan guruubka 1aad waxaa loo yaqaanaa s-block sababtoo ah dhamaantood waxay leeyihiin elektaroono qolof-sare u wareega s s-orbital Sidoo kale curiyeyaasha Birta Alkali waxay leeyihiin dhaqan isku dhow dhamaantood waa bir iftiimaysa jilicsan isla markaana aad u firfircoon oo leh falgal degdeg ah Dhamaantood waxa lagu kala jari karaa da jileec darteed si dhakhso badan ayayna u ]eeystaan sababtoo ah waxay la falgalaan ] Firfircoonida falgalkooda darteed ayaa waxa lagu dhex keeydiyaa ]a si looga ilaaliyo ] waxaana sida dabiiciga ah la helaa ayagoo ]yo kala duwan ah sida ] Sidoo kale curiyeyaasha birta alkali waa ] si fudud ugu dhex milma ] Birta Alkalineta Dhulka ] ] ] ] ] Alkaline Earth Metal waa guuto ]yaal ] ah kuwaas oo leh astaamo kimiko isku mid ah Guruubka Birta Alkalineta dhulka waa ] ee ]aad ee ] kuwaas oo kala ah ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] iyo ] ] Curiyayaasha safkan ]aad waxay soo galaan ] sababtoo ah dhamaantood waxay leeyihiin elektaroono qolof-sare u wareega s s-orbital Marka ]ku caadiga yahay Birta Alkalineta Dhulku waa ] dhamaantoon leh midabka ]ta oo iftiimaya isla markaana leh ] firfircoon ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ]] ] ] ] ] ] ] {| width"100%" cellspacing"2" style"clear both;" | colspan"2" | |- | style"vertical-align top;" | {|id"mp-sp" cellpadding"2" cellspacing"5" style"width100%; vertical-aligntop; backgroundf9f9f9; border1px solid a7d7f9; color000;" |- | |} Cirjeex Cirjeex Jupiter ama loo yaqaano magacyada kala ah Cirjiir ama Mushtari waa meeraha 5aad ee ugu dhow qoraxda ayadoo u jirta masaafo dherer dhan 52 AU iyo 318 jeer muga dhulka Sidoo kale Cirjeex waa kan ugu weyn meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay Waa meere neef gas ah oo jawigiisuna ka samaysan yahay isku dhisyo Haydarojiin iyo Hiliyaam oo tartiib u noqda haydarojiin dareerto ah Waxaa suurto gal ah in meeruhu lee yahay bu’ is haysata oo dhagax iyo baraf ah Jurmiweynidu oo qabo awgeed Cirjeex wuxuu lee yahay cufisjiidad aad u weyn wuxuuna soo jiidaa dibdheerooyin kometer iyo dhadhaabyo asteroider oo isaga ku dul dhaca haddi kalena dhulka ayey kusoo dhici lahaayeen Dhinaca kale meeraha Cirjeex wuxuu lee yahay gobol weynoo ah jiid ama jaziirad guduudan oo meeraha ku wareegata Waa dabayl xoog leh oo weli ku meereysato tan iyo intii la og yahay oo aan awood u helnay inaan meerahan ku eegno doorbinnada waaweyn teleskop Meeraha Cirjeex Jupiter waa meeraha shanaad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 52 AU u jira qoraxda iyo 318 jeer muga dhulka Wuxuu ka samaysan yahay meerahani isku dhisyo u badan haydarojiin iyo hiliyaam Dhinaca kale meeraha Cirjeex waa kan ugu leh tirada ugu badan ee dayax asagoo leh 67 dayax Afarta ugu wayn lo Ganymede Callisto iyo Europa waxay leeyihiin qaabdhismeed u dhow meerayaasha dhagaxleyda ah sida foolkaanaha iyo gudo kulul< ref> Ganymede oo ah satelaytka ugu wayn Bahda Qoraxdu Midaysay ayaa wuxuu ka wayn yahay meeraha Waxaraxir mercury Bilaha Cirjeex Cirjeex waxuu leeyahay 67 dayax taasi oo ka dhigtay midka koowaad ee ugu dayaxa badan dhamaan meereyaasha Bahda Qoraxdu Midaysay Ilaa hadda waxaa weli la helaa dayaxyo cusub Haseyeeshee afarta dayax ee ugu waaweyn waxay kala yihiin Io Europa Callisto iyo Ganymedes waxa soo hor helay Galileo sanadkii 1609 Dayaxaya ugu weyn Ganymedes waa mid ka weyn meeraha Dusaa Afarta dayax ee ugu waaweyn waad arki kartaa haddii aad u kaashato doorbin caadi ah Xogta Cirjeex Dhexroorkadiameter 143 884 km Fogaanta u jiro qoraxda 741816 millyan km ama 52 AU Mudada Udub-wareega rotation 9 saacadood 50 daqiiqo iyo 30 ilbiriqsi Ku Wareega Qoraxda sanad 12 sanad dhuleed Heerkulka oogada sare -150 °C Meerayaasha Baxsan Afarta meere ee banaanka u baxsan waa meereyaasha Neefaha Waawayn ee Bahda Qoraxdu Midaysay kuwaas oo ah 99% walxaha ku wareega qoraxda Cirjeex iyo Raage ayaa waxay yihiin tobanaan kun oo jeer miisaanka iyo muga dhulka waxayna ka samaysan yihiin isku dhisyo haydarojiin iyo hiliyaam Dhanka kale Uraano iyo Docay waxay leeyihiin 20 jeer laab muga dhulka waxayna ka samaysan yihiin macdano dhalaali kara oo ka kooban baraf Qoraalo La Mid ah Docay Raage Farraare Cirjeex Uraano Bluto Waxaraxir Meere Dhul Cir Meere Dhagaxley Dayax Dayaxa meere Qorax Xidig Meere Dhul badhe Cilmiga Xidigaha Bahda Qoraxdu Midaysay Qorax Xigasho Cuf Waa wixii meel maran buuxiya waxa ay kamid tahay 3 xaalad maaddo Waxaana loo sawiraa m waana halbeeg aan doorsoomin meel kasta oo lajoogo ama latago Waxaana loo isticmaalaa sida Culeys ka oo kale iyadoon la eegin macanaga Fisigis ahaan ay xambaarsantahay Waxaa jirta laba hab oo loo xisaabo Cufka Xeerka labaad ee Niyuutan inertial masshaddii isku darka xooga ku faln walax aanu le’ekeyn eber walaxdu waxa ay yeelanaysaa karaar saamigal quman ku ah laxaadka iskudarka xooga iyo jihaddiisa Walaxda m awooda FKaraarta a Waxa ay kusiineysaa F m Waa halbeeg FNmkg am s^2< math> F G\\frac{m_1 m_2}{r^2} \ < math> Cuf is jiidadka active gravitational mass Walax m1< sub> haddii meel la dhigo Fogaan u jirta r walax kale ee cuf keedu yahay m2< sub> walaxdi hore saamayn ay ku yeelanaysaa F waa soo jiidanaysaa sidaan ayaana tusaale u ah F G\\frac{m_1 m_2}{r^2} \ < math> G Waa ma doorsoome cuf is jiidadka guud waxa ayna udhigantaa 66710−11 kg−1m3s−2 Curiye Curiye Ingiriis Element waa macdan kimiko adke hawo ama dareere ah kuwaas oo laga helo meelo kala duwan oo dhulka ah Sida la ogyahay ilaa hada waxaa jira 118 Curiye kuwaas oo ku xusan miiska Diwaanka Curiye < ref> Intaas waxaa dheer ayadoo lagu saleeynayo calaamadaha iyo dhaqanka curiye ayaa wuxuu u kala baxaa qeeybo badan oo guud ahaan soo hoosgala Bir metal 91 curiye Bir la Mood metalloid 6 curiye Bir Ma Ahe nonmetal 17 curiye iyo Neefo Qeexida Curiye Sida caadiga ah curiye waa walax kimiko oo ka samaysan atom taas oo lagu kala saaro tirada atomic ee budiisa ku jirta tirada borotoono ee buda atom Guud ahaan waxaa curiyaha loo qeybiyaa sadex nooc Bir Bir la Mood iyo Bir Ma Ahe Tusaale fiican waxaa ah Ogsajiinta iyo Nitrojiinta Bir Ma Ahe Silikoonta iyo Aarsenik Bir La Mood iyo Aayronta Naxaasta Dahabka iyo Koberta oo ah bir Curiyaha kimiko waxaa ugu miisaan fudud Haydarojiinta oo leh tiro atomic 1 iyo tan ku xigta Hiliyaamta oo leh tiro atomic 2 Sidoo kale labadan curiye waa kuwa ugu badan Koonka; halka Aayron iyo Ogsajiintu ay yihiin labada ugu badan qaab-dhismeedka qolofta dhulka Inkastoo macdanta iyo isku dhisyada curiyaha qaarkood dadku aqoon u lahaayeen tan iyo 10000 sano ka hor inta u badan curiyayaasha waxaa la helay dhamaadkii qarnigii 19aad iyo qarnigii 20aad Tirada Atomikga Curiye Tirada Atomikga ee curiye waxay la mid tahay tirada borotoonis ee ku jirta bu'da curiyahaas isla markaana waa tan qeexda astaamaha falgalka ee curiyahaas Tusaale ahaan dhamaan atomyada Kaarboontu waxay ka kooban yihiin 6 borotoonis protons taas oo macnaheedu yahay tirada atomikga ee Kaarboon waa 6 Dhinaca kale atomyada Kaarboontu waxaa laga yaabaa ineey leeyihiin tiro nuyuutroono neutron kala duwan; marka atomka curiye isku mid ah kaas oo leh tiro nuyuutroono kala duwan waxaa lagu magacaabaa isotopeka curiye Tirada borotoono ee ku jirta bu'da nucleus atomika curiye waxaa lagu ogaan karaa saxarada koronto electric charge taas oo ku xidhn tirada elektaroono ee atomkaasi Sidoo kale elektaroonadu waxay ku wareegaan bu'da atomka ayagoo sheega astaamaha iyo dhaqanka curiyahaas Tirada nuyuutroono ee caloosha atomka ku dhex jirta inta badan saamayn kuma laha dhaqanka curiye < ref> Calaamada astaanta u ah tirada atomika ee atom waa halbeega Z Miisaanka & Cufka Atomikga Curiye Tirada cufka ee curiye calaamada halbeega u ah waa A waa tirada Nukliyuusta nukliyuustu waa tirada borotoonada iyo nuyuutroonada ee ku dhex jirta bu'da atomik< ref> Isotopeyo kala duwan oo curiye isku mid ah waxaa lagu kala saaraa ama soocaa tirada cufka ee atomka taas oo lagu qoro bidixda astaanta curiye eg 276C Tusaale fiican waxaan u soo qaadan karnaa curiyaha Magniisiyaam tirada cufkiisu waa 24 marka waxaan u qoraynaa Magniisiyaam-24 taas oo u dhiganta 12 borotoon iyo 12 elektaroon Halka tirada cufku ka tahay tirada nuyuutroono iyo elektaroono ee atom cufka atomikgu waa tirada saxda ah ee cufka isotope gaar ah ee curiye Calaamada halbeega u ah cufka atomik waa u Isotopes Dhinaca kale isotope waa atomyo ka tirsan hal curiye kuwaas oo leh tiro borotoono isku mid ah laakiin tirada nuyuutroonadu kala duwan yihiin In ka badan 66 ka mid ah 96ka curiye si dabiici ah loo helo waxay leeyihiin in ka badan hal isotope dagan Tusaale ahaan curiyaha Kaarboon wuxuu leeyahay 3 isotope oo kala duwan Hadaba tirada borotoono ee Kaarboontu waa isku mid dhamaantood waa 6 laakiin waxay kala leeyihiin 6 7 iyo 8 nuyuutroon Maadaama tirada cufka ee kaarboon tahay 12 13 iyo 14 gebi ahaan waxaa inoo soo bixi sadex isotope oo kala ah kaarbon-12 oo loo qoro 12C kaarboon-13 13C iyo kaarboon-14 14C Kaarboonta ku jirta nolosha maalin kasta waa iskujir 12C 13C iyo 14C Guud ahaan curiyeyaasha inta u badan waxay leeyihiin isotopeyo radioactive ah kuwaas oo in badani loo helo si dabiici ah kuwo kalena lagu diyaariyo laabka laboratory Isotopeyada radioactive ah waa kuwo aan fadhiyin unstable isotopes laakiin haddii isotopeka atom aanu ahayn radioactive waxaa loo yaqaanaa isotope degan stable isotope Dhamaan isotopeyada degani waa kuwo dabiici ah Shaxda Diiwaanka Curiye Qaab-dhismeedka miiska Diiwaanka Curiye waa shax ka kooban 18 saf Guruubyo kuwaas oo kor ka imanaya ilaa hoos iyo 7 saf Heerka kuwaas oo ka bilaabma midig ilaa bidix iyo labo saf oo ka hooseeya Sidoo kale miiska jadwalka diiwaanka curiye waxaa loo kala jabin karaa afar afar-gees oo kala ah s-block oo dhinaca bidix xiga p-block oo dhanka midig xiga d-block oo dhexda ku jira iyo f-block oo ka hooseeya dhamaantoodba Qaybaha khaanadaha safafka midig ilaa bidix waxaa loo yaqaanaa heerka period sida heerka 1aad halka safafka khaanadaha kor ka imanaya loo yaqaano guruub group kuwaas oo qaarkood magacyo leeyihiin sida Biniktojiin Pnictogens oo ah guruubka 15aad Jaalkojiin chalcogen oo ah guruubka 16aadHalogens guruubka 17aad iyo Neefta Gobta noble gas guruubka 18aad Dhamaan curiyaha ka soo biloow mida koowaad ee Haydarojiin oo leh tiro atomic 1 ilaa laga gaadho curiyaha 118 Ununoktiyaam waxaa la helay wakhtiyo kala duwan iyo meelo kala duwan; ayadoo curiyaha 113 115 117 iyo 118 aan wali la xaqiijinin In kastoo qaarkood la arko qadar iyo tiro aad u yar 98ka curiye ee ugu horeeya jadwalka Diwaanka Curiye ayaa ah kuwo si dabiici ah looga helo oogada dhulka Qeybaha Diiwaanka Curiye Ayadoo la tix-raacayo naqshad uu sameeyay saynisyahan Ruush ahaa oo la odhan jirey Dmitri Mendeleev 1869 ayaa guud ahaan curiyeha waxaa loo qeeybiyaa toban-iyo-sideed 18 Juffo< ref> kuwaas waxaa ugu caansan Bir Metal Bir Metal waa shey adke ah curiye Isku dhis iyo Jaandi taas oo iftiimaysa jidh adag leh isla markaana aad ugu wanaagsan gudbinta dabka iyo kulka Birtu waa curiye kimiko kuwaas oo leh calaamado iyo astaamo ka duwan kuwa Bir Ma ahe iyo Bir La Moodkaba Birtu waa shey marka la garaaco la qaloocin karo ayadoon kala jabayn la dhalaalin karo isla markaana la dhuubi karo ama wax dhuuban laga dhigi karo 91 curiye oo ka mid ah 118da curiye ee jadwalka Diwaanka Curiye waa bir 27ka kale ayaa u kala baxa neef bir ma ahe bir la mood iyo qeybaha kale ee Diwaanka Curiye Si ka duwan cilmiga Kemistariga micnaha ereyga bir waa ku kala duwan yahay qeybaha aqoonta Tusaale ahaan aqoonyahana xidigaha ee Cilmi Falagu waxay ereyga bir u isticmaalaan dhamaan curiyayaasha marka laga reebo Haydarojiin H iyo Hiliyaamta He kuwaas oo ah walxaha ugu badan Xidigaha muuqda ee Koonka Dhinaca kale curiyeyaal badan iyo isku dhisyo badan ayaa noqda bir marka kuleyl badan lagu shido kuwaas waxaa loo yaqaanaa Sheyada Birta ee ka Samaysmay Bir Ma ahe< ref> Birta Ku Meelgaadhka Transitional Metals Marka lagu gudo jiro cilmiga Kimisteriga Transitional Metalsku ama Birta Ku Meelgaadhka ah waxay leeyihiin labo macno Qeexida waafaqsan IUPAC Mida labaad waa in saynisyahanadu ku sheegeen transitional metalsku yihiin bir kasta oo ku jirta guruubka d-block ee Diwaanka Curiye kuwaas oo ka bilaabma Guruubka 3aad ilaa laga gaadho Guruubka 12aad Guruubka d-block tirada atomka curiyuhu waxay u dhaxeysaa 1 ilaa 10 elektaroono d ah Guruubka 3aad Iskaandhiyaam Sc Itriyaam Y Lanthanum La Aktiiniyaam Ac Luteetiyaam Lu iyo Lawreensiyaam Lr Guruubka 4aad Titaaniyaam Ti Sirkooniyaam Zr Haafniyaam Hf iyo Rutherfordium Rf Guruubka 5aad Fanadhiyaam V Dubniyaam Db Niyobiyaam Nb iyo Tantalum Ta Guruubka 6aad Koroomiyaam Cr Molybdenum Mo Tungsten W iyo Siiborgiyaam Sg Guruubka 7aad Manganiis Mn Teknetiyaam Tc Reheniyaam Re iyo Bohriyaam Bh Guruubka 8aad Aayron Fe Rutheniyaam Ru Osmiyaam Os iyo Hasiyaam Hs Guruubka 9aad Kobalti Co Roodhiyaam Rh Iridiyaam Ir iyo Meitneriyaam Mt Guruubka 10aad Nikel Ni Baladiyaam Pd Balatiniyaam Pt iyo Darmstadtiyaam Ds Guruubka 11aad Kober Cu Naxaas Ag Dahabka Au iyo Roentgeniyaam Rg Guruubka 12aad Sinki Zn Kaadmiyaam Cd Meerkuri Au iyo Kobernishiyaam Cn Birta Alkali Birta Alkali Alkali Metal waa guuto curiyeyaal bir ah kuwaas oo leh astaamo kimiko isku mid ah Guruubka Birta Alkali waa lix curiye ee guruubka 1aad ee Diwaanka Curiye kuwaas oo kala ah Liithiyaam Li Sodhiyaam Na Botashiyaam K Rubiidhiyaam Rd Kaasiyaam Cs iyo Faransiyaam Fr Curiyayaasha safkan guruubka 1aad waxaa loo yaqaanaa s-block sababtoo ah dhamaantood waxay leeyihiin elektaroono qolof-sare u wareega s s-orbital< ref> Sidoo kale curiyeyaasha Birta Alkali waxay leeyihiin dhaqan isku dhow dhamaantood waa bir iftiimaysa jilicsan isla markaana aad u firfircoon oo leh falgal degdeg ah Dhamaantood waxa lagu kala jari karaa midida jileec darteed si dhakhso badan ayayna u daxaleeystaan sababtoo ah waxay la falgalaan Ogsajiin Firfircoonida falgalkooda darteed ayaa waxa lagu dhex keeydiyaa saliida si looga ilaaliyo hawada waxaana sida dabiiciga ah la helaa ayagoo isku dhisyo kala duwan ah sida cusbada Sidoo kale curiyeyaasha birta alkali waa milme si fudud ugu dhex milma biyaha Birta Alkalineta Dhulka Birta Alkalineta Dhulka Alkaline Earth Metal waa guuto curiyeyaal bir ah kuwaas oo leh astaamo kimiko isku mid ah Guruubka Birta Alkalineta dhulka waa lix curiye ee guruubka 2aad ee Diwaanka Curiye kuwaas oo kala ah Beriiliyaam Be Magniisiyaam Mg Kaalshiyaam Ca Istoroontiyaam Sr Baariyaam Br iyo Raadhiyaam Ra Curiyayaasha safkan guruubka 2aad waxay soo galaan s-block sababtoo ah dhamaantood waxay leeyihiin elektaroono qolof-sare u wareega s s-orbital< ref> Marka heerkulku caadiga yahay Birta Alkalineta Dhulku waa adke dhamaantoon leh midabka naxaasta oo iftiimaya isla markaana leh falgal firfircoon Bir La Mood Metaloid Bir la Mood Metaloid waa curiye kimiko kuwaas oo leh calaamado iyo astaamo u dhexeeya birta iyo bir ma aheha taas ooy aad u adag tahay in la kala saaro ineey bir tahay iyo ineey bir ma ahe tahay In kastoo barashada Kimisteriga ay ku jirto Bir la moodku ma jiraan nimaad u gaar ah oo lagu qeexi karo curiyeyaashan Lixda curiye ee loo aqoonsadey bir la moodka waa Booron BSilikoon Si Jermaaniyaam Ge Aarsenik As Antimony Sb iyo Teluriyaam Te Sidoo kale waxaa jira tiro dhowr ah oo ayagana lagu daro liiska Bir la Moodka waxaana ka mid ah Kaarboon CAlumiiniyaam Al Seleniyaam Se Boloniyaam Po iyo Astantiin At Sida caadiga ah curiyeha Bir la Moodka ahi wuxuu leeyahay muuqaalka birta oo kale laakiin waa adke si fudud loo kala jabin karo halka birta aanan sahal lagu kala jabin karin Waxaa intaas dheer curiyaha bir la moodka waa mid kulka iyo korontada si daciif ah u gudbiya ama aanan gudbinin gebi ahaanba Si kastaba ha ahaatee curiyeyaashan waxaa laga samayn karaa isku dhisyo tayo fiican oo jaandi ah quruurado ama dhalooyin olol difaace iyo badh-gudbiye dabka iyo korontada Bir Ma Ahe Non-Metallic Bir Ma Ahe Nonmetal waa curiye kimiko kuwaas oo leh calaamado iyo astaamo ka duwan kuwa birta Sida caadiga ah curiyaha bir ma ahe waxaa lagu yaqaanaa waa kuwo si fudud u uumi baxa si fudud loo kala jabin karo iyo in aanay gudbinin kulka iyo korontada Waxa sidoo kale lagu yaqaanaa curiyaha bir ma ahe markuu la falgalo walax kale inuu soo sii daayo awood ion aad u sareeysa isla markaana ku daro ama la wadaago elektaroono curiyaha kale ama isku dhiska uu la falgalaayo Si kastaba ha ahaatee toban-iyo-todoba 17 curiye ayaa loo aqoonsadey bir ma ahe kuwaas oo inta ugu badan tahay neefo kala ah Haydarojiin HHiliyaam He Nitrojiin N Ogsajiin O Foloriin F Niyoon Ne Koloriin Cl Aargon Ar Kiribtoon Kr Siinoon Xe iyo curiyaha radioactiveka ah Raadhoon Rn; hal curiye oo bir ma ahe ahi waa dareere Boromiin Br; iyo xoogaa curiye adke ah sida Kaarboon K Fosforos P Salfar S Seleniyaam Se iyo Aaydhiin I Curiyayaasha Bir Ma Ahe waxay inta u badan ku kala jiraa khaanado ka mid ah guruubka 14aad guruubka 15aad ama Biniktojiin Pnictogen Jaalkojiin Chalcogen Guruubka 17aad ama Halogens iyo Guruubka 18aad ama Neefta Gobta In kastoo curiyaha birta shan-jeer laab ka badan yahay curiyaha bir ma ahe labo ka mid ah bir ma ahe Haydarojiin iyo Ogsajiinta ayaa waxay yihiin boqolkiiba sagaal-iyo-sagaashan 99% Koonka muuqda; iyo hal curiye bir ma ahe ah waa Ogsajiinta ayaa waxay tahay in ku dhow 50% samayska qolofka dhulka badaha iyo cirka dhulka Intaas waxaa dheer jidhka noolaha dhamaantiis wuxuu ka samaysan yahay bir ma ahe iyo isku dhisyo ka samaysan bir ma ahe Neef Gas Neeftu gas waa mid ka mid ah sadexda aasaaska u ah walaxda matter Waxa laga yaabaa in neefta saafi ahi ka samaysan hal atom sida Neefta Gobka ama neef atomic sida Niyoon malakuyuul ka samaysan labo atom sida Ogsajiinta oo kale ama isku dhis compound ka kooban malakuyuulo ka yimid atomyo kala duwan sida Kaarboon-labo-ogsaydh C2< sub>O Iskumilanka neeftu waxay ka kooban tahay neefo saafi ah oo kala duwan sida hawada oo kale Waxa neefta ka soocay adkeha iyo dareereha waa ayadu waxay ka samaysan tahay saxaro particles kala furan isla markaana kala madax-banaan taasi oo ka dhigtey neefta mid bilaa ur ah oo isha dadku arki karin Marka cadaadiska iyo heerkulku caadiga yihiin neefaha kali ah ee dagan ee curiyeha ka tirsan waa kuwa ka sameysan malakuyuulo labo atom iyo wixii ka badan kuwaas oo ah Haydarojiin H2< sub> Nitrojiin N2< sub> Ogsajiin O2< sub>; iyo marka lagu daro labo ka mid ah Halogenska Foloriin F2< sub> iyo Koloriin Cl2< sub> Neefahaasi waxaa soo raaca kuwa ka samaysan hal atom ee Neefta Gobta Noble Gases kuwaas oo kala ah Hiliyaam He Niyoon Ne Aargon Ar Kiribtoon Kr Siinoon Xe iyo Raadhoon Rn Curiyeha Biniktojiinska Pnictogens Biniktojiin Pnictogen sidoo kale loo yaqaano Guruubka Nitrojiinta waa guuto curiye kimiko ee Guruubka 15aad ee safafka Diwaanka Curiye Guruubkan wuxuu ka kooban yahay lix curiye kuwaas oo kala ah Nitrojiin N Fosforos F Aarsenik As Antimony Sb Bismuth Bi iyo Ununbentiyaam Uup Curiyaha Jaalkojiin Chalcogen Jaalkojiin Chalcogen sidoo kale loo yaqaano Guruubka Ogsajiinta ama Guruubka 16aad waa guruub curiye kimiko ee qeybta 16aad ee safafka Diwaanka Curiye Guruubkan wuxuu ka kooban yahay lix curiye kuwaas oo kala ah Ogsajiin O Salfar S Seleniyaam Se Teluriyaam Te Boloniyaam Po iyo Lifermoriyaam Lv Neefta Halogen Halogen waa guuto curiyeyaal hawo dareere iyo adke ah kuwaas oo leh astaamo kimiko isku mid ah Marka heerkulku caadiga yahay curiyeyaasha hawoda ah waa midab casaan ah kuwa dareeraha ahi waa cagaar halka kuwa adkaha ahi leeyihiim midab madoow ah< ref> Guruubkan Halogenska waa shan curiye ee guruubka 17aad ee Diwaanka Curiye kuwaas oo kala ah Foloriin F Koloriin Cl ] |- | ] || ] |} Neefta Gobta Noble Gases ] ama Noble Gas waa guuto ]yaal ] ah kuwaas oo leh astaamo kimiko isku mid ah Marka xaalada caadiga ah dhamaantood waa ] bilaa ] bilaa ] ah kuwaas oo leh ] hooseeya Neefaha gobta ah waa ] ee ]aad ee ] kuwaas oo kala ah ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] iyo curiyaha radioactiveka ah ] ] Hab-dhaqanka neefaha gobta ah waxaa lagu ogaan karaa dersida qaabdhismeedka atomkooda qolofkooda sare iyo ]yada ay sameeyaan Barta dhalaalida iyo ]uleynta neefahan waa mid isku dhow taas oo ka hooseysa ] 18 °F; taas micnaheedu waa farqi yar oo ] ah ayay ] ku noqon karaan< ref> Niyoon Aargoon Siinoon iyo Kiribtoon waxaa laga soo dhex saaraa ] ]ka halka hiliyaamta laga dhex helo ] ee ]ka laga soo saaro {| class"wikitable" |+ Neefaha Noble Gaseska |- ! ! colspan"2"| |- ! Magaca ! Sawir |- | ] || ] |- | ] || ] |- | ] || ] |- | ] || ] |- | ] || ] |- | ] || ] |} Magaca & Astaanta Curiye Si loo kala saaro farqiga iyo kala duwanaanshaha isla markaana si fudud loogu aqoonsado curiyayaashu waxay leeyihiin magacyo iyo calaamado kala duwan Curiye kasta waxaa loogu magac daray deegaanka laga helay ama qofka helay markii ugu horeeysay Inta u badan magaca curiyaha waxaa gadaal lagaga daray -iyaam -ium Tusaale ahaan magaca curiyaha ] Zirconium waxaa laga keenay ]ta Zircon taas oo lagu daray -iyaam -ium Sidoo kale curiyaha ] waxaa loogu magac daray ]yahanka reer Denmark ee Niels Bohr taas oo ereyga Bohr lagu daray -iyaam -ium Dhinaca kale curiye kasta wuxuu leeyahay calaamad astaan u ah taas oo inta badan ah ] oo laga soo dhex saaray magaca curiyaha Intaas waxaa dheer waxa jira curiyayaal leh calaamad ] ah iyo kuwo leh calaamad ] ah Tusaale ahaan curiyaha ] calaamada astaantiisu waa ] curiyaha ] waxa astaan u ah ] sidoo kale curiyaha ] astaanteedu waa ] Guud ahaan xarafka u horeeya ee magaca iyo calaamada astaanta ee curiye waxaa laga dhigaa xaraf weyn Dhismaha Diwaanka Curiye Qaab-dhismeedka miiska ] waa shax ka kooban 18 saf ] kuwaas oo kor ka imanaya ilaa hoos; iyo 7 saf ] kuwaas oo ka bilaabma midig ilaa bidix iyo labo saf oo ka hooseeya Sidoo kale miiska jadwalka diiwaanka curiye waxaa loo kala jabin karaa afar afar-gees oo kala ah ] oo dhinaca bidix xiga ] oo dhanka midig xiga ] oo dhexda ku jira iyo ] oo ka hooseeya dhamaantoodba Qaybaha khaanadaha safafka midig ilaa bidix waxaa loo yaqaanaa ] period sida ] halka safafka khaanadaha kor ka imanaya loo yaqaano ] group kuwaas oo qaarkood magacyo leeyihiin sida ] ]s oo ah ]aad ] chalcogen oo ah ]aad]s ]aad iyo ] noble gas ]aad Dhamaan curiyaha ka soo biloow mida ]aad ee ] oo leh tiro atomic 1 ilaa laga gaadho curiyaha 118 ] waxaa la helay ]yo kala duwan iyo meelo kala duwan; ayadoo curiyaha 113 115 117 iyo 118 aan wali la xaqiijinin In kastoo qaarkood la arko qadar iyo tiro aad u yar 98ka curiye ee ugu horeeya jadwalka Diwaanka Curiye ayaa ah kuwo si dabiici ah looga helo ] ]ka Guruubyada Marka laga waramayo jadwalka miiska ] ]ku waa guuto ] isku astaan dhaqan iyo calaamad ah kuwaas oo ku jira ] saf oo khaanadaha ] Shaxda jadwalka Diwaanka Curiye oo uu sameeyay ]yahan ] ah Dmitri Mendeleev waxay ka kooban yihiin ] kuwaas oo ey ku dhex jiraan dhamaan ] Inkastoo guruubyadu ku magacaaban yihiin ] guruubka oo u dhexaysa ] ilaa ] qaarkood waxay leeyihiin magacyo u gaar ah kuwaas waxaa ka mid ah ]aad oo lagu magacaabo ] ama ]s ]aad oo ah ] ]s ]aad oo lagu naaneyso ]s iyo ]aad oo loo yaqaano ] ama Noble Gases Waxayna kala yihiin ]aad ] ]aad ] ]aad ]aad ]aad ]aad ]aad ]aad ]aad ]aad ]aad ]aad ]aad ]aad ]aad sidoo kale loo yaqaano ] ama ]s ]aad ] ]s ]aad oo lagu naaneyso ]s iyo ]aad oo loo yaqaano ] ama Noble Gases Tirada ] ee ku jirta khaanadaha guruubku way kala duwan yihiin Qaarkood waxaa ku jira 8 curiye kuwo kale wax ku dhex jira 6 curiye halka guruubyada qaar ay ku dhex jiraan 4 curiye oo kali ah Heerarka ] Qaabdhismeedka shaxda miiska lagu ururiyey ]yaasha ee loo yaqaano ] wuxuu leeyahay safaf khaanado u kala socdo kor iyo hoos ] midig iyo bidix ] ] period waa safafka khaanadaha ee ka bilaabma midig ilaa bidix ee miiska jadwalka curiyayaasha kuwaas oo ah ] 7 oo qeybta sare ka kooban tahay iyo ] oo ka hooseeya Curiyayaasha ku jira saf heerka isku midka ah waxay leeyihiin ] awood aayano ions iyo is-heysad elektaroono isku mid ah Ka soo biloow midig ilaa bidix tirada gacan-atomik hoos ayay u dhacdaa Tani waxaa keentay isku xigida borotoonada iyo elektaroonada curiye ayaa aad ugu sii dhowaanaya bu'da atomka Si ka duwan ]yada ] shaxda miiska diwaanka curiye ma lahan magacyo u gaar ah laakiin waxaa lagu kala soocaa ] kuwaas oo kala ah ] ] ] ] ] ] iyo ] Intaas waxaa soo raaca labo saf oo ka hooseeya kuwaas oo kala ah ] iyo ] S-Block ]ta ku jirta ] waa ]yaasha ku jira ] ee ugu horeeya guruubyada jadwalka Diwaanka Curiye Kuwaas oo ka bilaabmaya ]aad iyo ]aad ee loo kala yaqaano ] iyo ] ] curiyeyaasha ku jira waa kuwo intooda badan firfircoon oo leh astaamo iyo calaamado ka duwan dhamaan guruubyada kale ee Diwaanka Curiye In kastoo ay ku jiraan khaanado kale ] iyo ] waxaa lagu tiriyaa guruubkan s-block Dhaqanka iyo astaamaha s-block waxay la xidhiidhaa ] ee curiyuhu leeyahay midaas oo sii korodha marka la sii dhexgalo diwaanka curiye Labada guruub ee s-block waxay leeyihiin tirooyinka atomik ee hoos ku xusan Group 1 ] Z1 ] Z3 ] Z11 ] Z19 ] Z37 ] Z55 ] Z87 Group 2 ] Z4 ] Z12 ] Z20 ] Z38 ] Z56 ] Z88 D-Block ]ta ku jirta ] waa ]yaasha ku jira ] ilaa ] Curiyeyaasha d-block waxaa sidoo kale loo yaqaanaa ]< ref> D-block curiyayaasha ku jira waxay leeyihiin ] P-Block ]ta ku jirta ] waa ]yaasha ku jira ] ee ugu dambeeya guruubyada jadwalkani marka laga reebo ]ta oo ayadu ka mid ah ] Kuwaas oo ka bilaabmaya ]aa ilaa laga gaadho ]aad ee loo yaqaano ] noble gases ] waxaa ku jira dhamaan ] birta daciifka ah iyo half-birta oo dhan F-Block ]ta ku jirta ] waa ]ha ]kiisa ama aayaniskiisu ions leeyihiin elektaroono hab wareeg f f-orbital Curiyayaashan waxaa sidoo kale loo yaqaanaa curiyayaasha dhexe ee transitionka Falgalka Curiye Ciwaano La Mid Ah Sidoo kale akhri ] ] ] ] Xigasho ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ]] ] ] ] ] ] ] Dayaxa Meere Dayaxa meere waa duni yar oo ka samaysan dhagaxaan neef iyo isku dhisyo kale taasi oo ku wareegta meere Tusaale ahaan dayaxa meeraha dhulka Waxaa jira 173 dayax oo ku meeraysta meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay iyo sideed kale oo ku wareega dunida yaryar Meereyaasha Waxaraxir iyo Dusaa ma lahan wax dayax ah Dhulku wuxuu leeyahay hal dayax meeraya afaraad Farraare wuxuu leeyahay labo dayax oo kala ah Fobos Phobos iyo Dheymos Deimos< ref> Neefaha Waawayn waxay leeyihiin tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas oo qaarkood le'eg yihiin xajmiga dayaxa dhulka Meeraha Cirjeex waa kan leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 67 dayax Waxaa ku xiga meeraha Raage oo leh tirada labaad ee ugu badan dhamaan sideeda meere ee bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo ah 62 dayax Dhinaca kale meeraha Uraano wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo dhan 27 dayax< ref> Meeraha Docay wuxuu leeyahay 14 dayax Si kastaba ha ahaatee duunyooyinka yar qaar ka mid ah waxay leeyihiin dayaxyo yaryar oo ku wareega ayaga Dunida yar ee Ceres ma lahan wax dayax ah laakiin dunida yar ee Bluto waxay 5 dayax oo wareega Sidoo kale dunida yar ee Haumea waxay leedahay 2 dayax waxaa iyadna hal dayax leh dunida yar ee Eris Waxaa la aaminsan yahay in dayaxyada qaar ay ka jirto nolol sida dayaxa Titan ee Cirjeex iyo bisha Triton ee meeraha Docay laakiin lama hubo ineey jirto midaasi< ref> Dayaxa Dhulka Dayaxa dhulku waa kan ugu weeyn dhamaan dayaxyada meereyaasha Bahda Qoraxdu Midaysay kaas oo la odhan karo wuxuu ka wayn yahay meereyaasha yaryar qaarkood Cufis-jiidadka u dhexeeya dhulka iyo dayaxa ayaa keena mowjadaha badaha taas mi la mid ah ayaa keentay isku-xidhnaanshaha labadooda Dayaxa oo ku socda xawaare dhan 1022 kilomitir ilbiriqsigiiba ayaa waxay ku qaadataa 27 maalmood 7 saacadood iyo 43 daqiiqo in uu hal mar ku wareego dhulka Dhinaca kale isku wareega dayaxu circumference waa 10 921 km; cufkiisuna waa 21958 ×1010 km3< span> halka mugiisu yahay 73477 ×1022 kg< sup>< span> Maadaama dayaxa cirkiisu aad u khafiif yahay falaadhaha qoraxduna toos u soo taabtaan oogada dayaxa ayaa heerkulkiisu aad u sareeyaa ugu yaraan waa 100 Kalfin ugu badnaana wuxuu gaadhaa 390 K Jidhka dayaxu wuxuu ka samaysan yahay iskudhisyo kala duwan kuwaas oo u badan curiyeyaasha kala ah Argon Hiliyaam Sodhiyaam Botashiyaam Haydarojiin iyo Raadon Markii ugu horeeysay taariikhda bani-aadamka sanadkii 1959kii ayaa Dayax Gacmeed Ruushku leeyahay tagay dayaxa Ka dib 1968dii ayaa qofkii ugu horeeyay cagaha saaray dayaxa kaas oo ka socday Dawladda Maraykanka Sanadkii 2004 wixii ka dambeeyay ayaa wadanada Jabaan Hindiya Shiinaha iyo Yurub saldhigyo ka sameeysteen dayaxa Inkasto dayaxu lahayn cir sare oo ka difaaca kulka qoraxda cilmi baadhis la sameeyay waxay muujisay in dayaxu leeyahay biyo laga heli karo cidhifyada dayaxa iyo oogada sare dhexdeeda< ref> Dayaxa Farraare Meereha Farraare Mars wuxuu leeyahay labo dayax oo kala ah Fobos Phobos iyo Dheymos Deimos Dayaxa Cirjeex Meereha Cirjeex waa kan leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 67 dayax Tirada dayaxyada ee meerahan Cirjeex aad ayay u badan tahay dhamaantoodna aqoon fiican looma laha laakiin kuwa ugu caansan waxaa ka mid ah Europa Ganymede lo Callisto Dayaxa Raage Meereha Raage waa kan labaad ee leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 62 dayax Tirada dayaxyada ee meerahan Raage aad ayay u badan tahay dhamaantoodna aqoon fiican looma laha laakiin kuwa ugu caansan waxaa ka mid ah Titan Lapetus Enceladus Tethys Mimas Hyperion Dione Phoebe Janus Epimetheus Prometheus Dayaxa Uraano Meereha Uraano Uranus wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo dhan 27 dayax Meerahan Uraano wuxuu leeyahay tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas waxaa ugu caansan Titania Oberon Umbriel Miranda Dayaxa Docay Meereha Docay Neptune wuxuu leeyahay tirada afaraad ee ugu badan Bahda Qoraxdu Midaysay kuwaas oo dhan 14 dayax Meerahan Docay wuxuu leeyahay tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas waxaa ugu caansan Proteus Triton Bilaha Bluto Dunida yar ee Bluto oo wakhtiyadii hore loo aqoonsanaa ineey tahay meeraha 9aad ee Bahda Qoraxdu Midaysay balse sanadkii 2006da loo aqoonsaday ineey tahay duniyar; ayaa waxay leedahay 5 dayax oo ku wareega ayada Qoraalo La Mid ah Dusaa Docay Raage Farraare Cirjeex Uraano Bluto Waxaraxir Meere Dhul Cir Meere Dhagaxley Dayax Dayaxa meere Qorax Xidig Meere Dhul badhe Cilmiga Xidigaha Bahda Qoraxdu Midaysay Qorax Koon Xigasho Xigasho Dhagax Dhagax ingiriis Rock or Stone waa adke solid ka sameeysan macdan badan oo is-heeysata Dunidan aan ku nool nahay waxay ka sameeysan tahay dhagaxaan carro iyo macdano kale Qeeybaha Dhagaxa Sameeyska Dhagaxa Dhax kujir waa wadan oo laheen wax bad ah aduunka waxaa ku yaalo wadamo gaaraayo 44 oo badda ka xirantahay Dawladdaha qaarkood kuwa u dhaw badda waxaa dhacday in ee marki hore badda u furnaan jirtay Laakinsa marka ee gobolo ka xoroobeen ee ku soo baxeen wadamo Dhax kujir ah tusaale ahaan xoreentii Eratareya iyo Montenegro waxee u aqoonsadeen wadamada Itoobiya iyo Serbia in ee badda arkin sanadkaan aa ku jirno badda waa muhiim markii la fiiriyo dhinaca dhaqaalaha iyo kaluumeesiga Wadamada Dhul xiranka ah Dhexroor Ingiriis Diameter Xariiq walba oo toosan oo isku xira laba dhinac oo wareega goobada ka mid ah dhexmartana bartanka goobada waxaa la yiraahdaa dhexroore Sumadna waxaa u ah Xarafkaan Ø Qaacidada D 2r< math> Waa gacanka labadiis D \frac{P}{\pi}< math> Waxa ay la egtahay Wareega loo qaybiyey Pi Dhulka ingiriis Earth Carabi أرض waa meereha sadexaad ee qoraxda u dhow ee Bahda Midaysay Qoraxdu Waa meeraha ugu muga iyo miisaanka weeyn iyo midka shanaad ee ugu xajmiga weeyn sideedda meere eeBahda Qoraxdu Midaysay Dhulka waxa lagu naaneeysaa Meeraha Midabka Buluugan sababtoo ah marka hawoda sare laga soo fiirinayo waxa muuqda midabka buluuga Dhulku waa meereha kaliya ee nolol ka jirto dhamaan meereyaasha aan naqaano Waxa lagu qiyaasaa meeraha dhulka in da'diisu ku dhowdahay 45 bilyan oo sanno Dhulka isku-wareegiisa Circumference waa 4000786 km marka laga xisaabayo dhul badheha sidoo kale baaxada guud ee oogada dhulku waa 510072000 km2 taas oo ka kooban 148940000 km2 dhul ama caro iyo dhagax ah una dhiganta 292 %; iyo 361132000 km2 biyo iyo bad ah taas oo u dhiganta 708 %< ref> Muga dhulku waa 108321 ×10 12 km3 halka cufka meeraha dhulku yahay 597219 ×10 24 kg Sidoo kale miisaanka cuf ee dhulku waa 5515 g cm3 halka cufisjiidadka dhul badhehu yahay 9780327 m s2 taas oo u dhiganta 099732 g Cadaadiska dunidan waa 101325 kPa MSL Heerkulka oogada sare ee dhulku waa meel dhexaad taas oo ah mida taageertay in nolol ka jirto meerehan Kulka iyo qaboowga dhulku wuu kala duwan yahay ayadoo Cidhifyada polars oogu heerkul hooseeyo taas ka dhigtey qaboow badan laakiin meelaha ku beegan dhul badheha ayaa ugu heerkul sareeya dunida < ref> Guud ahaan heerkulka dunidu marka ugu hooseeyo wuxuu gaadhaa 184 K ama −892 °C dhex-dhexaad markuu yahay heerkulku waa 15 °C ama 288 K marka uu ugu sareeyo kuleeylku wuxuu gaadhaa 567 °C ama 330 K Cirka ama Samoda sare ee dunidan aan ku nool nahay waxay ka sameeysan tahay 7808% curiyeha nitrojiin N taas oo ah hawo 2095% ogsajiin O 093% argon 0039% Kaarboon-labo-ogsaadh C2< sub>O iyo qiyaastii 1% uumi biyo ah in kastoo mararka qaar kala duwan tahay cimilodu Meeraha dhulku wuxuu sameeyaa labo wareeg mid uu ku wareego xariijintiisa taas oo loo yaqaano Sidereal rotation period Wareega labaad dhulku wuxuu ku sameeyaa qoraxda waxaanay ku qaadataa 36525744 maalmood oo ah wakhti dhan hal sanad Taariikhda Dhulka Taariikhda dhulku aad ayay u dheer tahay oo waxaa la sheegaa in dhulku sameeysmay 45 bilyan oo sano ka hor Isla mar ahaantaana sii jiri doono 8 ilaa 10 bilysan sanno oo soo socota Samayska Dhulka Sida eey isku raaceen khubarada cilmiga sayniska iyo Cilmi Fallagu meereha dhulka waxa uu sameeysmay 45 bilyan oo sano ka hor taas oo halkii bilyan ee ugu horeeyay dhexdiisa nolol ka bilaabantey Isla wakhtiyadaas ayay sameeysantey Oogo Cir ama atmosphere kaas oo difaac u ah nolosha dunida kana difaacda ileyska halista ah ee qoraxdu soo deeyso solar radiation In ka badan 71% oo dunida ah waa biyoha< ref> dhanaan ee badaha iyo harooyinka biyoha macaan ee laga helo oogada dhulka Inta soo hadhay oo ah 29% waa qaaradaha iyo dhulka caadiga ah Cidhifyada aduunka Cidhifka Koonfureed iyo Cidhifka Waqooyi dhamaantoodba waa baraf waana meelaha ugu qabowga badan ee heerkulkoodu aad u hooseeyo Cufisjiidadka dunida waxay xidhiidh is-dhexgal oo isku xidhan la leedahay meereyaasha kale gaar ahaan dayaxa iyo qoraxda taas oo suurto-gelisay in miisanka dhulku dheeli tirnaado Si la mid ah meereyaasha kale dhulku wuxuu sameeyaa labo wareeg mid uu ku wareegayo xariijintiisa midaas oo sameeysa habeenka iyo maalinta una dhiganta wakhti dhan 24 saacadood iyo wareega dheer ee sameeya sanadka ee 3654 maalin ee dhulku ku wareego qoraxda ahna tan keenta Afarta Xili four seasons iyo kala duwanaanta cimilooyinka dunida Si ka duwan meereyaasha kale dhulku wuxuu leeyahay hal dayax oo dabiici ah kaas oo ku wareega dunida wakhti u dhiganta hal bil ama 30 maalmood Waxa la sheegaa in dayaxu ka go'ay dhulka isla markaana bilaabay inuu ku wareego meerahan wakhti hada laga joogo 443 bilyan sano Bilowgii Nolosha Nolosha meeraha dhulka guud ahaan loo yaqaano "biosphere" ayaa waxa la aaminsan yahay ineey bilaabantay qiyaastii 35 bilyan sanno ka hor Dhulku wuxuu hooy u yahay malaayiin nooc oo noole ah kaas ooy ka mid yihiin Aadamuhu Ilaha Macdanta iyo habka is-daba-wareega biyoha ayaa ah mid u gaar ah meerahan isla markaana suurto gal ka dhigey ineey taageerada noolaha degan dhulka Mustaqbalka Dhulka Jiritaanka dunidu waxay ku xidhan tahay nolosha Qoraxda Haddii isbedel ku yimaado qoraxda nolosha dhulka iyo waxkasta weey doorsoomayaan Sida la qiyaasayo Hal bilyan sano ka dib midabka qoraxdu waa isbedeli iftiinkuna waa sii kordhi sababto ah Hiliyaamta bu'da qoraxda ayaa sii kordheeysa taas oo keeni doonta in 10% kordho iftiinka heerkulka iyo falaadhaha khatarta ah ee ka soo baxa qoraxda; halka 35 bilyan sano ka dib ay badan doonto 40% Aqoonyahanada Cimiladu waxay sheegeen isbedelkaas qoraxda ku yimid wakhtigaas sare u qaadi ilayska halista ah ee "radiation" taas oo lumin doonto biyaha badaha dhulka Wakhti yar gudaheed waxaa kor u kici heerkulka oogada sare ee dhulka sidoo kale isku-wareega Kaarboon Ogsaydh CO2< sub> oo muhiim u ah nolosha dhirta ayaa jaha wareeri iskuna bedeli Kaarbon afar C4 oo sun ah Dhirtu haday ka dhamaato dunida waxaa dhici in la waayo hawada Ogsajiin midaas oo sababaysa dhimashada noolaha oo dhan Hal bilyan sano oo kale kadib heerkulka maqaarka sare ee dhulka wuxuu gaadhi ugu yaraan 70 degree Salsiyas midan oo jaho-wareer ku keenaysa miisaanka iyo cufis-jiidadka dunida Midabka qoraxdu wuxu noqon casaan 5 bilyan sano ka dib isla markaan gacanka qoraxdu wuxuu gaadhi meel ka badan 250 jeer meesha uu hada joogo Wakhtigan lama hubo sida dhulku noqon laakiin waxa la og yahay in wareega dhulku isbedeli sababto ah aad ayuu uga fogaani qoraxda Mudo yar ka dib bu'da qoraxdu waxay isku bedeli cadaan bilaa kul iyo ileys ah halkaas ayaana ugu dambeeysa isku xidhnaanta Bahda Qoraxdu Midaysay< ref> Qeeybaha Dhulka Dhulku wuxuu u sameeyan yahay qaab wareegsan oo wax yar ka duwan gooboda lana odhan karo wuxuu u dhow yahay qaabka ukunta midaas oo ka dhigeeysa cidhifyada kuwo yara fidsan marka la bar-bar dhigo dhul badheha Dhul badhuha ayaa 43 kilomitir ka dheer cidhifyada dunida taas ayaana keentay in u eekaado qaabka ukunta Qaab-dhismeedka Dhulka Dhulku waa meere dhagaxleey terrestrial ah asagoo ugu xajmi iyo miisaan wayn afarta meere ee la isku yidhaahdo Meere Dhagaxley taas oo macnaheedu tahay dhulku wuxuu ka sameeysan yahay jidh dhagaxan ah si ka duwan meeraha Cirjeex oo hawo iyo neefo ka kooban Dhulku wuxuu u sameeyan yahay qaab wareegsan oo u dhow qaabka ukunta midaas oo ka dhigeeysa cidhifyada kuwo yara fidsan marka la bar-bar dhigo dhul badheha Taasi waxaa keenay wareega dhulku ku sameeyo xariijintiisa asagoo iska soo rogaaya Cidhifka Koonfur ilaa dhanka Cidhifka Waqooyi Gacanka Dhul badheha dunidu 43 kilomitir ayuu ka dheer yahay cidhifyada Tani waa sababta loo leeyahay dhulku wuxuu u sameeysan yahay si u dhow qaabka ukunta Isku-celiska gacanka goobada dhulku waa qiyaastii 12 742 kilomitir Barta ugu dheer oogada sare ee dhulku waa Buurta Everst oo biyoha badda ka sareeya 8842 kilomitir halka meesha ugu hooseeysa tahay Dhufeeyska Mariyana oo ah god ka hooseeya 10911 mitir oogada sare ee biyaha badda Qaab-dhismeedka dhulka ayaa loo kala saaraa sadex laamood kuwaas oo kala ah Qolof Dhul ama Earth's Crust Qeeybta Dhexe e Dhulka ama Mantle iyo Ubuc Dhul Core Qolofka Dhulka Qolof Dhul ama crust waa lakabka ugu sareeya jidhka dhulka midaas oo ka kooban dhagaxaan caro iyo macdano kale Xadiga curiyeyaasha iyo macdantu weey ku kala badan yihiin oogada dhulka; isku dhisyada ugu badan waa Silica SilikoonOgsaydh SiO2 Alumina AlumiiniyamOgsaydh Nuurad lime CaO Magnesiya MagniisiyaamOgsaydh AayronIIOgsaydh Sodhiyaam-Ogsaydh Botshiyaam-Ogsaydh AayronIII Ogsaydh Biyo H2O Kaarboon-labo-Ogsaydh TitaaniyaamIIOgsaydh iyo FosforosbentOgsaydh Isku-xidhka curiyeyaashan waxay noqonayaan 996% qolofta sare ee dhulka< ref>]]> tirada yar ee kale waa ]oyin iyo ]o ku dhex jira Guud ahaan ]ka ]du waa qiyaas ahaan 598 ×10 24 kg kuwaas oo ka kooban inta ugu badan ]ta ] 321% ] 301% ] 151% ] 139% ] 29% ] 18% ]15% iyo ] oo ah 14%; inta soo hadhay oo ah 12% waxay ka kooban yihiin ] ]yaal kale Dhinaca kale maadaama ]ka gudaha dhulku aad u badan yahay waxaa la aaminsan yahay in badhtanka dhulku ka sameeysan yahay 888% ]ta ] iron iyo xoogaa yar oo ] 58% ] 45% iyo 1% ]yaal kale ah Lakabka Dhexe e Dhulka ] ee dhismaha Dhulka ] Lakabka dhexe iyo ]]] Qeybta dhexe ee dhulka loona yaqaano The mantle waa lakab dhagaxley ah oo saameyn ku leh miisaanka meeraha Si la mid ah meerayaasha kale dhulku wuxuu leeyahay jidh ka dhisan qeybo kala duwan Lakabka sare ] waxaa ku xiga lakabkan The mantle oo ka samaysan maqaar ] ah oo leh qiyaastii qaro thick 2900 km 1800 mile ah taas oo u dhiganta 84% cufka dhulka Lakabkani waa ] adke ku dahaaran bu'da dhexe ee ] oo ah ] oo qani ku ah ] iyo ] taas oo ah qiyaastii 15% cufka dhulka Lakabkani wuxuu ka bilaabmaa 75 km marka dhulka hoos loo galo ilaa 2900 km dherer hoos ah Waxaana ku xiga lakabka aadka u kulul ee buda dhulka Ayadoo ka tixraacayo ] iyo ] uu ka kooban yahay ayaa lakabkan waxaa loo qeybiyaa dhowr nooc mantleka sare kaas oo ka bilaabmaya 75 km ilaa 410 km qeybta dhexe 410–660 km mantleka hoose oo ka bilaabma 660 km ilaa 2891 km iyo xadka bu'da iyo mantleka oo leh qaro dhan qiyaastii ~200 km Ubuc Dhul ] loo yaqaano Earths Core waa buda ama lakabka dhexe ee meeraha dunida Qaybtani waa dareere aad u kulul oo leh qiyaastii qaro thick dhan 2266 km 1408 mi taas oo kooban birta Aayron iyo Nikel Ubucda dhulku waxay ka hooseysaa lakabka labaad ee mantleka Bu'da dhulku waxay oogada sare ka hooseeysaa dherer dhan 2890 km 1800 mi oo ah meesha Ubucda dhulku ka bilaabanto ilaa 5150 km 3200 mi oo ah badhtanka dhulka ]ka ubucda dhulku waxa uu ka bilaabmaa 4400 °C 8000 °F maqaarka ubucda ilaa 5430 °C oo ah bu'da dhexe iyo meesha ugu ] badan dhulka Dhinaca kale cadaadiska pressure ] waa inta u dhexeeysa 330 ilaa 360 gigapascals 3300000 to 3600000 atm Ubucda dhulku waxay ka samaysan tahay isku dhisyo badan oo u badan ] iyo ] Sidoo kale ] iyo ] badan ayaa iyagana laga helaa badhtamaha dhulka Guud ahaan buda dhulka laaanteed nolosha dunidu waxay noqon lahayd nooc kale sababtoo ah lakabkani waa sal-dhiga magnetka magnetic field dhulka Wareega Dhulka ] Dhulku wuxuu ku wareegaa qoraxda asagoo u jira masaafo dhan 150 milyan kilomitir wakhti dhan 3652564 maalmaha qoraxda hal sano Wareegan waxaa keena mid kale oo dhulku ku wareego xariijintiisa asagoo ka soo wareegaya bari ilaa dhanka galbeed Midan oo qaadata wakhti dhan 24 saac ayaa dhalisa habeenka iyo maalinta Inta uu ku gudo jiro wareega qoraxda dhulku wuxuu ku socdaa xawaare ah 298 km ilbiriqsi oo u dhiganta 107000 km saacadiiba Dayaxa oo ah mid ku wareega dhulka wakhti 2732 maalmood ah ayaa u jira dunida masaafo dhan 384000 km Marka la isku daro wareega dhulka iyo dayaxa ku sameeyaan qoraxda bisha dayaxa ilaa bisheeda kale waa wakhti ah 2953 maalmood waa waxa aan u naqaano hal bil Guud ahaan wareega dhulka xariijintiisa kan uu ku wareego qoraxda iyo wareega dayaxu ku sameeyo dhulka dhamaantood waa kuwo lid ku ah wareega saacada counterclockwise Wareegyada dhulka iyo dayaxu waxay mararka qaar keenaan ] iyo ] Dayaxa Dhulka ] Dhulka oo si fiican looga arko Oogada sare ee ]da]] ] Dayaxu waa duni yar oo ka samaysan dhagaxaan kuna wareegta dhulka taas oo leh dherer dhan rubuc gacanka dhulka ] waa kan ugu weeyn dhamaan ] meereyaasha ] kaas oo la odhan karo wuxuu ka wayn yahay meereyaasha yaryar qaarkood Cufis-jiidadka u dhexeeya dhulka iyo dayaxa ayaa keena ] taas mi la mid ah ayaa keentay isku-xidhnaanshaha labadooda Dayaxa oo ku socda xawaare dhan 1022 kilomitir ilbiriqsigiiba ayaa waxay ku qaadataa ] ] iyo ] in uu hal mar ku wareego dhulka36524 solar days Dhinaca kale isku wareega dayaxu circumference waa 10 921 km; ] waa 21958 ×1010 km3< span> halka ] yahay 73477 ×1022 kg< sup>< span> Maadaama dayaxa cirkiisu aad u khafiif yahay falaadhaha qoraxduna toos u soo taabtaan oogada dayaxa ayaa ] aad u sareeyaa ugu yaraan waa 100 Kalfin ugu badnaana wuxuu gaadhaa 390 K Jidhka dayaxu wuxuu ka samaysan yahay ] kala duwan kuwaas oo u badan ] kala ah ] ] ] ] ] iyo ] Markii ugu horeeysay taariikhda bani-aadamka sanadkii 1959kii ayaa ] ] leeyahay tagay dayaxa Ka dib 1968dii ayaa qofkii ugu horeeyay cagaha saaray dayaxa kaas oo ka socday Dawladda ]ka Sanadkii 2004 wixii ka dambeeyay ayaa wadanada ] ] ] iyo ] saldhigyo ka sameeysteen dayaxa Inkasto dayaxu lahayn ] oo ka difaaca ] ] cilmi baadhis la sameeyay waxay muujisay in dayaxu leeyahay ] laga heli karo ] dayaxa iyo oogada sare dhexdeeda< ref> Qaaradaha Dunida Lakabka sare ee ] loo yaqaano ''the lithosphere waxaa loo qeeybiyaa waaxyo lagu magacaabo tectonic plates'' kuwaas oo maamula qaabka iyo naqshada ] u samaysan yihiin ]ka foolkaanaha volcano ] iyo kala soocida ] dhamaantood waxaa keena tectonic plateka"] iyo kala soocida ]"< ref> Qaab-dhismeeydka saxannada sameeya qaaraha dhulku waa ] kuwaas oo kala ah ] ] ] ] ] ] iyo ] Intaas waxa soo raaca ] [[Saxanka -Kaariibiyanka]] ] ee koonfurta ] ] Qaaradaha qaar ayagoo isku-dhegan ayaa labo loo kala qeybiyay sida YuroAasiya oo loo kala saaro ] midabka cas iyo ] midabka oranjiga Dhinaca kale qaaradaha ] & ] mararka qaar waxa la xisaabiyaa hal qaarad ahaan]] Qaab-dhismeedka tectonik plateska ayaa keenay qaab-dhismeedka ] Sidas darteed guud ahaan Dhulku wuxuu ka kooban yahay ] oo magac ahaan kala ah ] ] ] ] ] ] oo loo yaqaano Ooshiyaaniya isla markaana soo raacaan gasiiradaha yaryar ee u dhow iyo ] ee barafka ah Qoraxda Dhulka ] ]du sun waa ]ta iftiimisa kulaylka gaadhiisa isla markaana ] ku heeysa dhamaan meerayaasha ] Miisaanka iyo cufka qoraxdu wuxuu la mid yahay 332900 kan meeraha ]ka Sidoo kale bu'da dhexe ee qoraxda waxaa ka yimaada ]ka falaadhaha radiationka elektaromagnetik radiation iyo 400 ilaa 700 nm oo falaadhaha ]ka muuqda ah Cadaymo la arkey waxay xaqiijiyeen in barta qoraxdu ku taalo suurto gelisay in ]ka ka jirto ]i ] Jiritaanka meerayashu waxay ku xidhan tahay nolosha ]da Haddii isbedel ku yimaado qoraxda nolosha dhulka iyo waxkasta weey doorsoomayaan Sida la qiyaasayo ] ] sano ka dib midabka qoraxdu waa isbedeli iftiinkuna waa sii kordhi sababto ah ]ta bu'da qoraxda ayaa sii kordheeysa taas oo keeni doonta in 10% kordho iftiinka heerkulka iyo falaadhaha khatarta ah ee ka soo baxa qoraxda; halka 35 bilyan sano ka dib ay badan doonto 40% ] waxay sheegeen isbedelkaas ] ku yimid wakhtigaas sare u qaadi ] ah ee "radiation" taas oo lumin doonto ] dhulka Wakhti yar gudaheed waxaa kor u kici ] oogada sare ee dhulka sidoo kale isku-wareega ] oo muhiim u ah nolosha ] ayaa jaha wareeri iskuna bedeli ] oo ] ah Dhirtu haday ka dhamaato dunida waxaa dhici in la waayo ] ] midaas oo sababaysa dhimashada ] oo dhan Hal bilyan sano oo kale kadib heerkulka maqaarka sare ee dhulka wuxuu gaadhi ugu yaraan 70 degree Salsiyas midan oo jaho-wareer ku keenaysa miisaanka iyo cufis-jiidadka dunida Midabka qoraxdu wuxu noqon casaan 5 bilyan sano ka dib isla markaan gacanka qoraxdu wuxuu gaadhi meel ka badan 250 jeer meesha uu hada joogo Wakhtigan lama hubo sida dhulku noqon laakiin waxa la og yahay in wareega dhulku isbedeli sababto ah aad ayuu uga fogaani qoraxda Mudo yar ka dib bu'da qoraxdu waxay isku bedeli cadaan bilaa ] iyo ] ah halkaas ayaana ugu dambeeysa isku xidhnaanta ] Cimilada Dunida Cirka Dhulka ] Cadaadiska ] isku cel-celiskiisu waa 101325 ] laga soo bilaabo dherer dhan 85 km Waxaanay ka kooban tahay 78% ] iyo 21% ] ah iyo xoogaa yar oo uumi biyo ah iyo ] iyo neefo kale Dhererka cirku u jiro oogada dhulka waa kala duwan tahay waa 8 km cidhifyada iyo 17 km dhulbadhaha Maqaarka cirku aad ayuu muhiim ugu yahay nolosha dhulka caawinta wareega biyaha sida roobka iyo difaacida falaadhaha khatarta badan ee ka yimaada qoraxda ayaa ka mid ah faa'iidooyinka cirka Sidoo kale aqalkacagaaran greenhouse oo ka samaysan uumi biyo kaarboon-labo-ogsaydh miithayn methane iyo ozoneka oo masuul ka ah dheelitirka ]ka dunida ayaa ka mid ah faa'iidooyinka cirku u leeyahay dhulka< ref> Cimilada Dhulka Cirka dhulku ma lahan wax xad ah si tartiib ah ayuu u noqonayaa khafiif sababo la xidhiidha wasakhowga hawada darteed 3 4 muga cirka dunidu wuxuu u jiraa oogada dhulka 11 km oo kali ah kuleylka ka imanaya qoraxda markuu soo gaadho meeshan wuxuu keenaa in hawadu kala baxdo ka dib ku qaboowda lakabka saree cirka Taas ayaa keenta isbedelka cimilada sida roobka dabaylaha IWM Badaha waaweyn ayaguna qayb ayay ka yihiin isbedelka cimilada sababto ah uumiga biyuhu wuxu ka yimaada badaha kuwaas oo ku qabooba cirka dibna ugu soo noqda dhulka ayagoo roob ah Biyaha roobka ayaa sameeya wabiyada iyo haraha leh biyaha macaan Isku-wareega biyaha ee noocan water cycle ayaa si fiican u taageera nolosha iyo dhulkaba Cimilada dhulka waxaa loo kala saari karaa waaxyo badan ayadoo la tixraacayo ]ka iyo roobka Nooca ugu caansan kala saarka cimilada Köppen climate classification oo uu sameeyay Wladimir Köppen ayaa loo kala saaraa ] oo kala ah saxare qalayl ah torobika tropics dhulka sareeya qaboow-dhexe iyo qaboowga cidhifyada kuwaas oo weli la sii qeeybiyo Habka sameeynta cuntada ee dhirta Photosynthesis ayaa asna kaalin libaax ka qaata dheelitirka hawooyinka cirka sababto ah dhirtu waxay isticmaashaa kaarboon-labo-ogsaydhka kuna sii daysaa cirka ogsajiin saafi ah ] oo ayadu ku badan cirka ayaa ] ]ta dhirtu soo daysto taas oo ayadna dhalisa ] biyo ah oo keena ]< ref>< ref> Nolosha Dunida ] Nolosha ] dhulka guud ahaan loo yaqaano "biosphere" ayaa waxa la aaminsan yahay ineey bilaabantay qiyaastii 35 ] ka hor Meelaha lagu noolyahay waxaa loo kala saaraa nidaamka ay u taageerayaan nolosha ]ka ama ]ta Oogada dhulka waxa kala sooca kala duwanaanshaha ] iyo ] latitude and longitude iyo jooga dhulka ka sareeyo biyaha badda Meelaha qaar sida ] saxaraha aadka u kulul iyo buuraha dhaadheer nolosha xayawaanka iyo dhirtu aad ayay ugu yartahay Sidaas ay tahay waxaa jira ] nooc oo ] ah dhir iyo xayawaan oo ku baahsan oogada dhulka iyo ]< ref> Kheyraadka Dabiiciga iyo Isticmaalka Dhulka Oogada dhulka waxaa laga helaa khayraad dabiici ah oo faa'iido badan u leh bani-aadamka Qaar ka mid ah khayraadkaas waa mid aan la cusboonaysiin karin sida ] iyo ]ka kuwaas oon wakhti dheer qaata samaysankooda Sidoo kale xadi badan oo ] ah ayaa laga helaa dhulka kuwaas oo marka la warshadeeynayo loo kala saaro ] ] ] methane iyo kuwo kale oo badan Khayraadkan waxaa loo isticmaalaa in laga sameeyo awood iyo shidaal ay ku shaqeeyaan alaabta Aadamuhu sameystay Sidoo kale inta u badan ] waxaa laga qodaa ] Waxaa intaas dheer in dhulku yahay isha khayraadka taageerta nolosha sida cuntada daawooyinka alwaaxa wax lagu dhiso Ogsajiinta IWM Nolosha dhulka dushiisa The land-based ecosystem waxay ku tiirsan tahay carada sare iyo biyaha halka nolosha badaha dhexdooda oceanic ecosystem ku xidhan tahay milanka nafaqada ka timaada oogada dhulka< ref> Sanadkii 1980 5053 Mha Milyan Hegtar oo oogada dhulka ahi waxay ahayd Keymo halka 6788 Mha ay ahayd dhul-daaqsiimeed iyo 1501 Mha oo ahayd dhul-qodaal midho laga beero Guud ahaan dhulku waa hooyga ] ah Aadamuhu ka midka yihiin halkaas oo guryo iyo meelo lagu noolaado laga dhisay Khatarta Dabiiciga ] Meelo badan oo oogada dhulka ah ayaa khatar badan isla markaana noloshu aad u adag tahay amaba aan la degenayn Sida deegaanada cimiladu aadka u sareeyso ama hooseeyso tusaale ahaan saxaraha iyo cidhifyada dunida Sidoo kale khatarta waxaa ka mid ah duufaanada daadadka dabaylaha waawayn dhulgariirka foolkaanaha abaaraha sunaamida IWM kuwaas oo ku xidhan cimilada< ref> Dhinaca kale waxaa jira khatar badan oo Aadame-samee ah Waxa ka mid ah wasakhowga hawada wasakhowga biyaha roobka asiidha leh walxaha ]ta ah xaalufinta keymaha deforestation tafiir-go'a xayawaanka duurjoogta ah nabaadguurka carada iyo kuwo kale oo badan Sida Jumciyada Quruumaha ka Dhaxaysa UN sheegtay warshadaha aadamuhu samaystay halis ayay ku hayan dhulka kuwaas oo hawada ku sii daaya Kaarbon-labo-ogsaydh keentay in dunidu kululaato global warming Taas oo sabab u ah isbedelka cimilada iyo dhalaalka barafka cidhifyada Bani' Aadamka ] Bani' aadamka oo ah hogaanka dhamaan nolosha ka jirta dhulka ayaa 2011dii lagu qiyaasaa ] oo qof kuwaas oo degan ] dunida Sidoo kale sanadka 2050ka ayaa lagu wadaa in tirada dadku gaadhi doonto 92 bilyan Deegaanada bani-aadamku weey kala duwan yihiin qaarada ] ayaana ugu shacab badan Dhinaca kale sanadka 2020ka waxaa lagu wadaa 60% shacabka dunidu ku noolaan doonaan magaalooyinka Waxa lagu qiyaasaa in 1 8 oogada dhulku ku haboon tahay in bani'aadamku ku noolaadaan taas oo kalabadh ah saxare iyo buuro dhaadheer Taariikh ahaan aadamuhu waligood waxay u noolaayeen qoysas guutooyin qabiilo shacabyo iyo wadano Ma jirto maamul guud oo ka dhexeeya aadamaha laakiin sanadkii 1945tii ayaa la dhisay urur u dhexeeya dhamaan Dawladdaha dunida waa ] UN ] Dhacdooyinka taariikhiga ah ee bani-aadamku sameeyay waxaa ka mid ah in dayaxa la tagay meerayaal kale la soo sahamiyey dayax gacmeedyo la diray Qofkii ugu horeeyay ee dunida ka baxa waa Yuri Gagarin April 12 1961 Sanadkii 2010ka gebi ahaan dadka hawada sare tagay waa 487 qof 12 ka mid ah dayaxa ayay dul socdeen Masaafada ugu dheer ee aadamuhu ka gaadheen hawada sare waa 400171 km taas oo ahayd socdaalkii Apollo 13 sanadkii 1970kiiSahaminta Meereyaasha" Qoraalo La Mid ah ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] Tixraac ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] Docey Docay Ingiriis Neptune waa meereha sideedaad 8 ee tirada meereyaasha Bahda Midaysay Qoraxdu iyo midka oogu fog inta uu u jiro qoraxda Sidoo kale Docay waa meeraha afaraad 4 ee ugu xajmiga weyn iyo midka sadexaad 3 ee ugu muga mass badan culeeyska meereyaasha Meerehan Docay waxay ku qaadataa 10'964 maalmood maalmaha dhulka inuu hal wareeg ku sameeyo qoraxda midaas oo qiyaastii u dhiganta 30 sanno wakhtiga dunidan aan ku nool nahay Tan micnaheedu waa hal sanno oo meereha Docey wuxuu u dhigmaa 30 sanno meereha dhulka Taariikhda Docay Meere Meere ingiriisPlanet waa dhul ama duni ka sameysan dhagaxaan caro iyo hawo oo ku wareegta xidig ama qorax Sida Cilmi Fallagu sheego waxa jira in ka badan balaayiin meereyaal Koonkan eeynu ku noolnahay Meerayaasha waxaa guud ahaan loo qeeyniyaa labo mid xajmi wayn oo cufkiisu yar yahay kana samaysan hawooyin iyo mid xajmi yar oo cufkiisu wayn yahay kana samaysan oogo dhagaxaan ah Iyadoo la tix raacayo qeexida hay'ada Cilmi Fallaga ee dunida IAU Midowga Cilmiga Xidigaha waxa si rasmi ah loo aqoonsan yahay ineey jiraan 8 meere Bahda Midaysay Qoraxdu ama Solar System< ref>< ref> Sideedaas Meere waxay kala yihiin Dusaa Mercury oo Qoraxda ugu dhow Waxaraxir Venus Dhulka iyo meeraha Farraare Mars Ka dib waa meerayaasha xajmiga waaweeyn ee ka samaysan hawada iyo boodhka ee Cirjeex Jupiter Raage Saturn Uraano Uranus iyo meeraha Docay Neptune Sidoo kale waxaa jira meerayaal yar-yar oo dhamaantood baraf hawo iyo xoogaa caro ah ka sameysan waxaana ka mid ah meeraha yar ee Bluto Pluto oo waqtiyadii hore loo aqoonsanaan jirey in uu ka mid yahay Bahda Midaysay Qoraxdu< ref> Meerayaashu weey kala xajmi duwan yihiin oo kala cimilo duwan yihiin Meerayaasha qaar sida Dusaa ama Venus aad ayuu u kulul yahay maadaama qoraxda aad ugu dhow yahay Halka meerayaasha qaar leeyihiin dayaxyaal aad u faro badan sida meeraha Raage ama Saturn wuxuu leeyahay 32 dayax oo ku wareega meerahaasi Taariikhda Cilmi Falaga Dadku waxay waligoodba jeclaayeen ineey fahmaan isla markaana ogaadaan in duunyooyin kale oo sida dhulka ah jiraan Shan meere qoraxda dayaxa dusaa waxaraxir farraare cirjeex iyo raage oo isha lagu arki karo ayaa aqoon yar loo lahaa tan iyo tobanaan qarni ka hor kuwaas oo saamayn ku lahaa dadkii wakhigaas noolaa Wakhtiyadii hore dadka xidigyahanada ahaa waxay aqoon u lahaayeen sida iftiino gaar ahi cirka u dhex maraan xidigaha qaar wakhtiyada ay soo baxaan kuwaas ooy u isticmaali jireen ineey ku safraan oogada dhulka iyo badaha waawayn dhexdooda Ilbaxnimooyinkii hore sida Giriiga Shiinaha Baabiloon Babylon iyo kuwo kaleba waxay aaminsanaayeen in dhulku badhtan u yahay dhamaan koonka< ref> Baabiloon Ilbaxnimadii ugu horeeysay ee yeelata aqoon iyo fahan meerayaasha waxay ahayd Baabiloon Qoraalo duug ah oo ku beegan 700 sano ciise hortii kuwaas oo ka hadhay ilbaxnimadii Baabiloon waxa ku xusan liiska dhowr meere uu ka mid yahay waxaraxir Sidoo kale waxaa ku qornaa liiska socodka meereyaasha waxaraxir dusaa farraare cirjeex iyo raage; iyo meelaha ay ka iftiimaan wakhtiga habeenkii iyo wakhtiyada la arki karo sanadka< ref> Giriiga & Romanka Horaantii ilbaxnimada Giriiga aqoon la mid ah tan Baabiloonta uma aanay lahayn meerayaasha iyo xidigaha Laakiin qaringii 6aad ilaa qarnigii 5aad ciise hortiis ayaa qabiilada Pythagoras sameeysteen qaacidooyin cusub oo ay ku qeexeen qoraxda dayaxa dhulka iyo dhowr meere oo kale oo ku wareegaya dab badhtanka ka ololaya Pythagoreansku waxay ahaayeen dadkii ugu horeeyay ee sheegay in xidigta la arko qorax-dhaca hesperos iyo tan la arko qorax-soo-baxu phosphoros ineey yihiin xidig isku mid ah< ref> Si kastaba ha ahaatee horaantii qarnigii 1aad ciise hortii ayaa Giriigu horumariyeen xisaabinta meelaha iyo wakhtiyada la filaayo in la arko xidigaha Taas oo u sahashay ineey ku kala ogaadaan xiliyada wakhtiyada roobka la filaayo iyo ineey u adeegsadaan socdaalada safarka Hindiya Qiyaastii sanadkii 499 ciise hortii ayaa xidigisyahan Aryabhata ee wadanka Hindiya sheegay in dhulku ku wareego xariijintiisa taasi oo uu ku qeexay in wareega dhulku ka yimaado dhanka galbeed Sidoo kale wuxuu aaminsanaa ineey jiraan tiro kale oo meerayaal ah dhamantoodna ay ku wareegaan shay ka wayn Si kastaba ha ahaatee ardey baranayay Cilmi Fallaga sanadkii 1500 Nilakantha Somayaji ayaa sii horumariyey qaacidadii Aryabhata asagoo ku daray in dhulku sameeyo wareeg dheer oo uu ku wareego udub dhexaad iyo in meerayaasha kala ah Waxaraxir Dusaa Farraare Cirjeex iyo Raage dhamaantood ku wareegaan qoraxda Muslimiinta Horaantii qarnigii 11aad ayaa aqoonta iyo cilmiga dowladii Islaamiyiintu aad u horumarisey fahanka iyo adeegsiga Cilmi Fallaga Waxaa jirey dugsiyo gaar u ah barashada cimiga xidigaha kuwaas oo lagu baran jirey wakhtiyada iyo meelahay ay ka soo baxaan xidiguhu isla markaana safarleeydu u isticmaali jireen jiheeye ahaan Waxa la sheegaa in badhtamihii qarnigii 12aad xidigisyahan ibn Bajjah uu sheegay inuu uu arkay labo meere oo waji madoow aadna ugu dhow qoraxda kuwaas oo uu horaantii qarnigii 13aad uu ku fasirey saynisyahan Qotb al-Din Shirazi ineey ahaayeen meerayaasha Waxaraxir iyo Dusaa< ref> Taasi waxay muujineysaa heerka aqoonta fiican eey Muslimiinta wakhtigaas u lahaayeen cilmiga xidigaha iyo sida ay u isticmaali jireen Yurubiyaanka Horaantii kacaankii sayniska ee qaarada Yurub waxaa la fahmey in meerayaashu yihiin duunyooyin dhisan lehna jidh la mid ah kan dhulka< ref> Aqoonyahanadii Cilmi Fallagu waxay isku keeneen cilmigii xidigaha ee dhamaan dunida ka jirey Waxay ogaadeen in dayaxa iyo qoraxdu ka duwan yihiin meerayaasha kale sidaas darteed waxay ku dareen liis ka duwan liiska meerayaasha Horaantii qarnigii 17aad waxay heleen in meereyaasha Cirjeex iyo Raage yihiin duni ka wayn dhulka Tan iyo intii laga gaadhayay qarnigii 19aad fahanka iyo aqoonta xidigaha iyo meerayaashu way isa soo tarayeen Qarnigii 19aad & 20aad Qarnigii 19aad dhexdiisa xidigisyahanadu waxay ogaadeen in duunyooyinka yaryar sida Ceres Pallas iyo Vesta aanay ahayn meere laakiin ay yihiin duni yar sidaas darteed wax lagu magacaabay Asteroids Sanadkii 1846dii waxaa la helay meeraha Docay neptune kaasi oo lagu daray liiska meerayaasha Si kastaba ha ahaatee horaantii qarnigii 20aad waxaa la helay dunida yar ee Buluuto pluto taasi oo wakhtigaas la aaminsanaa ineey ka xajmi weeyn tahay dhulka waxaana si dhakhso ah loogu aqoonsaday meeraha 9aad< ref> Qarniga 21aad Qarniga 21aad wuxuu ku bilaabmay ayadoo aqoon fiican loo leeyahay meerayaasha dayaxyada qoraxda dunida yar asteroidska iyo dhamaan walxaha ku dhex jira Bahda Midaysay Qoraxdu Sidoo kale waxaa muran adag ka aloosmay in Buluuto ay ka mid ahaato meerayaasha iyo in loo aqoonsado duni yar Ugu dambayn sanadkii 2006da waxaa la isla af-gartey in buluuto loo yaqaano duni yar taasi oo tirada meerayaasha bahda midaysay qoraxda ka dhigeeysa sideed meere Waxaraxir Dusaa Dhulka Farraare Cirjeex Raage Uraano iyo Docey< ref> Dhinaca kale maadaama teknoolajiyada ilbaxnimada dadku horumartey waxaa la sameeyay teleskoobyo waawayn oo lagu fiirinayo baho qoraxyeedyo kale galaagsiyo kale iyo dhaamaan xidigaha ku baahsan koonka Sidoo kale wakhtigan waxaa la dul tagay dayaxa dayaxgacmeedyo iyo satelaatyo ayaa hawada loo direy dayaxgacmeed isagu ismaamulaya ayaa Farraare lagu dejiyay xidigo badan iyo galaagsiyo badana waa la magacaabay< ref> Bahda Qoraxdu Midaysay Marka la tixraaco Midowga Caalamiga ee Cilmi Fallaga International Astronomical Union oo loo soo gaabiyo IAU waxa jira 8 meere iyo 5 duni yar oo la aqoonsan yahay ee Bahda Qoraxdu Midaysay Ayagoo ka sii fogaanaya dhanka Qoraxda meerayaashu waa Dusaa Waxaraxir Dhulka Farraare Cirjeex Raage Uraano Docay Cirjeex waa kan ugu muga wayn leh in u dhiganta 318 muga dhulka halka Waxaraxir yahan kan ugu cufka yar tiro u dhiganta 0055 muga dhulka Dhanka kale meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay waxaa loo qaybin karaa guutooyin ayadoo lagu saleeynayo walxaha ay ka kooban yihiin Meere Dhagaxley waa meerayaasha la midka ah dhulka kuwaas oo leh jidh ka samaysan dhagaxaan waxayna kala yihiin Waxaraxir Dusaa Dhulka iyo Farraare Waxaraxir waa midka ugu muga iyo miisaanka yar isla markaana ugu jidhka yar dhamaan Bahda Qoraxdu Midaysay halka dhulku yahay kan ugu wayn meerayaasha dhagaxleyda ah< ref> Neefaha Waawayn kuwani waa meerayasha inta ugu badan ka samaysan isku dhisyo neefo ah sida caadiga ahna way ka wayn yihiin meerayaasha dhagaxleyda ah waana Cirjeex Raage Uraano iyo Docay Meeraha Cirjeex waa kan ugu wayn dhamaan meerayaasha bahda qoraxdu midaysay Barafley Waawayn inta u dhexaysa Uraano iyo Docay waxaa jira neefo waawayn oo ka duwan kuwa aan kor ku soo sheegnay sababtoo ah waxay leeyihiin miisaan iyo cuf aad uga hooseeya kuwa kale< ref> Duni yar kuwani waa meerayaal aad u yaryar oo sanadkii 2006da loo aqoonsaday in lagu magacaabo Dwarf Planets waxaana ka mid ah Ceres Bluto Haumea Makemake iyo Eris-> Qoraxda Qoraxdu sun waa xidigta iftiimisa kulaylka gaadhiisa isla markaana cufisjiidad ku heeysa dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay Miisaanka iyo cufka qoraxdu wuxuu la mid yahay 332900 kan meeraha dhulka Sidoo kale bu'da dhexe ee qoraxda waxaa ka yimaada heerkulka falaadhaha radiationka elektaromagnetik radiation iyo 400 ilaa 700 nm oo falaadhaha ileyska muuqda ah Cadaymo la arkey waxay xaqiijiyeen in barta qoraxdu ku taalo suurto gelisay in dhulka ka jirto nololi Jiritaanka meerayashu waxay ku xidhan tahay nolosha qoraxda Haddii isbedel ku yimaado qoraxda nolosha dhulka iyo waxkasta weey doorsoomayaan Sida la qiyaasayo Hal bilyan sano ka dib midabka qoraxdu waa isbedeli iftiinkuna waa sii kordhi sababto ah Hiliyaamta bu'da qoraxda ayaa sii kordheeysa taas oo keeni doonta in 10% kordho iftiinka heerkulka iyo falaadhaha khatarta ah ee ka soo baxa qoraxda; halka 35 bilyan sano ka dib ay badan doonto 40% Aqoonyahanada Cimiladu waxay sheegeen isbedelkaas qoraxda ku yimid wakhtigaas sare u qaadi ilayska halista ah ee "radiation" taas oo lumin doonto biyaha badaha dhulka Wakhti yar gudaheed waxaa kor u kici heerkulka oogada sare ee dhulka sidoo kale isku-wareega Kaarboon Ogsaydh CO2< sub> oo muhiim u ah nolosha dhirta ayaa jaha wareeri iskuna bedeli Kaarbon afar C4 oo sun ah Dhirtu haday ka dhamaato dunida waxaa dhici in la waayo hawada Ogsajiin midaas oo sababaysa dhimashada noolaha oo dhan Hal bilyan sano oo kale kadib heerkulka maqaarka sare ee dhulka wuxuu gaadhi ugu yaraan 70 degree Salsiyas midan oo jaho-wareer ku keenaysa miisaanka iyo cufis-jiidadka dunida Midabka qoraxdu wuxu noqon casaan 5 bilyan sano ka dib isla markaan gacanka qoraxdu wuxuu gaadhi meel ka badan 250 jeer meesha uu hada joogo Wakhtigan lama hubo sida dhulku noqon laakiin waxa la og yahay in wareega dhulku isbedeli sababto ah aad ayuu uga fogaani qoraxda Mudo yar ka dib bu'da qoraxdu waxay isku bedeli cadaan bilaa kul iyo ileys ah halkaas ayaana ugu dambeeysa isku xidhnaanta Bahda Qoraxdu Midaysay Qeeybaha Meerayaasha Sida Cilmi Fallagu sheegay Koonkan eeynu ku nool nahay waxa jira in ka badan bilyan meere kuwaas oo ku baahsan geesaha Koonka< ref> Bahda Midaysay Qoraxdu oo ah meereyaasha aan si fiican u naqaano waxay ka kooban yihiin 8 meere oo kala ah Dusaa Mercury oo ah mida Qoraxda ugu dhow Waxaraxir Venus oo ku xigta Dhulka'' oo ah dunida aan ku nool nahay iyo Farraare Mars oo ah meeraha kali ah ee u qaab-dhismeed dhow dunida aan ku nool nahay Waxa jira baaxad weeyn oo u dhexeeysa 4 meere een soo sheegnay iyo inta kale Afarta meere ee ka dambeeya baaxada weeyn ee hawooyinka iyo neefaha iyo dhagaxaanta ah waa meerayaasha xajmiga waaweeyn< ref> ee ka samaysan hawada iyo boodhka ee kala ah Cirjeex Jupiter waa meeraha oogu xajmi weeyn Bahda Midaysay Qoraxdu Raage Saturn waa meeraha labaad ee oogu xajmi weeyn Bahda Midaysay Qoraxdu wuxuuna leeyahay dariimo wareeg ah oo ku wareegsan waana meeraha oogu dayaxa badan asagoo leh 32 dayax Uraano Uranus iyo meeraha Docay Neptune Sidoo kale waxaa jira aduunyooyin yar-yar oo dhamaantood baraf hawo iyo xoogaa caro ah ka samaysan; waxaana ka mid ah Bluto Pluto oo wakhtiyadii hore loo aqoonsanaan jirey in uu ka mid yahay Bahda Midaysay Qoraxdu Meerayaashu weey kala xajmi duwan yihiin oo kala cimilo duwan yihiin Meerayaasha qaar sida Dusaa Mercury aad ayuu u kulul yahay maadaama qoraxda aad ugu dhow yahay Halka meereyaasha qaar leeyihiin dayaxyaal aad u faro badan sida meeraha Raage ama Saturn wuxuu leeyahay 32 dayax oo ku wareega meerahaasi< ref> Meeraha dhexe Afarta Meere ee u dhow qoraxda kuwaas oo loo yaqaano Meere Dhagaxley sababtoo ah waxay ka samaysan yihiin dhagaxaan iyo macdano bir ah Intooda u badan waxay leeyihiin tiro yar oo dayaxaan ah ama maba laha Qaabdhismeedka jidhkoodu wuxuu ka samaysan yahay oogo sare oo ka kooban macdanta silikates iyo biro ay ka mid yihiin aayron iyo nikel kuwaas oo sameeya ubucda dhexe ee meerahaasi Dusaa Meeraha Dusaa mercury waa kan ugu dhow qoraxda masaafo dhan 04 AU u jirta qoraxda iyo kan ugu yar dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay asagoo leh 055 muga dhulka Meerahan Dusaa ma lahan wax dayax ah waxaana lagu yaqaanaa in uu leeyahay oogo sare oo heerkulkeedu aad u sareeyo isla markaana qani ku ah curiyeyaasha birta sida aayron nikel iyo salikaytis Waxaraxir Meeraha Waxaraxir Venus waa dunida labaad ee ugu dhow qoraxda masaafo dhan 07 AU u jirta qoraxda isla markaana waa mid aad ugu xajmi dhow dhulka ayadoo leh 0815 muga dhulka Sidoo kale si la mid ah dhulka meeraha Waxaraxir wuxuu leeyahay oogo sare oo ka samaysan silikayte iyo ubuc dhexe oo ka kooban birta aayron iyo nikel; iyo waliba cir< ref> sare oo hawooyin ku dahaaran tahay Meeraha Waxaraxir ma lahan wax dayax ah aad ayuuna u qalalan yahay taas macnaheedu waa biyo ma lahan Intaas waxaa dheer meerahan waa kan ugu kulul dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay ayadoo leh 400 °C 752°F< ref> Dhulka Meeraha Dhulka earth waa kan sadexaad ee qoraxda u dhow masaafo dhan 1 AU u jira qoraxda kan ugu wayn ee ugu culus meerayaasha dhagaxleyda ah Sidoo kale waa meeraha kali ah ee leh dhaqdhaqaaq jiyooloji iyo dunida kali ah eey ka jirto nolol< ref> inta la ogyahay Intaas waxaa dheer dhulku waa meeraha kali ah ee leh biyo dareere ah dhamaan meerayaasha dhexe Cirka sare ee dhulku waa mid ka duwan meerayaasha kale waxaana ku dhex jira 21% ogsajiin< ref> bilaash ah taasi oo taageertay nolosha ka dhex jirta ee xayawaanka iyo dhirta leh Meeraha dhulku wuxuu leeyahay hal dayax oo dabiici ah Farraare Meeraha Farraare mars waa kan afaraad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 15 AU taasi oo u dhiganta 06% cadaadiska dhulka Foolkaano aad u badan ayaa ka dhaca oogada sare ee Farraare carada< ref> meerahani waa mid cas sababtoo ah waxaa ku badan macdanta aayron ogsaydh aad u daxaleysatey Meeraha Farraare wuxuu leeyahay labo dayax oo dabiici ah Deimos iyo Phobos< ref> Meerayaasha Baxsan Afarta meere ee banaanka u baxsan waa meereyaasha Neefaha Waawayn ee Bahda Qoraxdu Midaysay kuwaas oo ah 99% walxaha ku wareega qoraxda Cirjeex iyo Raage ayaa waxay yihiin tobanaan kun oo jeer miisaanka iyo muga dhulka waxayna ka samaysan yihiin isku dhisyo haydarojiin iyo hiliyaam Dhanka kale Uraano iyo Docay waxay leeyihiin 20 jeer laab muga dhulka waxayna ka samaysan yihiin macdano dhalaali kara oo ka kooban baraf Cirjeex Meeraha Cirjeex Jupiter waa meeraha shanaad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 52 AU u jira qoraxda iyo 318 jeer muga dhulka Wuxuu ka samaysan yahay meerahani isku dhisyo u badan haydarojiin iyo hiliyaam Dhinaca kale meeraha Cirjeex waa kan ugu leh tirada ugu badan ee dayax asagoo leh 67 dayax Afarta ugu wayn lo Ganymede Callisto iyo Europa waxay leeyihiin qaabdhismeed u dhow meerayaasha dhagaxleyda ah sida foolkaanaha iyo gudo kulul< ref> Ganymede oo ah satelaytka ugu wayn Bahda Qoraxdu Midaysay ayaa wuxuu ka wayn yahay meeraha Waxaraxir mercury Raage Meeraha Raage saturn waa meeraha lixaad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 95 AU u jira qoraxda iyo 95 jeer muga dhulka Meerahan waxaa lagu yaqaanaa dariimada goobo ee ku wareegsan taasi oo ka samaysan xoogaa baraf iyo saxaro dhagaxaan ah wuxuuna leeyahay 60% cufka Cirjeex taasi oo ka dhigaysa meeraha ugu cufka yar dhamaan aduunyooyinka Bahda Qoraxdu Midaysay< ref> Meerahan Raage wuxuu leeyahay tirada labaad ee ugu badan dayaxyada taasi oo ah 62 dayax Labada dayax ee ugu wayn dayaxyada Raage Titan iyo Enceladus waxay leeyihiin dhaqdhaqaaq jiyooloji inkastoo ay ka samaysan yihiin baraf iyo hawo< ref> Titan oo ah satelite labaad ee ugu wayn wuxuu ka jidh wayn yahay meeraha Waxaraxir Uraano Meeraha Uraano waa kan todobaad ee qoraxda ugu dhow asagoo u jira masaafo dhan 192 AU iyo 14 jeer muga iyo miisaanka dhulka kaasi oo ah kan ugu fudud dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay Uraano wuxuu leeyahay ubuc dhexe oo ka qaboow badan oogada sare< ref> Meeraha Uraano wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan taasi oo dhan 27 dayax kuwa ugu waawayni waa Titania Oberon Umbriel Ariel iyo Miranda Docay Meeraha Docay neptune waa meeraha sideedaad ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna u jiraa qoraxda masaafo dherer dhan 30 AU wuxuu leeyahay cuf iyo miisaan u dhigma 17 jeer laab cufka dhulka< ref> Meeraha Docay wuxuu leeyahay 4 dayax oo kan ugu wayn yahay Triton oo leh dhaqdhaqaaq jiyooloji firfircoon< ref> Duni Yar Waxa jira tiro dhowr ah oo meereyaal yaryar ah kuwaas oo loo yaqaano duniyar waxaana ka mid ah Bluto Dunida yar ee bluto waxy u jirtaa qoraxda masaafo dherer oo dhan 39 AU waana tan ugu wayn dhowrka duniyar ee la yaqaano waxaana la helay sanadkii 1930kii ayadoo wakhtigaas laga dhigay meeraha 9aad ee Bahda Qoraxda Midaysay Ka dib sanadkii 2006da ayaa laga saaray liiska meerayaasha ayadoo loo aqoonsaday in bluto tahay duniyar Qaab Dhismeedka Muuqaalka Guud Muuqaalka meere waa mid ku xidhan awooda isla markaana keenta awood elektaromangantig isku haysa muuqaalka meere oo ka dhigtay mid goobo ah Marka xadi go'an oo cuf ah uu ku xidhmo awooda cufisjiidadka oo u soo jiidta badhtanka walaxdaasi taasi ayaa keenta in sheygaasi yeesho qaab wareegsan< ref> Dhamaan meerayaasha xidigaha dhagaxaanta waawayn dunida yar iyo walxaha kale ee koonka dhex sabeeynaya waxay leeyihiin qaab dhismeed goobada u dhow taasi ooy sabab u tahay isku soo jiidashada bu'da dhexe ee shegaas oo cufisjiidadku ku hayo badhtanka Samayska Gudaha Meere kasta wuxuu ku bilaabmay marxalad dareere ah; samayska marka hore sheeyada miisaanka culus ee qarada adag leh waxay iskugu tagaan bu'da ama badhtanka ayadoo inta fudud soo marto korka sare isla markaana ku qaboowdo ka dibna adke noqoto Sidaas darteed meere kasta waa kala duwan yahay xubnaha ku jira ubucda ama qeybta dhexe< ref> Dhinaca kale meerayaasha dhagaxleyda ahi way ka duwan yihiin meerayaasha neefaha waawayn Kuwa dhagaxleyda ahi waxay leeyihiin qolof adag oo ku dahaadhan iyo ubuc ka samaysan curiyeyaal bir ah sida Aayron Nikel iyo iskudhisyo Silikoon ah halka neefaha waawayni ku daboolan tahay daruur hawo iyo adke jilicsan ah< ref> Wareega Meere Wareega Sanadle Sida la isku waafaqay dhamaan meerayaashu waxay ku wareegaan xidig taasi oo loo yaqaano wareega sanadle orbiting Tusaale ahaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay dhamaantood waxay ku wareegaan qoraxda jiho la mid ah tan qoraxdu u ged-gedoonto waa qaab la mid ah habka saacadu u wareegto "clockwise" Ugu yaraan hal meere WASP-17b oo aad inooga fog ayaa la arkey inuu u wareego jiho ka duwan tan xidigtiisu u gedoonto< ref> Wakhtiga ay meere ku qaadato inuu dhamaystiro hal wareeg oo uu ku soo duurayo qoraxda waxaa loo yaqaanaa sanad Hadaba sanadada meerayaashu way kala duwan yihiin taasi oo ku xidhan kolba masaafada iyo fogaanta uu u jiro qoraxda Meeraha ugu fog masaafada qoraxda ayaa ugu sanad dheer isla markaana ugu socod gaaban sababtoo ah aad ayuu uga dheer yahay cufisjiidadka qoraxdaasi Gedgedoonka Meere Meere kasta wuxuu ku gedgedoomaa rotate xariijin udub-dhexaadkiisa ah taasi oon la arki karin Gedoonkaasi meere oo ka soo bilaabma bari ilaa galbeed ayaa waxay keentaa maalinta iyo habeenka sababtoo ah iftiinka qoraxda ayaa kolba dhinac ka mid ah meerahaais u muuqda< ref> Inta u badan meerayaasha bahda qoraxdu midaysay waxay u soo gedoomaan hab waafaqsan wareega saacada marka laga reebo meeraha Uraano oo asaga lagu wado in uu u gedoomo jiho lid ku ah wareega saacada Gedgedoonka meerayaashu way kala duwan tahay meeraha Dusaa waxay ku qaadataa dhowr saacadood inuu dhamaystiro gedoon xidhan taasi oo ah habeen iyo maalinta Dusaa; halka meerayaasha waawayn ee neefta ah ay ku qaadato maalmo badan iney sameeyaan hal gedoon oo dhamaystiran< ref> Cufusjiidadka Cufka iyo Miisaanka Tirada Dayax ee Meeraha Dayaxa meere waa duni yar oo ka samaysan dhagaxaan neef iyo isku dhisyo kale taasi oo ku wareegta meere Tusaale ahaan dayaxa meeraha dhulka Waxaa jira 173 dayax oo ku meeraysta meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay iyo sideed kale oo ku wareega dunida yaryar Meereyaasha Waxaraxir iyo Dusaa ma lahan wax dayax ah Dhulku wuxuu leeyahay hal dayax meeraya afaraad Farraare wuxuu leeyahay labo dayax oo kala ah Fobos Phobos iyo Dheymos Deimos< ref> Neefaha Waawayn waxay leeyihiin tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas oo qaarkood le'eg yihiin xajmiga dayaxa dhulka Meeraha Cirjeex waa kan leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 67 dayax Waxaa ku xiga meeraha Raage oo leh tirada labaad ee ugu badan dhamaan sideeda meere ee bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo ah 62 dayax Dhinaca kale meeraha Uraano wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo dhan 27 dayax< ref> Meeraha Docay wuxuu leeyahay 14 dayax Si kastaba ha ahaatee duunyooyinka yar qaar ka mid ah waxay leeyihiin dayaxyo yaryar oo ku wareega ayaga Dunida yar ee Ceres ma lahan wax dayax ah laakiin dunida yar ee Bluto waxay 5 dayax oo wareega Sidoo kale dunida yar ee Haumea waxay leedahay 2 dayax waxaa iyadna hal dayax leh dunida yar ee Eris Waxaa la aaminsan yahay in dayaxyada qaar ay ka jirto nolol sida dayaxa Titan ee Cirjeex iyo bisha Triton ee meeraha Docay laakiin lama hubo ineey jirto midaasi< ref> Dayaxa Dhulka Dayaxa dhulku waa kan ugu weeyn dhamaan dayaxyada meereyaasha Bahda Qoraxdu Midaysay kaas oo la odhan karo wuxuu ka wayn yahay meereyaasha yaryar qaarkood Cufis-jiidadka u dhexeeya dhulka iyo dayaxa ayaa keena mowjadaha badaha taas mi la mid ah ayaa keentay isku-xidhnaanshaha labadooda Dayaxa oo ku socda xawaare dhan 1022 kilomitir ilbiriqsigiiba ayaa waxay ku qaadataa 27 maalmood 7 saacadood iyo 43 daqiiqo in uu hal mar ku wareego dhulka Dhinaca kale isku wareega dayaxu circumference waa 10 921 km; cufkiisuna waa 21958 ×1010 km3< span> halka mugiisu yahay 73477 ×1022 kg< sup>< span> Maadaama dayaxa cirkiisu aad u khafiif yahay falaadhaha qoraxduna toos u soo taabtaan oogada dayaxa ayaa heerkulkiisu aad u sareeyaa ugu yaraan waa 100 Kalfin ugu badnaana wuxuu gaadhaa 390 K Jidhka dayaxu wuxuu ka samaysan yahay iskudhisyo kala duwan kuwaas oo u badan curiyeyaasha kala ah Argon Hiliyaam Sodhiyaam Botashiyaam Haydarojiin iyo Raadon Markii ugu horeeysay taariikhda bani-aadamka sanadkii 1959kii ayaa Dayax Gacmeed Ruushku leeyahay tagay dayaxa Ka dib 1968dii ayaa qofkii ugu horeeyay cagaha saaray dayaxa kaas oo ka socday Dawladda Maraykanka Sanadkii 2004 wixii ka dambeeyay ayaa wadanada Jabaan Hindiya Shiinaha iyo Yurub saldhigyo ka sameeysteen dayaxa Inkasto dayaxu lahayn cir sare oo ka difaaca kulka qoraxda cilmi baadhis la sameeyay waxay muujisay in dayaxu leeyahay biyo laga heli karo cidhifyada dayaxa iyo oogada sare dhexdeeda< ref> Dayaxa Farraare Meereha Farraare Mars wuxuu leeyahay labo dayax oo kala ah Fobos Phobos iyo Dheymos Deimos Dayaxa Cirjeex Meereha Cirjeex waa kan leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 67 dayax Tirada dayaxyada ee meerahan Cirjeex aad ayay u badan tahay dhamaantoodna aqoon fiican looma laha laakiin kuwa ugu caansan waxaa ka mid ah Europa Ganymede lo Callisto Dayaxa Raage Meereha Raage waa kan labaad ee leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 62 dayax Tirada dayaxyada ee meerahan Raage aad ayay u badan tahay dhamaantoodna aqoon fiican looma laha laakiin kuwa ugu caansan waxaa ka mid ah Titan Lapetus Enceladus Tethys Mimas Hyperion Dione Phoebe Janus Epimetheus Prometheus Dayaxa Uraano Meereha Uraano Uranus wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo dhan 27 dayax Meerahan Uraano wuxuu leeyahay tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas waxaa ugu caansan Titania Oberon Umbriel Miranda Dayaxa Docay Meereha Docay Neptune wuxuu leeyahay tirada afaraad ee ugu badan Bahda Qoraxdu Midaysay kuwaas oo dhan 14 dayax Meerahan Docay wuxuu leeyahay tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas waxaa ugu caansan Proteus Triton Meerayaasha Koonka Aqoonta Aadamaha ee Koonka Sawiraan ka kooban xubnaha Bahda Midaysay Qoraxdu iyo sharaxaada xajmiga Meereyaasha iyo dayaxyadooda Qoraxda in ka badan 10000 oo jeer ayay ka weeyn tahay isla markaana 41 trillion ayay ka mug iyo cuf weeyn tahay dhamaantood< ref> Nolosha Ka Jirta Bahda Qoraxdu Midaysay Ilaa iyo hada inta la ogyahay meeraha kali ah ee nolol ka jirto waa meeraha dhulka Nolosha meeraha dhulka oo guud ahaan loo yaqaano "biosphere" ayaa waxa la aaminsan yahay ineey bilaabantay qiyaastii 35 bilyan sanno ka hor Dhulku wuxuu hooy u yahay malaayiin nooc oo noole ah kaas ooy ka mid yihiin Aadamuhu Ilaha Macdanta iyo habka is-daba-wareega biyaha ayaa ah mid u gaar ah meerahan isla markaana suurto gal ka dhigey ineey taageerada noolaha degan dhulka Sahaminta Meera Farraare Mars Raadinta Nolol kale Xigasho Dusaa Dusaa ingiriis Mercury waa meeraha kowaad ee qoraxda ugu dhow dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay Meerahani wuxuu ka mid yahay afarta Meere Dhagaxley ee ka samaysan bir iyo macdano iskudhisyo aa yron nikel iyo silikoon ah Meeraha Dusaa waa dunida kowaad ee ugu dhow qoraxda masaafo dhan 04 AU u jirta qoraxda iyo kan ugu yar dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay asagoo leh 055 muga dhulka Meerahan Dusaa ma lahan wax dayax ah waxaana lagu yaqaanaa in uu leeyahay oogo sare oo heerkulkeedu aad u sareeyo isla markaana qani ku ah curiyeyaasha birta sida aayron nikel iyo salikaytis Qoraalo La Mid ah Docay Raage Farraare Cirjeex Uraano Bluto Waxaraxir Meere Dhul Cir Meere Dhagaxley Dayax Dayaxa meere Qorax Xidig Meere Dhul badhe Cilmiga Xidigaha Bahda Qoraxdu Midaysay Qorax Xigasho Afka ingiriiska waa luqad looga hadlo dhowr wadan waxeeyna tahay luqod caalamka aad looga xishmeeyo Asal ahaan Afka ingiriiska wuxuu ka yimi luqadda Afka Laatiiniga waxaana lagu alifey wadanka Ingiriiska Fiditaanka uu Afka ingiriiska ugu fidey dunida waxaa sabab u ah gumeysigii Ingiriiska uu ku gumeystey dunida barkeeda kala bar Mar walboo uu wadan gumeysto Ingiriiska wuxuu ka dhigi jirey afkiisa afka dawladda iyo tan barida Wadama Ingiriiska looga hadlo Wadamada luqada ingiriiska looga hadlo sida afkooda hooyo oo kale waxaa ka mid ah Ingiriiska Ireland Australia New Zealand Maraykanka Kanada Koonfur Afrika Booqo Af-Ingiriis Qaamuus Eretereya waa dal ku yaala Geeska Afrika derisna la'ah dawladaha Itoobiya Jabuuti iyo Suudaan Erataria waa dal ku yaala bariga afrika gaar ahan badda cas ila Gacanka Cadmeed aagga loo yaqaan baabulmandab dalkaas waxaa horay uga tirsanaan jiray dawlada federaalka ee Itoobiya waxa uuna ka go'day sanadkii 1991 dalka Eratariya waxa hada waxaa ka taliya madaxweyne Isaias Afewerki Dalka eratiya wuxuu xuduud la wadaagaa Wadamada Jabuuti Dhinaca koonfurbari Itoobiya dhinaca koonfureed suudaan iyo badda cas dalka erataria waa dal sabool ah hadana intii kadanbaysay sanadihii 1991 ayuu soo gaaray horumar weyn oo lataaban karo Siyaasadda Doorashaddii ugu horeysay oo ka dhacday Ereteriya sanadka markuu ahaa 1991kii shacabka ereteriya waxeey doorteen xornimo 998% ayada markaas dagaalo xun dhaxmaray itoobiya iyo ereteriya oo halkaas ku dhinteen dad aad u badan Siyaasadda Ereteriya waa mid ku dhisan hab nabadeed taasoo ah dad jecel midnimada soomaaliya waloow lagu eedeeyey in ay taageeri jirtay kooxihii ka horjeeday joogitaanka Itoobiya kadib markii ay qabsatay Soomaaliya 2006 waxaa la sheegay in ay joogeen ciidamo ereteriya udhashay oo gaaraya 2000 askari taasoo beenoowday markii dambe si kastaba ha aheetee waxaa iska hor yimid siyaasaddii Itoobiya ee ahayd kala qaybinta Soomaaliya iyo tii ereteya taasoo kentay markii dambe in golaha amaanku uu cunaqabayn saaro dalkaan Juquraafi Ereteriya waxeey ku taalaa bariga afrika gaar ahaan Geeska Afrika Ereteriya waxeey xuduud la leedahay wadamada Suudaan Itoobiya iyo Jabuuti waqooyi bari neh waxaa kaga dhegan Badacas ereteriya waxeey leedahay jasiirado iyo xeeb aad u dheer oo gaaraya in ka badan 1000km Dhanka diinta diimaha laga caabudo Ereteriya waa muslimiin 70 boqolkiiba iyo kiristaan oo 30% ah shacabka ereteriya oo dhan Madaxweynihii hadeer aad ayuu u cadaadiya muslimiinta wadankas Luqadaha Looga hadlo Ereteriya waxaa lagu hadlaa luqado aad u badan waxaa u badan luqada Af-tigree iyo Af-Carabi Link Faransiisk Af-Faransiis Sirasmiya waxaa loogu yeedhaa Af-Faransiis République française‏ waa dalka mid ah dalalka kuyaala galbeedka qaarada Yurub farnsiisku waxa uu kakoobanyahy dhul kal fog fog iyo jasiirado kuyaala goobo aad uga fog dhulwaynaha faransiiska waxa kale oo farnsiiska kamida halka looyaqaano Faransiis Guyana iyo jasiirado aad ubadan oo cidhifyada caalamka kuyaala dadka wadanka farnsiiska udhashay waxa wadankooda ay uguyeedhaan Hexagone oo macneheedu tahay Lix geesood wadanka farnsiisku waxa uu xuduud la wadaagaa Wadamada Midowga boqortooyada Britan Beljim Luksemburg Jarmalka Iswisarland Talyaaniga Monako Andorra Isbania sida oo kale farnsiisku waxa uu xuduud la wadaaga wadamo kabaxsan qaarada Yurub sida Barasiil Surinam Nederlaan Antiilis Farnsiisku waa mid kamida Aasaasayaasha Midawga Yurubwaana wadanka ugu wayn midawga yurub sidoo kale waxa uu farnsiisku kamid ahaa xubnihii aasaasy Qaramada Midoobaywaxa kale oo kamidyahay xubnaha rigliga ah ee Golaha Maanka inta badan dadka farnsiiska ahi waxa ay haystaan diinta Masiixiyad waxa kunool sidoo kale dad gaadhaya ilaa shan milyan oo haysta diinta Islaamka Taariikh inta badan dhulka faransiisku waxaa dhulkii ay qabsadeen dadkii lagu magacaabi jiray Gaule oo asal ahaan kasoo jeeday meesha looyaqaano katalaaniyawadanka waxa katalinjirtay ambaradooriyadii roomaanka kadib xiligii qarnigii 4aad waxaa qabsaday mid kamida qabaa'ilka Jarmaankakuwaas oo looyaqaany Franchwadnkan maanta looyaqaano farnsiiku waxa uu midoobay markii ugu horaysay sanadii 486farnsiisku waa wadan leh taariikh aad iyo aad u dheer oo aan lasoo koobi karin Taariikhdu waxay qortaa in boqorada Faransiiska soo maray uu ka mid yahay Napolian Bonabert oo dhawr wadan oo Yurub qabsaday Faransiiska oo ah dalka ugu weyn wadamada ku yaala galbeedka Yurub sidoo kale waa dalka Sadexaad ee Yurub oo dhan ugu weyn dunnidana waxaa uu ka yahay dalka 42aad ee ugu weyn dhul ahaan Caasimada wadanka waa Paris dadka Faransiiska ah waxaa lagu qiyaasaa in ka badan 67 million oo ruux taasi ayaana keentay in loo aqoonsado inuu yahay dalka 20aad ee dunnida ugu dadka badan iyo dalka labaad ee Yurub oo dhan ugu dad badan Faransiisku waxaa uu ka mid yahay wadamada la yiraahdo awood ayay leeyihiin illaaa qarnigii 19 aadna waxaa uu ka mid ahaa wadamada dunnidaan wax ka gumaystay Dalkaan QM waxay ku taxgalisaa inuu ka mid yahay wadamada ugu badan ee ay kasoo baxeen dad taariikh ku leh dhanka cilmiga waxaana dalkaan kasoo jeedaa dad badan oo wax badan hindisay Hay’adda UNECSO waxaa ay sheegtay in dalka Faransiis waxay u aqoonsatahay dalka 4aad ee ugu dhaqanka weyn dunnida taas ayaana sabab u ah in si joogto ah ay dalkaasi u booqdaan oo ay u dalxiis tagaan dad tiradoodu gaarayso 83 million oo ruux Lacagta wadanka waa Yuuroo seedka gaadiidku isku dhaafaana waa dhanka midig luuqada wadanka looga hadlana waa Faransiis Xagga dhaqaalaha marka aanu eegno Faransiisku waxaa uu ka mid yahay wadamada ugu waa weyn ee dhaqaalaha leh dalkuna warshado badan ayuu leeyahay Sidoo kale dalxiiska ayay dawlada Faransiisku dhaqaalo aan yareyn ka heeshaa Xagga ciidamada Faransiiska oo ka mid ah wadamada ku jira ururka gaashaanbuurta NATO dawlada Faransa waxay ka mid tahay dawladaha dhaqaalaha badan ku bixiya dhanka ciidamada sidoo kalena dawlada Faransiisku waxay xubin ka tahay 15 xubnood ee golaha amaanka iyo ururka midawga Yurub ururka ganacsiga adduunka ee WTO iyo booliska adduunka ee Interpol waana dal haysta hubka Nuclearka ah Xagga Diimaha haddii aynu eegno dadka Faransiisku badankood waa masiixiyiin waxana ay dalkaasi ka yihiin 94% Muslimiin oo dalkaasi dadka ku nool ka ah 4% waxaa tiradooda guud lagu qiyaasaa 5 illaa 6 million oo ruux Dhaqan ahaan dadka Faransiiska waxay isku eg yihiin dadka Talyaaniga waxaana dumarka Faransiiska dhaqan ahaan u xirtaan maro u sameysan sida cambuurka oo kale oo dhanka hoose u weyn qaarka sarana u yar halka raggooduna ay xirtaan maryo qamiiska u qaab eg Dhanka cunnadda dadka Faransiisku waxay dhaqan ahaan u cunaan hilbo la dubay oo haddana maraq loo yeelay oo dalkaasi looga yaqaan Foie gras Ugu dambeyna haddii aanu eegno xagga cayaayara Faransiiska kubbadda cagta aad baa loga xiiseeyaa waxaana xulka K cagta dalka Faransiisku uu qaaday koob adduun hal mar oo aheyd sanadkii 1998 oo Faransiiska lagu qabtay Cayaartoyda Faransiiska ayaa Sadex gool iyo waxba kaga adkaaday cayaartii kama dambeysta ee ay la cayaareen xulka dalka Brazil Sidoo kale xulka Faransiisky waxaa uu guulo ka gaaray cayaaro kale oo caalami ah waxaana dalkaasi kasoo jeeda cayaartoy fara badan oo dhanka cayaaraha sumcad weyn ku leh Nolosha in kabad $74 dadka farnnsiisku waxa ay kunoolyihiin magaalooyinka waawayn magaalda Baaris iyo hareereheeda kaliya waxaa dagan dad gaadhaya ilaa 9 milyan oo qofdadkuna waxy daganyihiin guryo aad iyo aad udheersidoo kale qaar kamida dadka kunool farnsiisku waxy xiiseeyaan in ay degaan guryo qadiima Nolosha miyiga waxa kunool %24 dadka farnsiiskawaa beeralaycuntada farnsiisk waa mid kamida cuntooyinka ugu caansan Caalamka diinta Farnsiisku waa dawlad cilmaaniya xoriyada diintuna waa xaq distoori ahwaxay gaadhaysaa tirada Masiixiyad Kaatooliga ahi %65 dadka aan diinba haysan waxaa lagu qiyaasaa %25 halka islaamku uu yahay %6 dadka faransiiska Madaxweyneyaashii Faransiiska 1 Charles De Gaulle 1958 1969 2 Georges Pompidou 1969 1974 3 Valéry Giscard d'Estaing 1974 1981 4 François Mitterrand 1981 1995 5 Jacques Chirac 1995 2007 6 Nicolas Sarkozy 2007 2012 7 François Hollande 2012 - Juquraafi Magaalo Paris Nancy Farraare Farraare ama loo yaqaano Mariikh ingiriis Mars iyo Meeraha guduudan waa meere ka mid ah meereyaasha Bahda Midaysay Qoraxdu Magaca meeraha guduudan waxaa loogu bixiyay midabka uu leeyahay markii cirka laga fiiriyo oo ah midab casaan ah Farraare wuxuu lee yahay jawi aad u khafiif ah oo badankiisu ka samaysan Kaarboon-labo-ogsaydh Wuxuu kaloo lee yahay in yar oo Nitrojiin Argon iyo Ogsajiin Farraare labadiisa cidhif ee qudbiga waxaa ku xargagsan barafka CO2< sub> iyo Biyo Waxaa lagu wada in waa hore uu meerahan lahaan jiray biyo dareere ah Kulsidka habeen iyo maalin u dhexeeya waa in ka badan 100 °C Farraare wuxuu lee yahay buurta ugu joogdheer buuraha meerayaasha oo dhan waa buur-burqaaneedda Olympus Mons oo joogdhererkeedu yahay 25 km Farraare wuxuu leeyahay labo dayax Phobos iyo Deimos Meeraha Farraare mars waa kan afaraad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 15 AU taasi oo u dhiganta 06% cadaadiska dhulka Foolkaano aad u badan ayaa ka dhaca oogada sare ee Farraare carada< ref> meerahani waa mid cas sababtoo ah waxaa ku badan macdanta aayron ogsaydh aad u daxaleysatey Meeraha Farraare wuxuu leeyahay labo dayax oo dabiici ah Deimos iyo Phobos< ref> Xogta Farraare Dhexroorka Diameter Qorrax ka fogaant inta ee u jirto qoraxda Isku udubwareeggiisa rotasjonstid Qorrax ku meer- wareegsigiisa omløp rundt Sola Dhexdhexaadka Kulbeegga dhulkii- sa aniga wax kama aqano lakiswaxaa nisheega walayalow melaha norskahaa ku qoranyahay halaga bixiyo walayooo qofti wax kataqano Mars!Okei!<3 Qoraalo La Mid ah Docay Raage Dusaa Cirjeex Uraano Bluto Waxaraxir Meere Dhul Cir Meere Dhagaxley Dayax Dayaxa meere Qorax Xidig Meere Dhul badhe Cilmiga Xidigaha Bahda Qoraxdu Midaysay Qorax Xigasho Sanadka miilaadiga bishiisa labaad waxayna u dhaxaysaa bilaha Janaayo iyo Maarso Bisha Febraayo waxay ka koobnaan kartaa 28 ama 29 maalmood waxaana loo soo gaabiyaa feb Afartii sanaba mar ayey noqotaa 29 maalmood Wareegga goobada waxaa loo yaqaanaa Meeris Waxaa jira macnayaal kale ee la xiriira goobada oo loo baahan yahay inaan fahamno Barta-xudunta Waa barta ku dhacda bartamaha goobada Gacan Waa xariiq ka bilaabma barta- xudunta kuna dhamaata bar ka mid ah wareega goobada Waxaana loo soo gaabiyaa r isla markaana waxa uu la eg yahay dhexroorka barkiis \mathrm{Bed}\frac{\mathrm{Wareeg Goobo} \times \mathrm{Gacanka}}{2}\pi r^2< math> Koorda Waa xariiq u dhexeysa laba barood oo wareegga goobada ku taala Muhiim ama qasab ma aha in xariiqdaasi ay marto barta-xudunta Dhexroor Waa xariiq u dhexeysa laba barood ee goobada martana barta-xudunta Waxaana loo soo gaabiyaa d Qaanso Waa xariiq is wadata oo dul saaran qeyb ka mid ah goobada Gabal goobeed Waxay soo koobtaa inta u dhexeeysa xariiqa qaansada ee goobada iyo koordaha Waxaa kaloo la dhihi karaa labada cirif ay ku dhamaadaan xariiqda qaansada Qurub goobeed Waa inta u dhexeysa xariiqda qaansada iyo laba xariiq ee gacanka kuwaasoo ku xirmaaya labada cirif ee xariiqa goobada Wareega iyo bedka goobada Wareega {\pi}< math> r^2\< math> {\pi}< math>d< math> Hawo waa mid ka ah sadaxda waji ee xaaladaha Maado matter Hawo du waa qayb kamid ag gaaska waxa ayna ka samaysantaa inta udhaxeeysa dhulka iyo cirka ilaa 880 km waana tan suura gelinaysa in aduunka ay ku noolaadaan Dadka dhirta iyo xoolaha hawada waxa ay ka koobantahay mol% Nitrogen 0264 Carbon dioxide 0056 Methane 9594 Ethane 256 Propane 044 Iso-butane 0305 N-butane 0074 Iso-pentane 0078 N-pentane 0076 Hexane+ 021 Cuf isjiidka gaarka ee hawo059 Haaydarojiin Haaydarojiin Ingiriis Hydrogen calaamad H waa curiye kimiko ah oo tiroda atomkiisu tahay kow Haaydarojiintu waa curiyeha ugu fudud dhamaan curiyeyaasha taasina waa sababta looga dhigay lambar kow liiska Diwaanka Curiye Meereyaal iyo Xidigyo badan ayaa ka intooda u badan ka sameeysan curiyan Haydarojiinta Sidoo kale Haydarojiintu waa Neef bilaa ur dhadhan iyo midab ah isla markaana firfircooni uu kula falgalo curiye kale Dhinaca kale waa curiye aad muhiim ugu ah nolosha dhulka sababtoo ah marka labo atom ama hal malakuyuul oo Haydarojiin la fal-gasho Ogsajiin waxaa soo baxa biyo Fal-galkaas waxaa uu u dhacaa sidan H2 + O H2O Haydarojiintu waa curiyaha kowaad ee hawoda ugu badan Koonka waa qiyaas dhan 75% waxa ku xigaOgsajiin iyo Hiliyaam Taariikhda Haydarojiinta Atomka Haydarojiinta Fal-galka Curiyeha Kale Isticmaalka Haydarojiinta Hiliyaam Hiliyaam Ingiriis Helium calaamad He waa curiye kimiko ah oo tiroda atomkiisu tahay labo Hiliyaam waa Neef bilaa ur dhadhan iyo midab ah isla markaana wuxuu ka mid tahay neefaha aan sunta ahayn Curiyahan oo safka hore kaga jira Diwaanka Curiye ayaa leh barta ugu hooseeysa ee kululeeynta iyo dhalaalinta curiye Hiliyaam waa curiyaha labaad ee ugu fudud hawoda isla markaana ugu badan Koonka waxa ka horeeya Haydarojiin oo kaliya Hiliyaamta waxa la bartey Qorax Madoowaadkii sanadkii 1868 waxaana helay aqoonyahan Cilmi Fallag Faransiis ahaa oo lagu magacaabi jirey Jules Janssen Taariikhda Hiliyaamta Atomka Hiliyaamta Fal-galka Curiyeha Kale Isticmaalka Hiliyaamta Hay'adda Uqaabishan Qaramada Midoobay Gaadiidka Diyaaradaha Rayidka ah I C A O Waxaa la sameeyey 4 abril 1947 waxaa xarunta uguwayn kutaalaa kanada shaqadeeduna waxa ay tahay habaynta iyo iskudubaridka howlaha duulimaadyada si looga nabadgalo dhibaato ka dhacda howlaha duulimaadyada ICAO Waa afar xaraf oo laga soo qaatay International Civil Aviation Organization Dhamaan garoomada caalamka ayaa loo isticmaalaa ururku waxa uu qabtaa ama uu ku shaqaleeyahay isusocodka diyaaradaha aduunka ee iskaga gooshaya xuduudaha iyo ka hortagga wixii qalad ah iyo baaritaanka marka ay dhacdo dhibaato la xiriirta dulimaad Astaanta ICAO iyo IATA IATA waa eraya lasoo gaabiyey ee ah International Air Transport Association oo ah iyana haydda ku shaqada leh diyaaradaha aduunka iskaga goosha ama shirkadaha leh ayaa ku midoobay ICAO iyo IATA Waxaa iyagana looga dambeeyaa arimaha duulimaadka shibilka ah waxa ayna leeyihiin calaamado farabadan aduunka meel kasta oo uu ku yaal Garoon caalami ah tusaalo ahaan Soomaaliya Garoonka Muqdisho afar eray oo lasoo gaabiyey ee utaagan ICAO iyo sedex eray oo lasoo gaabiyey oo utaagan IATA ahna shirkadaha diyaaradaha tusaalo ahaan- IATA MGQ ICAO HCMM Ilaalinta Hawada Waa shaqada sedexaad ee aduunka ugu fiican waxa ayna ukala qaybsantaa 3 waaxood- 1- waaxda laga hago diyaaradaha Aerodrome control tower 2- waaxda ilaalinta soo dhowaashaha Approach control unit 3- waaxda ilaalisa hawada oo dhan Area control center tower waaxda koowaad waxa ay tahay shaqadeeda ogolasho siinta diyaaradaha dhulka jooga si dhibla'aan ah kicitaankood iyo soo cagadhigashadooda iyo in ay usheegaan dhulka in ay ujirsadaan 5 ilaa 10 mayl oo kor ah iyo 5000 tilaabo Goonka Hareerihiisa waaxda ilaalinta soo dhowaanshaha Qaybta labaad waxa ay ku shaqo leedahay diyaarada imaanaya ama kacaya in ay ku hagaan halka ay diyaarada ku degen lahayd iyo hawada meesha ay kamari lahayd waxa ayna ku ilaalinayaan diyaaradda Goobo dhexroorkeedu yahay 25 ilaa 60 mayl joogga sarane waxa uu noqonayaa 5000 ilaa 15000 oo tilaabo waaxda ilaalinta hawada guud waxa ay tahay shaqadooda in ay ku hagaan halka kama dambaysta ah ee ay diyaaradii tagtay marilahayd ilaa ay ka qaarsiiyaan wadanka wadanka dariska la ah ama isla dalka gudihiisa haddii ay jiraan meelo kale oo laga hagi karo marka ay dhacayso masuuliyad la wareegidda waxaa muhiim ah oo la raacayaa sharciyadaan- In la ilaaliyo isku dhac diyaaradeed In loo fududeeyo duulimaadka In ay leedahay caymis diayaaradda In laga masuul noqdo dhamaan hareeraha garoonka iyo Intiin dabdamis iyo ambalas In la siiyo digniin haddii ay wax dhacaan Kala ilaalinta diyaaradaha dhulka jooga iyo meesha ay istaagi lahaayeen Hadalka inaad soo gaabisid markii aad wax sheegeysid Iyo qaar kaloo badan CACAS Iyo Somalia Civil Aviation Caretaker Authority for Somalia Waa hay'ad qaramada midoobay uga wakiilka ah hawada soomaaliya 1991 burburkii dowaladii dhaxe waxaa la waayey adeeg haga diyaaradaha soo dulmara hawada soomaaliya taasna waxa ay sababtay in ay haydaas la wareegto 1993 oo ay uwareejiso fadhigeeda Nayroobi qiyaastii waxaa sanadkii kasoo xarooda 6 milyan US doolar Erayga ingiriis macno badan ayoo leeyahay Ingiriis luqad Ingiriis waxDad Internet waa hab aduunka oo dhan u furan iney isku dhaafsadaa waranka cilmiga ganacsiga iwm Internet wuxuu ka kooban yahey Shabakadda Kumbuyuutarrada Ingriis Computer Network Kuwaasoo xogta Ingriis Data isku dhaafsadda habka loo yaqaan internet protocol Wuxuuna ka kooban yahey malyuunaad shabakkadood English network sida kuwa jaamacaddaha ganacsiyada dowladoha shirkadaha Kuwaas oo si wadojir ah isku dhaafsada xog kala duwan oo noocwalba leh sida sawiradda fiidhyoowyada codadka iyo qoraaladda Magaca internet wuxuu ka yimid ereyga interconnection network oo loo soo gaabiyey internet Taariikhda Internetku waxow ahaa natiijo ka dhalatay Mashruuc ay sii daysay Heyada ARPANET sanadii 1969 kaas oo ahaa mashruuc kasoo baxay wasaarada gaashaandiga Mareekanka barnaamijkaas waxaa loo aasaasay isku xirka Ciidanka Mareykanka iyo jaamacadaha iyo dhamaan hayadaha cilmi baarista si looga faa'iideysto Aalada Kombiyuutarka Koowda Janaayo ee 1983 ayaa wasaarada Gaashaandhiga Mareekanka badashay Baratakoolkii NCP kuna wareegtay TCP IP Shabakada Internetka waxaa si ganacsi ahaan ugu furmatay 1988 Markaasoo kadibne la furay Shirkado internetka bixiyo ISPoo kala ahaa UUNET PSINet iyo CERFNET 6 dii Agoosto 1990 CERN oo aheyd Hay'ad cilmi Baaris oo Yurub ka dhisneyd ayaa si furan u shaacisay WWW- oo ah Shabakada Xuub Caaro Web ka waxaa soo saaray Saynisyahano Ingiriis ah Micnaha web afsoomaaliyeyn waa Mareeg wa isku keenid ama aruurin waxyaalaha ka dhaca dunida daafaheeda oo lagu kulmiyay hal meel Mustaqbalka Internetka Sida hada ka muuqato Internetku wuxuu yareeyay waxyaabo badan oo ay ku bixi jirtay tamar sida tusaale ahaan waxaa maanta wax ka baran kartaa Internetka adigoo joogo xaafadaada ama gurigaada Sidoo kale waxaa laga maarmay inaad maanta tegto meel ganacsi oo aad sheey ka iibsato adigoo heli karo dukaameysi Qadka Online Shopping Sidoo kale waxaad arkeysaa Shaneemooyinkii in laga maarmay oo Netka aad heli karto Film ama riwaayada aad rabtid Sida ay leeyihiin Khubarada Aduunka in uu Netka noqon aduunka khiyaaliga ah Tusaale ahaan in qof jooga gurigiisa laga xakumo Maxkamad si Online ah sidoo kale maanta waxaa laga maarmay in Qaamuusyadii Buugaagtii ha ahaado mid Cilmi iyo mid Taariiqeed wallal waa run tasi lakin esangana musiibadisa aya wata xuman iyo saman aya is daba socota internet waa cajiib marka la fiirsho xaga isku xirka aduunka Isbania spania ama boqortooyada Spania waa wadan ku yaalo Koonfurta Galbeed ee qaarada YurubWadankaan waxoo xuduud la leeyahay wadamada AndorraFaransiiskaGibraltar iyo Bortuqaal wadankaan waxoo aad uugu dhawyahay xuduudka Maroko oo u dhaxeeso Badda DhexeShacabka degen spania waxee gaarayaan ilaa 46030109 oo qof magaalo madaxda wadanka waa Madrid Wadanka Isbania waxoo leeyahay 17 gabol iyo 15 magaalo oo waa weyn oo muhiim u ah Taariikh ikytyuy daahir cali waa ninka dunida ugu caansan xaga jacaylka ama habwanaaga loola dhaqmo dumarka loola dhaqmo hadaba kabogasho wacan sheekooyikiisana waxaan idiinsoo gudbi doonaa asbuuca soosocda isha allaah Itoobiya waa wadan ku yaal Geeska Afrika waxa uuna Xuduud la leeyahay wadamada Jabuuti Suudaan Ereteriya Soomaaliya iyo Kiinya Caasimada Itoobiyana waa Addis Abeba Itoobiya waa wadan weyn oo bad laheen waxa uu leeyahay 4 wabi oo waaweyn kuwaas oo kala ah- wabiga Niilomo Awash iyo Wabiga Shabeelle itoobiya markeeda hore waxaa la dhihi jiray Abessinia laakiin waxaa lagu bedelay itoobiya oo micnaheedu yahay mugdi ama waji gubtay waayadii hore madaxdii gariis iyo Roman waxee la shaqeen jireen madaxda itoobiyaanka Juquraafi Itoobiya waxee ku taalaa Geeska afrika waxeena xuduud la leedahay wadamada Eratareya Jabuuti SoomaaliyaKiinya iyo Suudaan itoobiya waxaa dhaxmaro wabiga ween ee looyaqaan Wabiga Niil Itoobiya waxaa ka baxo Bun iyo qamadi Eratareya sida ee uga go'day itoobiya wax xeeb ah badda kumalahan Jawiga Itoobiya waa dhul cagaaran laakiin waqooyiga itoobiya aad ayee u kulushahay roob badan maka dao xili yaasha oo roobka ka dao itoobiya waxaa ka mid ah bisha maarso iyo abriil oo roob aad u yar ka dao juun ilaa Sebteembar neh waxaa ka dao roob xoogaa ween waqooyiga itoobiya waa meel qaleel ah meelo badan oo ka mid ah neh waxaa lagu magacaabay meesha aduunka uugu kulul gobalka somaalidu waa gobalka 2aad ee ugu wayn dalka ethiopia marka laga reebo gobalka oromia waana qowmiyada 3aad somalidu ee ugu badan dalka ethipoa 1 oromada 2Amharada 3Somaalida 4 Tigrey shacabka wadanka itoobiya waa wada ajnabi waxaa u badan Oromo 40% iyo Amxaaro 25%% kuwa kale oo ka mid ah soomaalida iyo tigrayga oo 6% kala ah Luqadaha dadka degen wadanka Itoobiya waxee ku hadlaan luqado gaaraayo 70 ilaa 80 luqadood oo kamidtahay afka soomaaliga luqada ugu ween oo lagu hadlo waa Amxaari Diimaha laga caabudo itoobiya waxaa laga caabudaa diimo aad u badan 628% waa karishtaan 339% neh waa Muslimiin 32 % neh waa diimo kale oo laga caabudo Kalandar Itoobiya waxee leedahay kalandar u gooni ah sanadkooda waa 13 bilood 11 Sebteembar waa maalinta uugu horeeyso sanadka 12 sebteembar waa maalinta labaad markii oo buleerka la riday kalanderka itoobiya waxoo raacsanyahay waqtigii oo nabi ciise dhashtay kadib 8 sano ee ka danbeeyaan kalanderka wadamada galbeedka ayaga marka ee sanadkooda cusub 2003 ee soo dhaweenaayaan wadamada galbeedka waxee u tahay 11 sebteembar 2010 dhaqaale Itoobiya waxee ku dadaaloosa kordhinta dhaqaaloheeda waxeena sanadihii nasoo dhaafay noqotay wadanka kaliya ee qaarada afrika oo wax saliid ah ku xirneen oo dhaqaalohiisa kor u kacayDhinaca kale siyaasiinta itoobiya ma ku dadaalaan horumarinta bulshada ku nool dalka itoobiya Wadanka itoobiya waxaa ka jirto abaar aad u badan waana wadan beero iyo wabiyaal badan leh Dadka ku nool itoobiya 100kiiba 80 waa reer baadiye Marka aa fiirino gobolka soomaali galbeed kaliya run ahaantii gobolkaan waa gobol ismaamulo oo wax caawin ah ka helin siyaasiinta itoobiya waxaana ka jiro dagaalWaxaa u maleenaa dhaqaalaha gobolkaan in ee ku tiirsantahay dalka soomaaliya sababto ah waxyaabaha laga gado dalka soomaaliya wee ka raqiisanyihiin kuwa itoobiyaanka cafimaad wadanka itoobiya wuxuu ka mid yahay wadamada Afrika cudarka HIV AIDS-ka saamayn aad u weyn ku yeeshay Taariikh geeska africa intee dhacdaaa itobiya Jamhuuriyadda federaalka ee jarmalka ama Jarmalka waa wadan u dhisan dhinaca federaalka waxoona ka koobanyahay 16 GobolWadankaan waxoo ku yaalaa Bartamaha qaarada Yurub waxoona xad la wadaagaa wadamada Faransiska Denmark Luksemburg BeljimHollandswitzerland AustriyaJamhuuriyadda Czech iyo Boland Magaalo madaxda wadanka waa Berlinwadanka jarmalka markiisa hore woo kala qeebsanaa waxeena isku keentiisa ee dhamaatay 1871dii dagaaladii aduunka kii labaad ayaa wadanka jarmalka la kala qeebiyay ka bilaabato 1949kii ilaa 1990kii waa markii oo wadanka mar kale midoobay Jarmalka waxoo leeyahay Taariikhda ugu dheer ee qaarada YurubWadanka jarmalka waxaa degen dad gaaraayo ilaa 83miliyan oo qof waa wadanka ugu dadka tirada badan qaarada Yurub waana wadanka Ugu dhaqaalaha xoogan qaarada Yurub Dhaqaalaha jarmalka waa dhaqaalaha sadaxaad oo ugu weyn aduunka waxoo ku xigaa mareykanka iyo Jabaan Wadankaan waa wadanka ugu dhoofiska badan matoorka qaarada yurub Taariikh Wadanka Jarmalka waa wadanka ugu taariikhda dheer Yurub waxaana laga helay dadkii horay u degenaan jiray raadkoodii 700000 oo sano kahor Dadkii biniaadanka hadda jiro ka xooganaa oo la dhihi jiray Neanderthal intii eesan isku bedelin biniaadanka hadda jiro 40000 oo sano ka hor waxee ku noolaan jireen wadanka Jarmalka Juqraafi ahaan Juqraafi ahaan wadanka Jarmalka waxa uu kuyaalaa Bartamaha iyo Galbeedka Qaarada Yurub waxa uuna xuduud la leeyahay wadanka Denmark dhanka waqooyi Boland iyo Jamhuuriyada Jeeg dhanka Bari Austriya iyo Iswisarland dhanka koonfureed Faransiiska iyo Luksemburg dhanka Koonfur Galbeed Beljim iyo Holland dhanka Waqooyi Galbeed Jidh Jidh ingiriis Body waa qaab-dhismeedka guud ee dadka iyo xayawaanka Jidhku waa xubno badan oo is-heysta isla markaana si buuxda u wada shaqeeynaya Ereyga jidh waxaa loo isticmaalaa waxyaabo badan Juquraafiga waxaad arki jidhka dhulka iyo jidhka meeraha IWM Laakiin inta ugu badan jidh waxaa loo yaqaanaa kan dadka iyo xayawaanka Guud ahaan jidhka bani-adamku wuxuu ka samaysan yahay madax qoor ubuc waa lakabka dhexe ee jidhka oo ka kooban laab calool iyo wixii ku dhex jira labo gacmood iyo labo lugood Jumada al-awwal waa bisha shanaad ee Sano dayax ama Hijriyad waxaa loogu magac daray Jumada al-awwal biyaha oo barafooba Maalintiris ama KalandarHILAADTUS-KA waxaa loo yaqaanaa jadwalka taariikhda kaasoo ay ku qoran yihiin Sanad Shimil-kaka bilaha usbuuc Todobaadkayada iyo maalmaha Waxaan jeclaan lahaa in aan soo gudbiyo erayga ugu haboon tarjumidda af Somaliga waana "Maalin tiris" W Q Abdulrahman Shiinka Maalin Maalin ingiriis Day waa cabir ka mid ah halbeega wakhtiga oo ah wakhtiga ileyska qoraxdu dul joogo oogada sare ee Dhulka Sidoo kale marka la fiirinayo kalandarka maalmaha Maalin waxaa loo yaqaanaa 24 saacadood taas oo lagu xisaabinayo wakhtiga habeenkii Kalandarka Islaamka maalintiisa waxay bilaabataa Qorax soo bax iyada oona dhamaata marka ay qoraxdu dhacdo dhanka sanadka miilladigana maalinta ay isbedesho habeen barkii Meere Meere ingiriisPlanet waa dhul ama duni ka sameysan dhagaxaan caro iyo hawo oo ku wareegta xidig ama qorax Sida Cilmi Fallagu sheego waxa jira in ka badan balaayiin meereyaal Koonkan eeynu ku noolnahay Meerayaasha waxaa guud ahaan loo qeeyniyaa labo mid xajmi wayn oo cufkiisu yar yahay kana samaysan hawooyin iyo mid xajmi yar oo cufkiisu wayn yahay kana samaysan oogo dhagaxaan ah Iyadoo la tix raacayo qeexida hay'ada Cilmi Fallaga ee dunida IAU Midowga Cilmiga Xidigaha waxa si rasmi ah loo aqoonsan yahay ineey jiraan 8 meere Bahda Midaysay Qoraxdu ama Solar System< ref>< ref> Sideedaas Meere waxay kala yihiin Dusaa Mercury oo Qoraxda ugu dhow Waxaraxir Venus Dhulka iyo meeraha Farraare Mars Ka dib waa meerayaasha xajmiga waaweeyn ee ka samaysan hawada iyo boodhka ee Cirjeex Jupiter Raage Saturn Uraano Uranus iyo meeraha Docay Neptune Sidoo kale waxaa jira meerayaal yar-yar oo dhamaantood baraf hawo iyo xoogaa caro ah ka sameysan waxaana ka mid ah meeraha yar ee Bluto Pluto oo waqtiyadii hore loo aqoonsanaan jirey in uu ka mid yahay Bahda Midaysay Qoraxdu< ref> Meerayaashu weey kala xajmi duwan yihiin oo kala cimilo duwan yihiin Meerayaasha qaar sida Dusaa ama Venus aad ayuu u kulul yahay maadaama qoraxda aad ugu dhow yahay Halka meerayaasha qaar leeyihiin dayaxyaal aad u faro badan sida meeraha Raage ama Saturn wuxuu leeyahay 32 dayax oo ku wareega meerahaasi Taariikhda Cilmi Falaga Dadku waxay waligoodba jeclaayeen ineey fahmaan isla markaana ogaadaan in duunyooyin kale oo sida dhulka ah jiraan Shan meere qoraxda dayaxa dusaa waxaraxir farraare cirjeex iyo raage oo isha lagu arki karo ayaa aqoon yar loo lahaa tan iyo tobanaan qarni ka hor kuwaas oo saamayn ku lahaa dadkii wakhigaas noolaa Wakhtiyadii hore dadka xidigyahanada ahaa waxay aqoon u lahaayeen sida iftiino gaar ahi cirka u dhex maraan xidigaha qaar wakhtiyada ay soo baxaan kuwaas ooy u isticmaali jireen ineey ku safraan oogada dhulka iyo badaha waawayn dhexdooda Ilbaxnimooyinkii hore sida Giriiga Shiinaha Baabiloon Babylon iyo kuwo kaleba waxay aaminsanaayeen in dhulku badhtan u yahay dhamaan koonka< ref> Baabiloon Ilbaxnimadii ugu horeeysay ee yeelata aqoon iyo fahan meerayaasha waxay ahayd Baabiloon Qoraalo duug ah oo ku beegan 700 sano ciise hortii kuwaas oo ka hadhay ilbaxnimadii Baabiloon waxa ku xusan liiska dhowr meere uu ka mid yahay waxaraxir Sidoo kale waxaa ku qornaa liiska socodka meereyaasha waxaraxir dusaa farraare cirjeex iyo raage; iyo meelaha ay ka iftiimaan wakhtiga habeenkii iyo wakhtiyada la arki karo sanadka< ref> Giriiga & Romanka Horaantii ilbaxnimada Giriiga aqoon la mid ah tan Baabiloonta uma aanay lahayn meerayaasha iyo xidigaha Laakiin qaringii 6aad ilaa qarnigii 5aad ciise hortiis ayaa qabiilada Pythagoras sameeysteen qaacidooyin cusub oo ay ku qeexeen qoraxda dayaxa dhulka iyo dhowr meere oo kale oo ku wareegaya dab badhtanka ka ololaya Pythagoreansku waxay ahaayeen dadkii ugu horeeyay ee sheegay in xidigta la arko qorax-dhaca hesperos iyo tan la arko qorax-soo-baxu phosphoros ineey yihiin xidig isku mid ah< ref> Si kastaba ha ahaatee horaantii qarnigii 1aad ciise hortii ayaa Giriigu horumariyeen xisaabinta meelaha iyo wakhtiyada la filaayo in la arko xidigaha Taas oo u sahashay ineey ku kala ogaadaan xiliyada wakhtiyada roobka la filaayo iyo ineey u adeegsadaan socdaalada safarka Hindiya Qiyaastii sanadkii 499 ciise hortii ayaa xidigisyahan Aryabhata ee wadanka Hindiya sheegay in dhulku ku wareego xariijintiisa taasi oo uu ku qeexay in wareega dhulku ka yimaado dhanka galbeed Sidoo kale wuxuu aaminsanaa ineey jiraan tiro kale oo meerayaal ah dhamantoodna ay ku wareegaan shay ka wayn Si kastaba ha ahaatee ardey baranayay Cilmi Fallaga sanadkii 1500 Nilakantha Somayaji ayaa sii horumariyey qaacidadii Aryabhata asagoo ku daray in dhulku sameeyo wareeg dheer oo uu ku wareego udub dhexaad iyo in meerayaasha kala ah Waxaraxir Dusaa Farraare Cirjeex iyo Raage dhamaantood ku wareegaan qoraxda Muslimiinta Horaantii qarnigii 11aad ayaa aqoonta iyo cilmiga dowladii Islaamiyiintu aad u horumarisey fahanka iyo adeegsiga Cilmi Fallaga Waxaa jirey dugsiyo gaar u ah barashada cimiga xidigaha kuwaas oo lagu baran jirey wakhtiyada iyo meelahay ay ka soo baxaan xidiguhu isla markaana safarleeydu u isticmaali jireen jiheeye ahaan Waxa la sheegaa in badhtamihii qarnigii 12aad xidigisyahan ibn Bajjah uu sheegay inuu uu arkay labo meere oo waji madoow aadna ugu dhow qoraxda kuwaas oo uu horaantii qarnigii 13aad uu ku fasirey saynisyahan Qotb al-Din Shirazi ineey ahaayeen meerayaasha Waxaraxir iyo Dusaa< ref> Taasi waxay muujineysaa heerka aqoonta fiican eey Muslimiinta wakhtigaas u lahaayeen cilmiga xidigaha iyo sida ay u isticmaali jireen Yurubiyaanka Horaantii kacaankii sayniska ee qaarada Yurub waxaa la fahmey in meerayaashu yihiin duunyooyin dhisan lehna jidh la mid ah kan dhulka< ref> Aqoonyahanadii Cilmi Fallagu waxay isku keeneen cilmigii xidigaha ee dhamaan dunida ka jirey Waxay ogaadeen in dayaxa iyo qoraxdu ka duwan yihiin meerayaasha kale sidaas darteed waxay ku dareen liis ka duwan liiska meerayaasha Horaantii qarnigii 17aad waxay heleen in meereyaasha Cirjeex iyo Raage yihiin duni ka wayn dhulka Tan iyo intii laga gaadhayay qarnigii 19aad fahanka iyo aqoonta xidigaha iyo meerayaashu way isa soo tarayeen Qarnigii 19aad & 20aad Qarnigii 19aad dhexdiisa xidigisyahanadu waxay ogaadeen in duunyooyinka yaryar sida Ceres Pallas iyo Vesta aanay ahayn meere laakiin ay yihiin duni yar sidaas darteed wax lagu magacaabay Asteroids Sanadkii 1846dii waxaa la helay meeraha Docay neptune kaasi oo lagu daray liiska meerayaasha Si kastaba ha ahaatee horaantii qarnigii 20aad waxaa la helay dunida yar ee Buluuto pluto taasi oo wakhtigaas la aaminsanaa ineey ka xajmi weeyn tahay dhulka waxaana si dhakhso ah loogu aqoonsaday meeraha 9aad< ref> Qarniga 21aad Qarniga 21aad wuxuu ku bilaabmay ayadoo aqoon fiican loo leeyahay meerayaasha dayaxyada qoraxda dunida yar asteroidska iyo dhamaan walxaha ku dhex jira Bahda Midaysay Qoraxdu Sidoo kale waxaa muran adag ka aloosmay in Buluuto ay ka mid ahaato meerayaasha iyo in loo aqoonsado duni yar Ugu dambayn sanadkii 2006da waxaa la isla af-gartey in buluuto loo yaqaano duni yar taasi oo tirada meerayaasha bahda midaysay qoraxda ka dhigeeysa sideed meere Waxaraxir Dusaa Dhulka Farraare Cirjeex Raage Uraano iyo Docey< ref> Dhinaca kale maadaama teknoolajiyada ilbaxnimada dadku horumartey waxaa la sameeyay teleskoobyo waawayn oo lagu fiirinayo baho qoraxyeedyo kale galaagsiyo kale iyo dhaamaan xidigaha ku baahsan koonka Sidoo kale wakhtigan waxaa la dul tagay dayaxa dayaxgacmeedyo iyo satelaatyo ayaa hawada loo direy dayaxgacmeed isagu ismaamulaya ayaa Farraare lagu dejiyay xidigo badan iyo galaagsiyo badana waa la magacaabay< ref> Bahda Qoraxdu Midaysay Marka la tixraaco Midowga Caalamiga ee Cilmi Fallaga International Astronomical Union oo loo soo gaabiyo IAU waxa jira 8 meere iyo 5 duni yar oo la aqoonsan yahay ee Bahda Qoraxdu Midaysay Ayagoo ka sii fogaanaya dhanka Qoraxda meerayaashu waa Dusaa Waxaraxir Dhulka Farraare Cirjeex Raage Uraano Docay Cirjeex waa kan ugu muga wayn leh in u dhiganta 318 muga dhulka halka Waxaraxir yahan kan ugu cufka yar tiro u dhiganta 0055 muga dhulka Dhanka kale meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay waxaa loo qaybin karaa guutooyin ayadoo lagu saleeynayo walxaha ay ka kooban yihiin Meere Dhagaxley waa meerayaasha la midka ah dhulka kuwaas oo leh jidh ka samaysan dhagaxaan waxayna kala yihiin Waxaraxir Dusaa Dhulka iyo Farraare Waxaraxir waa midka ugu muga iyo miisaanka yar isla markaana ugu jidhka yar dhamaan Bahda Qoraxdu Midaysay halka dhulku yahay kan ugu wayn meerayaasha dhagaxleyda ah< ref> Neefaha Waawayn kuwani waa meerayasha inta ugu badan ka samaysan isku dhisyo neefo ah sida caadiga ahna way ka wayn yihiin meerayaasha dhagaxleyda ah waana Cirjeex Raage Uraano iyo Docay Meeraha Cirjeex waa kan ugu wayn dhamaan meerayaasha bahda qoraxdu midaysay Barafley Waawayn inta u dhexaysa Uraano iyo Docay waxaa jira neefo waawayn oo ka duwan kuwa aan kor ku soo sheegnay sababtoo ah waxay leeyihiin miisaan iyo cuf aad uga hooseeya kuwa kale< ref> Duni yar kuwani waa meerayaal aad u yaryar oo sanadkii 2006da loo aqoonsaday in lagu magacaabo Dwarf Planets waxaana ka mid ah Ceres Bluto Haumea Makemake iyo Eris-> Qoraxda Qoraxdu sun waa xidigta iftiimisa kulaylka gaadhiisa isla markaana cufisjiidad ku heeysa dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay Miisaanka iyo cufka qoraxdu wuxuu la mid yahay 332900 kan meeraha dhulka Sidoo kale bu'da dhexe ee qoraxda waxaa ka yimaada heerkulka falaadhaha radiationka elektaromagnetik radiation iyo 400 ilaa 700 nm oo falaadhaha ileyska muuqda ah Cadaymo la arkey waxay xaqiijiyeen in barta qoraxdu ku taalo suurto gelisay in dhulka ka jirto nololi Jiritaanka meerayashu waxay ku xidhan tahay nolosha qoraxda Haddii isbedel ku yimaado qoraxda nolosha dhulka iyo waxkasta weey doorsoomayaan Sida la qiyaasayo Hal bilyan sano ka dib midabka qoraxdu waa isbedeli iftiinkuna waa sii kordhi sababto ah Hiliyaamta bu'da qoraxda ayaa sii kordheeysa taas oo keeni doonta in 10% kordho iftiinka heerkulka iyo falaadhaha khatarta ah ee ka soo baxa qoraxda; halka 35 bilyan sano ka dib ay badan doonto 40% Aqoonyahanada Cimiladu waxay sheegeen isbedelkaas qoraxda ku yimid wakhtigaas sare u qaadi ilayska halista ah ee "radiation" taas oo lumin doonto biyaha badaha dhulka Wakhti yar gudaheed waxaa kor u kici heerkulka oogada sare ee dhulka sidoo kale isku-wareega Kaarboon Ogsaydh CO2< sub> oo muhiim u ah nolosha dhirta ayaa jaha wareeri iskuna bedeli Kaarbon afar C4 oo sun ah Dhirtu haday ka dhamaato dunida waxaa dhici in la waayo hawada Ogsajiin midaas oo sababaysa dhimashada noolaha oo dhan Hal bilyan sano oo kale kadib heerkulka maqaarka sare ee dhulka wuxuu gaadhi ugu yaraan 70 degree Salsiyas midan oo jaho-wareer ku keenaysa miisaanka iyo cufis-jiidadka dunida Midabka qoraxdu wuxu noqon casaan 5 bilyan sano ka dib isla markaan gacanka qoraxdu wuxuu gaadhi meel ka badan 250 jeer meesha uu hada joogo Wakhtigan lama hubo sida dhulku noqon laakiin waxa la og yahay in wareega dhulku isbedeli sababto ah aad ayuu uga fogaani qoraxda Mudo yar ka dib bu'da qoraxdu waxay isku bedeli cadaan bilaa kul iyo ileys ah halkaas ayaana ugu dambeeysa isku xidhnaanta Bahda Qoraxdu Midaysay Qeeybaha Meerayaasha Sida Cilmi Fallagu sheegay Koonkan eeynu ku nool nahay waxa jira in ka badan bilyan meere kuwaas oo ku baahsan geesaha Koonka< ref> Bahda Midaysay Qoraxdu oo ah meereyaasha aan si fiican u naqaano waxay ka kooban yihiin 8 meere oo kala ah Dusaa Mercury oo ah mida Qoraxda ugu dhow Waxaraxir Venus oo ku xigta Dhulka'' oo ah dunida aan ku nool nahay iyo Farraare Mars oo ah meeraha kali ah ee u qaab-dhismeed dhow dunida aan ku nool nahay Waxa jira baaxad weeyn oo u dhexeeysa 4 meere een soo sheegnay iyo inta kale Afarta meere ee ka dambeeya baaxada weeyn ee hawooyinka iyo neefaha iyo dhagaxaanta ah waa meerayaasha xajmiga waaweeyn< ref> ee ka samaysan hawada iyo boodhka ee kala ah Cirjeex Jupiter waa meeraha oogu xajmi weeyn Bahda Midaysay Qoraxdu Raage Saturn waa meeraha labaad ee oogu xajmi weeyn Bahda Midaysay Qoraxdu wuxuuna leeyahay dariimo wareeg ah oo ku wareegsan waana meeraha oogu dayaxa badan asagoo leh 32 dayax Uraano Uranus iyo meeraha Docay Neptune Sidoo kale waxaa jira aduunyooyin yar-yar oo dhamaantood baraf hawo iyo xoogaa caro ah ka samaysan; waxaana ka mid ah Bluto Pluto oo wakhtiyadii hore loo aqoonsanaan jirey in uu ka mid yahay Bahda Midaysay Qoraxdu Meerayaashu weey kala xajmi duwan yihiin oo kala cimilo duwan yihiin Meerayaasha qaar sida Dusaa Mercury aad ayuu u kulul yahay maadaama qoraxda aad ugu dhow yahay Halka meereyaasha qaar leeyihiin dayaxyaal aad u faro badan sida meeraha Raage ama Saturn wuxuu leeyahay 32 dayax oo ku wareega meerahaasi< ref> Meeraha dhexe Afarta Meere ee u dhow qoraxda kuwaas oo loo yaqaano Meere Dhagaxley sababtoo ah waxay ka samaysan yihiin dhagaxaan iyo macdano bir ah Intooda u badan waxay leeyihiin tiro yar oo dayaxaan ah ama maba laha Qaabdhismeedka jidhkoodu wuxuu ka samaysan yahay oogo sare oo ka kooban macdanta silikates iyo biro ay ka mid yihiin aayron iyo nikel kuwaas oo sameeya ubucda dhexe ee meerahaasi Dusaa Meeraha Dusaa mercury waa kan ugu dhow qoraxda masaafo dhan 04 AU u jirta qoraxda iyo kan ugu yar dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay asagoo leh 055 muga dhulka Meerahan Dusaa ma lahan wax dayax ah waxaana lagu yaqaanaa in uu leeyahay oogo sare oo heerkulkeedu aad u sareeyo isla markaana qani ku ah curiyeyaasha birta sida aayron nikel iyo salikaytis Waxaraxir Meeraha Waxaraxir Venus waa dunida labaad ee ugu dhow qoraxda masaafo dhan 07 AU u jirta qoraxda isla markaana waa mid aad ugu xajmi dhow dhulka ayadoo leh 0815 muga dhulka Sidoo kale si la mid ah dhulka meeraha Waxaraxir wuxuu leeyahay oogo sare oo ka samaysan silikayte iyo ubuc dhexe oo ka kooban birta aayron iyo nikel; iyo waliba cir< ref> sare oo hawooyin ku dahaaran tahay Meeraha Waxaraxir ma lahan wax dayax ah aad ayuuna u qalalan yahay taas macnaheedu waa biyo ma lahan Intaas waxaa dheer meerahan waa kan ugu kulul dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay ayadoo leh 400 °C 752°F< ref> Dhulka Meeraha Dhulka earth waa kan sadexaad ee qoraxda u dhow masaafo dhan 1 AU u jira qoraxda kan ugu wayn ee ugu culus meerayaasha dhagaxleyda ah Sidoo kale waa meeraha kali ah ee leh dhaqdhaqaaq jiyooloji iyo dunida kali ah eey ka jirto nolol< ref> inta la ogyahay Intaas waxaa dheer dhulku waa meeraha kali ah ee leh biyo dareere ah dhamaan meerayaasha dhexe Cirka sare ee dhulku waa mid ka duwan meerayaasha kale waxaana ku dhex jira 21% ogsajiin< ref> bilaash ah taasi oo taageertay nolosha ka dhex jirta ee xayawaanka iyo dhirta leh Meeraha dhulku wuxuu leeyahay hal dayax oo dabiici ah Farraare Meeraha Farraare mars waa kan afaraad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 15 AU taasi oo u dhiganta 06% cadaadiska dhulka Foolkaano aad u badan ayaa ka dhaca oogada sare ee Farraare carada< ref> meerahani waa mid cas sababtoo ah waxaa ku badan macdanta aayron ogsaydh aad u daxaleysatey Meeraha Farraare wuxuu leeyahay labo dayax oo dabiici ah Deimos iyo Phobos< ref> Meerayaasha Baxsan Afarta meere ee banaanka u baxsan waa meereyaasha Neefaha Waawayn ee Bahda Qoraxdu Midaysay kuwaas oo ah 99% walxaha ku wareega qoraxda Cirjeex iyo Raage ayaa waxay yihiin tobanaan kun oo jeer miisaanka iyo muga dhulka waxayna ka samaysan yihiin isku dhisyo haydarojiin iyo hiliyaam Dhanka kale Uraano iyo Docay waxay leeyihiin 20 jeer laab muga dhulka waxayna ka samaysan yihiin macdano dhalaali kara oo ka kooban baraf Cirjeex Meeraha Cirjeex Jupiter waa meeraha shanaad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 52 AU u jira qoraxda iyo 318 jeer muga dhulka Wuxuu ka samaysan yahay meerahani isku dhisyo u badan haydarojiin iyo hiliyaam Dhinaca kale meeraha Cirjeex waa kan ugu leh tirada ugu badan ee dayax asagoo leh 67 dayax Afarta ugu wayn lo Ganymede Callisto iyo Europa waxay leeyihiin qaabdhismeed u dhow meerayaasha dhagaxleyda ah sida foolkaanaha iyo gudo kulul< ref> Ganymede oo ah satelaytka ugu wayn Bahda Qoraxdu Midaysay ayaa wuxuu ka wayn yahay meeraha Waxaraxir mercury Raage Meeraha Raage saturn waa meeraha lixaad ee qoraxda ugu dhow masaafo dherer dhan 95 AU u jira qoraxda iyo 95 jeer muga dhulka Meerahan waxaa lagu yaqaanaa dariimada goobo ee ku wareegsan taasi oo ka samaysan xoogaa baraf iyo saxaro dhagaxaan ah wuxuuna leeyahay 60% cufka Cirjeex taasi oo ka dhigaysa meeraha ugu cufka yar dhamaan aduunyooyinka Bahda Qoraxdu Midaysay< ref> Meerahan Raage wuxuu leeyahay tirada labaad ee ugu badan dayaxyada taasi oo ah 62 dayax Labada dayax ee ugu wayn dayaxyada Raage Titan iyo Enceladus waxay leeyihiin dhaqdhaqaaq jiyooloji inkastoo ay ka samaysan yihiin baraf iyo hawo< ref> Titan oo ah satelite labaad ee ugu wayn wuxuu ka jidh wayn yahay meeraha Waxaraxir Uraano Meeraha Uraano waa kan todobaad ee qoraxda ugu dhow asagoo u jira masaafo dhan 192 AU iyo 14 jeer muga iyo miisaanka dhulka kaasi oo ah kan ugu fudud dhamaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay Uraano wuxuu leeyahay ubuc dhexe oo ka qaboow badan oogada sare< ref> Meeraha Uraano wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan taasi oo dhan 27 dayax kuwa ugu waawayni waa Titania Oberon Umbriel Ariel iyo Miranda Docay Meeraha Docay neptune waa meeraha sideedaad ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna u jiraa qoraxda masaafo dherer dhan 30 AU wuxuu leeyahay cuf iyo miisaan u dhigma 17 jeer laab cufka dhulka< ref> Meeraha Docay wuxuu leeyahay 4 dayax oo kan ugu wayn yahay Triton oo leh dhaqdhaqaaq jiyooloji firfircoon< ref> Duni Yar Waxa jira tiro dhowr ah oo meereyaal yaryar ah kuwaas oo loo yaqaano duniyar waxaana ka mid ah Bluto Dunida yar ee bluto waxy u jirtaa qoraxda masaafo dherer oo dhan 39 AU waana tan ugu wayn dhowrka duniyar ee la yaqaano waxaana la helay sanadkii 1930kii ayadoo wakhtigaas laga dhigay meeraha 9aad ee Bahda Qoraxda Midaysay Ka dib sanadkii 2006da ayaa laga saaray liiska meerayaasha ayadoo loo aqoonsaday in bluto tahay duniyar Qaab Dhismeedka Muuqaalka Guud Muuqaalka meere waa mid ku xidhan awooda isla markaana keenta awood elektaromangantig isku haysa muuqaalka meere oo ka dhigtay mid goobo ah Marka xadi go'an oo cuf ah uu ku xidhmo awooda cufisjiidadka oo u soo jiidta badhtanka walaxdaasi taasi ayaa keenta in sheygaasi yeesho qaab wareegsan< ref> Dhamaan meerayaasha xidigaha dhagaxaanta waawayn dunida yar iyo walxaha kale ee koonka dhex sabeeynaya waxay leeyihiin qaab dhismeed goobada u dhow taasi ooy sabab u tahay isku soo jiidashada bu'da dhexe ee shegaas oo cufisjiidadku ku hayo badhtanka Samayska Gudaha Meere kasta wuxuu ku bilaabmay marxalad dareere ah; samayska marka hore sheeyada miisaanka culus ee qarada adag leh waxay iskugu tagaan bu'da ama badhtanka ayadoo inta fudud soo marto korka sare isla markaana ku qaboowdo ka dibna adke noqoto Sidaas darteed meere kasta waa kala duwan yahay xubnaha ku jira ubucda ama qeybta dhexe< ref> Dhinaca kale meerayaasha dhagaxleyda ahi way ka duwan yihiin meerayaasha neefaha waawayn Kuwa dhagaxleyda ahi waxay leeyihiin qolof adag oo ku dahaadhan iyo ubuc ka samaysan curiyeyaal bir ah sida Aayron Nikel iyo iskudhisyo Silikoon ah halka neefaha waawayni ku daboolan tahay daruur hawo iyo adke jilicsan ah< ref> Wareega Meere Wareega Sanadle Sida la isku waafaqay dhamaan meerayaashu waxay ku wareegaan xidig taasi oo loo yaqaano wareega sanadle orbiting Tusaale ahaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay dhamaantood waxay ku wareegaan qoraxda jiho la mid ah tan qoraxdu u ged-gedoonto waa qaab la mid ah habka saacadu u wareegto "clockwise" Ugu yaraan hal meere WASP-17b oo aad inooga fog ayaa la arkey inuu u wareego jiho ka duwan tan xidigtiisu u gedoonto< ref> Wakhtiga ay meere ku qaadato inuu dhamaystiro hal wareeg oo uu ku soo duurayo qoraxda waxaa loo yaqaanaa sanad Hadaba sanadada meerayaashu way kala duwan yihiin taasi oo ku xidhan kolba masaafada iyo fogaanta uu u jiro qoraxda Meeraha ugu fog masaafada qoraxda ayaa ugu sanad dheer isla markaana ugu socod gaaban sababtoo ah aad ayuu uga dheer yahay cufisjiidadka qoraxdaasi Gedgedoonka Meere Meere kasta wuxuu ku gedgedoomaa rotate xariijin udub-dhexaadkiisa ah taasi oon la arki karin Gedoonkaasi meere oo ka soo bilaabma bari ilaa galbeed ayaa waxay keentaa maalinta iyo habeenka sababtoo ah iftiinka qoraxda ayaa kolba dhinac ka mid ah meerahaais u muuqda< ref> Inta u badan meerayaasha bahda qoraxdu midaysay waxay u soo gedoomaan hab waafaqsan wareega saacada marka laga reebo meeraha Uraano oo asaga lagu wado in uu u gedoomo jiho lid ku ah wareega saacada Gedgedoonka meerayaashu way kala duwan tahay meeraha Dusaa waxay ku qaadataa dhowr saacadood inuu dhamaystiro gedoon xidhan taasi oo ah habeen iyo maalinta Dusaa; halka meerayaasha waawayn ee neefta ah ay ku qaadato maalmo badan iney sameeyaan hal gedoon oo dhamaystiran< ref> Cufusjiidadka Cufka iyo Miisaanka Tirada Dayax ee Meeraha Dayaxa meere waa duni yar oo ka samaysan dhagaxaan neef iyo isku dhisyo kale taasi oo ku wareegta meere Tusaale ahaan dayaxa meeraha dhulka Waxaa jira 173 dayax oo ku meeraysta meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay iyo sideed kale oo ku wareega dunida yaryar Meereyaasha Waxaraxir iyo Dusaa ma lahan wax dayax ah Dhulku wuxuu leeyahay hal dayax meeraya afaraad Farraare wuxuu leeyahay labo dayax oo kala ah Fobos Phobos iyo Dheymos Deimos< ref> Neefaha Waawayn waxay leeyihiin tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas oo qaarkood le'eg yihiin xajmiga dayaxa dhulka Meeraha Cirjeex waa kan leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 67 dayax Waxaa ku xiga meeraha Raage oo leh tirada labaad ee ugu badan dhamaan sideeda meere ee bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo ah 62 dayax Dhinaca kale meeraha Uraano wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo dhan 27 dayax< ref> Meeraha Docay wuxuu leeyahay 14 dayax Si kastaba ha ahaatee duunyooyinka yar qaar ka mid ah waxay leeyihiin dayaxyo yaryar oo ku wareega ayaga Dunida yar ee Ceres ma lahan wax dayax ah laakiin dunida yar ee Bluto waxay 5 dayax oo wareega Sidoo kale dunida yar ee Haumea waxay leedahay 2 dayax waxaa iyadna hal dayax leh dunida yar ee Eris Waxaa la aaminsan yahay in dayaxyada qaar ay ka jirto nolol sida dayaxa Titan ee Cirjeex iyo bisha Triton ee meeraha Docay laakiin lama hubo ineey jirto midaasi< ref> Dayaxa Dhulka Dayaxa dhulku waa kan ugu weeyn dhamaan dayaxyada meereyaasha Bahda Qoraxdu Midaysay kaas oo la odhan karo wuxuu ka wayn yahay meereyaasha yaryar qaarkood Cufis-jiidadka u dhexeeya dhulka iyo dayaxa ayaa keena mowjadaha badaha taas mi la mid ah ayaa keentay isku-xidhnaanshaha labadooda Dayaxa oo ku socda xawaare dhan 1022 kilomitir ilbiriqsigiiba ayaa waxay ku qaadataa 27 maalmood 7 saacadood iyo 43 daqiiqo in uu hal mar ku wareego dhulka Dhinaca kale isku wareega dayaxu circumference waa 10 921 km; cufkiisuna waa 21958 ×1010 km3< span> halka mugiisu yahay 73477 ×1022 kg< sup>< span> Maadaama dayaxa cirkiisu aad u khafiif yahay falaadhaha qoraxduna toos u soo taabtaan oogada dayaxa ayaa heerkulkiisu aad u sareeyaa ugu yaraan waa 100 Kalfin ugu badnaana wuxuu gaadhaa 390 K Jidhka dayaxu wuxuu ka samaysan yahay iskudhisyo kala duwan kuwaas oo u badan curiyeyaasha kala ah Argon Hiliyaam Sodhiyaam Botashiyaam Haydarojiin iyo Raadon Markii ugu horeeysay taariikhda bani-aadamka sanadkii 1959kii ayaa Dayax Gacmeed Ruushku leeyahay tagay dayaxa Ka dib 1968dii ayaa qofkii ugu horeeyay cagaha saaray dayaxa kaas oo ka socday Dawladda Maraykanka Sanadkii 2004 wixii ka dambeeyay ayaa wadanada Jabaan Hindiya Shiinaha iyo Yurub saldhigyo ka sameeysteen dayaxa Inkasto dayaxu lahayn cir sare oo ka difaaca kulka qoraxda cilmi baadhis la sameeyay waxay muujisay in dayaxu leeyahay biyo laga heli karo cidhifyada dayaxa iyo oogada sare dhexdeeda< ref> Dayaxa Farraare Meereha Farraare Mars wuxuu leeyahay labo dayax oo kala ah Fobos Phobos iyo Dheymos Deimos Dayaxa Cirjeex Meereha Cirjeex waa kan leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 67 dayax Tirada dayaxyada ee meerahan Cirjeex aad ayay u badan tahay dhamaantoodna aqoon fiican looma laha laakiin kuwa ugu caansan waxaa ka mid ah Europa Ganymede lo Callisto Dayaxa Raage Meereha Raage waa kan labaad ee leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 62 dayax Tirada dayaxyada ee meerahan Raage aad ayay u badan tahay dhamaantoodna aqoon fiican looma laha laakiin kuwa ugu caansan waxaa ka mid ah Titan Lapetus Enceladus Tethys Mimas Hyperion Dione Phoebe Janus Epimetheus Prometheus Dayaxa Uraano Meereha Uraano Uranus wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo dhan 27 dayax Meerahan Uraano wuxuu leeyahay tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas waxaa ugu caansan Titania Oberon Umbriel Miranda Dayaxa Docay Meereha Docay Neptune wuxuu leeyahay tirada afaraad ee ugu badan Bahda Qoraxdu Midaysay kuwaas oo dhan 14 dayax Meerahan Docay wuxuu leeyahay tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas waxaa ugu caansan Proteus Triton Meerayaasha Koonka Aqoonta Aadamaha ee Koonka Sawiraan ka kooban xubnaha Bahda Midaysay Qoraxdu iyo sharaxaada xajmiga Meereyaasha iyo dayaxyadooda Qoraxda in ka badan 10000 oo jeer ayay ka weeyn tahay isla markaana 41 trillion ayay ka mug iyo cuf weeyn tahay dhamaantood< ref> Nolosha Ka Jirta Bahda Qoraxdu Midaysay Ilaa iyo hada inta la ogyahay meeraha kali ah ee nolol ka jirto waa meeraha dhulka Nolosha meeraha dhulka oo guud ahaan loo yaqaano "biosphere" ayaa waxa la aaminsan yahay ineey bilaabantay qiyaastii 35 bilyan sanno ka hor Dhulku wuxuu hooy u yahay malaayiin nooc oo noole ah kaas ooy ka mid yihiin Aadamuhu Ilaha Macdanta iyo habka is-daba-wareega biyaha ayaa ah mid u gaar ah meerahan isla markaana suurto gal ka dhigey ineey taageerada noolaha degan dhulka Sahaminta Meera Farraare Mars Raadinta Nolol kale Xigasho Meere Dhagaxley Waxaraxir Dusaa Dhulka Farraare Meere Dhagaxley ingiriis Terrestrial Planet waa meereyaasha ka samaysan inta u badan dhagaxa waxaana ka mid ah dhulka waxayna kala yihiin Waxaraxir Dusaa Dhulka iyo Farraare Waxaraxir waa midka ugu muga iyo miisaanka yar isla markaana ugu jidhka yar dhamaan Bahda Qoraxdu Midaysay halka dhulku yahay kan ugu wayn meerayaasha dhagaxleyda ah< ref> Qoraalo La Mid ah Neefaha Waawayn Meere Dhul Bahda Qoraxdu Midaysay Dayax Dayaxa meere Xigasho Miilaadi Waa magac tirsi-sanadeed wuxuu ka soo bilowdaa dhalashaddii Nebi Ciise wuxuu ka koobanyahay 12 bilood oo ku kala dhamaada 28 29 30 iyo 31 Taariikhda miilaadiga waxaa lagu xisaabiyaa tirs-bileed mana la xiriiro dabiicadda sida dayaxa iyo qorraxda Bilaha Miilaadiga Bilaha Miilaadiga Janaayo Febraayo Maarso Abriil Maajo Juun Luuliyo Agoosto Sebteembar Oktoobar Nofeembar Diseembar Milan Af-Taliyaani Milano waa magaalad oo kuyaalo gobalka Lombardia ee dalka Talyaaniga AC Milan Montenegro waa wadan ku yaalo koonfurta Yurub wadankaan magaciisa waxaa laga wadaa "buurta madow" waxoona xuduud la leeyahay wadamada KroatiaSerbia Bosniya iyo Badda Atriatik caasimada wadanka waa Sarajevo Taariikh Mug waa hab qiyaaseed Fiisigis Hab cabirka qaybo kamid ah adkeha Meel buuxinta Sedjibeke l^3 l \cdot l \cdot l< math> meesha l dheerirka ayaa la 3 jibaarayaa Salxaale a \cdot b \cdot c< math> a Dhirirka b Balaca c Joogga dhululubo \pi \cdot r^2 \cdot h< math> r Waa gacanta h waa fogaanta udhaxeysa Kubad \frac{4}{3} \pi \cdot r^3< math> r Waa gacan kubada Gobaabin \frac{4}{3} \pi \cdot a \cdot b \cdot c< math> a b c waa isdhaafyada Gumbur \frac{1}{3} A \cdot h< math> A Salka h Jooga Toobin \frac{1}{3} \pi \cdot r^2 \cdot h< math> r Gacan Goobo Ee hoose h Fogaanta udhaxaysa barta Hab kasta oo dherer iyo joog ah A \cdot h< math> A Salka h Jooga Hab kasta oo sawiran ee ubaahan xisaabin buuxda \int Ah dh< math> Meesha h waxa ay galeysaa mug kasta iyo Ah waa hab gooni ah h waxa ay uqorantahay hab dheer h; habkaan aad ayuu ufiicanyahay dhib malahan haddii uu xitaa habka isbadelo Haddii uu yahay adke Habkaan ayaa loo cabirayaa \Omega< math> xagal wareegeed \alpha \in < math> ama isku xiraha z< math> habkaan K< math> Waaa V \alpha \cdot x \cdot A< math> Meeshan x< math> halbeega jometeriyada habkan K< math> iyo A< math> wuu raacaa Bedka Muqdisho Af-Taliyaani Mogadiscio Carabi مقديشو Xamar Carabi حَمَر waa caasimada Jamhuuriyadda Fedraalka Soomaaliya waxa ayna ku taalaa galbeedka Badweynta Hindiya waa magaalo qurux badan oo indhuhu soo jiitaan oo aay badweynta Hindiya kaga wareegsan tahay sadax jiho Waxaa magaalada Muqdisho dhidibada loo aasay waqti aad u fog oo aay taariikhyahanada isku qilaafeen in magaaladani la aas'aasay qarnigii 2aad ama kii 3aad ee taariikhda miilaadiga Muqdisho waxey ahaan jirtay xarun ganacsi iyo marin kala qeybiya Hindiya iyo Yurub inta aan la qodin Kanaalka Suwees iyo jaziirada carabta iyo xeebta Afrikada bari Magaalada Muqdisho waxey ka koobnaan jirtay 6 xaafadood ama tuulo oo aay deganaayeen qabaail xaafad kasto waxaa xukumi jiray Sheekh xaafadaha waxey lahaayeen golaha odayaasha sida qaabka federaalka ah oo kulmiya dhamaan xaafadahaas loogana tashan jiray arimaha magaalada Qarnigii 4aad ee miilaadiga magaalada Muqdisho isku badashay nidaam ama maamul u eg saldanad Magacaabida Magaca Muqdisho Waxaa kaloo Taariikhyahanada isku qilaafeen magaca Muqdisho asal ahaan meesha uu kasoo jeedo waxaa lasheegay in magaalada markeedi hore la dhihi jiray Xamar iyo magacyo kale oo lamid ah sida Xamar weynexamar jab jab Xamar Cadexamar iyo xamar daye waxaa macquul ah in magacyadaas dhamaan magaalada loogu yeeri jiray waqtiyo kala duwan aay magaalada qadiimka ah aay soo martay sida isbedelada xaga qaabka dhismaha degaanka iyo Siyaasaddaba Qaar kamid ah taariikhyahanada ayaa waxey cadeeyeen magaca XAMAR uu horeeyay laakinse hadana waxaa aay isku qilaafeen micnaha Xamar oo ah magac bulshadu aad u taqaan weliba dhanka suugaanta iyo maah maahyada Soomaalida ilaa iyo waqtigaan aan ku jirno wey adeegsadaan magaca Xamar Micnaha Xamar carabi ahaan waa Alxamraa qaar kale neh waxey ku macneeyeen oo sheegeen inaay ka timid kalmada Ximyar oo aheyd dowlad Islaamka ka hor xukumi jirtay yemen Dawladdaas waxey gacanta ku haaysay ganacsiga xeebaha bariga Afrika oo kamid ah magaalada Muqdisho Magacaabida magaalada Muqdisho waxaa lasheegaa in magacaas asal ahaan uu yimid kalimada Maqcad Shaah oo loola jeedo kursiga Boqorka ama micnaha kale meesha ku jira meesha ugu wanaagsan ee boqorka fadhiisto ama xarun ka dhigto sida lasheegay Muqdisho waxaa qarnigii 6aad ee hijriyada xukumi jiray faarisiyiinta marka soomaalida wey kari waayeen ku dhawaaqida Maqcad Shaah waxeyna u bedeleen magaca hada Muqdisho kalmada waa laba erey kala duwan ereyga Maqcad waa carabi ereyga labaad shaah waa faarisi oo loola jeedo boqor maka taas maloo macneyn karo in magaalada aasaasideedi dadka faarisiyiinta aay qeyb ku lahaayeen maxaa yeelay ereyada faarisiga aad ayaa looga isticmaali jiray magaalooyinka carabta iyo xeebaha soomaaliya waqti aad u fog Waxaa aay badi taariikhyahanada qireen in magaalada Muqdisho uu Islaamka soo gaaray inta aay magaaladaas soo shaac bixin waxeyna soo soo shaac baxday baxday markii aay dadka magaalada dhamaan diinta Islaamka aay wada galeen oo aay noqdeen dad aad looga yaqaanp gobolka taas oo keentay in dhamaan xeebaha Afika bari oo ka kooban Zinjibaar Somaaliya Jabuuti loogu yeero Muqdisho Magaalada Muqdisho markii aay dadkeedi Islaamka galeen markaas oo aheyd qarnigii 1aad ee Hijriga waxey noqotay darbiyadii adkaa ee difaacay Islaamka Afrikasomalia byyyyyyyy Qaar kamid ah taariikhyahanada waxey sheegeen in dadka asal ahaan u dhashay magaalada Muqdisho aay ahaayeen dad aay ku badan yihiin Culimada iyo raga diinta lagu yaqaan kuwaas oo horsed ka ahaa dhaqdhaaaqyadii fidinka diinta Islaamka ee Soomaaliya isla markaana dowr weyn kasoo qaatay in aay diinta Islaamka ku fido bariga bartamaha iyo koonfurta Afrika dadkaas firkoodi ilaa iyo waqtigaan waxey kunool yihiin magaalada Muqdisho ee qadiimka ah Asaasidii Magaalada Muqdisho Taariikhyahanada waa aay isku qilaafsan yihiin waqtiga la aasaasay magaalada muqdisho qaar kamid taariikhyahanada yurub ayaa sheegay in magaalada Muqdisho la aasaasay qarnigii 7aad ama 8aad ee miilaadiga laakin kuwo badan ayaa waxey sheegeen wax taasi qilaafsan Kitaabka taariikhda magaalada Baata xeebta Afrikada bari ee lagu qoray afka Sawaaxiliga ayaa waxaa ku qoran qofkii ugu horeeyay ee magaalooyinka xeebaha Afikada Bari aasaasay uu ahaa Khaliifkii Cabdulmalik Ibnu Marwaan sannadku markuu ahaa 77 hijriga kadib markuu maqlay wararka magaalooyinkaas wuxuu markaas rajeynaayi inuu halkaas ka dhiso boqortooyo cusub Cabdulmalik Ibnu Marwaan wuxuu halkaas usoo diray rag Suuriyiin kuwaas oo ah dadkii dhisay magaalooyinka Baata Malindi Zinjibar Laamo Taariikhyahan Taliyaani ah ayaa wuxuu sheegay inaay aay magaalada Muqdisho ahaan jirtay Islaamka ka hor magaalo weyn Markii Islaamka uu ku faafay magaalada Muqdisho waxey noqotay meel aay soo hijroodaan dadkii carabta ahaa dadkaas oo halkaas ka abuuray ganacsi Iyo fidinta diinta Islaamka ilaa aay magaalada ka noqoto Minaaradii diinta ee Afrika dadkaas firkoodi ilaa waqtigan xaadirka ah waxey weli ku noolyihiin magaalada Muqdisho iyo xeebaha Banaadir oo dhan nin magaciisa la dhihi jiray "Ismaaciil Ibn Cumar Ibn Muxammed" ninkaan wuxuu kasoo jeeday reer "Banii Cafaan" wuxuu magaalada Muqdisho uu yimid sannadkii 149 hiriyada MIcnaha Muqdisho "Muqa ayey DISHA" Ibn Batuuta iyo Muqdisho socday ku dhaheen ninkaan maaha ganacsade ee waa Faqiih markaas ayey qeyliyeen dhalinyaradii iyagoo ku dhawaaqayay ninkaani wuxuu marti u yahay Qaadiga magaalada Waxey igu dhaheen waxaa caado inoo ah markuu magaalada yimaado Faqiiq ama Shariif amaba nin wanaagsan waxaa markiiba loo geeyaa Qaadiga magaalada si uu ula kulmo Suldaanka markaas ayaa waxaa ley geeyay Suldaanka magaalada oo aan la kulmay Ibnu Batuuta warbixintiisa wuxuu uga waramay qaabkii wanaagsanaa ee loo soo dhaweeyay iyo marti soorkii ee sadexda maalin ah ahaa ee aay reer Muqdisho u sameeyeen Ibnu Batuuta wuxuu yiri maalintii afaraad ee booqashadeydi magaalada Muqdisho ayaa waxaa ii yimid Qaadiga magaalada iyo ardayda iyo mid kamid ah wasiirada waxeyna iikeeneen maro "macawis" iyo maro kale garbaha lasaarto iyo camaamad sida kuwa masaarada oo kale sidoo kale waxe maryo kuwaan oo kale u keeneen dadkii aniga ila socday kadib waxaan soo aadnay Masjidka jaamica Suldaanka ayaan salaamay kadib asigana wuxuu igula hadlay afka Carabiga asiga oo dhahay "Qadamta kheyra maqdam wa sharafta bilaa dana wa aanastanaa" taas la micno ah "waxaad timid meel kheyr badan wadankeena ayaad sharaftay waadna nasoo wehlisay" Masaajida Magaalada Muqdisho Magaalada Muqdisho waxey ku caanbaxday masaajido waaweyn oo taariikh fog leh oo ahaan jirtay goobahii cilmiga loo soo doonan jiray lagana baran jiray culuunta kala duwan waxaan looga imaan jiray geeska afrika oo dhan waxaa masaajidadaas aay ku caan baxday xalaqaadka tafsiirka Xadiithka fiqhiga maamulkii Muqdisho ka jiray waxey ku tartami jireen dhisida masaajida iyo gaabaha lagu barto diinta Islaamka Masaajida Muqdisho waxaa ka mid ah - 1- Masjidka Xamar-Weyne jaamaca waxaa leysku wada raacsan yahay inuu yahay masjidka ugu fac weyn magaalada Muqdisho waxaa masjidkaas la dhisay 630 hijriga masjidka wuxuu leeyahay 81 tiir 2- Masjidka Arbaca-Rukun oo ladhisay bartamihii qarnigii 7aad ee hijriga 3- Masjidka Faqrudiin oo la dhisay 667 hijriga masjidkaan wuxuu ku caan baxay oo dabiyadiisa aay leeyihiin naqshada kala duwan oo aad u qurux badan oo ka sameysan ruqaan 4- Masjidka Axnaafta oo la dhisay qarnigii 7aad ee hijriga markii gumeysigii Taliyaaniga dalka qabsaday wey dumiyeen masjidkaas waxey ka duldhiseen baar aay u bixiyeen ‘’ BAR SAVOY’’ Sawirada Xamar Inta duq magaalo ee soo martay Muqdisho 1930 1990 1 DrCampani Romeo Podesta 1936 Disembar 1-da-k 2 Rag Scarpa Podesta 15-k-k Disembar 1937 3 DrSicar Podestà 1-DII Maarso 1937-k 4 Dr Barbino Luigi Podestà 3-1937-k da Juun 5 DrBaudino Marcelio Podesta Aviazione Capitano da Novembar 1-1937-k 6 DrGuliano Sanatore Podestà Disembar 1938-k 7 Dr Bartelli Pietro Commisario straordinario Febraayo 1941-gii 8 Oliviero Oliveri Commisario straordinario april 1950-K 9 DrAliviero Enrico 1950 Juun-k 10 e Vecco Carlo Novembar 01953-K11 11 cali cumar sheegow 1953-1956 11 Maxamed Shiikh Jamaal Cabdullaahi Duq Magaalo 1956-1960 k 12 Axmed Muudde Xuseen Duq Magaalo Novembar 1960-1962 k 13 DrKeynadiid Axmed Yuusuf Commisario straordinario 30-kQ kQ Agoosto 1962-1963 14 Shariif Maxamed imaankeey Duq magalo Septenber 63-1965 k 15 Cumar Xasan Maxamuud Cumar Istarliin 1965-1966 Febraayo k 16 DrShariif Maxamed Caydaruus Duq Magaalo Maarso 1966-1970-k 17 G Sare le Axmed Maxamuud Cadde Commisario straordinario 20-K-K Novembar 1970 18 Gaashaanle Sare Cusmaan Maxamed Jeelle Commisario straordinario 8-dii Disembar 1970-k 19 Gaashaanle Sare Xasan Abshir Faarax 028-kQ Magaalo Duq Maarso 1973 KQ 20 Yuusuf Ibraahim Cali Abuuraas Duq Magaalo Febraayo 1976-k 21 DrCabdullaahi Salaad Warsame Duq Magaalo Maajo 1981-k 22 Gaashaanle sare Xasan Abshir Faarax Duq Magaalo 1982-k 23 Cali Ugaas Cabdulle Duq Magaalo 1987-k 24 Sayid Cumar Xaaji Maxamuud Duq Magaalo Jannaayo 16-1990-k k 25 Sarreeye Guuto Axmed Jilacow Caddow Duq Magaalo 18-K-K Oktoobar 1990 26 sareeye guuto Faarax Muuse Maxamed Ilay cabdinasir hirsi 1990 k oo ahaan jiray barae sare oo jamacadaha wadanka Xasan Maxamed Xuseen"Muugaab oo ah Gudoomiyaha Gobolka Banaadir 2014 Dawladihii iyo Maamuladii Muqdisho ka talin jiray Waxaa magaalada Muqdisho soo xukumi jiray dowlado iyo Saldanado maamuladaas qaarkoodi waxaa sameeyay dadkii ugu horeeyay carabta ahaa ee halkaas soo degay qaar kalena waxey kamid aheyd qeyb katirsan qilaafadii Islaamka ee waqtigaas jirtay iyo maamulo aay sameysteen qabaail soomaaliyeed katirsan ee dega kofirta Soomaaliya Waxaa Dawladdahaas kamid ahaa 1- dowladii Ximyar waqtigii ‘’ Ascad ibn Karb ‘’ oo ahaa mid kamid ah boqoradii ka talin jirtay yaman qarnigii 4aad ee Miilaadiga Dawladdaan waxey kaloo soo xukuntay magaalooyinka’buurhakaba’ Marka’’ baraawa baardhere 2- dowladii Umawiyiinta waqtigii Cabdulmalik Ibnu Marwaan 3- dowladii Xalawaan oo Muqdisho ka talineysay qarnigii bilowgii qarnigii 6aad ee hijriga waxaan magaalada xukumayay Maxamed Shaah ka tirsanaa maamulka Xalawaan ee Ciraaq 4- dowladii Zuzaan oo bartamihii qarnigii 6aad ee hijiriga Muqdisho xukumayay 5- dowladii Shiiraaziyiinta oo qarnigii 7aad hijriga Dawladdaas waxey ku caan baxday dhisida Masaajida waaweyn oo leh qaab faarisi 6- dowladii Faqrudiin oo aasaasay Suldaan Abubakar Faqrudiin qarnigii 13aad ee Miilaadiga kadib markii uu ku guuleystay inuu soo afjaro qilaaf ka dhaxeeyay qabaailkii Muqdisho deganaa 7- dowladii Burtaqiiska oo magaalada Muqdisho xukumayay waqti gaaban sannadkii 1502 Miilaadiga Burtaqiiska waxey dadkii Muqdisho deganaa kala kulmeen iska cabin xoog leh oo aay ku diidan yihiin maamulkoodi 8- dowladii Mudafar oo Muqdisho xukumeysay bilowgii qarnigii 6aad ee Miilaadiga 9- dowladii saldanadii reer Cumardiin geledi oo xukun tay intay inta badan kifirta soamali oo la dhihijiray suldan yuusuf oo xaruu tiis way agayd afgooye 10- dowladii Cumaan waa waqtigii Suldaan Barqash oo ahaa suldaankii Sinjibaar oo xukumayay xeebaha bariga Afrika bartamihii qarnigii 18aad ee Miilaadiga markaas waxey magaalada Muqdisho siyaasad ahaan raacsaneyd Suldaankii reer Cumaan ee joogay Sinjibaar 11- dowladii Taliyaaniga oo magaalada Muqdisho qabsatay 1892 Miilaadiga kadib markii hashiis la gashay Suldaankii reer Cumaan ee Muqdisho katalinaayi inuu ka tanaazulo xukunka ee uu qaato lacag dhan 140 kun Rubiya sannad walba Bilowgii 50 meeyadii waxey magaalada Muqdisho heshay maamul dowlad hoose ah intii lagu guda jiray xurnimo raadinta 1950-1960 1960 kii markii xurnimada la helay waxey magaalada Muqdisho noqoday caasimada dalka Soomaaliya muqdisho wa mid kamid amagaalooyinka caalamka ugu waawayn Magaalooyinka la mataanka ah Cimilada Muqdisho Tareen Tareenkii isku xiri jiray Muqdisho iyo Jowhar Villaggio Duca Degli Abruzzi Neef Gas Haku khaldin xanuunka Neefta Neeftu ingiriis gas waa mid ka mid ah sadexda aasaaska u ah walaxda matter Waxa laga yaabaa in neefta saafi ahi ka samaysan hal atom sida Neefta Gobka ama neef atomic sida Niyoon malakuyuul ka samaysan labo atom sida Ogsajiinta oo kale ama isku dhis compound ka kooban malakuyuulo ka yimid atomyo kala duwan sida Kaarboon-labo-ogsaydh C2< sub>O Iskumilanka neeftu waxay ka kooban tahay neefo saafi ah oo kala duwan sida hawada oo kale Waxa neefta ka soocay adkeha iyo dareereha waa ayadu waxay ka samaysan tahay saxaro particles kala furan isla markaana kala madax-banaan taasi oo ka dhigtey neefta mid bilaa ur ah oo isha dadku arki karin Marka cadaadiska iyo heerkulku caadiga yihiin neefaha kali ah ee dagan ee curiyeha ka tirsan waa kuwa ka sameysan malakuyuulo labo atom iyo wixii ka badan kuwaas oo ah Haydarojiin H2< sub> Nitrojiin N2< sub> Ogsajiin O2< sub>; iyo marka lagu daro labo ka mid ah Halogenska Foloriin F2< sub> iyo Koloriin Cl2< sub> Neefahaasi waxaa soo raaca kuwa ka samaysan hal atom ee Neefta Gobta Noble Gases kuwaas oo kala ah Hiliyaam He Niyoon Ne Aargon Ar Kiribtoon Kr Siinoon Xe iyo Raadhoon Rn Neefaha Waawayn Cirjeex Raage Uraano Docay Neefaha Waawayn ingiriis Gaseous Planets kuwani waa meereyasha inta ugu badan ka samaysan isku dhisyo neefo ah sida caadiga ahna way ka wayn yihiin meerayaasha dhagaxleyda ah Meereyaasha noocan ahi waa kuwo aad u waawayn isla markaana leh tiro badan oo dayaxyo ah Meerayaashan waa kuwo aad uga fog qoraxda waxayna xigaan cidhif Bahda Qoraxdu Midaysay waxaana ka mid ah Cirjeex Raage Uraano iyo Docay Meeraha Cirjeex waa kan ugu wayn dhamaan meerayaasha bahda qoraxdu midaysay Qoraalo La Mid ah Neefaha Waawayn Meere Dhul Bahda Qoraxdu Midaysay Dayax Dayaxa meere Xigasho Qaamuus waa buug oo erayga ama luqadaha fasiro qaamuuska waxoo kuu fasiraa ama kuu turjumaa luqadaha kale badanaa qaamuusyaasha waxaa lagu tixay alifbeetada si oo u fududaado radinta xarafka aa raadineesid Qaamuus finnish-soomaali-finnish Qaamuus Soomaali-Ingriis Qaamuus Soomaali- Faransiis Français Qaamuus Soomaali-Ingiriis-Jarmal Qaamuus Soomali Ingiriis talyaani italiano Qaamuus Esperanto Esperanto Qaamuus Esperanto-Jarmal Krause Esperanto- Deutsch Jarmal © Helmut Buske Hamburg 1999 ISBN 3-87548-193-3 wwwbuskede Qaamuus Jarmal-Esperanto Krause Deutsch Jarmal-Esperanto © Helmut Buske Hamburg 2007 ISBN 978-3-87548-466-3 wwwbuskede Qaramada Midoobay ama QM waa caalamka oodhan oo ku midoobay nabada iyo xornimada aduunka iyo dhinaca dhaqaalaha qaramada midoobay waxaa la aasay 1945tiiwaxaana ka soo qeeb qaadatay 192 wadan waa markii oo dhamaaday dagdagaladii aduunka kii labaad ww2 Sababta loo aasayneh waxee waaye in dagaalo nuucaas camal oo aduunka ka dhicin markale Qaramada midoobay waxee leedahay ciidamo oo ka tirsan wadamada qaarkood waxeena u badanyihiin Shiinaha iyo Pakistan Xaruntooda waxaa waaye Manhattan ee magaalada New York dalka mareykanka Jeneralyaasha QM Trygve Lie Norwey Febraayo 1946ii ilaa waqtiga oo is casilay 10 Nofeembar 1952 Dag Hammarskjöld Iswiidhan 10 Abriil 1953ii ilaa waqtiga oo xafiiskiisa ku dhintay 18 Sebteembar 1961 U Thant Burma 30 Nofeembar 1961ii ilaa 1 January 1972 Kurt Waldheim Austriya 1 January 1972 ilaa 1 January 1982 Javier Pérez de Cuéllar Peru 1 Janaayo 1982ii ilaa 1 Janaayo 1992ii Boutros Boutros-Gali Masar 1 Janaayo 1992 ilaa 1 January 1997 Kofi Annan Ghana 1 Janaayo 1997ii ilaa 1 Janaayo 2007 Ban Ki-moon Koonfur Kuuriya 1 janaayo 2007ii wali UNICEF UNESCO Qarni waxaa lagu soo koobaa 100 sano Qorax Qorax ama Cadceed waa shey wayn oo ka samaysan neefo ololaya Sidoo kale qoraxdu waa Xidigta aya nolosha aduunku ku tiirsan tahay Iyada iyo mereereyaasha waxaa la isku yidhaahdaa Bahda Midaysay Qoraxdu Aduunka iyo mereereyaasha kale waxeey ku wareegtaan Qoraxda waxeena la wareegtaan waxyaabo baraf ah iyo boorka hawada ayaga oo 998% buuxiya weeninka iskujoogga qoraxda Qoraxda waxee keentaa awood Enargy gaar ahaan ileys taasi oo ugu wacan Nolosha aduunka oo dhan Qoraxda waxee xakuntaa xaraaradaha aduunka iyo jawiga waxeena u dhigantahay 1 3 Waqtiga Biyaha badtaan dhinaca badda inta kale waxaa xakumo Bisha Samayska Qoraxda Qoraxda waxee ka koobantahay Dab ama Hydrogen taas oo daboosha 92% qoraxda oo dhan Kalarka qoraxda waa Cadaan sababtoo ah kuleelka qoraxda waxoo gaaraa 5515 garaado laakiin markii aduunka laga fiiriyo waa jaale sababtoo ah aduunka waxaa ku daboolan waxyaabo oo Dabeesha ama duufaanta qoraxda celiyo taas ayaa midabka bedelaysa Marka ee qoraxda dheceeso Cirka waxaa lagu arkaa ayada oo oranji ama gaduud ah Nolosha Qoraxda Jiritaanka dunidu waxay ku xidhan tahay nolosha Qoraxda Haddii isbedel ku yimaado qoraxda nolosha dhulka iyo waxkasta weey doorsoomayaan Sida la qiyaasayo Hal bilyan sano ka dib midabka qoraxdu waa isbedeli iftiinkuna waa sii kordhi sababto ah Hiliyaamta bu'da qoraxda ayaa sii kordheeysa taas oo keeni doonta in 10% kordho iftiinka heerkulka iyo falaadhaha khatarta ah ee ka soo baxa qoraxda; halka 35 bilyan sano ka dib ay badan doonto 40% Aqoonyahanada Cimiladu waxay sheegeen isbedelkaas qoraxda ku yimid sare u qaadi ilayska halista ah ee "radiation" taas oo lumin doonto biyaha badaha dhulka Wakhti yar gudaheed waxaa kor u kici heerkulka oogada sare ee dhulka sidoo kale isku-wareega Kaarboon Ogsaydh CO2< sub> oo muhiim u ah nolosha dhirta ayaa jaha wareeri iskuna bedeli Kaarbon afar C4 oo sun ah Dhirtu haday ka dhamaato dunida waxaa dhici in la waayo hawada Ogsajiin midaas oo sababaysa dhimashada noolaha oo dhan Hal bilyan sano oo kale kadib heerkulka maqaarka sare ee dhulka wuxuu gaadhi ugu yaraan 70 degree Salsiyas midan oo jaho-wareer ku keenaysa miisaanka iyo cufis-jiidadka dunida Midabka qoraxdu wuxu noqon casaan 5 bilyan sano ka dib isla markaan gacanka qoraxdu wuxuu gaadhi meel ka badan 250 jeer meesha uu hada joogo Wakhtigan lama hubo sida dhulku noqon laakiin waxa la og yahay in wareega dhulku isbedeli sababto ah aad ayuu uga fogaani qoraxda Mudo yar ka dib bu'da qoraxdu waxay isku bedeli cadaan bilaa kul iyo ileys ah halkaas ayaana ugu dambeeysa isku xidhnaanta Bahda Midaysay Qoraxdu Raage Raage sidoo kale loo yaqaano Saxal ingiriis Saturn waa meeraha 6aad ee Bahda Qoraxdu Midaysay Meerahani wuxuu ka mid yahay 4ta meere ee loo yaqaano Neefaha Waawayn Sidoo kale meerahani Raage wuxuu leeyahay tiro dhan 62 dayax taasi oo ka dhigaysa Raage meeraha labaad ee ugu dayaxa badan bahda qoraxdu midaysay Dayaxyada Raage Meereha Raage waa kan labaad ee leh tirada ugu badan daxayada ee Bahda Qoraxdu Midaysay wuxuuna leeyahay 62 dayax Tirada dayaxyada ee meerahan Raage aad ayay u badan tahay dhamaantoodna aqoon fiican looma laha laakiin kuwa ugu caansan waxaa ka mid ah Titan Lapetus Enceladus Tethys Mimas Hyperion Dione Phoebe Janus Epimetheus Prometheus Xigasho Sanad waa waqtiga u dhaxeeyo wareega uu Dhulka ku wareego Qoraxda Haddii la'sii balaariyo waxaa lagu qeexikaraa dhamaan koonanka kale tusaale ahaan "Sanadka Maars" waa waqtiga uu Maars ku wareego xuduntiisa orbit Sanadka dhulka aan ku noolnahay waa 12 bilood waana 365 maalmood 4 tii sano mar ayuu noqdaa 366 maalmood Hijri ahaan waxaa la isticmaalaa Bisha Dayaxa waana 354 maalin Sanadka Soomaalida waa 12 bil oo kala ah Soon Soon fur Sidataal Carafo Zako Safar Mowliid Maalmodoone Bandambe Boqolsoon Waabariis Shacbaan Seerbiya Србија ama Jamhuuriyadda Seerbiya waa wadan ku yaala koonfurta qaarada Yurub Seerbiya markeeda hore wuxuu ahaa wadan xor ah wuxuuna mar la midoobay dowladii ladhihi jiray Yugoslaafiya hadana wuxuu la midoobay wadanka Moontenegro waxayna kala goeen 2006dii Wadanka Seerbiya iyo wadanka Kosofo waxay kala goeen 2008diiSeerbiya waxay maanta leedahay maamul goboleed oo la yiraahdo Vojvodina Caasimada wadanka Seerbiya waa Belgareed Taariikh Saldanadii Cadal waxay ahaayeen boqortooyo xukumi jirtay gobolka awdal iyo qayibo kamida somalia iyo qebo badan oo ka mid dhulka Itoobiya iyo Jabuuti ilaa Eratareya waxeyna ka mid ahaayeen boqortooyada ugu taariikhda dheeraa uguna awooda weynaa dalka Somalia cadal ama adal waxa lagu xasuustaa dagaalo waaweyn oo ay inta badan la galeen ethiopia waxa kamid aha boqoradi somaray TIINIXI IYO TINCARO IYO TIIN CAWUSLE IYO AXMED GUURAY ARAWELO IYO BACAYIR IYO LABADISI WIIL BUCUR IYO BABOW oo aha boqorki ugu danbeyay boqortoyadi Cadal iyago asal ahan kaso jedaa dadki loyaqanaay boonta oo iyana kaso jeeday dadki loyaqanay saab oo aha ilma baaydar samale oo hadi laa is yidhaa tarikhdoda haalaga shekeyo an laga dhamanayid xaga durufaha iyo wadciga hada ay wax marayan oo noqonaysa inay qabaayil badan oo hada sheekta somalia iyo dhuuka Soomaaliya oo mesha ka baxaya taso dhalin karta xuuman iyo cuuqdad hoorle baase aynu halka ku dhafno Talyaaniga ama Jamhuuriyadda talyaaniga waa dawlad ku taala qaarada yurub waxa uuna xuduud la wadaagaa wadamada Faransiiska iyo wadanka Iswiisarland iyo wadanka Ostariya waxa kale oo uu soodin la leeyaay wadanka islofeeniya dhulaka taliyaaniga waxa uu ka koobanyahay sadex wadan oo kala ah dawlada taliyaaniga ee caanka ah iyo wadanka saan mariino oo ah imaarad madax banaan oo ku taala gudaha wadanka taliyaaniga waxa kale oo wadanka taliyaaniga ku gauda yaala dawlada yar ee looga taliyo dadka haysta madhabta kaatooliga ee diinta kiristanka oo ku dhex taala gudaha Roma caasimada wadanku waa roma inta badan dadka reer taliyaanigu waxa ay haystaan diinta kiristanka raysal wasaaraha wadanku hada waa salfiyo barlaskooni lacagta wadankaa lagu isticmaalaa waa lacagta midawga yurub ee yoorada loo yaqaano taliyaanigu waa dawlad wayn oo caana taariikh soo jireenan wuu leeyahay dawlada taliyaanigu waxa ay ka midtahay dawladaha loo yaqaano G8 ee xaga warshadaha hore uga maray taliyaanigu waxa uu gumaystay wadamu kamida qaarada afrika sida soomaaliya ertariya iyo libiya luqada wadanku waa taliyaani taliyaanigu waa jamhuuriyad dimuquraadi ah taliyaanigu waxa uu ku yaala bada dhexe halkaas oo ay ku taalo jasiirada sisiiliya oo ah qayb ka mid ah wadanka taliyaaniga taliyaanigu waxa uu leeyahay warshado badan oo wax soo saara ganacsiga taliyaanu badanaa waxa uu gaadhaa Afrika bogan waxaa qoray Waxay ku taalaa gacanka Itaaliya ee yurubta koonfureed iyo labada jasiiradood ee ugu weyn badda dhexe sida Sasiiliya iyo Sardiiniya Talayaaniga wuxuu soohdinta la wadaagaa wadamada kala ah Faransiiska Iswiizerlaan iyo Isloveeniya Labada gobol ee madax-banaan oo ah saanmarino iyo Faatikanaka waxay ku dhex yaalaan gacanka Talyaaniga Talyaani ama Itaaliya Talyaani ahaan Repubblica Italiana Waa dowlad yurub ah waxeyna dhacdaa Koonfurta qaarada yurub Talyaaniga wuxuu ka koobanyahay 3 qeybood; Dhulka la xiriirsan yurub iyo 2da gaziirad ee lakal yiraahdo sicilia iyo sardegna Dhanka woqooyi waxaa ka xiga talyaaniga buuraha Alpine waxaana ku taala gudaha talyaaniga labo dowladood oo madax banaan oo kala ah; Faatikaan iyo Saan Mariino Taariikh Benito Mussolini Rodolfo Graziani Uraano Uraano ingiriis Uranus waa meere ka mid ah Bahda Midaysay Qoraxdu Dayaxyada Uraano Meereha Uraano wuxuu leeyahay tirada sadexaad ee ugu badan bahda qoraxdu midaysay kuwaas oo dhan 27 dayax Meerahan Uraano wuxuu leeyahay tiro badan oo dayaxyo ah kuwaas waxaa ugu caansan Titania Oberon Umbriel Miranda Xigasho Wakhti Wakhti Ingiriis Time waa tiro ka mid ah xisaabta oo lagu xisaabiyo habeenka iyo maalinta; maalmaha todobaadka billaha iyo sanadka iyo wixii ka badan intaas Xisaabinta wakhtiga waxaa ka mid ah saacadaha taas oo loo isticmaalo si loola socdo kolba wakhtiga lagu jiro taas oo ah lixdan 60 ilbiriqsi Qeeybaha Wakhtiga Qeeybo badan ayaa loo kala saaraa wakhtiga taas oo ku xidhan hadba meesha la joogo Dunidan aan ku nool nahay waxaa la isku raacay qeeybahan hoos ku qoran Ilbiriqsi oo ah midka ugu yar Daqiiqad oo u dhiganta lixdan 60 ilbiriqsi Saacad waxay la mid tahay lixdan 60 daqiiqad 24 saac oo ah habeen iyo maalin Todobaad sidoo kale loo yaqaan Usbuuc waa todoba maalin Bil waa sodon 30 maalmood Sanad oo ah marka dhulku hal mar ku soo wareegto qoraxda Sanad waa 3654 maalmood Qarni waa boqol 100 sanno oo wakhtiga dunidan aan ku nool nahay ah Wakhti Saacad Wareega Meere Sida la isku waafaqay dhamaan meereyaashu waxay ku wareegaan xidig qorax Tusaale ahaan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay dhamaantood waxay ku wareegaan qoraxda jiho la mid ah tan qoraxdu u ged-gedoonto waa qaab la mid ah habka saacadu u wareegto "clockwise" Ugu yaraan hal meere WASP-17b oo aad inooga fog ayaa la arkey inuu u wareego jiho ka duwan tan xidigtiisu u gedoonto< ref> Wakhtiga ay meere ku qaadato inuu dhamaystiro hal wareeg oo uu ku soo duurayo qoraxda waxaa loo yaqaanaa sanad Hadaba sanadada meerayaashu way kala duwan yihiin taasi oo ku xidhan kolba masaafada iyo fogaanta uu u jiro qoraxda Meeraha ugu fog masaafada qoraxda ayaa ugu sanad dheer isla markaana ugu socod gaaban sababtoo ah aad ayuu uga dheer yahay cufisjiidadka qoraxdaasi Gedgedoonka Meere Meere kasta wuxuu ku gedgedoomaa rotate xariijin udub-dhexaadkiisa ah taasi oon la arki karin Gedoonkaasi meere oo ka soo bilaabma bari ilaa galbeed ayaa waxay keentaa maalinta iyo habeenka sababtoo ah iftiinka qoraxda ayaa kolba dhinac ka mid ah meerahaais u muuqda< ref> Inta u badan meerayaasha Bahda Qoraxdu Midaysay waxay u soo gedoomaan hab waafaqsan wareega saacada marka laga reebo meeraha Uraano oo asaga lagu wado in uu u gedoomo jiho lid ku ah wareega saacada Gedgedoonka meerayaashu way kala duwan tahay meeraha Dusaa waxay ku qaadataa dhowr saacadood inuu dhamaystiro gedoon xidhan taasi oo ah habeen iyo maalinta Dusaa; halka meerayaasha waawayn ee neefta ah ay ku qaadato maalmo badan iney sameeyaan hal gedoon oo dhamaystiran< ref> Qoraalo La Mid ah Neefaha Waawayn Meere Dhul Bahda Qoraxdu Midaysay Dayax Dayaxa meere Xigasho Waxaraxir summad ♀ waa meeraha labaad ee baho cadceedeed ka soo Sun iyo waa ku dhawaad ​​ka wayn yahay dhulka Sida Venus guuro hareeraha dhidibka u gaar ah jihada ka soo horjeedda ee dhaqdhaqaaqa agagaarka qorraxda si aad u dhihi kartaa in gadaal u wareegto taasoo Venus iyo Triton kaliya ma Venus waa meeraha keliya ee baho cadceedeed kuwaas oo maalin ka dheer tahay sanadka sababtoo ah Venus wareegto mar agagaarka qorraxda ee 225 maalmood waxayse u baahan tahay oo buuxda 243 maalmood isbedel ku wareeg ah oo keliya oo hareeraha dhidibka u gaar ah Like kale tan iyo Qarniyadii hore ee meerayaasha West loo yaqaan kuwa soo baxay iyada oo Saatun ayaa loo magacaabay by ahaa Gariig kaas oo magac hiir our Giriigtu waxay sidoo kale sheegaysaa in Venus iyo Triton la xiriira Waxaa la magacaabay ka dib markii ay ilaahadda jacayl Aphrodite iyo sida la meerayaasha kale nidaamka wuxuu u sarreeyey by Romans -ka kuwaas oo magacyadooda ka dibna dhaxlo Jacaylkoodii ilaahadda magacaabay Venus Meeraha ayaa waxaa lagu yaqaan ka hor Qarniyadii hore iyo lahaayeen magacyo kala duwan ee dhaqamada kala duwan Maaddaama ay inta badan waxaa lagu arki karaa macnaha of qorrax iyo qorrax ka soo baxa waxa la yidhaahdaa waa star fiidkii iyo xiddigta waaberi oo ku qoran afaf dhawr ah Venus sidoo kale waa jirka oo u nacaan oo waa muuqataa in Samada ka dib markii Qoraxda iyo Dayaxa Meeraha ayaa waxaa la molnbeklädd leh jawi inta badan ka kooban carbon dioxide laakiin sidoo kale qaybo yar oo nitrogen dioxide baaruud iyo uumiga biyaha way ku jiraan Taas ayaa ka dhigaysa dunida korkeeda aad u kulul oo aad u waantoobaan in ay nolosha ugu yaraan foomamka aan ognahay in laga soo Earth Sida meeraha durba waa sida weyn sida dhulku ilaa ay mararka qaarkood loo gudbin doono sidii dhulka walaasheed meeraha Venus leh Mercury yihiin meerayaasha kaliya ee Nidaamka Solar in aadan haysan bilaha cusubu dhashaan Tusmada 1 Venus Aayadaha 2 -dhismeedka Gudaha 3 Khaatumo 4 Area 5 Hore Waxyaabo 51 Studies wax wal oo 52 Studies leh AIDS-ka cusub ee indhaha 53 probes Space 6 Fiction 7 Seeds 71 Notes 72 Suugaanta 8 Sidoo kale eeg 9 links External Venus Aayadaha On 14 June 2004 waxaa jiray maris Venus ah ; ku dhowaad 6 saacadood sida Venus maray hore ee saxan ee qoraxda Qeybo badan oo koonfurta iyo bartamaha Sweden daruurta daboolay subax taas oo macnaheedu yahay in badan oo seegay maris Venus Transit A ee Venus sidoo kale 6 dhacay June 2012 Qofka No nool ay arkeen markii ay dhacday sanadkii 2004 Transit ee Venus ka hor taariikhda qaaday in 1882 oo ka mid ah la soo dhaafay u galay kuwaas oo si aad u aragto ka hor 2004 dalka Iswiidan waxay ahayd in 1769 Marinada noocan oo kale ah ay ahaayeen muhiimada cilmiga xiddigaha tusaale ahaan in ay isku dayaan in ay dhererka fogaanta qorraxda Next maris Venus dhacdaa 2117th Venus leeyahay dul qaado kaas oo xidhiidh ah ku dhowaad saxda ah si wareeg dhulka ee leh saamiga 13 8 Sidaa darteed Venus iyo dhulka ku dhow dhab ah meel ay isku qaraabo 8 sano 13 Venus Orbit ka dib Tani waxay u ogolaaneysaa rakaab sida caadiga ah dhacdaa in lammaane oo laba ilaa sideed sano Markaas waxay qaadataa ugu yaraan boqol sano ilaa dabada ee soo socda waxay dhacdaa Dhismaha Inner Size Venus ee la xiriira dhulka ee ka The gudaha ee Venus waa wax la mid ah Dhulka Qaybta sare ee Venus ka kooban yahay muhiimad ahaan of lakabka adag oo ah dhagaxa weyn loo yaqaan qolof ah iyo qiyaastii 40 mayl u qoto dheer waa Qolof ah waxaa ka buuxa oo qolalkii ah dhagaxa weyn la shubay loo yaqaan magma Qolladihiisa magma Kuwaasi quudinta marno dushiisa Under rafatay waa goiisii ​​ka kaas oo qiyaas ahaan 3 000 km qoto dheer Arrintani waa mid aad u kulul halkaas oo dhagaxa weyn semi- la shubay wareegto sida dareere dhegdheg qaro weyn Dhagax weyn ee goiisii ​​gaadiid u kulaylka in ay dusha sare by Hiitarada ku gedaaman meesha wax kulul u kacda iyo inuu dhaco ama qabow The dushooda Hiitarada halkaas oo arrinta kulul ugu dhaw ee dusha sare waxaa lagu magacaabaa dhibco kulul Hetpunkterna sababa qolladihiisa magma in la quudiyo marno iyo mararka qaarkood ay kor u qolof ah oo dhan iyo hesho dhulka si ay u bararsan yihiin In xarunta Venus waa xudunta u ah goobahaasi aheydna socdaal xoogan kulul ee biraha la shubay inta badan nickel iyo birta Heerkulka core waxaa la qabtaa ilaa sababtoo ah cadaadiska ay Venus layers sare Qofna hubaal ah uma oga haddii xudunta u ah waa dareere ama adag ama kaliya qayb ahaan go'an dhulka Aragtiyaha Most of the gudaha ee Venus ka yimaadaa isbarbardhigga Earth Waxaa loo maleynayaa in Venus iyo Earth sameeyay si la mid ah iyo in ay qayb ka mid ah habka tamarta qoraxda sidaas arrinta in meerayaasha waxay ka kooban yihiin waa in saabsan isku Khaatumo Venus leeyahay jawi ka kooban intooda badan ee kaarboon iyo ku yar nitrogen Waxay leedahay cadaadiska at dusha ku saabsan tahay 90 jeer ka weyn yahay cadaadiska on Earth cadaadiska siman on mile ah oo qoto dheer badda ah on Earth The weyn oo CO2- hodanka ah gudbikaraa oo qaaradda wada jir ah ula natiijada ay aad u sarayso cadaadis atmosfeerta in saamayn xooggan lagu koriyo in kicisaa heerkulka dushiisa oo ku saabsan 400 ° C ka badan waxa ay leeyihiin haddii kale lahaa si heerkulka dusha ka gaari karto 500 ° C Taas ayaa ka dhigaysa Venus ' dusha gubniinka Mercury inkastoo Venus waa ku dhowaanayaan labanlaab ka fog qorraxda Waxaa suurto gal ah in Venus mar lahaa biyaha dareere badan sida Earth Afar bilyan oo sano ka hor inta qorraxda ka timaada kulaylka aan sida badan laakiin sida kulaylka u kacay biyo is afgarasho kaarboon si jawiga iyo dioxide kaarboon la sameeyo si kulaylka ee dusha meere ee sii kordhay ilaa dalaka lahaa gabi ahaanba is afgarasho Marka laga xorreyn- bannaan ee Magellan sahamiyey dunida korkeeda waxaa jiray rajada in la ogaado lahaa raad webiyaashaada oo qalalan ama calaamado kale oo uu biyo laakiin sida jirin ahaa marna helay Haddii ay jirto ayaa biyaha in uu leeyahay raad sida la waayay tan iyo Venus weli waa volcanically firfircoon Sida uumiga biyaha Alshaab ayaa ka soo dalaka ayaa sidoo kale si tartiib burburiyey uumi ee qorraxda ee shucaaca iyo hydrogen aasaasay iyo oksijiin Hydrogen The shucaaca ionized iyo oksijiin ayaa la xidhxidhnaa halkii ay u macdanta ee ciidda in ogsijiin ugu horeysay oo kale dhulka Sababo la Venus uu leeyahay xawaare aad u hooseeyo kaayesi lafteeda agagaarka taas oo tusaale ahaan waa dhulka xawaaraha Equatorial kaayesi ee 4651 m s halka Venus 181 kaliya m s ma ahaan ku beer magnetic taasoo hayn karo hydrogen ee ionized of jawiga laakiin waxaa jira post hore halkii meel dabaysha qoraxda Area Image A 3D ah ee dusha ee Venus Venus dusha Dadwaynaha bannaankii baaxad weyn Waxa kale oo jira kolayba ah grooves oo ballaadhan sida Atalanta Planitia Guinevere Planitia iyo Lavinia Planitia Waxaa jira laba buuraleyda waaweyn ee HTML Terra ee soo hijrootay dhulalka waqooyiga oo ku saabsan size of Australia iyo Aphrodite Terra weheliyaan dhulbaraha oo ku saabsan cabbirka South America On HTML Terra waa oogada ah Lakshmi Planum kaas oo la hareereeyey oo buuraha ugu sareeya on Venus oo ay ku jiraan ballaarnaa Maxwell Montes by Xogta uu ka soo radar image Magellan waxay muujinaysaa in inta badan dusha ee Venus waa la daboolay durdurro dhagax dab Waxa jira dhowr marno ballaaran oo la mid Hawaii ama Olympus isaguse sida Sif isaguse Natiijooyinka Recently ku dhawaaqay ayaa tilmaamaya in Venus weli waa volcanically firfircoon laakiin kaliya meelo yar oo In ka badan boqol milyan oo sanadood ee ugu dambeeyey waxa ay ahayd firfircoon Ma jiraan wax craters yar yar on Venus meteorites yar yar la burburiyey ee Venus jawi cufan ka hor ay garaaci kartaa hoos Craters wuxuu u muuqdaa inuu yimaado in rucubood oo muujinaysa in meteoroids waaweyn marka laga reebo jebiyaan inta ay ka gaarayaan dusha sare The terrains oldest on Venus u muuqda in ay 800 oo milyan oo sano jir Kobenhagen Riiraaqey waqtiga la tirtiro inta badan dusha hore Early Waxyaabo Marka Venus waa shayga ugu maskax wanaagsan oo samada ka dib markii Qoraxda iyo Dayaxa waxa uu lahaa qiimo weyn tahay dad badan Venus ayaa loo yaqaan labada " The Star Morning " iyo " Evening Star " magaca sheegaysa in planet markii hore loo arkay sidii laba shey oo kala duwan Inkasta oo Aborigines kuwaas oo haddii kale waxaa loo yaqaan for fiiro ah sumalka uguma ay ku magacaaban Venus magaca Barnujbir iyo waxaa jira xafladaha qadiimiga ah oo la xidhiidha dunida korkeeda Ammisaduqas Venus rinjiyeynta taariikhaysan 1581 fKr muujinaysaa indha-indhaynta sameeyo xiddigiyayaashii oo Baabuloon laga Venus waxa lagu sheegay sidii Nin Dar- ah na The note ah sumalka uguma ugu horeeya on Venus yimaado Baabuloon ka yimid oo hoos King Ammisaduqas oo boqornimadiisa inta u dhaxaysa 1646 BC iyo 1626 fKr Venus Leaderboard ka soo Ammisaduqa taariikhaysan 1581 BC muujinaysaa in Baabilooniyans oo garatay Star ay subaxda iyo fiidkaba Star ahaa shay la mid ah On board ee loo yaqaan Venus Nin Dar- ah na " boqoradda dhalaalaya oo samada oo " oo macnaheedu yahay Giriigtu waxay arkeen Venus sidii laba xiddigood oo kala duwan Phosphoros " sidayna iftiin" iyo Hesperos ilaa Baytagooris ee 600 BC Romans The arkay Venus Aroortii arooryadow taas oo macnaheedu yahay " Light qofka sita " iyo Venus fiidkii Vespers Norsemen waxa loo yaqaan Friggjarstjærna ka dib markii Freja Kii u horreeyey ayaa caddeeyaa Venus Transit la sameeyey by Yeremyaah Horrocks December 4 1639 24 November sida ay Julian in ay ahayd in la isticmaalo oo ay weheliso saaxiibkii William inooga Transit ee Venus ee 1769 Waxa kale oo jira cadaymo muujinaya in ku meel gaar ah ee Venus lahaa ayaa la arkay mar hore in 1032 by astronomer ee Persian Avicenna Markaas ku soo gabagabeeyey by Venus ahaa dhaw Earth badan Sun In 1100s ah astronomer Andulusianka Ibn Bajjah ayaa lagu arkay " laba meerayaasha dhibco madow on qorraxda sida " taasi oo markii dambe la ogaaday inay noqon Mercury iyo Venus Aayadaha Studies wax wal oo Galileo Galilei ahaa baranayay Venus isagoo xoqad iyo arkay in wejiyada ay corresponded in ay Dayaxa Waxa uu noqday mid ka mid ah doodaha uu for sababta nooc ee Copernican baho cadceedeed ahayd ka khayr badan Ptolemy Midkoodna ma Galilei iyo Christiaan Huygens sano kadib arki karin dhismayaasha qaarkood Kii u horreeyey ayaa sheegtay in ay arkaan qaar ka mid ah dhismayaasha on Venus ahayd astronomer hiwaayadda Talyaani Francesco Fontana waxa uu arkay waxay ahayd keliya saamaynta indhaha ka xoqad Inkastoo Giovanni Domenico Cassini isu tixgeliyaa arki qaababka iyo iyaga qiyaasay ilaa laga soo wareeg ah in 23 saacadood iyo 21 daqiiqo Si kastaba ha ahaatee waxaa shaki haddii wuxuu arkay wax kasta oo qaabab dhab ah Taasi la mid ah ay u soo baxday markii la sameeyey ee qarniyadii soo socda marka cover daruur meere ee qariyaa dusha meere ee Astronomers badan oo isku dayay in uu cabiro wareeg meere ee natiijooyin kala duwan inta badan si ay of 24 saacadood Ka sokow uu arko dhismayaasha on meeraha wuxuu ku fikiray waxay Fontana iyo Cassini sidoo kale aragnay moon ah Waxay ahaayeen soo raacay in bartamihii 1700 by dadka kale laakiin by 1764 ma jirin indha-indhaynta cusub ee dayaxa ku jirin Iyada oo daraasadda ee Venus oo dhan qorraxda ee 1761 yimid cilmiga Ruush Mikhail Lomonosov soo gabagabeeyey in meeraha ku lahaa jawi in uu ahaa ugu yaraan sida ballaaran sida dhulku Dhawr tobanaan sano kadib Johann Hieronymus Schröter helitaanka marqaatiyo more of its jawi Percival Lowell la daabacay 1897 barbaro by channels on Venus oo kaliya sidii uu arkay on Mars ayay yeeleen heli dhaweynta a more qabow u sabab dhibaatooyin si ay u arkaan qaababka on Venus sababta oo ah jawi Studies leh AIDS-ka cusub ee indhaha Baaritaanadii u spectroscopic marka hore ka tayo loo sameeyay iyadoo la astronomers American ee 1932 iyo muujisay in jawiga badanaa ku jira kaarboon Meeraha ayaa ahaa bartay by radar markii ugu horeysay ee 1961 Isku day Failed to spectroscopically cabiro time wareeg ah by arkaya saamayn Doppler ka muujisay in muddo wareeg ah waa in ay ka dheer By sawirayo in qayb ka mid ultraviolet of roobeed oo ka FE Ross arki karin daruuraha Meesha cabbirka ka muujiyay in heerkulka ee layers daruur sare ahaa oo hooseeya qiyaastii -35 ° C iyo jawiga uu ahaa sidaas qaro weyn in cadaadiska hawada on dusha meere ee waa in ay ahaataa oo ku saabsan 90 times in dunida oo Probes Space < nowiki> rn@revisorsnamndense 2 The probe meel bannaan marka hore in isku dayay in lagu gaaro Venus ahaa Venera 1 kaas oo ahaa shay gudaha February 1961 by Midowga Soofiyeeti Astronomers si kastaba ha ahaatee ugu dhakhsaha badan laga badiyay xiriir la Farsamada gacanta Inkasta oo probe Maraykanka rn@revisorsnamndense 1 guuldareysatay inay gaaraan bartilmaameedka Dayaxgacmeedka ayaa marka hore si dhab gaarey Venus ahaa labaad rn@revisorsnamndense Waxaa gudbay December Planet 14 1962 at masaafo qiyaastii 30000 km Meesha cabbirka laga in aaladaan dib u diray oo muujisay in heerkulka dusha ku saabsan tahay 430 ° C Waxa kale oo ay muujiyeen in meeraha uu leeyahay maya field magnetic la cabbiri karo iyo rogista cajaladda waa mid aad u dheer 243 maalmood Earth Probe The ogaadeen in Venus ee jawi waa sun iyo ka kooban oo leh xubno ka sulfuric acid Dushiisa cadaadiska hawada yahay 100 jeer ka wayn on Earth Kuwa soo socda isku dayo ay quutan u soo diri meel u yeelaysa ilaalo hubaysan si ay Venus Venera 2 iyo Zond 1 waxay ahaayeen kuwo aan lagu guuleysan Mana Venera 3 maamula si ay u soo celiso xogta qaar ka mid ah laakiin sida ay astronomers Ruush ayaa shil degay dunida korkeeda sidaas darteedna wuxuu noqday meel bannaan oo probe ugu horeysay in degay dunida korkeeda Venera 4 guul ah in 1967 ka duwan ka horreeyay ee lagu gaari Goolashii ugu badnaa ee ah in la dhigay Waxaa la gaarey Venus iyo hoos u soo diray kaabsolka ah in degay ee Eistla marugada iyada oo aan loo diro dib wixii xog ah ka dib markii degay Isla sannadkaa gudbin 5 rn@revisorsnamndense ee Venus of qiyaastii 4000 oo kiilomitir Venera 5 iyo Venera 6 ahayd isku day lagu guuleysan in ay dhul bannaan ee kaabsoosha on Venus halka Venera 7 sano ee 1970 maamula dalka Navka Planitia iyo dib u soo celiso in 23 daqiiqo xogta Laba sano ka dib degay Venera 8 hal goob ah iyo soo dirtay dib u xogta ah ee 50 daqiiqo Waxaa ilaa qiyaasay xawaaraha dabaysha hooseeyo Rn@revisorsnamndense 10 gudbay Venus at ah oo ku saabsan 5768 kiilomitir on hab si Mercury Venera 9 iyo Venera 10 ahayd sida faah isku dayaan in ay dalka Dhulluxyadu on Venus Waxay gaadheen Venus in October 1975 Waxay ahaayeen guul iyo soo qaaday sawirro tayo sare leh ee dusha meeraha Sawiradaasi waxay muujiyeen dusha Rocky iyadoo aanay jirin calaamado muuqda ee nabaadguurka kaas oo ay sheegi kartaa joogitaanka dareere ah Venera 9 qiyaasay heerkulka in ay 480 ° C iyo hal saac gudahood si qamaar loogu dhammaatay shaqeystaan ​​ Saddex maalmood ka dib degay Venera 10 iyo labada photos from probes kuwanuna waa images oo keliya in ay ka soo dusha Venus ee Venera 11 iyo Venera 12 ahaayeen more horumaray boos probes of type isku mid ah Waxay gaadheen Venus 1978 iyo soo dirtay dib u xogta laakiin ku guuldareystay si kastaba ha ahaatee si ay u soo celiso sawirada telefishanka dushiisa USA u diray isla sanadkaas iska Pioneer 12 iyo Pioneer 13 sidoo kale loo yaqaan Pioneer Venus 1 Pioneer Venus iyo labaad ee Pioneer 12 tegey oo wuxuu galay idiinna hareeraha dunida korkeeda ilaa 1992 Pioneer ku jira afar Lander kaas oo degay ee Beta marugada HTML marugada Themis marugada iyo waqooyi ee Aino Planitia Labada probes ahaayeen guul iyo dib u diray oo u badan oo loo data oo ay ku jiraan ka kooban of jawiga Magellan marka laga sii daayo dayax gacmeedka ee Venera 13 iyo Venera 14 kaas oo lagu gaarey Venus 1981 ka koobnayd labada of dayax a idiinna iyo Lander ah Oo waxay ka sameeyeen baaritaanno ugu horreeya ee ciidda Vega 1 iyo Vega 2 ahaa ee Soofiyeeti boos probes in gudbay Venus on hab si Algeeriya Halley iyo Venus maray in June 1985 Waxay lahaa iyaga la Lander ah goobahaas taasoo keenaysa in la keenay ay weheliyaan buufin goobahaas kuwaas oo ku noqday ku -kulka iyo dabayshu xogta xawaaraha Banaanka probe US Magellan tegey oo wuxuu galay idiinna agagaarka Venus u dhaxaysa August 1990 iyo Oktoobar 1994 The xebaha oo meeraha ayaa ilaa xad ka weyn yahay sidii hore Total xebaha oo 98 % ka mid ah oogada meere ee In 1990 gudbay by the planet Galileo iyo Cassini on hab si Jupiter iyo Saatun Probe The Venus Express tegey oo wuxuu galay idiinna agagaarka Venus 11 April 2006 Waxaa iska leh ee ESA Agency Space Yurub iyo ayaa la bilaabay ka soo Kazakhstan on 9 November 2005 Fiction Venus waa more of goobaha tababarka aayad ee koonkan Star November khayaalka iyo Venus ku xusan Arthur C Clarke ee 3001 safar ugu danbeysay Waxaa kale oo halkan in lagu kaydiyo si ay buugaag Frederik Pohl ee Stargate qaadataa meel In labada buugaag World iyo Zero A iyo Players iyo Zero A by AE van Yaasiin Nuur waa Venus uu kula dardaarmayo oo kaliya Zero A qaranka Zero A -sooraan oo dunida mythic van Yaasiin ee Notes ^ Williams Dr David R April 15 2005 " Xaashida Xaqiiqada ee Venus " NASA Keenay on 12 October 2007 ^ Seidelmann P Kenneth 2007 " Warbixinta oo ka mid ah IAU IAGWorking Group on coordinate cartographic iyo xubno ka kaayesi 2006 " Makaanikada Murashax oo u badantahay in Dynamical 90 ss 155-180 doi 101007 s10569-007-9072-y Keenay 28 August 2007 ^ " Warbixin ku saabsan Working Group IAU IAG ku on coordinate cartographic iyo xubno ka kaayesi of the meerayaasha iyo satalayt " International sumalka Midowga 2000 Keenay on 12 April 2007 ^ " Venus Facts & Figures " NASA Keenay on 12 April 2007 ^ " Topics Space Is barbardhig meerayaasha Mercury Venus Earth dayaxa iyo Mars " Planetary Society Keenay on 12 April 2007 ^ Shostak 1998 pp 20-21 ^ National Geographic Venus dhulka mataan shar 2009 ^ Waerden Bartel 1974 Baraaruga Science II dhalashada cilmiga xiddigaha Springer sin 56 ISBN 90-01-93103-0 ^ Pliny the Elder 1991 History Dabiiciga II 36 37 Harmondsworth Middlesex UK Mary Harper oo ^ Koller Strom Nicholas 2004 " William inooga muuqda ee Venus daawashada transit " Proceedings IAU Libiya Maya 196 2004 International sumalka Midowga Keenay on 10 May 2012 ^ Goldstein Bernard R 1972 "Aragtida iyo daawashada cireeyada Kilaas Jaamac " Isis 63 1 p 39-47 ^ Marov Mikhail Ya 2004 Mikhail Lomonosov iyo daahfurka ee jawiga of Venus Inta lagu jiro arrimihii ay 1761 Cambridge University Press sin 209-219 ^ Shostak 1998 p20 Suugaanta Patrick Moore 2003 Venus Hong Kong Cassell Illustrated ISBN 1-84403-404-6 Seth Shostak 1998 Wadaagista & TV Aragtida on Extraterrestrial Life Berkeley Berkeley Hill Books ISBN 0-9653774-3-1 Gumeysiga ee Venus Cycle Venus Venus sugantahay jawi Venus List of buuraha on Venus List of craters on Venus External links Commons Maldiif Wikimedia Commons leedahay warbaahinta oo la xiriira Venus Warqada xaqiiqda ee Venus NASA Ruush Venus probes Transit NASA Venus by abdisamad ibrahim Urrurka-Wikimedia Wikipedia loogu dhawaaqo Waa bar laga helo Web-ka oo ah Qaamuus qoran Waxaa qorey dad iskood ugu qora luuqadadooda oo aan dawlad ama haayadi diran Qofkwalba oo guriga khatka intarnetka ku heysta yaqaanana sida loo isticmaalo wuu ka qeybqaadan kaaraa Qaamuuskan oo sidii cilmi Soomaaliga ku qoran loo soo gelin lahaa halkan Arintan oo la bilaabay 2001 Ingiriiskuna inglish ugu horeysey ayaa waxaa ku xigey luuqado badan oo kuwa ugu waaweyn ay yihiin Jarmal Faransiis Isbanish iyo Talyaani taariikhdu markii ay ahayd 18 01 2012 ayaa waxa hawada ka baxay wikabiidhiya laakiinse isla maalin ka bacdiba waa ay ku soo noqotay hawada Wikipedia loogu dhawaaqo Waa bar laga helo Web-ka oo ah Qaamuus qoran Waxaa qorey dad iskood ugu qora luuqadadooda oo aan dawlad ama haayadi diran Qofkwalba oo guriga khatka intarnetka ku heysta yaqaanana sida loo isticmaalo wuu ka qeybqaadan kaaraa Qaamuuskan oo sidii cilmi Soomaaliga ku qoran loo soo gelin lahaa halkan Arintan oo la bilaabay 2001 Ingiriiskuna inglish ugu horeysey ayaa waxaa ku xigey luuqado badan oo kuwa ugu waaweyn ay yihiin Jarmal Faransiis Isbanish iyo Talyaani taariikhdu markii ay ahayd 18 01 2012 ayaa waxa hawada ka baxay wikabiidhiya laakiinse isla maalin ka bacdiba waa ay ku soo noqotay hawada Shabakada isku xirka Caalamka IngiriisWorld Wide Web loona soo gaabiyo WWW inta badana loo yaqaan Web kaas oo loo isticmaalo isku xirka dokumentiyadda iyada oo la adeegsanayo qadka Internetka Fekradda xorta ah waa fekrad ku saabsan inaad wax allifi karto taasoo aan ku xirnayn shuruudo ama xakamayn Sidoo kale waxaa lagu soo koobaa howl kasta ee si gaar ah looleeyahay sida xuquudka qoraha faafinta iyo mid dadka kawada dhaxeeysa